The Project Gutenberg eBook of La Divina Comèdia: Paradìs
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

*** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook. Details Below. ***
***     Please follow the copyright guidelines in this file.      ***


Title: La Divina Comèdia: Paradìs

Author: Dante Alighieri

Translator: Ermes Culos

Release date: July 3, 2005 [eBook #16189]
                Most recently updated: October 11, 2010

Language: Friulian

Credits: Produced by Al Haines


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: PARADÌS ***




Produced by Al Haines









La Divina Comèdia
 Paradìs
di Dante Alighieri




Tradusiòn furlana
di Ermes Culòs



Dante’s Comedy in Friulian


Translator’s note


Friulian is the language of my childhood, the language I spoke with my
parents and brothers and friends in my hometown in the northeastern
region of Italy known as Friuli. It is still my preferred language of
conversation with my brothers and Friulian-speaking friends. What’s
Friulian? Maybe the best way to describe it is by imagining what
England was like, say, a hundred years or so after the Normans invaded
it & settled in for the long haul. In doing so they pretty much changed
the cultural and linguistic landscape of England. In pre-Norman times,
the English were quite contènt to do their rough & tumble business in
the old “Saxon” language; but with the coming of the Normans, the old
Saxon was just not good enough for the conquering overlords. It needed
something more to enable them to take care of their educational,
religious, social and commercial needs. And so you had a situation
where the ruling classes spoke a sort of Frenchified Saxon (which was
to become the English of today), while the workers, the peasants—you
know, the lower sort—went on speaking Saxon. And so those rude folks
kept on raising and butchering pigs and cattle for their masters; but
they never ever served pig or cow steak for them. No—their masters
insisted on being treated with luscious chunks of pork or beef (boef).
That, in more ways than one, has been the case in Friuli. Italian has
been—and continues to be—the educational, commercial and administrative
language of the region, while Friulian has traditionally been the
language spoken by the common folk, mainly in the rural areas. Time was
when speaking Friulan in a public, “polite” setting, would give away
your “peasant” origin, and that wouldn’t do. But let’s not think that
this sort of linguistic snobbery is a peculiarity of Italian only.
Every language has its Professor Higgins & Eliza Doolittle. Friulian
itself is not squeaky clean when it comes to that. My Dante itself may,
by some purists, be seen as a Friulian aberration, since it does not
conform to what is generally regarded as the “classical” Friulian, the
Friulian spoken in such strongholds as Udine or San Daniele del Friuli.

My Friulian translation of Dante, then, is, in part at least, a
reaction to that sort of thing. Could Friulian—the lowly, peasant
Friulian, particularly the Friulian used in the fields and alleys and
bars of Pasolini’s Casarsa—cope with the supreme sophistication of
Dante’s language and concepts? The readers will, of course, judge for
themselves. Certainly they will get at least a sense of what would have
happened if Dante’s muse had been weaned on the banks of the
Tagliamento instead of the Arno.


(Ermes Culòs, Ashcroft, June 2006)





























Preàmbul

Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis rašòns. Ta li mès ùltimis
vìšitis a San Zuan i’ai notàt che i zòvins a no ùšin cuaši maj il
furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuaši sempri a si esprìmin in
taliàn—encja cuant ca cjacarèjn cuj so genitòus. Che chistu al sedi in
ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che
sta ušansa daj zòvins a stà segnalànt un mandi a la lenga furlàna.
Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuaši sensaltri
a ghi parlaràn taliàn ai so fioj, cul rišultàt che paj fioj di che
generasiòn lì il furlàn al sarà na curiošitàt e basta; sensaltri a nol
sarà pì che lenga viva ca ušàvin i so nònus. Cussì chista tradusiòn a è
un me pìsul contribùt a la prešervasiòn da la lenga daj nustri vècjus.

I me fioj, nasùs in Canada, a cognòsin amondi puc il furlàn. Una dì,
forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì sè cal à
scrìt so pari. A pòl dasi encja che il me lavoru a ju incuriošarà a
leši Dante—ca no sarès tant na bruta roba.

A mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada zà tradušuda in
furlàn, però in tal furlàn clásic, di Ùdin, di San Danèj. Da sé ch’i
saj jò, li òperis di Dante a no sòn maj stàdis tradušùdis (par complèt)
tal furlàn di San Zuan di Cjašarsa—cal sarès il me furlàn, la lenga daj
me vècjus, daj me fràdis, da li me memòris da frut. Par traduši Dante a
no mi ocorarès altra rašòn che chista.

Pasolini, in ta un daj so scrìs, al à sugerìt che par tant valòu
culturàl cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn;
a me mòut di capìlu, na lenga che, encja se coma spièli a fà ben jodi
se cal è un furlàn, a resta pur sempri na lenga semplicjòta, adatada a
la vita da paešùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la
plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeraj, e daj
odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, duncja, sensa nisuna
pretèša di podej tirasi sù da la cjera e rivà a esprìmi valòus culturaj
pì als e astràs.

E che lì, che di jodi se Dante al varès podùt ušà il furlàn coma il so
“dolce stil novo” invensi dal toscàn—che lì a è stada na roba ca mi’a
incuriošìt tant e ca mi a pocàt un bièl puc a fà stu còmpit.




Guida a la pronuncja dai vocàbuj ušàs in ta chista tradusiòn

Vocàls:

Li vocals a vàn pronuncjàdis coma chès dal taliàn. Il acènt vièrt  ( `
) al è ušàt par indicà la sìlaba ca risèif ’l acènt naturàl da la
peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par
ešempli “nòta” e “notà.” Par rašòns di semplicitàt a no sòn ušàs altri
acèns (coma chèl sieràt o chèl dopli). Coma tal cašu di “nòta” e
“notà,” la distinsiòn di significàt a è rinduda asaj ben dal acènt
vièrt.

Consonàntis:

1. La i-lùngja ( j ) a è ušada par indicà il sun da la “j”  in peràulis
coma “jò” e “cjàša.”

2. La “z” a è sempri dolsa, coma ta li peràulis “zìn” e “zìmul.”

3. La “s” a è cuaši sempri dura, coma in ta li peràulis “stala,”
“strapàs” e “mestri.” Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn;
par ešempli “sdrondenà, “sbati,” e “slungjà.” Cuant che la “s” in miès
di dos vocàls a è dolsa, a vèn indicada cul sen diacrìtic “ˇ”, coma in
ta scju ešèmplis chì: “cauša,” “mulišìn,” “Cjašarsa.”

4. La “c” o la “g” seguida da la i-lùngja a ghi conferìs a la “c” o a
la “g” il sun mol coma ta li peràulis “dincj” e “grancj” o pùr “dongja”
e “stangja.”

5. La tradusiòn a no fà distinsiòn fra la “c” dura e la “q.”

Ešigènsis di rima:

La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal originàl, encja
se ogni tant a rìmin doma li ùltimis dos lèteris di na riga (o
adiritùra l’ùltima e basta), càšus ca susèdin raramìnt  in Dante.

La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal originàl. Purtròp,
rìghis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrìsin
jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al uša cualchi sìlaba
in pì o in mancu.





Riconosimìnt:

Ta la me tradusiòn a mi’a tant asistìt La Divina Commedia, Testo
Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento
Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi’a pur judàt la
version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia.
Par mancjànsa di un vocabolari dal furlàn di San Zuan di Cjašarsa, i’ai
ušàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi
è stàt amondi ùtil, coma che ogni tant a mi è stàt ùtil pur Il Nuovo
Pirona. A standardišà la me ortografìa a mi à pur judàt tant me fradi
Tony.





Edizione riveduta Decembre 2009







Cjànt Prin

La gloria di chèl che movi dut al fà,
lušìnt in tal univèrs a penetra
cun lus pì intensa uchì e mancu là.

Tal cjèl, ’ndà che pì da la so lus vi’èntra,
i eri jò, e contà li ròbis ch’i’ai jodùt
nol sà nè’l pòl chèl che jù’l vèn da parzora;

pars’che al so dešideri fašinsi visinùt,
il nustr’ intelèt a si sprofonda tant
che il recuardasi ’ndavòu’l resta dut.

Ma almancu di chel tant di stu post sant
ch’i’ai podùt’n ta la me mins fà tešoru,
i faraj adès materiàl dal me cjànt.

O Apòl me bon, di st’ultin lavoru
da la to virtùt fà ch’i sedi un cussì grant vàs
da meretà ’l oràr, pal poèt dut oru.

Fin a stu punt la man ch’i’ai vùt dal Parnàs
mi’a bastàt, ma adès jùdimi pur tu
a contà cun onòu la storia daj beàs.

Tal me pet entra e ispìrimi tu
cussì coma cuant che Marsia sfoderàt
da la natura dal so cuàrp ti’as tu.[1]

O valòu divìn, si ti mi vèns prestàt
chel tant che l’imàgin finuta dal beàt regn
figurà i posi, che’n mins mi’a restàt,

rivà i ti m’jodaràs al to miej len[2]
e coronami alòr cun che fuèis
che la matèria’e tu i mi parèis degn.

Rari vòltis, pari, a vègnin cjòltis[3]
par segnà’l trionf d’un Sešar o poeta,
colpa e vergogna da l’umani vòis,[4]

che parturì plašèis’n ta la contenta
deitàt delfica’l dovarès il ramusèl
di Peneo[5] cuant ch’a vignì godùt al parta.

Na faliscjuta a pòl tacà un bièl foghèl:
forsi davòu di me e cun tant miej vòus,
si prearà par che Cir al rispundi dal cjèl.[6]

Chì e là a si fà alt, paj mortaj, luminòus,
il lampiòn di stu mont; ma pròpit par là
cuatri sèrclis al unìs con tre cròus,

cun percors pì bièl e cun tant miej stela,
fòu al vèn congjùnt, e la mondana cjera
com’cal vòu al tempra e sigila.

Fàt al veva di là matina e di cà sera
chel post, o cuaši, e dut al era là blanc
chel emisferi, e chì neri al era,

cuant che Beatrìs, a sinistra, tal flanc
so, jodùt i l’ai voltada vièrs il sol:
nencj’ àcuila lu veva maj fisàt cussì al lunc.

E pròpit coma ch’un secònt raj al pòl,
e’l vèn, dal prin, fòu, e di nòuf’l torna’n sù,
com’ch’a la mari al vòu sempri tornà’l fiòl.

Cussì dal so àt, paj so vuj vegnìnt’n sù
in tal me imaginà, il me si’a pur fàt,
e i vuj, pì dal nustr’ušu i’ai puntàt in sù.[7]

Tant a è lècit là, che chì  nol pòl èsi fàt
da li nustri virtùs, par gràsia dal lòuc[8]
che doma par l’omp al era stàt creàt.

Jò’i no l’ai sopuartàt a lunc, nè tant puc,
da no vej podùt jodi’l sfavilà ’ntòr
coma’l fièr cuant che ruvìnt al vèn fòu dal fòuc;

e a colp’a parùt che d’un dì il dì dut atòr
cresùt al fòs, com’ se chèl che fà’l pòl sti ròbis
n’altri soreli’l vès fàt zì atorotòr.

Beatrìs duta’n ta l’eterni ròdis
fisa cuj so vuj a steva; e pur jò
da la sù cjòlt, su ic i vevi li me lùcis.

Tal vuardala, cambià mi soj sintùt jò
com’che cambiàt si’a Glauc, tal gustà l’erba,[9]
coma àltris tal mar, pur luj in Dio.

Significà’l trašumanà per verba
no si pòl; ma ca basti sè che Glauc al veva fàt
par chèl che gràsia’al à di provà stà “erba.”[10]

Se doma i’eri chèl ch’i ti mi vèvis creàt
di nòuf[11], grant ben che il cjèl ti govèrnis,
tu ti lu sas, che la to lus mi’a’n alt partàt.

Cuant che li ròdis ca zìrin etèrnis,
par volej to, a mi’an a sè atiràt
cu l’armonia che tu ti minìstris,

mi vev’alòr parùt che’l cjèl dut cuant al era ’mpijàt
cu la flama di Febo, che ploja o flun
un lac cussì grant a no’a pròpit maj fàt.

La nuvitàt dal lustri e dal grant sùn
di savej la rašòn na voja’mpijàt
mi’a granda tant ca no la crodarès nisùn.

Alòr ic, che’l me al so còu a veva leàt,
par tegni calmàt il me spirt comovùt,
prin ch’alc i podès jò diši, a’a tacàt

cussì: “Tu stes i ti t’insiminìs dut
cun stu fals figurà, ch’jodi no ti pòs
sè ch’i t’jodarès se pì’udisi ti vès vùt.

Miga ti sòs in cjera, com’ch’i ti cròs;
ma na saèta, ca scjàmpa dal so post,[12]
coma te a no cor, che pì svelt cori fin là ti pòs.”

Se’l prin dùbit mi’a cjòlt, e di chist i’ai vùt gust,
dut suridìnt cu li so peraulùtis,
un’altri ghi’a sùbit cjapàt il so post,

e dìt i’ai: “Contènt i soj pa li ròbis
ch’i’ai amiràt; ma’dès mi staj marveànt
di com’che pì’n alt i vaj di scju cuàrps lišèis.”[13]

Alora ic, il so cjàf un puc scjasànt,
vièrs me a’a vuardàt cuj vuj impensierìs
di na mari di front dal fì delirànt,

e’a tacàt: “Li ròbis, dùtis cuantis,
tra di lòu a’an òrdin, e chist’a è forma
ch’al univèrs ghi da qualitàs divìnis.

Chì a jòdin l’altri creatùris l’òlma
dal eterno valòu, che luj stes al è’l fin
pal cual dut stu òrdin al è doventàt norma.

In ta stu ’nsièmit leàdis si tègnin
duti li natùris, se pur divièrsis,
stànt, cuj pì cuj mancu, al prinsìpit visìn;[14]

e’n ta divièrs puàrs si spartìsin dùtis
tal grant mar dal èsi, e a ognuna
a ghi’è dàt ’l istìnt di zì’n ta li so àghis.

Chist’istìnt al parta’l fòuc vièrs la luna;
chistu’n ta ogni nemàl al è motòu;
e dut in cjera al lèa e al raduna:[15]

e no doma li creatùris ca sòn fòu
da l’inteligensa di sta fuarsa a sòn sot,
ma encja chès ca’an intelèt e amòu.[16]

La providensa, ch’a dut chistu a prejòt,
cu la so lus a fà’l cjèl[17] sempri cujèt,
’ndà che pì svelt si zira chèl che dut al à sot;[18]

e adès lì com’che par nu al è stàt decrèt,
a n’invìa la fuarsa di che cuarda
ca scata e’l bon a bàt’n ta sè ch’a a dirimpèt.[19]

Ma com’che na òpera a no vèn formada
sempri secònt la vera intensiòn da l’art,
parsè ch’a rispundi la matèria a è sorda;

cussì chistu percòrs al vèn spes stuàrt
da la creatura che’l podej a à
di zì chì o là, nonostànt il sen just e fuàrt.[20]

E com’ch’ogni tant si pòl jodi a colà
un folc da li nùlis, cussì ’l impùls prin,[21]
distràt da fals ben, in cjera’l và a plombà.

Basta maravèis, alòr, dal to cjamìn
vièrs il alt; pensa invensi al rivulùt
che dal di sù vignì jù a val i jodìn.[22]

Gran maravèa a sarès di vej te jodùt,
sensa ’mpedimìnt, la jù dut cuant sestàt,
com’na flama che zì’n sù no vès podùt.

E chì i vuj vièrs il cjèl a à di nòuf voltàt.




Cjànt Secònt

O vuàltris che’n ta na barcjuta mi stèis atòr,
dešideròus di scoltà, e voja i vèis
di seguì la me nàf, che cjantànt a cor,

tornàit pur a rijòdi li vustri rìvis:
che forsi dut, si vi metèis in onda,
restànt lontàn da me, i pierdarèsis.[23]

L’aga ch’i cjapi no’è maj stad’esplorada;
a mi’spira Minerva e Apòl mi guida
e l’Orsa li Mùšis mi tegnin mostrada.

Vuàltris pus che la mins i tegnèis alsada
par godi’n timp’l pan daj ànzui, dal cual
chì[24] a si vif sensa maj vèjni avonda,

i podèis ben mètivi in tal alt sal[25]
cul bastimìnt vustri, davòu da la me agàr,
prima che l’aga a torni tal e cual.

Chej gloriòus che a Colchis ’sòn zùs pal mar,
mancu mar’veàs si sòn, che vuàltris i sarèis,
cuant che Gjason’an jodùt, bifòlc, ta l’agàr.[26]

La sèit ch’i vìn sempri vùt in ta li nustr’idèis
in tal alt Empireo a ni partava
svelta, cuaši coma’l cjèl che la sù  i jodèis.[27]

Jò’i vuardavi Beatrìs che’n sù a vuardava;
e forsi tal timp che na frecja si distàca
dal arco e a la so fin a riva,

mi soj jodùt vignì indà ca taca
che miràbil roba; ma chè ca era là[28]
ben jodìnt sè ca mi feva ’mbacucà,[29]

voltàt si’a vièrs di me, contenta e biela,
e mi’a dìt: “A Diu dìšghi ben gràsis,
ch’adès unìs ni’a cu la prima stela.”

A pareva che na nula la cujerzès,
duta solida e lustra e neta,
com’adamànt che cun lus dal soreli a ardès.

Dentri di sè l’eterna margarita[30]
a mi veva risevùt, com’che l’aga a surbìs
un raj di lus e unida a resta.[31]

S’jò i’eri cuàrp, e chì a no si capìs
com’che na dimensiòn in ta n’altra a s’unìs,
ca à di èsi se cuàrp in cuàrp a s’inserìs,

alòr il me dešideri cjalt coma flàmis
al sarès d’jodi che esensa[32] ca mostra
com’che Diu e ’l èsi nustri a sòn unìs.

Ulà sè ch’i crodìn par fede a s’jodarà,
sensa rašonalu, ma tant clar’l sarà chèl
com’chè ch’i acetàn che par prin a è vera.[33]

Alòr rispundùt i’ai: “Siora me, cussì fedèl
com’che pì i no pòl èsi, ringrasiàlu i vuej
che dal mont mortàl mi’a partàt via stu cjèl.

Ma dišèimi: alc jò’i volarès savej
daj sens scurs di stu cuàrp che la jù’n cjera
Caìn a còntin ca si pòl jodi’n chej.”

E ic cun bocja ridìnt: “Se sbaliàd’a era,”
a’a dìt, “l’opiniòn da la zent mortàl
bašada su sensasiòns, com’ca era,

nosta fà alòr la part dal bašovàl
e mar’veàti masa; chè ben ti sàs
che fra sens e rašòn curt al è ’l intervàl.

Ma dìšmi ’nvènsi sè che tu pensàt ti às.”
E jò: “Chej che ca sù diferèns mi pàrin,
in cuàrps pì rars o dens a sòn stàs creàs.”[34]

E ic: “T’jodaràs com’ca s’impantànin
tal fals li to idèis, se ben ti scòltis
com’che cul me rašonà a s’inturgulìsin.[35]

L’otava sfera jodi vi fà lùcis
a plen, e chès o par coma o par cuant
lasù a vi mòstrin divièrsis mùšis.[36]

S’a la diversitàt a fòs dovùt dut cuant,
dùtis a varèsin la stesa virtùt
spartida, tant al pìsul lumìn che’al grant.

Divièrsis virtùs a’an alòr d’èsi frut
di prinsìpis formaj, e chej, fòu che un,[37]
a vegnarèsin, secònt te, ognùn distrùt.

Duncja, se dal rar sti màcis colòu fun
a sòn par dut o’n part secònt te caušàdis,
al sarès di so matèria cussì dišùn

stu planèt, o in tal mòut ca si spartìs
il gras e’l magri ta’un cuàrp, cussì chist
in sè’l cambiarès li pars dènsis e ràris.

Se dal rar si tratàs, al sarès manifest
in ta n’eclìs solar che trasparì a farès
la lus, com’che nisùn cuàrp rar al rešìst.

Ma chist nol è’l cašu, e alòr d’jodi a sarès
’l altri[38], e s’jò chèl i zès a smuarsà,
il to parej falsificàt’l vegnarès.

Se’l rar da na banda’o l’altra nol trapàsa,
alòr lì un punt di èsi al varès
che’l so opòst di zì oltri nol lasa;

e di lì si riflèt’l raj che lus ghi dà’ai pianès,
cussì com’che colòu da veri’l vèn rifletùt,
che plomp al tèn platàt davòu di se stes.[39]

Ti dišaràs cal somèa pì scurùt
uchì il raj che in ta altri bàndis,
par via che di pì’n sot al vèn rifletùt,[40]
ma in chistu cašu fà’i podarèsis
un’sperimìnt, se provalu i volèis,
che font al è dal flun da l’idèis vùstris.[41]

Tre spièlis ti ocòrin; doj ti’u pošisiònis
no tant lontàn; il ters, pì lontanùt
mètilu e pròpit in miès daj àltris.

Davànt di lòu, ma a li spàlis metùt,
fà ch’un lumìn al ilùmini i spièlis
cussì che’l so raj a te’l vegni rifletùt.

Se ben che la lus in tal miès da l’altri lùcis
da li àltris a è pì pìsula, t’jodaràs
che luminoša a’è coma li àltris.[42]

Adès, com’ch’al bati daj ràis infogàs
da la nèif al resta dut nut il sogjèt,
esìnt il colòu so e’l frèit cul cjalt scjampàs,

alòr, cussì restàt tu’n tal to’ntelèt,
di lus tant viva ’mplenìti adès i vuej,
che stela lušìnt ti somearà dal aspièt.

Dentri di chel cjèl dal divìn benvolej[43]
atorotòr si zira un cuàrp[44] che la virtùt
al à di vej il èsi di dut sè ca è di miej.

Chel cjèl[45] ca ni tèn cun tancju vuj jodùt,
chel èsi al spartìs in divièrsi esènsis,
di luj distìntis, ma part dal so contenùt.
I àltris ziròns in vàriis diferènsis
li esènsis che dentri di sè a’an
paj so ušus a dispònin coma simìnsis.[46]

Scju òrgans dal mont zirànt cussì a vàn,
com’ch’jodi ti pòs, da scjalìn a scjalìn,
e di sù a cjòlin e di sot a fàn.

Vuarda ben tu ch’i ti stàs scoltànt sidìn
com’che a sè ch’i ti vus[47] mi staj visinànt,
che dopo ti pòsis tu fà da lumìn.

Il motu e la virtùt d’ogni zìru[48] sant,
coma che pal fabri a è l’art dal marcjèl,
i motòus als e beàs[49] ju stàn caušànt;

e’l cjèl[50] che tanti lucjùtis a fàn bièl,
da la granda mins che movi’l fà e ’nforma[51]
l’imàgin al cjoj par ogni so lumìn bièl.

E coma che tal vustri pòlvar l’alma
ta li so divièrsis pars a si difònt
e ognuna di sti pars a ànima,

cussì la ’nteligènsa—di chist tèn cont—
a sparpaèa’l ben so’n ta li stèlis,
movìnt atòr da l’unitàt dal so mont.

L’angjelica virtùt divièrsis lèghis
a fà cuj presiòus cuàrps[52] che ic a ispìra
e taj cuaj, coma vita’n vuàltris, a s’unìs.

Pa la natura alègra[53] da’ndà ca spira,
la virtùt tal cuàrp misturada a lus
com’che la biela lus’n tal vuli a si mira.

Da chista a vèn chèl che da lus a lus
al somèa diferènt, no da fìs e ràr:
ic a è’l prinsìpit formàl ca prodùs

secònt il so bon volej, il scur e’l clar.


Cjànt Ters

Chel sol[54] che prin scjaldàt mi veva il pet,
rivelàt mi veva la biela veretàt,[55]
provànt e riprovànt[56], e’l so dols aspièt;

e jò, ch’i volevi tegni dimostràt
che corešùt i’eri e sigùr doventàt,[57]
par cussì dìšghi’l cjàf i vevi alsàt;

ma na višiòn a mi si’a prešentàt,
ch’al jòdila tegnùt mi’a cussi tant stret
che di confesàmi mi soj dismintiàt.

Coma ta un veri trasparènt e net
amondi, o’n t’àghis lìmpidis e cujètis,
ma no tant fòndis da no jòdighi’l jèt,

a s’jòdin li nustri mùšis spielàdis,
ma debulùtis, coma pèrlis’n blancja front
ch’un puc a vòu par rivà a jòdilis;

cussì, mùšis che tabajà ’volèvin un mont
jodùt i’ai, e’n tal sbàliu contrari i soj colàt
di chèl ch’amòu ’l veva ’mpijàt tra omp e font.[58]

Al momènt che jò i vevi lòu notàt,
ca fòsin figùris di spièli pensànt,
par jodi cuj ca fòsin mi soj ziràt;

e jodùt no’ai nuja, e di nòuf  ’ndavànt,
dret taj vuj da la me dols’guida, i’ai vuardàt;
ic’a surideva, e’i vuj sans ghi ardèvin tant.

“Se ridi ti n’jòs, nosta èsi maraveàt,”
a mi’a dìt: “al è’l to pensà da frutùt
che’n tal just’l piè nol à ’ncjamò pojàt,

ma ’torotòr si zira, com’ch’i’ai jodùt:
chès ch’i ti jòs a sòn veri sostànsis
e’a sòn chì pars’che’l so voto no’an finìt dut.[59]

Ma parla pur e cròdighi a chìstis;
che la lus dal alt che contèntis li tèn
chì a vòu che dùtis  si tègnin fèrmis.”

E jò al spìrit cal pareva pì ben
dispòst a contà, voltàt mi soj, dišìnt,
com’omp che puntàt al è’n tal so dišèn[60]:

“O spirt ben creàt, che’i ràis ti stàs godìnt
da l’eterna vita, e’l ben so ti sìns
che prin di vèjlu gustàt a nol s’intìnt.

Gust i varès se adès ch’i sìn visìns
il nòn to ti mi dišès e da la to zènt.”
Alora ic, pronta e cuj vuj ridìns:

“La nustra caritàt no’a nisùn intènt
al just di sieràighi’l cancèl, com’la caritàt
di chè che com’ca è ic a vòu vej la so zent.[61]

Com’na vèrgin mùnia’l mont mi veva ospitàt,
e se la to mins sù e jù mi vuarda,
ch’jò i soj pì biela no ti tegnarà platàt,

ma a ricognosarà ch’jò i soj Picarda,
che, metuda chì cun scjù altri beàs,
beàda i soj’n ta la sfera pì tarda.[62]

I nustri afiès, ca vègnin inflamàs
doma in tal plašej dal spìrit sant,
gust a’an di èsi’n tal so òrdin formàs.

E stu destìn, che bas al par d’èsi tant,
dàt a ni’è stàt pars’che trascuràt i vìn
i nustri vòtos, o lasàs ju vìn dibànt.”

E jò a ic: “Cualchicjusa di divìn
luši a s’jòt dal vustri tant bièl aspièt
che cussì tant vi cambia da com’ch’i’èris prin;

e prin d’adès no mi’eri’mpensàt, puarèt
ch’i soj; m’adès m’juda sè ch’i ti mi dìs,
ch’al recuardàmi a mi parta dirèt.

Ma dišmi: vuàltris ch’i sèis chì contèntis,
no dešideràišu di zì’n ta un lòuc
pì alt ’ndà che pì visìn[63] ghi sarèsis?”

Cuj altri spirs a’a prin suridùt un puc;
e mi’a dopo rispundùt cussì contenta
ca pareva àrdi d’amòu dal prin fòuc:[64]

“Fradi, di sè ch’i volìn a mi cujèta
la caritàt stesa, ca mi fà volej
doma sè ch’i vìn, e d’altri no n’impuarta.

Se di zì pì’n alt i vèsin da volej,
puc d’acòrdu’l nustri dešideri’l zarès
cul volej di chèl che chì ni vòu vej;

e chistu chì ben d’jodi ti podarès
s’èsi’n caritàt a’è chì necesitàt,
e se la so natura di capì ti vès.

Ànsi, a ghi tòcja a stu èsi beàt
tègnisi dentri dal alt volej divìn
par che di doj volèis un sòu’l vegni formàt;

cussì che com’da scjalìn a scjalìn i stìn
in ta stu regnu, a dut il regnu ghi plàs
com’pur al re ch’al so volej ni tèn visìn.

In ta la so volontàt a è la nustra pàs:
ic a è chel mar che vièrs di chèl dut s’inclìna
’n tal mont, fin i ànzui da ic stàs creàs.”

Clar mi’era alòr com’che ducju i cjèj a èrin
paradìs, encja se pa la gran gràsia
dal Creatòu ducju compàis no la godèvin.

Ma com’ca capita ch’un mangjà al sàsia
e di un’altri a resta la gola,
che d’un si vòu e dal altri si ringràsia,

cussì fàt i’ai jò, cun fàt e cun peràula,
par capì da ic cual’ ca era la tela[65]
che’l tesi nol era ’ncjamò zùt a finila.

“Par vita buna e grant mèrit a è ulà,
pì’n sù,” mi’a dìt, “na fèmina[66] che nòrmis
a’a dàt al mont par cuj sì si vistìs e vela,

che fin al murì, dì e nòt, cun chel nuvìs[67]
si stedi ch’ogni voto al aceta
se fàt al è cun amòu e ’ntensiòns bùnis.

Par zìghi davòu, lasàt i’ai da zovinuta
il mont, e il so àbit[68] i’ai vistìt
cul propòšit di vivi la so vita.

Ma alora òmis di puc bon propòšit
fòu mi vèvin tiràt da la dols’claušura.
Diu’l sà ben cuant che dopo i’ai patìt.

E chist’altri splendòu ch’a te si mostra
a la me destra indà cal stà ardìnt
di dut il luši da la sfera nustra,

sè che jò’i ti dìs di me, ic a s’intìnt:
mùnia a era, e ic pur a à cussì pierdùt
il vel da chej[69] che puc a’n vèvin di sintimìnt.

Di rimètila’n tal mont a’an podùt,
cuntra’l so volej e la bun’ušansa,
ma’l vel dal so còu jù nol è maj vegnùt.

Chista a è la lus da la gran Costansa
che pròpit dal secònt vint di Soave
dàt a veva la tersa e ùltima potensa.”[70]

Cussì mi’a parlàt e dopo’a tacàt l’Ave
Maria a cjantà e cjantànt a è svanida
com’alc che’n t’aga scura ’nglutìt al è.

I me vuj chel tant a l’àn seguida
che pusìbul ghi’era, e a la fin
si àn ziràt vièrs l’imàgin’ lìmpida

di Beatrìs e lì fìs a restàvin;
ma chè cun’un lamp ferìt a à’l me sguàrt
cussì ch’in alt restà i me vuj no podèvin;

par chèl di domandàighi i’ai fàt ritàrt.









Cjànt Cuàrt

Fra doj plàs, l’un da l’altri altritànt bon
e distànt, un omp lìbar al morarès
di fan prin che d’un al cjolès un bocòn;[71]

cussì’l starès un agnèl’n miès da li bràmis
di doj lùpos crudej, di ognùn temìnt;
e cussì’l starès un cjan tra do dàinis:[72]

par chèl, s’jò’i taševi, d’incolpami no intìnt,
nè di laudami; taši mi tocjava,
daj me dùbis tal stes mòut pocàt esìnt.

I taševi, ma’l dešideri me s’jodeva
’n tal me colòu, e’l me domandà cun chèl;
pì clar di cussì èsi nol podeva.

Fàt a veva Beatrìs com’che fàt’l veva Danièl,
da Nabucdònošor calmànt la colera
che rindùt lu veva cussì tant crudèl;[73]

e’a dìt: “Ben i jòt com’ca ti tira
uchì e ulì ’l un e l’altri dešidej,
che diši no ti pòs sè ch’ti vòus na vura.

Tu ti rašònis: ‘S’al dura’l bon volej,
la violènsa d’àltris par cuala rašòn
a ghi cjòlia mèrit al me dešidej?’

E di dubità ti somèa pur bon
il tornà da l’ànimis’n ta li stèlis,
secònt sè cal à dìt il Platòn.[74]

Tal to volej a prèmin sti domàndis
duti dos compàgnis; ma’i vuej par prin
tratà la pì sindiòsa di sti idèis.[75]

Daj Serafìns, chèl ch’a Diu ghi’è pì visìn,
Mošè cal sedi o Samuel o chel Zuan,
il un o’l altri, o Maria, dišìn,

ta un’altri cjèl di sigùr a no stàn
che chiscju spìris che adès ti’an jodùt
che’n tal so èsi pì o mancu’l stes timp a’an;[76]

ma dùcjus a fàn bièl il prin zir par dut,
e ognùn al gòt, tal so mòut, il dols stà
’n ta stu post dal spirt eterno intìnzùt.

Chì a si pòsin jodi, no parsè che chista
a è la so sfera, ma coma un sen
dal pì bas di st’alta sfera celesta.[77]

Stu parlà ’ghi zòva pì al vustr’inzèn,
che dom’di sè ca è sensìbil al capìs,
che’n sèguit al intelèt a si rìnt dègn.

La scritura cussì a l’inteletuàlis
facultàs vùstris si adàta, e piè e man
a Diu, altri intindìnt, ghi atribuìs;

e la Glišia Santa, cun aspièt umàn
Gabrièl e Michèl vi raprešenta,
e l’altri che Tubia’l à rifàt san.

Chèl che Timeo[78] da l’ànimis al conta
a nol è coma chèl che chì i jodìn,
encja s’al pàr cròdighi a sè cal conta.

Li ànimis ta li so stèlis a tòrnin,
al dìs, crodìnt d’èsi da chì distacàdis
cuant che natura i cuàrps a vòu ca ’nfòrmin.[79]

Ma forsi n’ocòr cussì capì sè cal dìs,
e a pòl ben dasi, encja s’a no pàr,
ch’intìndi nol voli ròbis ridìculis.

Se’nvènsi al intìnt laudà’l rotònt altàr[80]
cun mèrit o colpa, alora forsi
alc di just al riva a meti al ripàr.[81]

Mal capìt, stu prinsìpit a stuàrzi
al è zùt cuaši dut’l mont, cussì che Gjove pur,
e Mercùri e Mars nomàs sòn stàs cussì.

L’altr’idea che di chè no ti sòs sigùr
mancu velèn a’a, pars’che la malìsia
so asaj no è par rìnditi impùr.[82]

Se justa a no par la nustra gjustìsia
ai vuj daj mortaj, al è pur argumìnt
di fede e no di bruta erešìa.

Ma par cal posi’l vustri rašonamìnt
penetràighi ben in ta chista veretàt,
ti faraj contènt, com’ch’i ti stàs volìnt.

S’a si’a violènsa cuant che il violentàt
a nol juda par nuja chèl cal sfuarsa,
alòr un spirt cussì a nol vèn scušàt;

che’l volej, s’a nol vòu, no si smuàrsa,
ma’l fà, com’ca ghi’è naturàl di fà al fòuc,
encja se mil vòltis si gh’impòn fuarsa.[83]

Par chèl, se chèl a si plèa tant o puc,
la fuarsa’l juda, e chìstis cussì’an fàt,
che tornà a varèsin podùt’n tal sant lòuc.

Se’l volej pròpit intej al fòs stàt,
com’chèl di Sa’Lurìns’n ta la grilia metùt[84]
e di Musio ch’a la so man dur si veva mostràt,
e tornà’n claustri ’varèsin cussì podùt,
so vera cjaša, na volta liberàdis;[85]
ma’un volej cussì grant si lu’a di rar jodùt.

E sti peràulis, si ti li’as capìdis
benòn, il rašonamìnt a’an anulàt
ca ti varès turbàt ben altri vòltis.

Ma èco ch’i ti’as n’altra dificoltàt
da afrontà, e besòu no ti rivarès
a svinculati: ti restarès prin stracàt.

Ta la to mins chist’i’ai jò lasàt imprès
che ànima beàda bušìis a no dìs
pars’che dongja a ghi stà a Diu stes;

e da Picarda dopo ti sintèvis
com’che Costànsa al vel ghi era stada fedèl,
cussì ca somearès che chì a mi contradìs.

Tanti vòltis, fradi me, a si fà chèl
che par scjampà’l perìcul, e a malavoja,
a si fà chèl, com’ch’i dìs, cal è puc bièl;


com’Almeòn che, se pur cun pucja voja,
preàt dal pari, so mari al veva copàt,
e mòstru si veva cussì fàt, cuntra voja.

Uchì i vuej ch’i ti tègnis ben pensàt
che violensa e volej a’nsembrasi a vàn
e sè cal ufìnt nol vèn sempri scušàt.

Il volej asolùt a si opòn al dan;
ma chel tant e basta a ghi cunsintìs
che sinò si varès pì ’ncjamò malàn.[86]

Duncja, cuant che Picarda di chèl a dìs,
dal volej asolùt, e no d’altri[87], a’ntìnt,
cussì che tant ic che jò i dišìn ròbis vèris.”

Dal sant flun chistu al era ’l ondulamìnt
cal sgorga da’ndà che dut’l ver al vèn;
cussì dut contènt mi’a fàt il so rašonamìnt.

“O tu, divina, amada dal prin ben,”
alòr i’ai dìt, “che’l to parlà m’inònda
e scjàlda tant che sempri pì vif mi tèn,

la me afesiòn a no è asaj fonda
par rivà a favi gràsia par gràsia;
chist lu farà chèl cal jòt e’l pòl avonda.

Ben i jòt che maj, ma maj, no si sàsia
’l intelèt nustri s’a nol vèn luminàt
da Diu, che sinò il ver maj a no si’a.

Tal ver divìn a si mèt[88], com’ nemàl ’ntanàt,
apèn ch’a luj s’unìs; e ghi resta unìt:
sinò se’l valarèsia’l dešideràt?

Al nàs par chèl, coma menàdis’n ta li vis,
al piè dal ver il dùbit; e a è natura
ca ni pòchi sempri pì’n alt vièrs li pìchis.

Stu chì m’invida, chistu mi sigura,
madona me, di domandavi cun rispièt,
di n’altra veretàt, ca mi’è scura.

Al pòsia ’l omp dà sodisfasiòn, puarèt,
ai vòtos mancjàs cul fà daj altri bens
ch’al Alt ghi somearès ognùn corèt?”

Beatrìs mi’a vuardàt cuj so vuj plens
di lušìgnis di amòu, cussì divìns,
che rindùt mi soj al so splendòu intèns:

calàs mi sòn i vuj, e scurida la mins.







Cjànt Cuìnt

“Se ’nformada ti mi jòs dal vif amòu
che di compaj in cjera no si jòt sen,
cussì che daj to vuj i vìns dut il valòu,[89]

nosta fati maravèis, che chist’ al vèn
dal jodi perfèt, cussì che un ben jodìnt,
il piè al mòuf vièrs il ben jodùt ben.

Ben i’jòt com’che zà al và risplendìnt
tal to intelèt ’l eterno luši
e, jodùt, dom’par luj e sempri’l và ardìnt;

e, s’altri’l vustr’amòu al và’a seduši,
altri a nol è che di chèl  na olma
mal capida che chì si la jòt straluši.[90]

Savej ti vùs se’n altri mòut, e coma,
compensà si pòl pal mancjàt voto, tant
che di pari pas a zèdin il Alt e la vustr’alma.”

Cussi Beatrìs scuminsiàt a à stu cjànt;
e com’un che’n tal dut diši si’a butàt,
a’a continuàt cussì’l so discòrs sant:

“Il me regàl che Diu, di so maestàt
creànt al à fàt e da la so bontàt
cussì ben si riflèt e tant al è apresàt,

al è stàt chèl di dàighi al volej libertàt;
che doma li creatùris inteligèntis,
il Signòu dùtis di chista al à dotàt.

‘Adès t’jodaràs, se tu ti mi seguìs,
’l alt valòu dal voto, se cussì al è fàt
che Diu’l cunsìnt cuant che tu ti cunsìntis;

chè, tal stabilì tra Diu e ’l omp il pat,
sacrifìsis si fàn di stu tešoru,
zà minsonàt, e si lu fà cul stes àt.[91]

Duncja, cun sè a si pòsia scambiàlu?
Se ben ti cròdis d’ušà chèl ch’i ti’as ufrìt,
dal mal cal vèn d’àltris, fà’un bon lavoru.

Che sè ch’i ti dìs al è just ti’as zà ben capìt;
ma la Glišia Santa a da dispensa,
contrària, si pensarès, a sè ch’i’ai dìt;

chì alòr a è miej ch’i ti fèdis pauša
par dàighi timp al mangjà ch’i ti’as mangjàt
che d’un bon digerì nol resti sensa.

A chèl ch’i ti spieghi tenti ben sveàt,
e tègnilu cont; che a no è siensa
chè di vej alc capìt ma no conservàt.

Do ròbis a ocòrin par vej l’esensa
di stu sacrifisi[92]: la prima ’è chista,
chè ca si fà[93]; l’altra a è la promesa stesa.[94]

Di st’ùltima maj si pòl diši “basta”
prin da la so fìn; e di chèl ti pòs
adès ben jodi di sè ca si trata:

par chèl necesari ghi’era ai Ebrèos
di ufrì, encja se chèl ca ufrìvin
permutà’l podeva, com’ch’al curìnt ti sòs.

Che altra, la matèria stesa, dišìn,
a si pòl forsi, cuj sàja, scambiala
cu n’altra, sensa ca nasi alc di biàšin.

Ma che nisùn il cargu da la spala
di so volej’l cambi se prin voltada
no’è stada la claf blancja e la zala;[95]

e ogni permutasiòn a è ’nvàlida
se la matèria vecja’n ta la nova
com’l cuatri’n tal sèis a no vèn tegnuda.[96]

Ma s’alc i vìn che cul so valòu al và
dut scuilibrànt cualsìasi balansa,[97]
altra matèria alòr’ puc a zova.

Il voto a nol è monada, se ben si pensa:
fedej bišugna èsi, tegnìnt ben badàt
di no fà com’ Jefta cu la so promesa;[98]
ca sarès tant miej s’al vès dìt: ‘Mal i’ai fàt,’
che, mantegnìnt, fà pešu; e cussì cretìn
jodi ti pòs che’l gran duce daj Grecs al è stàt,

che planzi al à fàt Ifgenia’n tal so aspièt ninìn[99]
che planzi’a fàt di sè i triscj’ e i bòis
ch’a un cussì crudèl cult maj crodùt a vèvin.

Tal mòvisi, Cristiàns, sèrius d’èsi i vèis;
no stèit èsi coma na pluma’n ta ogni vint,
pars’che lavàs d’ogni aga i no vegnèis.

I vèis il nòuf e il vecju Testamìnt,
e’l pastòu da la Glišia ca vi guida:
vi basta chistu pal vustri salvamìnt.

Si sintèis da la malvoja la clamada,
òmis a bišugna ch’i sèdis, no piòris,
che ’l Ebreo no vi fedi na riduda.[100]

No stèit coma ’l agnèl fà cal lasa li tètis
di so mari[101] e, taj so saltùs dut atìf,
al fin a si parta ’ntòr ròbis brùtis.”

Cussì Beatrìs a mi, com’ch’jò i scrìf;
dopo cun tant dešideri si’a voltàt
vièrs ’l alt indulà che’l mont al è pì vif.[102]
Il so taši e’l so aspièt dut cambiàt,
la me granda voja a àn stupidìt
di vèighi ’ncjamò tanti domàndis fàt;

alòr, com’na frecja che’l sen a tèn culpìt
prin che’l spac al vedi di tremà smetùt,
che zà rivàs i’èrin tal secònt cjèl[103] i’ai capìt.

Beatrìs i’ai chì cussì contenta jodùt
che pì vièrs la lus di chel cjèl a zeva
e pì e pì’l luševa’l pianeta’n dut.

E se’n ridi la stela si cambiava,
cussì encja jò, che la me natura
a tramutà sempri a mi partava!

Com’ta na vasca di pès, calma e pura,
atiràs a sòn i pès a chèl cal vèn di fòu,
e vièrs chel pàscul a vàn cun primura,

cussì un miàr jodùt i’ai jò cun splendòu
vignì vièrs di me, e d’ognùn si sinteva:
“Eco chèl[104] che pì grant’l farà’l nustr’amòu.”

E pròpit com’ch’ognùn vièrs nu’l vegneva,
jodi’l feva’l spirt di contentèsa plen
in ta la lus clara che’n luj a splendeva.

Di chèl che chì a taca, letòu, pensa ben
coma ch’i ti ti sintarès tormentàt
se di zì avànt i no farès pì sen;

e t’jodarès tu com’che dešideràt
i vevi da lòu di sinti com’ca èrin,
cussì com’ch’ai me vuj si vèvin mostràt.

“Beàs chej che, com’te, i trònos a jòdin
dal triònf eterno par vej la gràsia
vuda prin che la milisia[105] a bandònin!

Dal lustri che par dut il cjèl si spàsia
impijàs nu’i sìn; e si ti dešìderis
di nu savej, ti dišarìn sè che chì si’a.”

Cussì a mi’a un di chej sans di spìris
dìt; e alòr Beatrìs: “Domanda pur,
e cròdighi com’a peràulis divìnis.”

“Ben jò i jòt com’ch’i ti t’inglùsis sigùr
tal luši che daj to vuj a ti vèn fòu
e che’nflamàt’l vèn dal to ridi pur;

la me mins, bunànima, savej a vòu
cuj ch’i ti sòs, e parsè che chì ti àrdis,
in ta la sfera che d’altri[106] a risèif’l lušòu.”

Sti peràulis ghi’ai dìt a la lus, e drètis,
che prin mi veva parlàt, e ic lušìnt
pì di prin si’a fàt, e tant, al sìntilis.

E com’il soreli ca si plata ridìnt
di masa lus, com’che’l cjalt’l tèn rošeàt
chel vel di vapòu ca lu stà cujerzìnt,

pal so grant gjoldi mi si tegneva platàt
dentri dal so raj luminòus il spìrit sant;
e cussì rispundùt mi’a, in sè dut sieràt,

in ta la maniera cal cjanta’l pròsin cjànt.[107]







Cjànt Sest

“Dop’che Costantìn l’acuila ’l veva voltàt
cuntra’l cors dal cjèl, che ic a veva seguìt
davòu dal antìc[108] cun Lavinia maridàt,

sent e sent’àis e pì, in tal lontàn lìmit
d’Europa ’l usièl di Diu si veva tegnùt
in ta l’altùris da’ndà cal era prin[109] partìt;

e da l’ombra da li plùmis sàcris, dut
il mont da lì ’l veva governàt, di man a man,
e plan plan ta la me man al era cussì vegnùt.

Sešar i soj stàt, e i soj Gjustiniàn,
che par volej dal Signòu, benevolènt,
li lègis i’ai ben rafinàt, di me man.[110]

Ma prin ch’a l’òpera i stès lì atènt,
ch’una natura[111] Crist al vès, e no dos,
i crodevi, e di chist i’eri contènt;

ma alora’l benedèt Agapitos,
màsimo pastòu, a la fe’ sincera
indresàt mi’a cu li peràulis sos.

Crodùt ghi’ai, e sè che so fede a era,
cussì clara i’ai jodùt com’ch’i vevi sempri jodùt
ta na contradisiòn la falsa e la vera.[112]

Apèn che cu la Glišia i piè i’ai movùt,
par gràsia so Diu a mi’a ispiràt
il grant còmpit[113], e dut’n luj mi soj metùt;

al me Belizàr li àrmis ghi’ai fidàt,
e chist’al cjèl stes a ghi’a plašùt[114] cussì tant,
ch’al lavoru[115] pì ’ncjamò mi soj butàt.

Par rispundi a la prin domanda[116], pì avànt
n’ocòr ch’i zedi; ma la so condisiòn
a mi costrìns di zìghi pì in davànt

par ch’i t’jòdis cun se sorta di rašòn
ca si mòuf cuntra chel sacrisant di sen[117]
tant chèl ca lu fà so com’chèl ca lu opòn.[118]

Jòt cuanta e cuala virtùt cal à fàt degn
di riverensa; e dal momènt a à tacàt
che Palànt al è muàrt par conferighi’l regn.

Tu ben ti sàs che’n Alba a si’a’ncjašàt
par trešinta àis e pì, fin che fin’n fin
dom’par luj i tre e i tre a’an lotàt;[119]

cussì pur dal mal da li Sabìnis fin
al dolòu di Lucrèsia ben i ti sàs
com’che i sièt re vinsùt a vèvin dut il visìn.[120]


Ti sàs pur sè cal à fàt[121] cuant che’n taj bras
daj Romàns partàt al è stàt cuntra Pir e Bren
e cuntra comùns[122] e principalitàs;

e da chì’l vèn’l Torcuàt e’l Cuìns, cal otèn
daj cjavielàs’l nòn[123], e i Dècjus e i Fàbius,
famous, che di laudà volentej ghi tèn.

Par cjera ’sòn i Àrabos da luj stes metùs
che davòu dal Anibal a’an pasàt
chej valòns alpìns da l’àghis tos, Po, scorùs.

Sot di luj, da zovinùs, a’an trionfàt
Sipiòn e’l Pompèo; e là che nasùt
ti sòs, sot’l Fièšul[124], tant amàr al era stàt.

Alòr, al timp che dut’l cjèl al veva volùt
a so mòut rindi dut’l mont serèn,[125]
Sešar al à cjòlt e, Roma volìnt, tegnùt.

E chèl che fàt al à dal Var fin al Ren,
Jodùt’an il Isàr e’l Er, coma pur’l Sena
e ogni val indà che ’l Rodàn al è plen.[126]



E chèl che fàt al à dopo’vej lasàt Ravena
e saltàt’l Rubicòn, di un svualà al è stàt
tal che nè bocja a pòl contà nè pena.

Dut armàt si’a dopo vièrs la Spagna voltàt
e, pasàt Duràs, Farsàlia ’l à bastonàt,
cussì che fin tal Nil cjalt ’l dolòu al è rivàt.[127]

Vièrs Antandri e’l Simoènt si’a ’lòr aviàt,
jodìnt pur’l post ’ndà ch’Etore’si cuba[128]
e tant dan al Tolomèo ghi’a dopo fàt.[129]

Da là com’un folc si’a butàt su Juba;
l’àlis al à dopo spleàt, vièrs la Spagna zìnt,
par fà taši la pompeana Tuba.[130]

Di sè che cul sen al à fàt’l duce, tèn a mint,
Brutus cun Casio’n tal’Infièr al bàja,
e Perugia e Modena lasànt lì, patìnt.

Cleopatra pur’a planzùt, pì di na scàja,
e, da chèl scjampànt, da’un madràs velenòus
si’a fàt becà, murìnt cainànt da sta plàja.

Fin al Mar Ros chistu al à sfueàt i colòus;[131]
e’n dut’l mont al à partàt tanta pas
che’l templi di Zan[132] al è restàt silensiòus.

Ma sè che stu sen—e di luj jò’i no tàs—
prin fàt’l veva, e di fà ghi restava pur
’n taj terèns che da luj ’èrin dominàs,

in tal jodi al doventa puc e scur,
se’n man al Ters Sèšar[133] a si lu mira
cun vuli clar e afièt amondi pur;

che la granda gjustìsia ca m’ispìra,
concedùt ghi’a, par man di chèl minsonàt,[134]
la gloria di vendicà la so ira.[135]

E chì ti pòs ben tènti maraveàt:
pì tars cun Tito a fà vendeta al è zùt[136]
da la vendeta dal tant antìc pecjàt.

E cuant che’l dint longobàrt al à muardùt
la Glišia Santa, sot da li so àlis
a judala Carlo Magno si’a metùt.

Adès gjudichèa tu che figùris
ch’jò i’ai acušàt, e’i so fàj
ch’an caušàt duti li vustri malòris.

Il prin[137] di lòu al sen public i gìlios zaj
a contrapònin, e’l secònt ’l altri al sostèn,
cussì che cuj che’n tal just al è no si sà maj.

Ca fèdin i Ghibelìns, sot altri sen,
ca fèdin pur; parsè che’l mal sempri chèl
al seguìs che dal just pì lontàn si tèn;

e ca no lu bati stu Carlo novèl[138]
cuj so Guelfs; ma che tant’l temi li sgrìnfis
ch’al pì grant leòn a ghi’an gjavàt il pel.

I fioj a’an belzà planzùt tanti vòltis
par colpa dal pari, ma no’è da crodi
che pal so gìlio Diu’l cambi plùmis!

Plena di spirs sta steluta si pòl jodi,
spirs bòis, ca si sòn tegnùs indafaràs
par che a onòu e fama davòu ghi stèdi:[139]

e cuant ch’i dešidèris ’vègnin chì pojàs,
dal just deviànt, a’è encja just che’i ràis
di amòu puc vièrs ’l alt a vègnin alsàs.

Ma cuant ch’i mišuràn i nustri guadàis
ai nustri mèris, lì a è contentèsa,
pars’ch’i savìn ch’ai mèris a sòn compàis.

Par chèl a è ch’in nu la viva gjustìsia
tant ni dulsìs ’l afièt che maj no podìn,
ma pròpit maj, tramutalu’n malìsia.

Da pì vòus dòlsis nòtis a si sìntin;
cussì, divièrs scjalìns in nustra vita
bun’armonìa’n ta sti ròdis[140] a crèjn.

E ben dentri di chista margarita[141]
a lùs la lus di Romeo, che di bièl
tant’n veva, ma puc gradìt e basta.[142]

Ma i Provensaj che ’nflamàt  a vèvin chel
omp, ridùt a’an[143], e mal al cjamìna
chèl che dan si fà criticànt d’àltris il bièl.

Cuatri fiòlis al veva, e ognuna regina,
Raimont Beringhier, dùtis maridàdis
da Romeo, persona ùmil e buna.

Puc dopo, il cont[144], movùt da cjàcaris,
il cont ghi’a domandàt a chist’omp sant
ca ghi veva tornàt sièt e sinc par dèis.[145]

Alòr al è partìt stu vecju, lambicànt,
e se’l mont il grant còu cal veva al savès,
di com’che di dì’n dì’l zeva lemošinànt,

tant pì che maj a lu laudarès.







Cjànt Siètim

“Osanna, sanctus Deus sabaòth,
superillustrans caritate tua
felices ignes horum malacoth!”

Cussì al ritmo di stu cjànt chistu’a
si’a voltàt, cjantànt luj stes sta sostansa,
fašìnghi, a ducju doj i lumìns[146], copia:

e chist e chej, al sun di sta sostansa,
movìnsi svels com’il lušòu di falìscjs,
a sòn sùbit svanìs’n ta la distansa.

“Sù,” mi’ai dìt, “faighi pur li to domàndis!”
“Dìšghi,” mi diševi, “a la me madona
che la sèit’mi cjoj cul dols da li so gòtis.”

Ma che riverensa ca s’imparona
di dut me stes, cun chel Be e chel trìs,
colà mi feva’l cjàf, coma un mona.[147]

Cussì stupidìt mi’a’un puc lasàt Beatrìs,
ca à dopo tacàt, cun bocja tant suridìnt
che contènt a varès fàt encj’un omp in flàmis:

“Il me alt parej infalìbil esìnt,
com’che vendeta justa punida a vèn
cun gjustìsia, i vuej zì chì esponìnt;

i dislearaj’l grop che’n dùbit ti tèn;
tu scòltimi ben, che li me peràulis
grandi veretàs ti partaràn a sen.

Par vej “no” dìt al alt no da li stèlis
che frenalu a volèvin, ’l omp maj nasùt[148]
al à se stès danàt, e danàt ducju’i àltris;

l’umanitàt a à dopo la salùt pierdùt
e par tancju sècuj a è restada’n grant eròu,[149]
fin ch’al bon Diu vignì jù ghi’a plašùt

indà che la natura, dal so fàtòu
lontanada, a sè unìt al à’n persona
doma cul àt dal so eterno amòu.

Adès alsa’l cjàf a chèl ca si rašòna.
Sta natura, al so fatòu unida,
creàda a era sincera e pura;

ma par fal so a è stada dopo butada
fòu dal paradìs, ma a’è ic ca si’a sbandàt,
e fòu dal ver e da la vita a è restada.

Duncja, la pena che la cròus a ghi’a dàt,[150]
s’a la so natura umana si mišura,
nisùn in mòut cussì just a’a maj becàt;

ma nisùn’ofèša’è stada cussì dura
se ben si pensa a chèl[151] ca la sufriva,
ch’in sè al veva cjòlt sù sta natura.

D’un àt do ròbis vignì fòu s’jodeva:
a Diu’e ai Ebrèos ghi’a plašùt na muàrt;
par chèl ’l mont al tremava e’l cjèl si vierzeva.[152]

Ti jòs cussì ca no è nuja di stuàrt
cuant ca si dìs che na justa vendeta
vendicada ’e stada da magistràt[153] pì fuàrt.

Ma jò’i jòt adès che la to mins, streta
dal pensej, a disleà un grop a stà tentànt,
e di sleàlu cun granda voja a si speta.[154]

Ti dìs[155]: ‘Ben i capìs sè ch’i staj scoltànt;
ma’i no capìs la sièlta che Diu al à fàt
di salvàmi cun’un sacrifìsi cussì grant.’

Stu misteri, fradi, ghi resta platàt
ai vuj di dùcjus chej ca no’an ’l inzèn
cal vèn da la flama d’amòu maduràt.

Ma pa la rašòn stesa che chistu sen[156]
tant al vèn oservàt ma puc a si capìs,
ti dìs jò pars’che pì d’àltris al era degn.

La divin’ bontàt ch’a l’invìdia ’ghi dìs
‘Và via!’, in sè ardìnt a sfavilèa,
mostrànt cussì li eterni bielèsis.

Chèl che’n tal mòut da ic si distilèa
dopo a nol à pì fin, ch’a no si mòuf
pì’l so sen cuant ca lu sigilèa.[157]


Chèl che da ic sensa mediatòu al plòuf[158]
lìbar al è, parsè ca no ghi stà sot
di chèl che’n tal mont creàt al è alc di nòuf.[159]

Pì ch’a ic si visina, pì ic si la gòt;
e pì ch’al benvolej divìn, ch’a dut ghi da lus,
ghi somèa,  e pì lušìnt a si lu jòt.

A pòl vantagjàsi di ducju scju frus[160]
l’umana creatura; e s’un’l mancja,
alòr la nobiltàt so a si ridùs.

A piert la so libertàt cuant ca pecja
e tant mancu a ghi somèa al pì grant ben,
parsè che dal so lustri puc s’imblàncja;

e la so dignitàt maj pì a otèn
s’a no’mplenìs di nòuf il vuèit da la colpa,
cuntra’l mal gjòldi, cul sufrì just e plen.

Vustra natura, dut’ restada’n colpa
pa la pècja d’Adàm, da sti dignitàs,
com’dal Paradìs, fòu a era—orìbil colpa!

E maj pì—sìnt ben!—a varès di nòuf pàs
e a tornarès a vej chisti virtùs
sensa vej scjavasàt un di scju pas:

o che Diu stes, perdonànt, sti virtùs
ridàt ghi vès, o che ’l omp stes sacrifìs’
fàt’l vès par vej di nòuf i bens pierdùs.

Punta’l vuli adès dentri dal abìs
dal consej divìn, e tèn’lu pì ch’i ti pòs,
in ta la sostansa dal me rašonà, dut fìs.

’L omp a nol podeva cu li fuàrsis sos
maj sodisfà, ùmil doventànt cussì tant
cul pentimìnt pal pecjàt ca lu veva scòs,

cuant che , dišubidìnt, sù’l voleva zì tant;
e chistu al è’l parsè che ’l omp nol à podùt
cu la so salvasiòn besòu zì ’ndavànt.

Diu duncja al à a so mòut dovùt
’l omp ripartà’n ta la so justa strada,
e ušà gjustìsia e pietàt al à volùt.

ma pars’che l’òpera a è tant pì gradida
da chèl ca la fà, cuant pì a mostra
la gran’ bontàt di’ndà ca è vegnuda,

il divìn benvolej, che’l mont al lustra,
di fasi avànt cun ogni so via
par ripartavi’n alt a si’a dàt cura.

Nè tra l’ùltima nòt e’l dì ch’a dut ghi’a dàt via
un suseguìsi di tanti grandi ròbis
maj nol è stàt fàt, da’un o d’altra via.[161]

Al podèvia Diu fà ròbis pì gràndis
che ufrì se stes par che ’l omp tornà’n alt’l podès
pì’ncjamò che dal so perdòn vièrzi l’àlis?[162]

Ogn’altra via bastada no ghi sarès
a la gjustìsia se’l fiòl di Diu, puarèt,
sè umiliànt, incarnàt a no si vès.

A’mplenì’l to dešideri adès mi mèt
e’n davòu i torni un punt a mèti’n clar,
che jòdilu pur ti pòdis, bièl e net.

Tu ti dìs, ‘L’aga jò’i jòt, e’l fòuc pur mi pàr,
e l’aria e la cjera e li so mistùris
si coròmpin e a dùrin un timp avàr;[163]

E sti ròbis a èrin pur lòu creatùris;
pars’che, se chèl che dìt al è stàt al era ver,
da corusiòn a vèvin d’èsi sigùris.’

I ànzui, fradi me, e stu post sincèr
’ndà ch’i ti sòs, si pòsin diši creàs,
cussì com’ca sòn, tal so èsi intèr;

ma i elemìns stàs da te nominàs
e che ròbis che gràsis a lòu si fàn,
da virtùt creàda a sòn informàs.[164]

Creàd’è stada la matèria che lòu a’an;
creàd’è stada chè che dàt ghi’a li fòrmis
a li stèlis che atorotòr ghi vàn.

L’ànima d’ogni bèstia e da li plàntis
a vèn dal so podej al àt[165] tirada
dal raj e dal motu da li lùcis sàntis;

ma la vita vustra vi’è ispirada
dal pì alt Ben, chel stes ca la ’namora ”
di sè cussì che’n sè sempri a resta ’tirada.

E chì di argumentà n’ocòr na vura
par ben capì la vustra resuresiòn:
la vustra cjàr, pensa, fàta’è stada’n ta l’ora

cuant che i prins genitòus stàs fàs a sòn.















Cjànt Otàf

Na volta’l crodeva’l mont, cun perìcul,[166]
che la biela Ciprina’l ruvìnt amòu[167]
a difondès, zìnt atòr dal ters episìrcul;

pars’che no dom’a ic ghi fèvin ’l onòu
dal sacrifisi e dal grant venerà
li zens antìchis in tal antìc eròu;[168]

ma ghi tegnèvin Diòn e Cupid d’onorà,
chista par mari e chist’altri par frut,
che Didòn’l veva fàt di Enea ’namorà;[169]

e cun chista[170] i tachi e cun so virtùt,
pa la cual il nòn ghi’an dàt a la stela
che bunora o tars lušìnt’l sol a mira dut.

No saj pròpit com’ch’i eri rivàt ulà;
ma d’èsighi dentri capìt i’ai dal fàt
che la madona me a era adès pì biela.

E com’che falìscja si jòt in ta alc d’inflamàt
e com’che fra tanti vòus a si sìnt na vòus
che fra dùtis cuàntis ben si tèn notàt,

jodùt i’ai pì lùcis’n ta stu post luminòus
mov’si ’nzìru, una pì una mancu corìnt,
secònt, i cròt, ’l interno so jodi presiòus.[171]

Da nula frèida maj vegnùt jù al è un vint,
višibil o no, dal mov’si tant festìn,[172]
che lent ghi’vès parùt’n tal so muvimìnt

a chèl che uchì ogni lumìn divìn
jodùt al vès vignìni ’ncuntra, lasànt
il zìru ’ndà cal stà ogn’alt serafìn;

e fra chej ca èrin pì daj àltris ’ndavànt
‘Ošana’ si sinteva, cussì ch’in sèguit
di sinti di nòuf i’ai sempri volùt tant.

Vièrs me al è ’lòr vegnùt un di lòu sùbit
e cussì al à tacàt: “Dùcjus si prestàn
a dati plašej, ognùn al altri unìt.

Nu’n zìru’i zìn cuj Principàs[173] che’n cjèl a stàn
di un zìr e di un zirà e di dešidèis
che’n tal mont zà dìt ti’as, e a no ti’è stran:

‘Voi che’ntendendo il ters cjèl i movèis’[174]
e’i sìn cussì plens d’amòu, che pal to plašej
na dolsa pas ghi dìn ai to dešidèis.”

Dopo che cun riverensa i me vuj a chej
da la madona me a si sòn ziràs
e d’ic sigùrs si sòn sintùs e tant miej,

a la lus ch’ufrìt si veva si sòn voltàs,
e alòr “Cuj sèišu[175] vu?” ghi’a domandàt
cun vòus rota da’un còu cal bateva da mas.


E cualicuanti fièstis jodùt i’ai ch’a fàt
pa la gran’ contentèsa, che pì sglonfa[176]
encjamò a si’a fàt cuant ch’jò i’ai parlàt!

Cussì fata mi’a dìt: “Jù’n tal mont timp fà
puc timp i’ai godùt; ma se pì lunc’l fòs stàt
vùt no si varès’l mal ca no si pòl disfà.[177]

Da te mi tèn la me ’legrèsa platàt
che d’intòr dut luminàt a mi siera
com’cavalej da la so seda fasàt.

Asaj ben volùt ti mi’as la jù’n cjera;
che se pì al lunc i fòs stàt, ti varès mostràt
dal me benvolej la pì biela siera.[178]

Chel trat da la riva sinistra lavàt
dal Rodàn dopo ca s’unìs cul Sorga,
part da li me cjèris’l sarès doventàt,[179]

cun che part da l’Ausonia[180] cussì carga
di poscj’ com’Gaeta, Bari e Catona
da ’ndà che’l Tront, e’l Vert, in mar al sgorga.

Zà mi luševa’n tal cjàf la corona
di che cjera dal Danubio tajada
dopo che li rìvis todèscjs al bandòna.

E la biela Trinacria, frušinada
tra Pachìn e Peloro, insima’l golf
che da Euro’l risèif la pì gran’ menada,[181]

no da Tifeo ma doj vapòus di solf,[182]
i so res a varès encjamò spetàt,
nasùs par me[183] da Carlo e da Ridolf.[184]

se’l brut governà, che sempri ateràt
il pòpul sclaf al tèn, alòr nol varès
il sigà di Palermo—‘Morèit!’—caušàt.[185]

E se me fradi fin d’adès chist al jodès,
da la crumira mišeria daj Catalàns,
par no ufìndiju, lontàn si tegnarès;[186]

e a è miej ca si sbarasi daj so malàns,
o di chej d’àltris, cussì ch’a la so barcja
càrgus no si ghi meti masa pešàns.

luj, che di largjesa’n d’aveva pucja—
no coma’l pari—tant bišugna’l varès
di zent che’l ben daj àltris a no stòrcja.”[187]

Sicòma che jò’i cròt che dut’l gjoldi stes
di sè che’l to parlà, o siòr me, m’implenìs,
là’ndà ch’ogni ben al tàca e finìs, adès

lu aprèsi jò com’che tu ti lu gòdis,
e pì’ncjamò i lu gòt; e chist pur mi’è cjàr,
che stu gjoldi in Diu stes ti lu mìris.

contènt com’ch’i ti mi’as fàt, rìndimi pur clar,
sicòm’ch’a dubità parlàt ti mi’as movùt,
com’che da mari dolsa’l pòl èsi un frut amàr.”

Chist’jò a luj; e luj a mi: “Se jò’n dut
ti mostri’l ver, a sè ch’i ti domàndis
vièrs il to vuli, da tègnilu ben jodùt.

Il ben che dut il regn che tu ti scàlis
al volta e’l fà contènt, ghi dà pur virtùt
cu la so providensa a sti grandi stèlis.

E no sòn doma curàdis par dut
li natùris che la mins a àn perfeta,
ma dut il so èsi e la so salùt:

e par indulà che chist’arco al saèta,
a ghi cola la frecja’n ta predestinàt fin
com’se’n tal so sen a fòs mandada, e dreta.

Se cussì no fòs, il cjèl ca ti è visìn
al produšarès na sorta di efiès
che pì che art a sarèsin un cašìn;

ma chist nol pòl èsi, se i intelès
ca mòvin sti stèlis no sòn difetòus
o al è difetòus il prin[188], ca no ju’a fàs perfès.

Vutu chistu jodi’n ta’un mòut pì luminòus?”
E jò: “N’ocòr, chè impusìbul mi par
che’l mont’n ta chèl ca à di èsi al sedi estroùs.”[189]

Alòr luj: “Nol sarèsia pal omp amàr
se tal mont a  nol vès da èsi civìl?”[190]
“Al sarès par luj,” i’ai dìt, “un brut afàr.”

“E chèl al pòsia èsi pur tant pusìbil
pal omp la jù, sensa vej pì ufìsis?
Sens’altri no, se ben vi dìs Aristotil.”

Cussì al à dedušùt chisti ròbis
fin a concludi: “Altritànt diferènt
a à duncja d’èsi d’ogni cauša la radìs:

cussì che un Solòn’l nàs, n’altri Sers, potènt,
un’altri Melchišedech e n’altri chèl
che’l fì pierdùt al à, zùt sù’n aria’mpasiènt.

La natura rotonda ca è sugèl
pa la mortàl cera ben a fà la so art
sensa distìngui fra un o altri ostèl.[191]

Par chèl a par ch’Ešau nol fedi part
da la siminsa di Jàcu; e’l vèn Cuirìn
di sì vil pari ca si lu dìs di Mart.

La natura generada’l so cjamìn
a farès compagna e sempri di chè daj pàris
se’n miès a no si metès il volej divìn.

Adès ben t’jòs chèl che prin no ti rivàvis:
ma pars’che d’jòditi pì contènt mi plàs,
d’un corolari i vuej ch’i ti t’insiàrpis.

Se pucja furtuna in zìru a cjatàs
la natura, com’ogn’altra siminsa
’n ta cjera ’nglerada, a no darès rišultàt.

E se il mont la jù ben a ghi pensa
al inclìn naturàl che natura  a inpòn,
di mala zent al restarès’l mont sensa.

Ma vuàltris i pocàis ta la religion
un cal è nasùt par partà  la spada,
e re i fèis un che di predicjà al è bon:

par chèl il vustri pas al è fòu di strada.









Cjànt Nonu

Dopo che’l to Carlo, O biela Clemensa,
in clar mi’a metùt, contàt mi’a daj ingàns
ca doveva risevi la so siminsa;

ma al à dìt: “Tàs, che’l timp dut al tèn’n ta li so mans”;
cussì ch’altri diši i no pòs che cul zì ’ndavànt
il just lamìnt si alsarà daj vustri dans.

E belzà la vita di chel lustri sant
voltada si’era al Sol[192] ca la’mpleniva
coma chel ben che dut al sodisfa tant.

Ah brut’ ànimis che pròpit no vi và
di vièrzi a stu grant ben i vustri còus,
ma di mostràighi vustra vanitàt viva!

E èco là un’altri di chej splendòus
vièrs me vignì, e che plašej’l voleva
dami s’jodeva dal so cuàrp luminòus.

“Il me dešideri alòr sodisfa ben,
spirt beàt,” ghi’ai dita, “e dami prova
ch’in te rifletùt s’jòt sè che pensàt i tèn!”

Alòr la lus ch’encjamò mi era nova,
dal so profònt, da’ndà che prin’ a cjantava,
com’un’a à dìt che di fà dal ben ghi zova;[193]

tal itàlic toc di cjera cal tocjava,
in tal so èsi salvadi, dal Rialt
fin là che’l Brenta e’l Piave pur’l naseva,




un culinùt a si alsa, no tant alt,
da’ndà che jù na torcja[194] era vegnuda
ch’a sta cjera ghi veva fàt grant asàlt.

Da la stesa radìs i soj pur jò nasuda:
Cunìsa i soj, e uchì i lùs cussì tant
par ca ni veva sta lustra stela[195] vinsuda;

ma contenta i soj cuant ch’i vaj recuardànt,
sensa fastidi, la cauša dal me destìn;
che’l comùn pòpul forsi nol capirès tant.

Di stu presiòus gjojèl[196] ca mi stà visìn
uchì, in tal nustri cjèl, dut luminòus,
gran’ fama’è restada; e’i la godarìn

encja taj sècuj da vignì, la so vòus:
jòt che se ’l omp al à di fasi ecelènt,
di cambià’l vivi al à di èsi volonteròus.

E a chistu adès no ghi pensa la zent
ch’entri’l Tilimìnt e l’Adige a’a vùt,
no pintimìnt ma mišèria a plen, stà zent;[197]

ma’mòndi prest Padova ta la palùt
a cambia l’aga che Vicensa a bagna
pars’che fà ’l so volej li so zens no’an volùt;



e’ndà che’l Sil al Cagnan si compàgna,
un tal sioràt[198] a s’jòt cal và a cjàf alt,
ma puc pì’l godarà la so cucagna.

Feltro’l planzarà pur il viliàc asàlt
dal so danàt di vèscul, cussì schifòus
ch’in Malta maj un simil al à fàt il salt.[199]

Masa’l sarès il caretèl voluminòus
cun dut chel sanc risevùt daj Ferarèis,
che di pešalu a sarès na biela cròus,

cal regalarà chistu predi cortèis
par ingrasiàsi cuj Guelfs, e scju regaj
al paìs stes no ghi sarèsin di pèis.[200]

Chej lasù, ch’i clamàis Trònos[201], spièlis specjàj
a sòn che lus ni dàn dal Diu gjudicànt;
cussì che just ni par sè che contàt i’ai.”

Chì ic a’a tašùt, e a mi’a parùt tant
ch’altri a pensàs, par via dal bièl bal
che di nòuf a veva tacàt, com’pì ’ndavànt.

L’altra gjòja[202], ca mi’era tal e cual
presiòša com’la prima, jodùt i’ai
com’cuant che’l raj al bàt s’un rubìn balascàl.[203]



La sù’l godi si esprìn cul splendòu dal raj
com’ch’è cul ridi; ma la jù[204] si scurìs
pì e pì’l spirt secònt il pèis daj so maj.

“Se sè che Diu al jòt, tu ti lu jòdis,
spirt beàt,” i’ai dìt; “e a’è roba alòr justa
che’i volèis sos daj tos no saràn làris.

La vòus to, duncja, che il cjèl a’nfièsta
sempri cun chel dols cjantà di chej fòucs beàs
che cun l’àlis sèis a la fraresca ju fàn stà,[205]

parsè no tègnia’i me dešidèris sodisfàs?[206]
Jò’i no spetarès pa la to domanda
se in te, coma tu in me, i entràs.”[207]

“La pì granda val,” al à alòr tacàt, “indà
che dal di fòu a sbìcin li àghis
di chel mar[208] che la cjera dut a ghirlànda,

cuntra’l soreli, tra oposti spiàgis,
tant si espànt cal doventa meridiàn
là che orišònt prin ti lu jodèvis.[209]


Da la spiàgja di stu mar i eri jò paešàn
tra l’Ebrèo e’l Macra, che par un tocùt curt
a spartì al và’l Genovèis dal Toscàn.

Il stes tramònt a si jòt e il stes ort
da Bušìa fin al post d’indà ch’jò’i vèn,
che cul so sanc al vevà scjaldàt il puàrt.[210]

Folc mi clamava che zent che ’l inzèn
a veva di savej’l me nòn; e chistu cjèl
di me’l cjoj’l sen, com’ch’jò’l so splendòu i otèn;

che pì no’a maj ardùt la fia di Bel—
dant dolòu a Sicheo e a Cruša—
di me, fin che cussì ghi zova’l zòvin cjavièl;[211]

nè pur che Rodopea che delùša
a’è stada da Demofònt  nè Èrcul
cuant che d’Jòle tal còu’l jodeva la muša.

Chì ’no si pentìn, ma i ridìn, no cul
sens da la colpa, ch’a mins a nol torna,
ma par chèl che dut’l prejòt, fin tal so pìsul.[212]

Chì i gjoldìn di che art ca adòrna
dut’l dapardùt e che ben mi mostra’l ben
pal cual la jù’l mont a chèl chì’l torna.[213]

Ma par che ogni to dešideri a plen
ti gòdis di sè ca nàs’n ta la sfera,
di parà pì avànt alòr mi convièn.

Savej ti vùs cuj ca è’n ta sta lumiera
che visìn cussì tant mi sintilèa,
com’raj di soreli in ta n’aga clara.

Èco, la dentri si trancuilišèa
Raab; e ic, al nustr’òrdin unida,
a chèl ghi dà na luminoša maravèa.

Da stu cjèl, ’ndà che l’ombrena a è puntada
che’l vustri mont al fà, prin ch’altr’ànima
dal trionf di Crist asunta a è stada.[214]

A è stàt tant just elevala par palma
ta un daj cjèj pa la granda vitòria
otegnuda cun’l un e l’altra palma,

pars’che ic a à favorìt la prin’ Gloria
di Gjošuè in ta la Cjera Santa,
che puc ghi meseda al papa la memoria.

La to sitàt, che cjaša a è dut’cuanta
di chèl che prin si’a voltàt cuntr’l so fatòu[215]
e che pa l’invidia so zent a plans, e tanta,

a prodùs e a spànt chel maladèt di flòu[216]
che straviàt’l à li piòris e i agnèj
par vej cambiàt in lupo[217] il so pastòu.

Par sti rašòns i grancj’ mèstris i Vanzèj
a bandònin, studiànt invensi i Decretaj[218]
com’che daj màrgins sos n’idea si pòl vej.

Chistu a ’ntìndin Papa e cardinaj:
a no vàn i pensèis sos a Nazaret,
’ndà che ’l Ànzul li gran nòvis al è zùt a daj.[219]

Ma il Vaticàn e ogn’altri post elèt
di Roma ca sòn stàs fàs simiteri
da che schièris che seguìt’an Pieri, puarèt,

fra puc lìbars a saràn dal adulteri.[220]



























Cjànt Dècim

Vuardànt in tal propri Fì cun chel Amòu
che dols ’l un e ’l altri’n eterno al tira,
il prin, che pì grant dal diši al è’l so valòu,

in dut’l spirt o roba che’n tal mont sempri’a zira,
tant òrdin al à creàt che maj nisùn
nol pòl tègnisi da godi sè cal mira.[221]

Vuàltris ch’i lešèis alsàit duncja, ognùn,
i vustri vuj cun me la sù’n ta che part
’ndà che’i doj mòtus[222] s’incròšin, ognidùn;

e lì, letòu, taca a maraveàti da l’art
di chel mestri ch’in sè sempri al àma
tant che di dut e’n dut a si tèn necuàrt.

Jòt com’che da chel punt lì si diràma
di sbiègu’l sìrcul che’i pianès al parta,
par dàighi plašej[223] al mont ca ju clama.

E se la so strada a no fòs stuàrta,
tal cjèl si varès na vura di virtùt invàn
e ca jù cuaši ogni fuarsa muarta;[224]

e sè dal zì dret pì o mancu lontàn
al fòs il partì[225], tant a ghi mancjarès
ca jù e pur la sù dal òrdin mondàn.

Adès resta pur tal to banc, tu ch’i ti lès,
e’ndavòu vuarda par gustà chèl pì avànt,[226]
se contènt ti vùs restà, coma adès.

Mangja pur di sè ch’i ti’ai metùt davànt;
che dàighi mi tocja duta la me cura
a che matèria ch’jò chì i staj contànt.

Il pì grant ministro da la natura
che cu la so virtùt il mont al stampa,
e che cul so lustri’l timp a mi mišura,

cun chèl unìt[227] ch’jodùt ghi vìn zà la stampa,
a si zirava sempri pì pa li spiràls
indà che pì e pì prest[228] gh’jodìn la stampa;[229]

e jò chì cun luj; ma d’èsi’n ta scju poscj’ als
rivàt no m’eri necuàrt, com’che un no si rìnt
cont daj prin’pensèis prin che zà a sèdin als.[230]

Beatrìs a è chè che pì svelta dal vint
mi mena di ben in miej cussì’n ta’un lamp,
che’l so àt a no si pòl jodi’n tal timp.[231]



Chèl che lì al era, il lušòu dal lamp
da vej’l veva lì che’n tal soreli i jodevi,
che no’l colòu, ma’l lustri ghi deva’l stamp!

Chì jò nè ’nzèn nè art ’nvocà’i podevi
par diši chèl che doma ’l imaginà al è dur;
ma crodighi si pòl, e bramà d’entravi.

E se l’imaginà nustri’l resta al scur
di tant’altèsa, di fasi maraveà
n’ocòr: pì’n alt di là nisùn al è zùt par sigùr.
Cussì a era pròpit la cuarta famèa
dal alt pari, che sempri la sàsia
mostrànt com’cal ispira e generèa.[232]

Beatrìs alòr’a tacàt: “Ringràsia,
ringràsia’l lampiòn[233] daj ànzui che’a stu lušìnt
pianèta[234] ti’a sù partàt cu la so gràsia.”

Maj nisùn si’a dispòst cun còu tant ridìnt
a la devosiòn, rindìnt a Diu dut se stes,
cussì svelt, e di falu cussì tant godìnt,

com’ch’al sinti sti peràulis i’ai fàt jò stes;
e alòr dut l’amòu me’n luj si’a metùt
coma che se Beatrìs dut dismintiàt i vès.

A no si l’à cjapada; ma tant’a podùt
cul splendòu di chej so vuj ca ridèvin
che la me mins alòr’a à pì ròbis jodùt.

Jodùt i’ai lušòus, ch’atòr a splendèvin;
cun nu’n tal miès a si fèvin corona;
i’u sintevi pì dols che’n tal jodi a lušèvin:

cussì serclada la fia di Latona
ogni tant i jodìn cuant che l’aria cussì plena
a è ca ritèn i ràis ca fàn stà zona.[235]

In ta stu alt cjèl ’ndà che rivàt i’eri apena,
gjèmis an d’era a plen, ninìnis e bièlis,
che chì nè’n vòus nè’n fàt nisùn maj ni mena;[236]

cussì ’l era’l dols cjantà di che lùcis;
chej ch’a svualà’n sù no si prepàrin,
da’un omp mut ca spètin alòr notìsis.

Alòr che’i sorèlis, che sì tant ’ardèvin,
atòr di nu ziràs si vèvin tre vòltis,
coma stèlis che visìn’l so pòl a stèvin,

frùtis a parèvin al bal encjamò strètis
ma al smèti pròntis e sidìnis, scoltànt
atèntis’l tacà da li novi nòtis;[237]

e dentri d’un[238] sintùt i’ai cussì tacà: “Cuant
che il raj da la gràsia, ca impìja
il benvolej che dopo al crès amànt,

tant moltiplicànt in te la so Gloria
che la sù’n alt ti parta par la scjala
che, zìnt jù, di torna’n sù sempri al à un voja;

se un t’impedìs na gota di vin di bèvila
par cjòiti la sèit, libertàt nol varès,
com’ca no varès aga che’n mar no cala.[239]

Se flòus a soni chej, savej ti vorès,
che cun cussì tanta gràsia a’nghirlandèjn
chè che d’jòditi zì’n sù cussì tant a vorès?

Stàt i’eri un daj agnèj ca pasculèjn
cun Meni[240], che pur ju mena pa’un cjamìn
plen di buni ròbis, s’a no si stravièjn.

Chistu, che a la me destra mi’è visìn,
Berto al è e fradi e mestri mi’è stàt;
da Colonia ’l è; e jò’i soj Tomàs d’Acuìn.[241]

E se di scju àltris ti vùs tegn’ti ’višàt,
seguìs ben il me parlà cul to jodi
sta corona e ogni so sant beàt.

Chel altri flameà fòu’l vèn dal ridi
di Grasiàn[242] che tant ’l un che l’altri foru[243]
al à judàt fin a fài’lu al paradìs godi.

’L altri che visìn al ornèa’l nustri coru,
Pieri al era che cu la puora vèdula
ufrìt’l veva a la Glišia’l so tešoru.[244]

La cuinta lus, fra di nu la pì biela,
cussì tant d’amòu a gjugjulèa[245] che dut’l mont,
di ic curiòus, la jù’l tèn vièrt l’orèla[246]:

dentri d’ic a’è la mins ’ndà che un cussì profònt
savej al è stàt metùt che s’an d’è di vertàt,
di cussì tant jodi no si’a maj vùt un secònt.

Visìn chì t’jòs pur stu post iluminàt
che la jù’n cjàr e vuès[247] pì a fìn’l à jodùt
il ministeri[248] ch’ai ànzui ghi’è stàt dàt.

Pur cal rìt si lu jòt’n ta stu luminùt
chel avocàt daj lontàns timps Cristiàns
che dal so latìn Justìn[249] si veva prejodùt.

Adès se tu’l vuli da la mins ti tèns
puntàt su ’l un’e l’altra lus ch’i staj laudànt,
di sinti da l’otava zà ti sìns afàns.

Par podej ogni ben jodi, il spìrit sant
dentri a vi gòt che’l mont d’ogni falsitàt
ghi mostra a chèl che ben lu và scoltànt:[250]


il cuàrp che fòu di chèl stu spirt al è stàt butàt,
jù a Cjèldauri al è, e dal martìr
e ešilio’n ta sta pas al è rivàt.

Pì’n là jòt’l flameà dal ardìnt respìr
di Išidoru, di Beda e di Ricart,[251]
ch’a pensala ben al è stàt pì che vir.[252]

Chistu, dal cual a me’l torna il to sguàrt,
al è’l lumìn di un spìrit che’in pensèis
sèrius di murì nol voleva èsi’n ritàrt:

chista ’è la lus eterna di Sigèis[253]
che, in ta la via da la pàja discurìnt,
al silogišava veritàs scòmudis.”

Alòr, com’che ’l orlòj sunà si sìnt
cuant che la spoša di Diu bunora
al nuvìs ghi cjanta’l so amòu volìnt,

tant che na banda a mola e l’altra a tira,
un dindinamìnt cussì dols fašìnt,
che un grant sintimìnt d’amòu al spira;

cussì i’ai da la glorioša roda’l muvimìnt
jodùt e l’armonìa da li vòus sintùt
che par vej di dut stu dols’l just sintimìnt

ulà si’a d’èsi, ’ndà che sempri al è godùt.











Cjànt Undicèšin

O’nsensada cura da li zens mortàlis,
cuant ca sòn difetòus i silogìšmos,
chej ca ti fàn in bàs bati l’àlis!

Un davòu d’jura[254] e un daj aforìšmos
al zeva, un al seguiva il sacerdosi
e’un cun fuarsa’l regnava o cun sofìšmos;

e un tal trufà o’n tal civìl negosi,
e un in tal plašej da la cjàr ’nviscjàt
al era, e un jòt lì a’mpoltronasi,

cuant che, da duti sti ròbis disleàt,
cun Beatrìs i’eri stàt la sù tal cjèl
cun bras vièrs e glorioša-mìnt[255] acetàt.

Dopo che ognùn al era tornàt’n ta chel
punt dal Sìrcul ’ndà che pì avànt al era,
fermàt si veva, com’ta cjandelàr’l so luši bièl.

Alòr che lus da la splèndida siera
che parlàt prin mi veva, dut suridìnt
a mi’a dìt, doventànt sempri pì clara:

“Com’che jò daj so ràis i vaj risplendìnt,
cussì, ben vuardànt ta la lus eterna,
i pensèis tòs e li caušis[256] sòs i intìnt.

Tu ti dubitèis e ti vòus ch’esterna
di pì e pì clara si fedi la vòus
me par ch’in te si fìsi, dut interna,

cuant ca trata di buni ròbis—la me vòus—
e ca dìs di no vej ‘maj vùt un secònt’;
e chì a’è miej mostrà dut’n taj juscj’ colòus.[257]

La providensa ca governa il mont
cun chel sintimìnt che da chèl ogni aspièt
creàt[258] vinsùt al è prin di zì a font,

par ca podès zì ’ncuntra al so dilèt,
la spoša che di chèl’n cròus a era àvida,
a à spošàt cun chel sanc tant benedèt[259],

e par ca fòs ic com’cun’un ch’in dut si fida,
doj prìncipes ordinàt a à’n so favòu,
che cussì e culà[260] ghi fòsin di guida.

Il prin al era dut seràfic in tal so ardòu;
chel altri pal so savej’n cjera al era stàt
di lus cherubica un grant splendòu.

Dal’un i dišaraj, ma pur ’l altri laudàt
al è dal me diši di un, o chistu o chèl,[261]
par ch’al stes fin si veva ognùn dedicàt.

Fra Tupìn e l’aga ca và a dislivièl
dal alt dal mont[262] sielzùt dal beàt Ubàlt,
un trat fèrtil’a si slungja’n jù, pel a pel,

vièrs Perugia, ca ghi sìnt il frèit e’l cjalt
dal Puartòn dal Sol; e davòu[263] ghi stàn planzìnt,
par èsighi sot[264], tant Nocera che Guàlt.

In ta che riva chì, indà che lišerìnt
si fà’l so zì’n jù, un soreli’n tal mont al era nasùt,
com’ch’ogni tant dal Gange chistu’l vèn, risplendìnt.[265]

Si chè, se un di stu post’l vòu contà dut,
ca nol diši Asìši, che puc al sarès,
ma che Oriènt lu clami, chistu postùt.[266]

Pì zovinùt di sè ca si pensarès
tant cunfuàrt ghi deva zà a la cjera
cu la gran’ virtùt ca era part di sè stes;

che par sta siora[267], zovinùt, in guera
dal pari al è corùt, che com’la muàrt
la puarta volentej ognùn ti siera;

e davànt da la so spirituàl cort
et coram patre[268] luj a si ghi’a unìt;
e di dì’n dì ’l amòu par ic[269] si veva fàt pì fuàrt.

Chista, dop’che’l prin omp[270] ghi veva sparìt
mil e sent àis prin, vilida e scura
fin a stu chì a era stada sens’invìt;

zovàt no veva che cjatada sigùra
cun Amiclàt a la veva al sun da la vòus
so chèl ch’a dut’l mont ghi veva fàt poura;[271]

nè zovàt al veva’l so fà coragjòus
cuant che, cun Maria restada a bas,
ic cun Crist a veva planzùt tal alt da la cròus.

Ma timìnt che dut chistu scur ti lu pensàs,
Francesc e la Povertàt a sòn i amàns
che’n tal me rašònamìnt ziràs a sòn stàs.

Il mòut che lòu si caresàvin li mans,
li maravèis ca si fèvin e’l so dols sguàrt
nasi’n altra zent a fèvin pensèis sans;[272]

fin al punt che il veneràbil Bernàrt,
sensa calsìns, par prin davòu di tanta pas
al veva corùt, e corìnt parùt ghi’era d’èsi’n ritàrt.

O scognosùt tešoru! O cjamps ben sestàs![273]
A si gjava i calsìns Gidio, e pur Silvestri,
e’l seguìs il spošu, che la spoša ghi plàs.

E cussì’l và chel pari e chel mestri
cu la so fèmina e che famèa
che cul umil cordòn davòu ghi vàn dal mestri.

Nè sbasà al à dal so sguàrt la sèa
par èsi il fì di Pieri Bernardon,
o par èsi jodùt com’na maravèa;[274]

ma coma un re la so ferma intensiòn
a ’Nocènt[275] ghi veva prešentàt, e da chèl vùt
il permès pa la so nova religion.[276]

Cussì ghi’era’l grup di scju puarès cresùt
davòu di luj, che la so miràbil vita
tal alt dal cjèl ben cjantà si varès podùt,

tant che na seconda corona ghi’è stada data
da Onorio[277], dal spìrit sant ispiràt,
al puòr pastòu di chista mandria santa.

E dop’che, di martìri dut asetàt,
pròpit davànt di chel orgoliòus Soldàn[278]
Crist e i so disèpui al à predicjàt;

e par no vej di conversiòn vùt asaj ledàn,
’n ta l’erba italica al era ’lòr tornàt
par miej godi sè che là ghi sarès stàt invàn,

tal cret cal è tra’l Tever’ e ’l Arno ’nmiešàt
al veva ’l ultin sigìl[279] di Crist risevùt,
che par ’ncjamò doj àis al veva ’ntòr partàt.

Cuant che Diu, ch’a tant ben lu veva sielzùt,
di vèjlu sù cun luj lu veva premiàt
par èsisi fàt cussì picininùt,

ai fràris sos, com’justa ereditàt,
racomandàt ghi veva la siora so pì cjara[280]
e di volèighi sempri ben cun fedeltàt;

e dal so grin[281] la so ànima clara
movùt si veva, tornànt la sù in tal so regn,
lasànt il so puòr cuàrp in ta la cjera.

Pensa adès cuj che stàt al era un so degn
colèga[282] par ben pilotà la barcja
di Pieri’n ta la buràscja, fin al so sen;

e coma nustri patriarca, encja
luj, coma chèl coma luj, al comanda,
e, com’ch’i t’jòs, roba buna’l mèt in barcja.[283]

Ma la so mandria a no’n cjata avonda
dal sòlit mangjusà, cussì ch’i no ti pòdis
tegnila ta’un boscùt, ca vòu zì in ta n’altra banda;[284]

e pì che li so piòris torzeònis
remòtis e lontànis da luj a vàn,
mancu lat a dàn in tal tornà’n ta li crìgnis.[285]

An d’è però di chès ch’an poura dal dan
e si’ngràpin al pastòu, ma pùcis a sòn
che pa’ncapucjà puc’a vòu chès cussì a man.[286]

Adès, se a sè ch’i’ai dìt ti’as fàt atensiòn
e se ben capìt ti’as li me peràulis,
s’a ti è sè ch’è stàt dìt da lampiòn,

contèns a saràn in part i to dešidèris
tal jodi d’indà che ì maj[287] di sta planta a vègnin,
e ben ti comprendaràs i me pensèis

su li buni piòris ca no si stravièjn.[288]













Cjànt Dodicèšin

Al momènt stes che l’ùltima peràula
la flama benedeta dìt a veva,
a zì atòr tacàt a veva la santa muèla;[289]

ma’encjamò tal prin sìrcul si moveva
che n’altra dut atòr a la’nserclava
e motu a motu e cjànt a cjànt ghi zeva.

E ogni spirt tant miej lì al cjantava
da li nustri mùšis, serènis, dòlsis,
com’l prin splendòu chèl ch’in luj si spielava.[290]

Com’ca si mòvin ta nùlis finùtis
doj arcos paralèlos daj stes colòus,
cuant che Gjunòn un sen ghi fà a Iris,[291]

doventànt dal di dentri chèl di fòu sfarsòus,
com’il parlà di che biela ninina[292]
cunsumada d’amòu com dal soreli i vapòus;

e che chì a la zent ghi dàn n’idea fina
dal pàt che Diu cun Noè’l veva fàt,
che maj pì sot aga ’zarès nè val nè culìna;

pròpit cussì ogni sìrcul ghirlandàt
di chisti bieli rošis sempitèrnis
a un si voltava, cun l’altri concordàt.

Dop’che ’l vif balà e l’altri grandi fièstis
tant dal cjantà che di dut il sflameà
si vèvin, lus cun lus, ’lègris e dòlsis,

cujetàdis, dùtis d’un’unica plèa,
com’che i vuj che dal stes plašej sòn movùs
tal stes timp si mòvin, da maravèa;

alòr dal miès d’una da li novi lus
èco na vòus che com’na bùsula vièrs la stela[293]
a si mòuf, cussì i me vuj vièrs ic a sòn zùs;

e’a dìt: “Il benvolej ca mi fà biela
dal altri duc’a rašonà mi parta
com’che da là dal me[294] tant ben si favèla.

Just a è che com’l prin, ’l altri pur al impuarta,
parsè che ognùn al è stàt bon militàr
par dàighi a la gloria na lus pì fuarta.[295]

’L ešercit militàr di Crist, che cussì cjàr
di riarmà al è stàt, davòu da l’insègna
plan si moveva, sospetòus e di rar,

cuant che ’l Imperatòu che sempri’l regna
l’armada malandada al à judàt,
par gràsia so, no parsè ca era degna;

e com’zà dìt[296], a la spoša so ghi’a mandàt
doj grancj’ campiòns che cul so diši e fà
tanta zent il troj just a à di nòuf cjatàt.


Da indulà cal sofla e vièrzi’l fà
chel dolsùt di Zèfir li frescj fràscjs
e cun chès a rivistì l’Europa’l và,

no tant lontàn dal bati da li òndis
che davòu di lòu, che cussì tant si slùngjn,
da ogn’omp si plata’l soreli a vòltis,

i furtunàs camìns da Cal’roga[297] s’jòdin
ca èrin sot la protesiòn dal grant scùt
cuj leòns che sot e parzora s’jòdin.[298]

In ta stu post nasùt al era ’l amoròus drut[299]
da la fede cristiana, sant’atleta
bendispòst cuj sos ma cuj nemìs[300] dur e crut.

Dal inìsi a era tant completa
la so mins di na tant ruvìnt virtùt
che’n ta la mari al veva fàt da profeta.[301]

Dopo il so spošalisi tegnùt
cu la fede là dal batisteri sant,
indà ca si’an dotàt di mutua salùt,

la santula ca si’era par luj fata ’ndavànt
jodùt a veva’n sùn il straordinàri frut
che dàt ’varèsin luj e’i sos[302] cul zì ’ndavànt.



Ma par cal fòs com’cal era stàt pre-jodùt,
un spirt a si veva movùt a nominalu
cul posesìf di chèl che zà’l veva dut.[303]

Meni al era stàt nominàt, e jòdilu
i podìn coma chel contadìn che Crist
al à metùt’n tal so ort par judalu.

Un bon servitòu al era, e mès di Crist,
chè’l prin amòu che’n luj si’a manifestàt
al è stàt chèl di seguì’l prin consej[304] di Crist.

La so puora serva, sidinùt ma sveàt,
distiràt’n cjera a lu jodev’a vòltis,
com’cal dišès: ‘A chistu i soj rivàt.’

Oh so pari al era pròpit Felìs!
Oh so mari pròpit a era Giovana,[305]
se pròpit a è vera sè ca si dìs!

No pal mont, pal cual adès si si afàna
a stàighi’al Ostièns e a Tadèo davòu
ma par puc amòu da la vera mana

ta’un gran puc timp al è doventàt dotòu;
cussì che ben di vuli’l tegneva la vigna
ca si sècja se cont no la tèn’l vignaròu.[306]

E a la sinta che stad’era benigna
ai puòrs pì d’adès, e no a chel grant poltròn
ch’a vòltis lì si sinta, grant lagna;

di no dà doj o tre cuant che’l sèis al sarès bon,
o di godi’l rèdit daj benefìsis,
non decimas, quae daj puòrs di Diu a sòn,[307]

domandàt’l veva, ma cuntra li mondani pècis[308]
na licensa di combati pal gragnèl
che fàt cresi al veva sti vincjacuatri plàntis.[309]

Pì tars, cun dutrina e volej, cun dut chèl;
e sot ufìsi apostòlic movùt
si’a, com’na curìnt cuant che dal alt si sglonfa’n rusèl;

e tal’erètic borascjàn si’a sbatùt
il so sburt, e pì’ncjamò’n ta sti bàndis[310]
indà che testàrdus an d’era par dut.

Da luj a vegnèvin dopo fòu pì rojùtis
che ’l ort catòlic ognùn al irìga
cussì che pì sànis a sòn li so plantùtis.

Se cussì a era na roda da la biga
che la Glišia Santa a veva difindùt
e judàt li so ròbis a distrigà,[311]

clara a varès d’èsiti’n dut e par dut
l’ecelènsa di che altra[312], che Tomàs,
cortèis, prin di me a descrivi ’l era zùt.

Ma i sèrclis a vègnin cussì puc ušàs
ca fòrmin il difòu di chisti ròdis,
che plens di rùšin a si sòn incrostàs.

La so famèa, che ben li so tràcis
a veva seguìt, a si’a’dès tant voltàt
che là ’ndavànt ’ndavòu a par seguìlis.[313]

Dal racòlt ben s’jodarà il rišultàt
di no tindi ben i cjamps, cuant che ’l òrzul
si lagnarà che sensa’l gragnèl al è restàt.[314]

Lo stes jò’i dìs che s’al sfueàs un bon ànzul
il nustri libri, al lešarès cjarta
ca dìs ‘com’il prin Checo i soj jò pìsul’;[315]

ma nol sarès da Cašàl nè d’Agasparta,
da’ndà che cussì a rìvin a la scritura
ch’un l’ignòra e ’l altri a la strins pì fuarta.[316]


Jò’i soj l’ànima di Bonaventura
da Bagnorea che ai grancj’ ufìsis
i’ai sempri tralasàt la sinistra cura.[317]

Iluminàt e Gustìn uchì ti jòdis,
che fra i prins a zì a piè nùs a èrin,
ch’a Diu ghi’èrin cul so cordòn amìs.[318]

Ugo da San Vitòu a ghi’è pur visìn,
e Pieri Mangjadòu e Pieri ’l Ispàn,[319]
che la jù i so dòdis lìbris a lùšin;

Natàn[320] profeta e’l metropolitàn[321]
Crisostòm e Anselmo[322] e chel Donàt[323]
ch’a la prim’art[324] degnàt si veva di mèt’ghi man.

Reban al è chì, e a mi lùs al lat
encja chel abàt calabrèis Gjovachìn,
che di spirt profètic al era dotàt.[325]

A ešaltà un cussì grant paladìn[326]
mi’a movùt l’inflamada cortešìa
dal frari Tomàs e dal so bièl latìn;

e cun me si’a movùt pur sta compagnìa.









Cjànt Tredicèšin

Cal imàgini chèl che ben capì’l vòu
chèl ch’jodùt jò i’ai—e che chist’imàgin,
intànt ch’i conti, cal tegni tant a còu—

cuìndis stèlis che chì e là a luminèjn
il cjèl cu la clarèsa d’un bièl serèn
che li nulùtis via svèltis a còrin;

cal imàgini il cjàr che in tal sen[327]
dal nustri cjèl si tèn di dì e di nòt
cussì che zir’e zira, sempri lu jodìn nu ben;[328]

cal imàgini la bocja di chel got
che dal spìs dal so mani zì atòr
la sù’n alt la prima roda a si jòt,[329]

che la sù’n tal cjèl fàt a vès doj sens[330] alòr
com’che fàt a veva la fiòla di Minòs
cuant che’l frèit da la muàrt sintùt a veva ’ntòr;[331]

e che’ un in tal altri al vès i ràis sos
e che’i doj a ziràsin in tal maniera
ch’jòdiu zì’n davànt e’ndavòu a si pòs;[332]

e n’idea’l varà alòr di com’ca era[333]
la costelasion e la dopla dansa
che zì atòr di me i’jodevi ’ntera;

pars’ch’è tant pì’n là da la nustr’ušansa
com’che dal mov’si da la nustra Chiana
a si mòuf’l cjèl che ducju’i àltris al avànsa.[334]

Lì a si cjanta no Bacò, no Peana,[335]
ma tre persònis in divìn’ natura,
e’n una persona, chè e l’umana.[336]

Dal bal so e cjànt finìt la mišura,
a nuàltris si sòn chej sans lumìns prestàs,
contèns di mostrani la so primura.

Ma ròt al era’l silènsiu stàt di scju beàs
premuròus da chèl[337] che tal sìntilu dal sant
puarèt contà i èrin contèns restàs,

“Sta pàja,” al à dìt, “zà’i vìn tajusàt pì avànt
e la so siminsa zà via metuda;
ma ’dès bati’n t’altri al vòu ’l amòu tant.

Ti cròdis tu che’n tal pet da’ndà che gjavada
la cuesta par fà la biela muša[338] a’è stada
cun che gola ch’al mont tant cjàr’a ghi è stada,


e’n ta chèl che, da lancja ben gusada
trafìt, prin e dopo[339] tant al à sodisfàt
che ogni colpa a vìns la so banda,

par cuant ca ghi sedi lècit a l’umanitàt
di podej rašonà, il dut al è infùs
da chel valòu che ’l un e l’altri[340] al à fàt;

par chèl a ti pàr ch’i no si sìn pì ’ntindùs
di sè che pì’n sù contàt i’ai che’l secònt
dotàt nol è dal ben da la cuinta lus.[341]

Adès vièrs i vuj a chèl ch’i vuej rìnditi cont,
che’l to crodi, e’l me diši, al puntarà
chì, pròpit in tal centri dal stes rotònt.

Sè ca no mòu e che maj no morarà
di che idea a no è che’l splendòu
di chè[342] che amànt al parturìs chel là parzora:

che lus viva, alòr, ca s’jòt vignì fòu
dal so grant luši, ca no si dišunìs
da luj[343] ma a lòu s’intrèa[344] cul so amòu,[345]

par bontàt so il so luminà a s’unìs
coma’n ta spièlis, in ta nòuf susistènsis[346]
ma par sempri’l resta un, com’ch’i dìs.


E tant jù’l vèn, fin a l’ùltimi potènsis,
d’àt in àt, pì e pì dèbul doventànt,
fašìnt doma pìsuli contingènsis;[347]

e chisti contingènsis a sòn chel tant
di che ròbis generàdis cal prodùs,
cun siminsa o sensa, il cjèl zirànt.

La so cera e di chej ca ghi dà inflùs[348]
sempri no’è la stesa, ma lo stes sot’l sen
dal ideàl a s’jòt che pì o mancu’a stralùs.[349]

A susèit pròpit par chèl che’l stes lèn,
d’un tipo, al dedi miej o pešu frutàn;
e che vu’i nasèis[350] cun pì o mancu ’nzèn.

S’a la cera a puntìn ghi vegnès dàt man
e s’al fòs’l cjèl la so virtùt suprema
la lus dal sigìl s’jodarès da lontàn;

ma uchì la natura a à’l stes problema
che tanti vòltis al à un artista
partàt a l’art ma cun man ca ghi trema.

Però se’l vif amòu a la clara vista
da la prin’ virtùt a dispòn e’a segna,
duta la perfesiòn uchì a cuìsta.[351]


La cjera ’era cussì stada fata degna
di podej ben rivà a la perfesiòn;
cussì da la vergin rivàt al è chèl cal regna:[352]

cussì ch’jò i pòl doma laudà la to opiniòn,
che l’umana natura maj, coma lòu,
a no’a vùt, nè maj varà, la perfesiòn.

Adès, s’jò uchì i ti lasàs besòu,
‘Duncja, coma ’l èria stu chì[353] sensa par?’
di domandà a ti colarès il còu.

Ma par ca pari ben sè ch’adès no pàr,
pensa com’che stu re al à reagìt
cuant che ‘Dìs pur,’ ghi’è stàt dìt ben clar.[354]

Chist’i no’ai dìt par tegniti di vej ben capìt
cal era un re cal voleva’l sintimìnt
vej di podej’l just diši su ogni dirìt;

no pal gust di savej in cuàncjus ca sòn
chej motòus[355] ca sù, o se’l necesari’n sè,
cul contingènt, maj àvos d’un necesari a sòn;[356]

nè, si est dare primum motum esse,[357]
o se un semisìrcul maj vej’l pòs
un triàngul ca nol sedi ret’n sè.[358]

Alòr, se sè ch’i’ai dìt, prin[359] o adès, ben t’jòs,
na real prudensa a è chel jodi ’mpàr[360]
che tant turbàt al veva i pensèis tos;

e s’al ‘maj’[361] i ti àlsis il to jodi clar,
ben t’jodaràs che dom’a si riferìs
ai re, ca sòn tàncjus, ma un bon al è rar.

Cun sta distinsiòn il me diši capìs;
cussì ti pòs ritegni sè ch’i ti cròs
d’Adàm e di chèl che godi ni fà[362], jò’i dìs.

E che chist ai to piè’l sedi’un toc di plomp gros[363]
par fati zì a plan e stà tant atènt
di chèl sì e di chèl no che tu no t’jòs:

pars’ch’un pì stùpit si lu cjata a stent
ch’a dišì’l sì o’l no si mèt sensa distinsiòn[364]
roba che maj no varès da fà la zent;

pars’ca susèit che la nustra opiniòn
a vèn pleàda ta la banda sbaliada
cussì ch’afièt e’ntelèt spes leàs a sòn.[365]

Pì e pì da la riva a si sbanda,
che maj nol torna com’prin di vèisi movùt,
chèl che di pescjà pal ver nol sà avonda.[366]

Tàntis a sòn li pròvis, e prin di dut
Parmenide, Melìs, e Bris[367]e àltris
che di zì—ma’ndulà?—nisùn al era maj pasùt:

cussì pur Sabelio e Ario[368] e i stùpis
ch’a li scritùris a èrin coma spàdis
ch’jodi a fàn stuàrtis li mùšis drètis.

Ca no sèdin li zens masa sigùris
tal dà judìsi, coma chel tal cal stima
li panòlis prin ca sèdin madùris:

ch’jodùt jò i’ai durànt dut ’l unvièr prima
che’l rošàr cal pareva spinòus e brut,
pì tars in bòcuj vièrzisi, e coma!

E’un batèl dret e ràpit jodùt
i’ai cori tal mar durànt dut’l so cjamìn,
e visìn dal puàrt—èco jù cal è zùt!

Ca no crodi siora Berta o’l siòr Martìn,
tal jodi un robà e n’altri ufrì,
di savej sè cal sarà’l judìsi divìn;

che un al pòl zì’n sù, e’l altri’n jù’l pòl zì.




Cjànt Cuatordicèšin

Dal centro dal sercli, o dal sercli al so còu
a s’jòt ca mòuf l’aga ta’un vas rotònt,
sè’l sburt al vèn da dentri o dal di fòu:

la me mins a’a pròpit a colp tegnùt cont
di sè che jò’i dìs, cussì ch’apena dìtis
che santi ’monisiòns di Tomàs al mont,

èco doventà do ròbis sìmilis,[369]
il so discòri e chèl di Beatrìs,
che, dopo di luj, tacàt a veva cun sti peràulis:

“A chist ghi plašarès, ma no vi lu dìs,
nè a vòus e nencja encjamò pensànt,[370]
d’jodi di n’altra veretàt la radìs.

Dišèighi se la lus ca’nflurìs cussì tant
la vustra sostansa, cun vu’a restarà,
com’ca’è, taj secuj ca ni stàn davànt;

e dišèit coma, se cussì a restarà
dopo ch’i sarèis višìbils rifàs,[371]
puc a puc a no vi imbarlumirà.”

Coma, da nova contentesa partàs,
ogni tant chej che in ziru a bàlin
cjantànt fuàrt, pì vita ’ghi dàn ai so às,

cussì al preà[372], ch’atèns stàs ghi èrin,
i sèrclis sans a colp mostràt pì legrìa
tal so dols cjantà e balà a vèvin.

Chèl che chì di murì al à pùcja voja
par zì a vivi la sù, ulà maj al à godùt
chel bièl frescùt da la eterna ploja.[373]

Chel un e doj e tre che sempri al à vivùt[374]
e che sempri’l regna’n tre e’n doj e’n un,
maj circoscrìt ma che pur al circoscrìf dut,

tre vòltis cjantàt al era da ogni un
di chej spìris cun tanta melodìa
che just regàl al sarès pal mèrit d’ognùn.

E sintùt i’ai jò na vòus che dal pì lustri’a
vegneva dal sìrcul minòu dut modesta,
com’chè, forsi, dal ànzul a Maria,

rispundi: “Fin ca durarà la fiesta
in tal paradìs, tant il nustri amòu
atòr’l spandarà na lus coma chista.

La so clarèsa davòu ghi stà al ardòu;
’l ardòu a la višiòn, e chè a’è tanta
com’che di gràsia an d’à il so valòu.[375]



Coma che la cjàr glorioša e santa
a sarà rivistida, la nustra persona
tant miej sarà par cussi èsi duta cuanta;[376]

parsè ca cresarà sè ca ghi dona
di gràsia luminòša il pì grant ben,
lus ch’a jodi luj a mi condisiòna;

in tal cresi, sta višiòn a lasa un clar sen,
e l’ardòu ca’mpìja al và cussì cresìnt,
fašìnt cresi pur’l raj che da chèl al vèn.

Ma pròpit coma’l cjarbòn che flama al rìnt,
e che di chè al è’l so splendòu pì grant,
cussì che la so ’parènsa nol và pierdìnt,

cussì stu lušòu ca n’inglusa dut cuant,
dal jodi da la cjàr’l sarà superàt,
ch’encjamò sot cjera a è’n chistu istànt;

ma di barlumièris no’n varìn afàt,
pars’che i òrgans dal cuàrp a saràn fuàrs
a dut sè che di dilèt ni sarà dàt.”

Di chistu a si sòn prons tegnùs e necuàrs
tant ’l un che ’l altri coru, “Àmen” dišìnt!
dešideri cussì mostrànt paj so cuàrps muàrs;[377]



pa li màris[378], e no forsi par lòu stes volìnt;
e paj pàris e chej che ben ghi volèvin
prin d’otegni stu eterno aspièt lušìnt.

Èco che’ntòr, par dut compaj, a jodèvin
un lustri nasi p’intèns di chèl  cal era
che’i so ràis in tal orišònt dut a splendèvin.

E coma ch’al tacà di prima sera
la sù’n tal cjèl a s’jòdin ròbis nòvis
cussì che la vista a pàr e a no pàr vera,

a mi’a parùt lì che altri ànimis
ta n’altri ziru jodi a si fèvin
al di fòu da li prin’ circonferènsis.

O sfavilà dal Spirt Sant, vero lumìn!,
com’ch’a jodi, incandesènt, i’ai provàt
cuj me vuj che, domàs, no lu sufrìvin![379]

Ma Beatrìs, biela e ridìnt, si’a mostràt
davànt di me, che tra chès ch’i vevi jodùt
par no vej la mins seguìt, ’ndavòu i vevi lasàt.[380]

I me vuj alòr’an di nòuf[381] vùt la virtùt
d’alsasi, e jodùt mi soj trasportàt
besòu cun ic in ta na pì alta salùt.[382]


Mi soj ben necuàrt ch’i’eri pì’n alt rivàt
pal ridi, com’un fòuc coloràt, da la stela,
che pì ros dal sòlit mi’era someàt.

Cun dut il me còu e cun che peràula
che dentri ducju’i vìn, Diu ošanàt
i’ai par vej vùt sta gràsia nova e biela.

Tal me spirt no si veva ’ncjamò ’nfreidàt
il colòu dal me laudà, che savùt
i’ai che, dal jodi, luj lu vev’apresàt;

che cun’un grant luši di rubìn ’ntinzùt
tal miès di doj ràis jodùt i’ai doj lušòus,
ch’i’ai dìt: “O Elios com’ch’in lòu ti s’jòt dut!”[383]

Com ch’jodi si fà, cun puntìns luminòus
pìsuj’e grancj’, blancjastra fra i pòlos dal mont
Galàsia, ca si gràtin’l cjàf òmis famous,[384]

cussì costelàs chej ràis’n tal profònt
di Mars a fèvin il veneràbil sen[385]
ca unìsin i cuadràns ta’un rotònt.

Chì pì fuarta ’è la memoria me dal inzèn;
parsè che’n ta che cròus al lampava Crist
cussì ch’jò no saj cjatà fòu un ešempli dèn;

ma chèl cal cjoj sù la so cròus e’l seguìs Crist,
mi scušarà par chèl ch’jò’i no pòl diši e’i tàs,
ben jodìnt ta dut chel lušòu balenà Crist.



Da’un bras al altri e fra’l pì alt e’l pì bas[386]
un sintilà s’jodeva di gjugjulùtis,
pì di dut tal so unìsi e tal trapàs:

cussì a s’jòdin, drètis e stuàrtis,
svèltis e stràchis, rifašìnt la vista,
duti che robùtis che, lùngis e cùrtis,

tal raj si mòvin, cu li cuals si lista
spes l’ombrena[387] che, pa la so protesiòn
cun inzèn e art a otèn a pusta.

E com’che giga[388] o arpa, cu la tensiòn
di tanti cuàrdis un tintinà dols ghi crèjn
a chèl che ben nol capìs la so funsiòn,

cussì da li lus ca mi si mostràvin
da la cròus’l vegneva’l sun di na cansòn
ca ni estašiàva, sensa capì ’l ìn.

Ca’ntendeva tant laudà’i capìvi benòn,
che a mi “Risurìs’ e “Vìns” mi vegnèvin
com’a chèl cal sìnt ma di capì nol è bon.

Chisti melodìis tant gust a mi dèvin
che fin a chel momènt lì nuja di nuja
a veva vèncs tant dols che cussì leàt mi vèvin.

A pareva chista na tant granda voja
da pospòni il plašej di chej vuj[389] biej
che’n chej mirànt dutl’ rest si ridùs’n nuja;

ma chej ca jòdin che chiscju sigìj miej
a fàn ogni bielesa pì’n sù ch’i zìn,
e ch’jò no mi’eri’ncjamò voltàt a chej,

di chèl ch’i mi acuši par scušàmi a pòsin
scušàmi[390], jodìnt che jò i dìs il ver;
pars’che’l plašej  nol à chì’l so cunfìn,

ma zìnt in sù si fà pì e pì sincèr.[391]








Cjànt Cuindicèšin

La benevula volontàt ta la cual
sempri si dìsfa ’l amòu che dret al suspira
coma la cupiditàt ta chè[392] dal mal,

sidina sidina a’a fàt stà che dols lira,[393]
cussì che tašùt’an che santi cuàrdis
che la destra[394] dal cjèl a mola e tira.

Cuant maj a sarani al bon preà sòrdis
che sostànsis che par dami coràgju
di fàighi domàndis sidìnis sòn stàdis?

Al è un ben[395] che sensa fin a ghi planzi sù
chèl che, par amòu di ròbis ch’etèrnis
no sòn, il vero amòu al buta jù.

Coma ta li nòs cujètis e pùris
ràpit s’jòt un foghùt ogni tant
che’l vuli al mòuf ta che plàcidi sèris,

e’a pàr stela che’l so post a stà cambiànt,
s’a no fòs che par indà ca s’impìja
dut al è compaj e chèl’l dura’un istànt;

cussì dal bras ch’a destra’l para via,
ai piè di che cròus al à corùt un astro
da la costelasiòn brilànt di gloria;

sta gjèma a no’a lasàt il so nastro
ma pa la strica radiàl si’a movùt,
someànt fòuc davòu dal alabàstro:

svelt cussì[396] al era’l spirt d’Anchìs davànt vegnùt,
se fede i vìn ta la nustra miej muša,
cuant che’n Elišio dal fì si’a necuarzùt.[397]

“O sanguis meus, o superinfusa
gratia Dei, sicut tibi cui
bis unquam coeli ianua reclusa?”[398]

Cussì’l lumìn, ch’jò voltàt mi soj a luj;
e’i me vuj a sòn dopo zùs a Beatrìs,
che, zìnt chì e là, ’mbacuchìt mi’vèvin i vuj,

chej che tant ridìnt a ardèvin di Beatrìs
ca pareva che’i mès tocjàt a vèsin’l font
da la me gràsia e dal me paradìs.

Alòr, in tal jodi e’n tal sinti gjocònt,
si’a metùt stu spìrit a contà ròbis
ch’jò’i no’ai capìt pal so parlà profònt;

intindùt nol à di dìšmi ròbis scùris,
ma ghi’a tocjàt, par via che’l so concèt
tant pì alt al era dal capì daj òmis.

E cuant che ’l arco dal so ruvìnt afièt
sfogàt si’era, che’l so parlà ’l era jù vegnùt
visìn di lì cal taca’l nustri intelèt,

chistu al è stàt chèl ch’i’ai par prin comprendùt:
“Che benedèt ti sèdis Tu, triùn e un,
par vèighi a la siminsa me cussì ben tindùt!”

E al à seguìt: “Un bièl e lontàn dišùn
che vegnùt mi veva’n tal leši’l libri grant[399]
che fòu nol lasa nisùn sen, ma nisùn,

contènt ti’as fàt, fiòl me, stu lušòu, e tant,
da’ndà ch’i ti parli, da che stesa[400] ’sistìt
che l’àlis ’mplumàt ti’a par zì’n alt cussì tant.

Che’n me’l to pensej al lus, ti pàr di vej capìt,
da chèl che prin[401] al è, com’cal radièa
dal’un il sinc e’l sèis, sè ben al è capìt;

par chèl cuj ch’i soj e parsè ca ti somèa
pì viva la me flama no ti domàndis,
di ogni altra tal splendòu di st’asemblèa.

E ti par just; chè, pìsuj e grancj’, i spìris
di chista vita tal spieli a jòdin,
tal cual, prin di pensalu, il pensej t’jòdis;[402]

ma pars’che dal amòu sant, ch’jò’i jòt da visìn
e no mi’è maj fòu di vuli e m’implenìs
di na voja dolsa, àltris ghi gòdin,

cun buni peràulis, sigùris e fuàrtis,
il volej to cal suni e’l to dešidej,
ch’jò’i rispùnt par volej di altri lègis!”

Voltàt mi soj a Beatrìs, che’l pensej
me zà’a saveva e, ridìnt, un sen
mi’a fàt che l’àlis ghi’a vièrt al me volej.

Tacàt i’ai alòr cussì: “L’afièt e’l sen,[403]
cuant ch’jodùt i vèis la prim’ ecualitàt,
compàis vi sòn stàs dàs, ch’ognùn adès al tèn,

chè’l soreli che àrdi vi’a fàt e luminàt
cul cjalt e cu la lus[404], in dut al è compaj,
che chist a chèl nol pòl èsi paragonàt.[405]

Ma voja e argumìnt ’n taj mortaj,[406]
pa la rašòn ca vi’è manifesta,
àlis da li stèsis plùmis no ùšin maj;

jò, duncja, ch’i soj mortàl, i sìnt chista
dišegualitàt, e par chèl i ringrasièj
cul me còu par chista paterna fièsta.

E alora, topàs bièl, ti suplichèj,
te che chistu presiòus gjojèl t’ingjèmis,
di dìšmi’l to nòn—èco’l me dešidej.”

“Contènt di vèiti fra li me ramàsis[407]
i soj belzà stàt; jò’i soj la to radìs”:
tacàt al à cussì a li me peràulis.

E pì ’ncjamò al à dìt: “Chèl dal cual si dìs
che’l to nòn al vegni, e che sent’àis e pì
ziràt al à’l mont’n ta la prima curnìs,

il to bišàvul al era e me fì:
pròpit ben ’zarès se la so fadìja
lungja[408] cul to fà ti vès da scurtàighi.

Florensa dentri da la mura vecja,
da’ndà ca cjoj ’ncjamò la tersa e la nona,[409]
a viveva moderada e sensa pecja.[410]

Cjadenuta no veva nè corona,
nè còtulis ornàdis nè sintùra
che’l vuli a fès tirà pì da la persona.

No ghi fèvin, nasìnt, encjamò poura
li fiis al pari; chè’l timp e li dòtis
no’èrin’ncjamò fòu d’ogni mišura.[411]

Non d’èrin cjàšis di famèa vuèjtis;[412]
nol era ’ncjamò rivàt Sardanapàl[413]
a mostrà sè ca si fà’n ta li cjàmaris.[414]

Encjamò nol era vinsùt Montemàl
dal vustri Usieladòu che coma vinsùt
tal zì’n sù, cussì al sarà’n tal so cal.[415]

Cun sintùra di coràn e vuès i’ai jodùt
Belincjòn Berti, e sensa truc fasi avànt
la so fèmina, ch’era naturàl in dut;[416]


Chej dal Nerli e dal Vecju lì davànt
i jodevi, contèns, cun pièl scujèrta,
e li so fèminis ca filàvin cjantànt.[417]

Furtunàdis lòu! ch’ognùn’era certa
di vignì lì soterada[418], e nisuna
pa la Fransa, a era lì tal jèt dešerta.[419]

Una a tindeva’l nini’n ta la cuna
e cul ninanana lu consolava,
che paj genitòus ’ndà’n èria roba pì buna?

Che altra’nvensi, mentri ca filava,
fiàbis daj Trojàns a la so famèa
—e pur di Fièšul e Roma—ghi contava.

Ta chej timps a sarès stada na maravèa
na Cjanghèla o un Lapo Saltarèl
com’ch’adès’l sarès Cincinàt o Cornèa.[420]

Ta’un cussì ripošàt e ta’un cussì bièl
vivi di citadìns e ta’un so Cristiàn
ambiènt ch’alora al era chistu ostèl,

Maria mi’a dàt, clamada dal sigà san;[421]
e’n ta chel antìc Batisteri[422] vustri
fàt i soj stàt Cjasaguida e Cristiàn.

Morònt mi’era fradi, e Elišeo n’altri;
la me fèmina’era da Val di Pat,[423]
e da là’l vèn il nòn di Alighieri.

I’ai dopo seguìt ’l imperatòu Coràt;[424]
e pa li me òperis al à vùt la gràsia
di ricognòsimi, e cavalièr mi’a fàt.

Davòu ghi soj zùt cuntra la malìsia
da la lès di chel pòpul cal ušurpèa
par colpa daj pastòus[425], la vustra gjustìsia.

Da che zentàja—eše maravèa?—
dal mont fals i soj stàt alòr disleàt
che par amòu so tant’ànimis al plèa;

e dal martìri a sta pas i soj rivàt.




Cjànt Sedicèšin

O nobilitàt dal nustri sanc, se tu puarèt
la zent zì cussì tant in gloria i ti fàs
ca jù indà che flap al è’l nustri afièt,

na maravèa maj no ti mi saràs;
pars’che là che maj al è’l nustri apetìt sviàt,
tal cjèl i dìs, gloria i’ai sintùt, e pas.[426]

Ti sòs tu com’un mant ca si tèn prest scurtàt
che, s’a no si lu slungja’un puc di dì’n dì,
coma cun fuàrfis a lu tèn’l timp ben tajàt.

Cul “vu”[427] che par prin i vìn jodùt Roma sufrì,
e che la so famèa no’a pì tant ušàt,
alora i’ai di nòuf scuminsiàt a partì;

ma Beatrìs, ca no mi veva maj lasàt,
ridìnt, a pareva chè ca veva tosùt
al prin fal di Ginevra, com’che scrìt a è stàt.[428]

“Vu’i sèis me pari,” a diši mi soj metùt;
“Vu’i mi dèis di parlà gran cunfidènsa;
vu’i mi tegnèis alt, cussì che jò’i soj pì che jò’n dut.

La me mins a gòt cussì tant di sè stesa,
e dapardùt di contentèsa a s’implenìs,
ca no si romp di tanta ’leg

Alòr, bon pari, i vuej ch’i mi dišèdis
cuj ca èrin i vustri vècjus, e com’che’i àis
a èrin ta’i vustri prins mèis e dìs.[429]

Dal pioràr di San Zuan s’eše ch’i pensàis?[430]
com’ al èria alora? E li zens cuj ca èrin
ulà di pì grant mèrit, si vi recuardàis?”

Com’ch’al soflà dal vint àrdi pì ben i jodìn
la flama dal cjarbòn, jodùt i’ai che ulà
al me dols diši pì’l luševa’l lumìn;

e com’ch’ai me vuj si feva la lus pì biela,
cussi cun vòus Oh cussì biela e dolsa,
ma no cun chista moderna favela,

mi’a dìt: “Dal dì dal prin ‘Ave,’ com’si sà,
che dal so part me mari, ca è santa,
cun me liberàt si’a da la gravidansa,

al so Leòn ben sincsènt e sincuanta
e trenta vòltis al è vegnùt chistu fòuc
a’nflameàsi di nòuf sot ogni so planta.[431]

Jò e i me antenàs nasùs[432] i sìn tal lòuc
indulà cal scumìnsa il ultin sest[433]
par chèl ch’ogni àn’l cor tal vustri zòuc.

Chistu’a basta sinti daj vècjus, zent di sest;
cuj ca èrin e da’ndà che vegnùs a èrin
al è miej’l taši che’l discori onèst.[434]

Ducju chej che, che volta, chì a podèvin
àrmis partà fra Mart e il Batista[435],
il cuint a èrin di chej ch’adès chì a vìvin.

ma la citadinansa, ca e adès mista,
di Cjamps, di Certaldus e, sì, di Feghìn,
a era pura fin al ùltin artista.[436]

Oh cuant ca sarès miej èsighi visìn
da li zens ch’jò’i dìs, e a la Galusa
e al Trespiàn di vej il vustri cunfìn,

che dentri vèilis e sopuartà la spusa
dal contadìn di Guigliòn e di Signa,
che’l vuli par baratà sempri’l gusa![437]


S’a no ghi fòs stada a Sešar madrigna
che zent che tant miej da curà’l mont ’varès
e coma mari al fì èsighi benigna,

un tal[438], fàt fiorentìn, al cambia’e smercja’dès,
invensi di zì dret là daj Similfòns,
elemošinànt, com’i so àvos puarès;

Montemurlo’l sarès encjamò daj Cons;
a sarèsin i Sercuj sot’l plevàn d’Acòn,
e forsi in Valdigràf i Bondajmòns.[439]

’L inflùs di zens nòvis al crèa cunfušiòn
e chistu al è sempri’un mal pa li contràdis,[440]
com’che mal ghi vèn a un cal è mangjòn;

un toru svuàrp a colà pì svelt ti lu jòdis
che n’agnela svuarba; e spes a taja
di pì e tant miej una che sinc spàdis.

Se tu ti vuàrdis Luni e Urbisalia
com’ca sòn zùdis, e coma ca zaràn
davòu di lòu Chiuši e Sinigalia,[441]

di sinti com’che li stìrpis a disfasi’a vàn
no ti sarà nè roba nova nè dura
cuant ca’è clar ch’encja li sitàs na fin a àn.

Ca mòri dut a è roba sigura,
e vuàltris pur, ma la muàrt’n cualchiduna[442]
ben a si plata; ma la vita puc’a dura.

E com’che’l zirà dal cjèl da la luna
sempri’l cujèrs e’l discujèrs li spiàgis,
cussì a Firense ghi fà la furtuna:

par chèl un nol à di fasi maravèis
s’jò a parlà’i mi mèt daj als Fiorentìns
ca’an li so grandi làudis’n tal timp platàdis.

Jodùt i’ai jò’i Ugos e’i Catelìns,
i Filìps, i Grecs, i Ormàns e’i Alberìcs,
zà’n tal calà, ma ilùstris citadìns;[443]

e di chej’n daj jodùs, tant grancj’ che antìcs,
cun chèl da la Sanèla, chèl da l’Arga,
e Soldanièrs e Ardìngas e Bostìcs.

Là di che puarta ch’adès a è carga
di cussì tanta cativèria in dut,
ca’nfondarà sta barcja[444] di maj cussì carga,

I Revignàns a èrin, da’ndà che vegnùt
al era’l cont Guido e ducju chej che’l nòn
di Beluncjòn a àn in sèguit otegnùt.[445]

Chej che da la Preša a savèvin zà benòn
coma governà, e chèl dal Galigaj
zà di oru a vèvin il pòmul dal so nòn.[446]

La strica dal Gris[447] era granda asaj,
com’pur i Sachès, Zòucs, Fifàns e Barùs
e Gjaj e chej che ros a doventàvin pal staj.[448]

La sòcja che cresi a veva fàt i Calfùs
a era zà biel’e grosa, e zà magistràs
a èrin i Sìsios e i Arigùs.

Oh cuant ben ch’jodùt i’ai chej stàs disfàs
da la so rogansa! E li bàlis d’oru[449]
flurì a fèvin Firense in ducju i so gran fàs.

Cussì a fèvin i pàris di chej che di oru,
cuant che la vustra glišia’l vèscul no veva,
gràs si sòn fàs sintàs a consistoru.[450]

Che rasa di zent ’rogànta,  ca è belva
cun chèl cal scjàmpa, ma s’jodi un’l fà’l dint,
o’l tacuìn, na pioruta a fasi jodi a và,

se pur zentuta, zà si zeva ’ngrandìnt;
chist no ghi zeva dret a Bertìn Donàt,
che’l misièr al à chej[451] dopo fàt parìnt.

Belzà al era’l Caponsàc tal mercjàt,
da Fièšul vegnùt, e belzà al era
un bon citadìn Gjuda, e’l Infangàt.

I dìs na roba ’ncredìbil ma vera:
tal sìrcul di miès si’entrava pa na puarta
ca cjoleva’l nòn da chej da la Pera.[452]

Ognùn che la biel’insègna al parta
dal grant baròn, cun che stima e nòn
ch’a recuardà il dì di San Tomàs ni parta,

da luj tìtul e patrimoni cjòls a sòn;
encja se cul pòpul vuej si tèn unìt
chèl cal à cun fàsa ornada benòn.[453]

Gualtièrs e Importùns zà a stèvin pulìt;
e’l Borc encjamò pì cujèt’l sarès
se’l bacàn di cers visìns[454] nol vès subìt.

La cjàša ca’a caušàt il vustri planzi e sighès
pal just disprès che caušàt vi’a la muàrt,
e partàt vi’a al scunfuàrt ch’i vèis adès,

onorada a era, sensa tuàrt:
O Bonbelmònt, se mal ch’a scjampà ti’as fàt
da li so nòsis par cjatà t’altri bras cunfuàrt![455]

Scontèns a sòn tàncjus che’l cjèl a varèsin laudàt
se Diu a Ema ti vès concedùt
cuant che par prin in sitàt ti’èris rivàt.

Ma’a che sema di piera[456] ghi’a convegnùt
—chè ca vuarda’l punt—che Firense a finìs
che pàs che par un bièl puc a veva vùt.

Cun chisti zens e cun lòu pur cun àltris,
ta sta calma Firense i vevi jodùt
che rašòn no veva di spandi làgrimis:

cun sti zens d’jodi la Gloria i’ai podùt
dal so pòpul, e just, tant che’l so gìlio
maj nol era cul cul in sù stàt metùt,

nè maj al era doventàt ros, stu gìlio.[457]










Cjànt Dišisietèšin

Com’chèl zùt a Climenè, sigùr volìnt
èsi di sè che da n’altri’l veva sintùt,
che pur vuej il pari al fì di dà tant no si sìnt;[458]

tal i’eri jò, e’i eri cussì stàt sintùt
da Beatrìs e pur da chel sant lumìn
che prin par me dal so post si veva movùt.

Par chèl ic “Èco, fà che ben a lùšin
i to dešidèris,” mi’a dìt, “ cussì che chìscjus
ben segnàs tal so flameà a vègnin,

chè, se’i to pensèis zà i cognosìn dùcjus,
il to parlà lo stes ti tèn abituàt
a diši ‘I’ai sèit’ cuant che’i làvris ti’as sùs.”

O antenàt me che tant i ti tèns levàt
che com’che ta’un triàngul li mins terènis
doj ànguj vièrs no’an maj cjatàt,[459]

cussì tu’i t’jòs li ròbis contingèntis
prin che’n sè a sèdin, ben mirànt il punt
ch’al stes timp dùtis al jòt li èpochis;

cuant che cun Virgìlio i’eri, punt par punt,
sù pal mont che li ànimis al cura,
e pur cuant che jù’i zèvin ta mont defunt,[460]

dìt mi’era stàt da la me vita futura
roba seria, ma ch’a ogni violenta
scòsa ic a si varès tegnùt dura.

Par chèl a sarès la me voja contenta
di savej sè che’l cašu mi tèn visìn;
ch’un folc ca s’jòt rivà di fà mal al stenta.”

Cussì ghi’ai dìt alòr a chel stes lumìn
che prin mi veva parlàt; e com’ca’a volùt
Beatrìs li me vòis a si averàvin.

No cun stupidàdis, che’l mont pagàn, dut,
inviscjà si lasava prin che ’l Agnèl
paj pecjàs dal mont a murì ’l era zùt,

ma cun peràulis clàris e cun bièl
Latìn precìs dìt mi’a chel amòu paterno,[461]
che’nglusàt al era’n tal so ridi bièl:

“La contingensa, che fòu dal cuaderno
da la vustra matèria a no si spànt,
ben joduda a’è dal vuli eterno:

necesaria  a no và par chel doventànt,
com’ca no và dal vul’ndà ca si spièla
na nàf che la curìnt a stà jù partànt.[462]
Da là, cussì com’ca vèn ta l’orèla
la mušica dolsa dal organo, mi vèn
tal vuli il disèn da la to tela,[463]

com’ch’ešiliàt al era stàt Ipòlit d’Atèn
par cauša da la so crudèl madrigna,[464]
a ti pur zì fòu di Firense ti convièn.

Chist a si vòu e zà’a si s’impegna,
e prest’l sarà fàt da chèl ca ghi pensa
là’ndà ch’a baratà Crist dut’l dì si s’impegna.[465]

La colpa davòu ghi zarà, com’si sà,
a la banda urtada, ma la vendeta
a mostrarà il ver ca la dispensa.

Ti lasaràs ogni roba, puareta,
che pì a ti plàs; e chista a è la frecja
che ’l arco dal ešilio par prin’l saèta.

T’jodaràs cuant amàr ca ti sarà’n bocja
il pan d’àltris, e cuant ca saràn dùris
da scalà li scjàlis cuant ca tocja.

E chèl che pì ti pešarà’n ta li spàlis
a sarà che compagnìa, bruta e trista,
ch’i ti zaràs a cjatà’n ta che cjèris;


sta mata di zent, sensa Diu e’ngràta,
ti si farà cuntra; ma dopo, e no tant,
a varà ic—no tu—la muša rota.

La so bestialitàt a zarà ben mostrànt
sta marmàja; cussì che par te a sarà miej
da stu bacàn èsiti tegnùt distànt.

Il prin rifugjo ch’i ti pod’ràs vej
cun benvolej al sarà dal grant Lambart,[466]
che’n ta la scjala’l parta’l pì sant[467] daj usièj;

che di te a varà un sì grant riguàrt
che tra’l fà e’l domandà, fra di vuàltris
prin’l sarà chèl che cuj àltris al è pì’n ritàrt.[468]

Cun luj t’jodaràs chèl[469] che, nasìnt, tràcis
’la vùt—e bùnis—da che stela fuarta,[470]
che’n tal mont lu faràn fà grandi ròbis.

I no saj se la zent si e zà necuàrta
che zà par nòuf àis, ta la so zòvin etàt,
atòr di luj sti ròdis[471] ghi’an fàt scorta;



ma prin che’l Guasc l’alt Rico’l vedi ’nganàt,
sintìlis s’jodaràn da la so virtùt[472]
pal disprès paj sfuàrs e bès belzà mostràt.

Cuant che da li so magnificènsis savùt
si varà, alòr nencja i so nemìs
di luj tegn’si da tabajà no pod’ràn dal dut.

Ta li so mans a è miej ch’i ti ti mètis;
luj’l sarà cauša di tancju sestamìns,
condisiòns cambiànt par zèns siòris e puòris.

E’i ti tegnaràs scrìt in ta la mins
di luj, sensa dìšilu”; e dìt al à ròbis
incredìbilis a chej ca èrin prešìns.

E dop’la dìt: “Fiol me, adès tu ti capìs
chèl ca ti’è stàt dìt; èco li insìdiis
ca ti vegnaràn entri pus àis mostràdis.

Ma’i no vuej che’i to paešàns t’invidièis,
che tant a si slungjarà la to vita
pì’n là dal castìgu da li so cativèris.[473]

Dopo che, tašìnt, chista ànima santa
da tesi mostràt a veva di vej finìt
la tela che da me ghi’era stàt data,



tacàt jò i’ai, com’un che plen di dùbit,
consej ghi domanda a na persona
che tant ghi plàs e che dut a tèn capìt:[474]

“Ben i’jòt, pari me, com’ca si spiròna
il timp vièrs di me par tègn’mi ben zveàt,
che pešu a’è par un ca si bandòna;[475]

alòr dal ocorìnt mi tegn’raj armàt
cussì che se’l post che pì mi plàs cjòlt mi vèn,
fòu d’àltris pal me rimà no vegnaraj butàt.

Jù’n tal mont che di amarèsis al è plen
e’n tal mont che’nsima al à’l bièl gjardìn
che paj vuj di Beatrìs jodùt i’ai, e ben,

e dopo’n ta chej poscj’ als che cussì tant a lùšin
savùt i’ai chist e chèl che se da contà i vès,
di savòu fuàrt tàncjus lu cjatarèsin;

E s’jò al ver di èsi timidùt i varès,
da chej i no vegnarès maj recuardàt
ch’antìc jodaràn il timp ch’i vivìn adès.”[476]

La lus ridìnt ca’nglusava’l me antenàt,
presiòus gjojèl, a sfavilà si’a metùt
com’un raj dal soreli ta’un spièli doràt;

e chistu al à dìt: “Dom’un còu cal è brut
par vej di sè o d’àltris vergogna
al volarà che tu ti tàšis dal dut.[477]

Lo stes, na volta netada la fogna,
và a mostràighi a dùcjus [478]la to višiòn,
e ca si gràtin pur chej ca àn na rogna.

Che se’nsindiòša’sarà la so lesiòn
al prin bocòn, un bièl puc di nutrimìnt
a lasarà na volta digerida benòn.

La to vòus a farà pròpit coma’l vint
ch’a li pì alti pùntis a ghi dà frustàdis
e a tì onòu e riconosimìnt.

Ma mostràdis ti sòn ta chisti ròdis,
tal alt mont e’n ta la val doloroša
encj’ànimis par grandi ròbis famòšis,

che’l spirt di chèl cal sìnt a nol ripoša
nè maj si ferma su ešempli cal sedi
puc cognosùt o platàt’n ta na buša,

o che, par altri, rišàlt a nol fedi.







Cjànt Dicjotèšin

Dal so verbo si godeva luminòus
chel spièli beàt, e jò i stevi gustànt
il me, temperànt dut’l dols cul sindiòus;[479]

e che fiòla ch’a Diu mi steva menànt
a’a dìt: “Cambia pensej; pensa che visìn
jò’i soj di chèl[480] che’i maj al và liberànt.”

Voltàt mi soj cuj vuj ca mi lušèvin
vièrs la biela vòus dal me cunfuàrt,
e’i tàs dal ben che chej vuj sans mi volèvin;

no parsè che dal me parlà mi fidi dom’in part,
ma pa la mins ca pòl fà doma chel tant
se pì ch’judada no vèn dal alt, e fuàrt.

Di chel momènt, cuant che ic i stevi vuardànt,
dom’chist i pòl diši, che il me afièt
lìbar al era d’ogn’altra voja, dut cuant,

fin che il plašej eterno, che dirèt
al luševa in Beatrìs, su me pur
a si rifleteva dal so bièl aspièt.

Alòr, cu la lus di un ridi bièl e pur,
ic dìt mi’a: “Vòltiti e scolta;
di paradìs al di fòu daj me vuj an d’è pur.”[481]

Com’che uchì a si jòt cualchi volta
la voja che’ tal jodi, s’a è tanta,
da ic a vèn duta l’ànima cjolta,

cussì, tal sflameà da la lus santa
che voltà mi’a fàt, la so[482] brama jodùt
i’ai che di parlami an veva tanta.

E al à tacàt: “Chi sù ch’i ti sòs vegnùt,
in ta stu àrbul cal vif dal insima,
che maj no si sfuèa e che sempri’l fà frut,

i spirs a sòn beàs, che la jù, prima
da vignì’n tal cjèl a èrin ognùn famòus,
tant da vej da li mùšis granda stima.

E alòr vuarda ben ta’i bras di sta cròus:
chèl ch’i minsonaraj, lì’l farà chel àt
che’n ta na nula’l fà’l so lamp[483] luminòus.”

Pa la so cròus jodùt i’ai un lušòu tiràt
dal nòn Gjošuè, apena’pen’ minsonàt;
che’i no saj se’l diši al era prin dal fàt.

E cuant che Macabeo’l è stàt nominàt
èco n’altri[484] cal vegneva rodolànt,
e dal godi al era stu tròtul animàt.

Cussi par Carlo Magno e par ’l Orlànt,
doj ch’atènt al à seguìt il me sguàrt
com’vuli’l seguìs il so falcòn svualànt.[485]

Dopo al à ’tiràt Gulielmo e Renoàrt
e encja’l duca Gotfrèit la me vista
’nta che cròus, coma pur Berto Guiscart.[486]

Alòr, cun l’altri lùcis’n motu’n ta sta pista,
mostrat mi’a l’ànima ca mi veva parlàt
cuant che cun chès tal cjantà a er’artista.

A la me destra mi soj alòr voltàt
a Beatrìs par jodi s’al me dovej,
cun peràula o cun sen, mi vès guidàt;

e jodùt i’ai i so vuj lušìns e biej,
lùstris di legrìa, che il so aspièt
i’àltris al vinseva e’l so ùltin parej.[487]

E pròpit coma, par sinti pì dilèt
tal ben fà, ’l omp di dì in dì, plan planìn
a si necuàrs cal fila sempri pì dret,

cussi mi soj rindùt cont che lì ch’i èrin
dut’l cjèl cresùt al veva il so arc[488]
jodìnt chel miràcul[489] ch’i vevi visìn.

E com’ca si tramuta’n ta’un pisul arc
di timp na fruta in blanc, cuant che’n muša
a discarga da la so vergogna’l car’c,[490]

cussi ai me vuj, vìnt voltàt la muša,
al era’l candòu pì dols da la sesta stela[491]
che ta’un tic e tac ni veva fàt di cjaša.

Jodùt i’ai’n ta che stela buna’e biela
il luši dal grant amòu che lì al era
paj me vuj scrivìnt la nustra favela.[492]

E coma grus ca si àlsin da la cjera,
cuaši godìnt di diši ch’èrin pasùdis,
a crèjn na tonda o altra schiera,

cussì’n ta li lus li santi creatùris
svualànt a cjantàvin, e’a fašèvin
un D o’un I o’un L cu li so figùris.

Prima, cul so cjantà a si movèvin;
dopo, doventànt un di chiscju dišèns,
a stèvin fers un puc e a tašèvin.

O divina Pegasèa[493] che’i nustr’ inzèns
par timp e timp ti fàs che gloriòus a rèstin,
e cun chej pur li nustri sitàs e regns,

’luminèjmi di te, che spic a fèdin
sti figuris com’ch’jò li’ai concepìdis:
che’n ta scju vers’l to podej dùcjus jodi a pòsin!

Sinc vòltis sièt si sòn alòr mostràdis
vocals e consonàntis; e notàt
i’ai sti pars coma ch’jò li’ai jodùdis.

‘DILIGITE IUSTITIAM’ ben oservàt
i’ai sè che par prin’era chì pituràt,
da QUI IUDICATIS TERRAM[494] seguitàt.

Tal EM dal cuint vocabul dut ordinàt
al steva ogni spirt, cussì che Gjove stes
d’arzènt al fasava stu luši doràt.

E pì lùcis jodùt vignì jù’an i vuj mès
e pojàsi tal colm dal EM, da indà
che’l ben pì alt a laudàvin, dùtis chès.[495]

Dopo, com’ch’al bati di na sclampa brušada,
na nula si’jòt saltà fòu di falìscjs
che paj vilàns a’è roba furtunada,

èco alòr il lampà di mil lùcis,
e pì, zì’n sù t’jodèvis, o tant o puc,
par volej di chèl[496] ca li veva ’mpijàdis;

e cuant ch’ogni lumìn al era zùt tal so lòuc,
i’ai il cjàf e’l cuèl di n’acuila jodùt
vignì fòu dal dišèn ben clar di stu fòuc.

Il pitòu di dut chistu, mestri nol à maj vùt;
ma mestri ’l è luj, e da luj a vèn fòu
la virtùt ca informa[497] i nìs dapardùt.

I altri beàs, che contèns ognùn di lòu
a parèvin d’èsi’n ta la M ingiliàs,
puc’a puc pal usièl jodùt si ghi’a’l còu.[498]

O biela stela, cuanti gjèmis ch’i ti’as
ca mi mostrin che la nustra gjustìsia
a vèn da scju cjèlos ch’i ti tèns ’ngjemàs!

Par chèl jò i prej la mins che inìsi a
ghi dà al motu to e virtùt che ben
a vuardi da’ndà che’l fun’l vèn che’l to raj’l vìsia;[499]

cussì che n’altra volta’l mostri’l so disdèn
di dut chel baratà dentri dal templi[500]
che daj màrtirs che fàt lu vèvin al era plen.

O soldàs sans dal cjèl che jò’i contempli,
lotàit fuàrt par chej che la jù in cjera
pierdùs a sòn par via dal brut ešempli!

Cu li spàdis si feva na volta guera;
ma ’dès ’la fàn chej ch’al cjòli a sòn atìfs
il pan[501] che’l bon Pari a nisùn maj’l siera.

Ma tu che doma par scancelà[502] ti scrìfs,
pensa che Pieri e Pauli, che muàrs a sòn
pal cjamp[503] ch’i ti guàstis, a sòn encjamò vìfs.

Tu ti pòs ben diši: “Jò’i saj sè ca è bon;
jo’i vuej doma chèl che besòu al à vivùt
e ca àn pal saltusà martiriàt’n tal salòn;

jò il pescjadòu i no cognòs, nè’l Paulùt.[504]
















Cjànt Dicjanovèšin

Davànt di me i jodevi cun l’alis vièrtis
il bièl dišèn[505] che cun chel so godi grant
a fèvin l’ànimis ulì unìdis.

Ogn’un’a pareva un rubìn che tant
cun’un raj di soreli ardìnt al stes
che ai me vuj si rifleteva brilànt.

E chèl che a contà i mi mèt adès,
dìt nol è maj stàt, nè scrìt da vingjòstri,
nè d’inventalu nisùn maj s’insumiarès;

ch’jodùt i’ai e pur sintùt i’ai il rostri[506]
che al “jò” e al “me” a ghi dà vòus
invensi di ušà il “me” e’l ‘nustri.”[507]

E alòr: Par èsi bon e gjudisiòus,
ešaltàt i soj jò chì a che Gloria
che di pì no si pòl èsi dešideròus;

e’n tal mont i’ai lasàt la me memoria
buna, tant buna, ma che li zens trìstis
a làudin ma a no seguìsin par nuja.”

Cussì dom’un calòu di tanti bòris
sinti si fà, com’che da tancju amòus
un sun sòu si sinteva da li so bòcis.[508]

E alora jò: “O semprivèrs flòus
dal eterno bon godi; che pur dom’un
someà mi fèis ducju i vustri odòus,

sodisfàit suspirànt il me grant dišùn
che par cussì tant timp mi’a lasàt plen di fan,
che’n tal mont di cjoli nol è stàt bon nisùn.

Jo’i saj ben che se’n cjèl ta n’altri reàn[509]
sempri a si spièla il volej divìn,
puc’n vu a si riflèt, e sensa velàn.

Ben i savèis ch’i mi tèn pront e visìn
par scoltavi; i savèis cual cal è chel
dùbit che’n mins nol vòu maj stami sidìn.”

Coma un falcon cal vèn fòu dal cjapièl,[510]
al mòuf il cjàf e l’àlis al bàt contènt,
granda voja mostrànt e fašìnsi dut bièl,

cussì al fasi i’ai jodùt dut intènt
stu sen, da gràsia divina festegjàt
cun chel dols cjantà che là’n alt al è sempri prešènt.

E ’l à tacàt: “Chèl che’l compàs al à slungjàt
fin al fin dal mont, e dentri di chel trat
il misteriòus e’l manifest al à lasàt,

nol à’l so valòu podùt lasà cussì stampàt
dapardùt ’l univèrs, che il so verbo,
infinìt, parzora di dut’l fòs restàt.



E a è par chèl che il prin superbo[511]
che pì grant al era d’ogni creatura,
crut al è colàt crodìnt di savej pì dal verbo;

e da chistu s’jòt ch’ogni inferiòu natura
un vàs masa pìsul a’è par dut chel ben
sensa fin e che’n sè cun sè’l mišura.[512]

Duncja la nustra vista, ch’al pì a tèn
doma cualchidùn daj ràis da la mins
che dùtis li ròbis dal mont a contèn,

a no pòl da se stesa tegni a mins
tant che’l so prinsìpit[513] a no s’interna
tant pì’n là daj nustri sòlis sintimìns.

Cussì che’n ta la gjustìsia eterna
il disèrni cal risèif[514] il vustri mont,
coma vuli tal mar, dentri a s’interna;

che, par tant che da la riva’l jòt’l font,
lontàn tal mar no lu jòt, cal è lo stes
lì, ma platàt’l tèn il so èsi profònt.

Lustri nol è, s’a nol vèn dal serèn stes
che maj si turba; ma ’l è ’nvènsi dut scur,
o par pasiòn da la cjàr o velèn daj bès.[515]

Adès che chel post profònt ti sòs sigùr
ca ti platava la gjustisia viva,
che fin a capìla ti’era stàt dur;

che chist ti dišèvis: ‘un al nas’n riva
dal Indus, indà che nisùn’l da lesiòns
su Crist, nè di luj a leši o scrivi al và;

e’l so volej e li so buni asiòns,
par cuant che’l nustri rašonà’l jòt,
sensa pecjàt tal diši o vivi a sòn.

Sensa fede o batièšin al mòu: jòt—
parsè’l vegnia condanàt stu puòr’on?[516]
’ndà a eše la so colpa se luj nol cròt?[517]

Cuj sotu tu da mètiti tal cjadreòn[518]
par gjudicà da miàrs di mìis di lontàn,
che d’jodi nencja na cuarta’n là no ti sòs bon?

Chej che voja di zì’n tal sutìl a’an,
se guidàs da la scritura i no fòsis,
rašòns di dùbit in varèsis a plena man.

Oh nemaj da la cjera! Oh mins sglònfis![519]
La prima volontàt, ca è’n sè tant buna,
e ca è’l pì grant ben, sempri lì a è, tal so post fìs.

Ogni roba a è justa se cun ic a è una:[520]
roba creada’l ben a sè’a no tira,
ma ic, risplendìnt, a ognùn lu dona.”[521]

Com’che’nsima’l nit zvualànt a zira
dop’che la cicògna’l past ghi’a dàt ai fìs,
e com’che chèl cal è pasùt al amira,

cussì si’a fàt[522], e cussì alsàt i’ai li sèis,
la figura benedeta, che l’àlis
a moveva sburtàdis da tancju consèis.

Atorotòr svualànt a cjantava: “Li nòtis
mès, a’è clar, ti fàs fadìja a capìlis;
il pensej di Diu pur’i no comprendèis.”[523]

Al cujetasi di che lustri flàmis
dal Spirt Sant ch’encjamò ’l era’n tal sen
ch’ai Romàns ghi veva dàt riverènsis,

di nòuf ’l à tacàt: “Chì sù, in ta chistu regn,
maj nol è vegnùt nisùn ca nol crodès in Crist
nè prin nè dopo cal vegnès ’nclaudàt tal lèn.

Ma jòt: tàncjus di lòu a sìghin ‘Crist, Crist!’
e’n tal dì dal judìsi a saràn pì lontàns
di luj[524] che chej che maj cognosùt no’an Crist.

E l’Abisìn’l danarà chiscju Cristiàns
cuant ca si spartiràn chisti do scuèlis,
una sempri siora e l’altra’n taj dàns.[525]

Se dišarani i Persiàns ai re vùstris?
Coma a jodarani chel libri vièrt
’ndà che li pècis sòs a sòn dùtis scrìtis?

Lì s’jodarà, tra l’òperis d’Albert,[526]
chè che fra puc a scrivarà la pena
su chèl ca cambiarà’l regnu di Praga’n desèrt.[527]

Lì a s’jodarà’l mal che là dal Sena
al caušarà, falsificànt bes a plen,
chèl che’l cinghiàl’l farà crepà, cun pena.[528]

Lì di che supiàrbia s’jodarà il sen
che màt a fà doventà ’l Inglèis e’l Scosèis
che bòis no sòn di restà tal so terèn.

La lusùria a s’jodeva  e li coròtis plèis
di chèl di Spagna e di chel re Boèm,
che virtùt maj ’la vùt, ma doma brus plašèis.[529]

Si gh’jodarà al suèt di Gjerusalèm
segnada cun una I la so bontàt,
ma l’opòst ghi sarà segnàt cu na em.[530]

S’jodarà l’avarìsia e la viltàt
di chèl che vuardiàn al è da l’išula dal fòuc
’ndà ch’Anchìs finìt al veva la so lungja estàt;

e par da n’idea di cuant cal è luj puc
a bastaràn un pu’ di lèteris scurtàdis
ch’un biel puc ni dišaràn cul diši puc.[531]

E s’jodaràn pur li òperis spòrcis
dal barba[532] e dal fradi che na nasiòn
a’an dišonoràt e pur do corònis.

E chej che re dal Portogal e Norvegja a sòn,
lì si cognosaràn, e chèl di Rasa[533]
che cuj bès di Venesia al veva fàt puc di bon.[534]

Beàda Ungaria s’a no si lasa
pì malmenà! e beàda Navàra
s’a si armàs dal mont[535] ca la fàsa!

E ducju’an di crodi che par capara
di chistu, Nicošia e Famagosta
fuàrt si làgnin pal nemàl di so cjera[536],

che d’imbànda daj àltris  no si scosta.










Cjànt Vincjèšin

Cuant che chèl che dut’l mont al luminèa,
dal nustr’emisferi jù’l vèn e’l và via
cussì che’l dì dapardùt si distudèa,

il cjèl, che doma di luj prin s’impìja,
ai nustri vuj si fà di nòuf a colp prešìnt
par ducj’ chej lumìns ch’ognùn di luj s’impìja;

e’n mins stu da fà dal cjèl si’a fàt prešìnt
cuant che’l sen dal mont e daj so dùcis
di parlà ’l à smetùt, cujèt restànt e tašìnt;

ma sùbit dopo, l’altri bieli lùcis
sempri pì lušìnt a cjantà si’an metùt
cansòns ch’i recuardi ben ca èrin soàvis.

O divìn amòu, di ridi dut cujerzùt,
cuant ch’i ti lušèvis cun che melodìis dòlsis
che di pensèis sans a cjantàvin par dut!

Dopo che chisti lustri pièris presiòšis
che la sesta lus ’ngjemà i vev’ jodùt
cujetàt a vèvin l’angjèlichis nòtis,

di sinti’l murmurà d’un rìvul mi veva parùt
che da clap’a clap jù’l vèn lìmpit e clar
da la gran fontana ’ndà cal è nasùt.

E com’dal cuèl da la ghitara’l sun clar
dut ben si sesta, com’cal fà dal bušùt
da la pìva il soflà dal montagnàr,

cussì, sensa nencja spetà un minùt,
il murmurà da l’àcuila sbušigànt
al è vegnùt sù pal cuèl, fin che dols lu’ai sintùt.

Da mùrmur’a vòus sè stesa alòr cambiànt,
fòu dal so bèc in forma di peràulis
bièlis i’ai sintùt, che chì i’ai scrìt dut cuant.

“La part che’n me a jòt e che’n àcuilis
mortàlis’l soreli a vuarda,” al à tacàt,
“a’è miej che adès benòn i ti vuàrdis,

pars’che daj fogùs che forma mi’an dàt,
chej ’ndà che’l vuli’n tal cjàf mi sflamèa,
tant miej daj àltris al è ognùn di lòu dotàt.[537]

Chèl che tal miès dal vuli al sfavilèa,
il grant cjantadòu ’l è stàt dal Spìrit Sant,
che da post a post l’arca movùt al ve’a:

adès ben’l cognòs il mèrit dal so cjànt,[538]
che luj stes al è efièt dal so consej stes
par gràsia vuda che granda’è altritànt.[539]

Daj sinc che sercli mi fàn dal vuli stes,
chèl[540] che al bèc pì visìn a mi è,
la veduluta consolàt al à pal fì stes[541]:

adès tant ben al sà cuant costòus cal è
il stà lontàn di Crist, pa l’esperiensa
di sta dols’ vita e di chè ch’oposta ghi’è.[542]

E chèl che dopo a si jòt’n ta la sirconferensa
che minsonàt i’ai, tal alt da la sèa,
la muàrt al à ritardàt par fà penitensa:[543]

adès al sà ch’encja cuant ch’un al prèa
che chèl di vuej’l sedi pal domàn lasàt
il gjudìsi eterno a nol cambièa.[544]

Chel altri pì’n là, cu li lègis al me làt,
cu na buna intensiòn ca’a vùt brut frut,
par zì davòu dal pastòu, grec si veva fàt:[545]

adès al capìs com’che’l mal ca si’a vùt
dal so ben operà a no ghi’a fàt dan
encja se’l mont da là’n cà’n malora ’l è zùt.

E chèl che ta la curva’n jù i oservàn,[546]
Gulielmo ’l era, che che cjera a plans a st’ora
par Carlo e Federico e’l so malàn:[547]

adès al sà coma ca s’inamòra
il cjèl di un re just, e a li sintìlis
dal so splendòu encja ’dès a s’indòra.[548]

Cuj’l crodarèsia la jù, tal mont di pècis,
che Rifèo Trojàn[549] al fòs’n ta stu rotònt
uchì la cuinta da li lùcis sàntis?

Adès alc al cognòs ben di sè che’l mont
nol pòl par nuja jodi da la gràsia
divìna, o almancu no fin in font.”

Com’na ’lodula che’n aria si spàsia,
prin cjantànt, e dopo tašìnt contenta
da li dolsi nòtis ca la làsin sàsia,[550]

cussì ben clara mi’a parùt la ’mprònta
dal plašej eterno, e’l so dešideri
che a chèl ogni roba si atèn e doventa.[551]

E forsi pars’che plen di dùbit i’eri
com’un spièli plen di ròbis coloràdis,
pì’a lunc di spetà, tašìnt, bon ’no’eri;

ma li peràulis: “Se soni sti ròbis?”
a mi sòn fòu di so volej sbrisàdis;
e’a colp un faliscjà jodùt i’ai di fièstis.

Sùbit dopo, cun brilanti ocjàdis
chistu sen benedèt a mi’a rispundùt
prin ch’i ghi fès jò stes altri domàndis.

“Chistu tu i ti cròdis di capìlu dut
parsè ch’jò’i lu dìs, ma’l coma no ti lu sàs;
com’che’l crodùt spès a nol è comprendùt.

Com’chej ca pàrin capì li ròbis’ti fàs,
par nòn e basta, ma la so “quiditàt”[552]
no la jòdin se d’àltris no vegnìn judàs.

Regnum coelorum a sufrì ’l è partàt
dal grant amòu e da la speransa
ch’a vinsi a và la divìn’ volontàt;

no’un lotà tra omp e omp, com’ca si pensa,
ma ic a vìns pars’ca vòu èsi vinsuda
e, vinsuda, a vìns cu la so benevolensa.[553]

La prima e la cuint’ànima[554] là ’mpostada
a ti lasa a bocja vièrta, che’n ic t’jòs
la regjòn daj ànzui ben piturada.

Daj so cuàrps fòu no sòn vegnùs, com’ch’i ti cròs,
spirs pagàns, ma cristiàns, cun fede plena
sul Crist che da zì o zà zùt al era’n cròus.

Ch’un da l’infièr, da’ndà ca no si torna
maj par fà dal ben, taj so vuès al è tornàt,
pa la gràsia che’l sperà a adòrna;

dal gran sperà che sì tant al à judàt
il preà[555] che Diu lu risusitàs,
par podej vej’l so dešideri scoltàt.

Il spirt gloriòus ch’adès ni tèn voltàs,[556]
tornàt a la cjàr, e lì par amondi puc,
tant al à crodùt che luj a lu judàs;

e crodìnt impijàt a si’a’n ta un cussì grant fòuc
di amòu par luj[557], ch’a la so muàrt seconda
uchì al è vegnùt, in ta stu bièl lòuc.[558]



’L altri[559], che par gràsia di na tant fonda
fontana’l sgorga, che maj creatura
jodi’a podùt fin ta l’ùltima onda,

dut’l so amòu la jù al à dàt a vita pura;
che Diu, da gràsia ’gràsia[560] ghi veva vierzùt
il vuli a la nustra redensiòn futura:

e alòr ’n chè luj ’la crodùt, e pì nol è zùt
a sufrì la spusa dal paganèšin;
ma à criticà che perversiòn si’a metùt.

Che tre siòris[561] lì a ghi’an fàt da batièšin,
che visìn la roda destra ti’as jodùt,
davànt dal batiešà pì di un milèšin.

O predestinasiòn, che maj’an podùt
la to radìs jodi, nè maj podaràn,
chej che’l prin motu[562] maj comprendaràn dut!

E vuàltris, puora zent, no stèit dasi afàn
a gjudicà; chè nu stes, che Diu i jodìn,
dal cognosi ducju’i elès i sìn lontàn;

e dols ni’è che dal savej lontàns i sìn
e’l nustri ben a chistu ben s’inclina,[563]
che chèl che Diu’l vòu, encja nu’i volìn.”

Cussì da che splendida lus divina,
par ben sclarìmi la me puora vista
risevùt i’ai sta buna midišina.

E com’un cjantadòu un bon citarista
davòu ghi và cuj so zòucs da la cuarda,
ch’encjamò pì gust al à un che’l cjànt’l scolta,

cussì ’ntànt cal parlava, di recuardà
mi vèn ch’jodùt i’ai li do lus beàdis
che, com’che cul bati’nsièmit da li sèis un’l vuarda,[564]

cul so parlà si movèvin li flamùtis.










Cjànt Vincjunèšin

Belzà si’èrin i me vuj di nòuf fisàs
su la me Beatrìs[565], e cun lòu’l me còu,
che pì d’ic no ešìst altri ca ghi plàs.

Ic a no rideva; ma “Se’l colòu
dal me ridi t’jodès,” mi’a dìt, “ti restarès
com ‘Semlè’ che’n siniša si’a fàt par amòu;[566]

la me bielesa, che’n tal alsasi stes
dal eterno palàs, pì’a và lušìnt
coma che fin chì jodùt i ti’as tu stes,

s’a no si temperàs, tant pì risplendìnt[567]
al doventarès[568] che li fuàrsis tòs al so lušòu
a sarèsin com’alc che’l folc’l và distrušìnt.

I sìn adès rivàs al siètin splendòu
che sot dal dišèn dal leòn dut ardìnt
la jù’l radièa misturàt[569] il so valòu.

Davòu daj to vuj tèn ben fisada la mint
e fà che chej a spièlin la figura
che’n ta chistu spieli[570] ti zaràs jodìnt.”

S’un’l savès ch’jò’i mi stevi godìnt na vura
dut il me contemplà di chel aspièt beàt,
cuant che d’jodi altri mi soj dàt cura,

al capirès benòn cuant ch’i eri grat
di ubidì a la me biela scorta,
balansànt chistu cul splendòu zà contemplàt.

In ta chel cristàl che il nòn al parta—
zìnt atòr dal mont—dal so duce, tant bon
che sot di luj a era ogni malìsia muarta,[571]

dut d’oru che tant’a brilava e benòn
jodùt i’ai na scjala ca zeva in sù
fin che’i me vuj pì no la jodèvin benòn.

par scju scjalìns i’ai pur jodùt vignì jù
tancju di chej lušòus ch’ogni lus dal cjèl
a pareva ca si difondès ca jù.

E com’che par natura al fà ogn’usièl,
ducju ’nsièmit, bunoruta, i crovàs
par scjaldasi ducju’a fàn’l so saltusèl;

e dopo an d’è di chej ca vàn a spas,
àltris a si zìrin ma fìs lì a rèstin,
e àltris atòr a vàn di lì ch’èrin pojàs;

pròpit cussì mi pareva ca fèsin
l’ànimis che chì a lušèvin insièmit
cuant che’n tal stes scjalìn si visinàvin.

E che che pì visìn i’jodevi, e pulìt,
tant clar’si veva fàt, ch’jò mi diševi pensànt:
“Ben jò’i jòt il ben ch’i ti mi tèns sclarìt.”

Ma chè[572] che da chè jò’i spetavi’l coma e’l cuant
dal diši e dal taši, a tàs; e alòr
jò, cuntra’l me volej, sidìn i soj stàt dut cuant.

Alòr ic, che ben jodùt a veva’l me puòr
taši tal jodi di chèl che dut[573] al jòt,
dìt’a mi’a: “Dìs pur di sè ch’i t’jòs atòr.”

“Il me mèrit,” i’ai alòr tacàt di bot,
“grant nol è asaj par vej da te[574] risposta;
ma par chè[575] che’l me grant dešideri a jòt,

dìšmi, beàda vita, che in ta chista
alegrìa i ti ti tèns platada,
sè che tant dongja di me a ti parta;

e dìšmi parsè ca tàs’n ta sta roda
—chè che’n ta àltris[576] a par èsi goduda—
che sinfonìa celestiàl e ’nmielada.”

“La muša e’l sinti mortàl ti’as, ben vuarda,”
rispundùt mi’a; “par chèl chì no si cjanta,
com’che a ridi Beatrìs no ti l’às joduda.[577]

I soj paj scjalìns da la scjala santa
vegnuda tant in jù dom’par fati fiesta
cul dìš’ti e cu la lus ch’ognùn chì an d’à tanta;

e’a no’è pal pì grant amòu ch’i ti faj fiesta;
ch’altritànt amòu o pì chì sù ti jòdis,
com’che dut stu sflameà ti manifesta.

Ma l’alta caritàt, ca ni fà sèrvis
di chel alt consej che’l mont al governa,
uchì a ni sièls, com’che tu ti osèrvis.”

“Jò’i jòt ben,” i’ai dìt, sfavìl di lus plena,
com’che uchì al basta’l vustri benvolej
par seguì la providensa eterna;

ma chistu al è chèl ch’i vorès tant savej—
pars’che predestinada tu, besola,
chì a èsi ti sòs, fra tancju spirs biej.”

No’eri nencja’n ta l’ùltima peràula,
che’n tal so miès a si’a sta lus centrada,
atòr di sè piruetànt com’na trotula;

cussì mi’a ’lòr dìt chist’ànima beàda:
“La lus divìna che su di me si punta
penetrànt’n ta chè ca mi tèn ’nglusada,

che cul me jodi a si tèn ben streta,
cun me su di me a si alsa, ch’jò’i jòt
la pì alt’esènsa da’ndà ca’è cjolta.[578]

Èco duncja l’alegresa che’n me a s’jòt;
pars’che cuant ch’al me jodi a’è clara
cussì’l me luši’l lus coma’l luši ch’jò’i jòt.[579]

Ma che alma dal cjèl che pì a vèn clara,
chel serafìn che’n Diu’l vuli pì’l tèn fisàt,
al to domandà nol pòl dà risposta clara;

par via che’n tal abìs al è tant sprofondàt
dal eterno decrèt chèl che savej ti vùs,
che capìlu nol podarà maj spirt creàt.[580]

Cuant che’i to piè jù’n tal mont sòn di nòuf zùs,
chistu conta, che pì a nol prešumi
di zì ’ndà che nencja’i beàs d’jodi no’an asaj lus.

Com’a pòsia la jù la mins prešumi
d’jodi tal so scur sè che d’jodi no pòs
nencja’n ta chista lus chì—adès dìšmi.”

Di stà sidìn mi’an cussì dìt li peràulis sos,
che lasàt i’ai la cuestiòn e domandàt,
ùmil, ghi’ai se di cognòs’lu pusìbil mi fòs.

Un cret a s’jòt che’n Italia al è’nmiešàt, [581]
e no tant lontàn da la to patria,
tant alt che dal ton pì’n bas si sìnt’l boàt;

e na goba’l forma dal nòn di Catria,
cun sùbit sot un monasteri consacràt
che d’adorà Diu maj a nol vària.”

Cussì il so ters discòrs al à tacàt:
al à dìt, seguitànt cuj so motìfs:
“Uchì al servìsi di Diu i soj restàt,

che cul mangjà cunsàt cul vuèli d’ulìfs,
i pasavi tant’l cjalt che’l frèit amondi ben,
dut contènt cuj me pensèis contemplatìfs.

Par scju cjèlos stu claustri al era ben
fèrtil; e adès dut vuèit i lu cjatàn,[582]
cussi che di rivelasi al farès ben.

Ta chel post jò i’eri Pieri Damiàn,
e Pieri pecjadòu i’eri’n ta la Glišia
da la Madona visìn dal mar Adriàn.[583]

Di vivi ulà mi restava pucja gràsia
cuant ch’i soj stàt pocàt vièrs di chel cjapièl
che travašàt da mal in pèšu spes d’jodi a si’a.[584]

Cefàs vegnùt al era, seguìt dal grant vasèl[585]
dal Spirt Sant, discòls, puarès, e màgris,
mangjant frigùis in ta chistu post o’n ta chèl.

Adès si spètin tanti di che ròbis
chiscju modèrnos pastòus, e che ben
ju àlsi, pa li so gravitàs pešàntis.

Cul mant so a cujèrzin il palafrèn,
cussì che do bèstis a stàn sot di na pièl:
Oh pasiènsa, cuant ch’i ti ghi dàs sostèn![586]

Lumìns jodùt i’ai, al sinti chist da chèl,
vignì jù svels paj scjalìns e zirasi
e a ogni ziru’l so lumìn si feva pì bièl.

Visìn di stu spirt[587] a sòn vegnùs a fermasi,
dànt insièmit un cussi grant sigòn
ch’a nuja chì al pod’rès paragonasi:

nè jò’i lu’ai capìt, par tant fuàrt cal era’l ton.








Cjànt Vincjaduèšin

Plen di maravèa, a la me guida
voltàt mi soj, coma un ninùt cal còr
sempri là indà che pì si cunfida;[588]

e chè, coma una mari ca socòr
sùbit il fi dut pàlit da la poura
e coràgju a ghi dà e ghi stà atòr,

mi’a dìt: “Ma no satu che’n cjèl alora
zà’i ti sòs? E’i no satu che’n cjèl dut a è sant
e che lì dut sè ca’è fàt al è fàt cun cura?

Coma ca ti varès tramutàt il cjànt,
e’l me ridi, adès imaginà ti pòs,
cul tonà di che vòus che movùt ti’a cussì tant;[589]

che se ben i ti capìs i pensèis sòs,
zà ti savarès cuala ca è la vendeta
ch’i t’jodaràs prin da la fin daj dìs tos.[590]

Casù la spada a no tàja masa a la svelta
nè masa tars, com’che’nvènsi a ghi pàr
a chèl che cun voja o timòu a la speta.

Ma a è ora ch’i ti vòltis il to sguàrt clar;
che spìris grancj’ e famòus i t’jodaràs
se’l cjàf ti zìris, com’ch’i dìs, vièrs’l scjalinàr.”

Com’ch’ic voleva, i me vuj si sòn voltàs
e jodùt i’ai sent balìns che insièmit
cuj ràis di dùcjus a vegnèvin ben ’luminàs.


Com’un di chej i’eri jò che, par no someà mas’ardìt,
la gola’l copa, e’n davòu a si tèn
dal domandà, par no vignì stracapìt;

e’l lumìn pì grant cal luševa pì ben
fra che margarìtis pì’avànt al è vegnùt
par volej di sè stes contentami ben.

“Se tu t’jodès,” da chèl alòr i’ai sintùt,
“coma me la caritàt che tra nu’a art,
ogni to pensej jodi i ti farès, dut.

Ma pars’che tu no ti tàrdis, nencja’n part,
di rivà al pì alt[591], ghi daraj risposta
jò a chel pensej ch’i ti tèns in riguàrt.

Chel mont cal à Casìn[592] ta la so costa
frecuentàt al è stàt fin la sù insima
da zent ’nganada e puc ben disposta;[593]

e chèl jò’i soj che la sù al à par prima[594]
partàt’l nòn di chèl che la veretàt
in cjera dal alt ghi’a mostràt a ogn’ànima;

e da tanta gràsia i soj stàt luminàt
che i vilàns di chej poscj’ i’ai convertìt,
che sedušùs ’èrin stàs da’un cult disgrasiàt.[595]

Contemplatìf al era stàt ogni spìrit
di scju fòucs tegnùs inpiàs’n ta chel cjalt
che crèsi’l fà’i flòus e’l frutàn sant e scuišìt.

Chì al è Macario, chì al è Romuàlt,
chì a sòn i me fràris che in taj clàustris
i piè’an puntàt e tegnùt il còu salt.”[596]

E jò a luj: “’L afièt ch’i ti mi mòstris
parlànt cun me e’l calòu di chel aspièt
ch’jò ben i’jòt in tal brilà daj vustri lùstris,

che fede’n vu tant granda i sìnt’n tal me pet
com’na roša cuant che tant vièrta a vèn
che dà no podarès encjamò pì dilèt.

Ma par plašej, o pari me, dìšmi ben
se jò’i pòs da te la buna gràsia vej
d’jòditi dentri di stu luminòus sen.”[597]

Alòr luj: “Fradi, chistu grant dešidej
scoltàt ti sarà’n ta l’ùltima sfera,[598]
’ndà che scoltàs dùcjus a saràn dal alt volej.

Ulà a è perfeta, ma dura e’ntera
ogni sodisfasiòn, e doma’n ta chè, sìnt,
ogni roba a è ’ndà che sempri a’era,[599]

pars’che’n lòuc no è, nè zìrus a stà fašìnt;
e la nustra scjala’n sù a và’n ta chel marc,
che daj to vuj a và plan plan scomparìnt.[600]




Fin la sù al à joduda’l patriàrc
Jacob[601] cuant che, pojada’n tal punt pì alt,
ogni scjalìn a ghi era di ànzui car’c.

ma par zìghi sù cuj’l fàja pì un pìsul salt
fin al prin scjalìn? Il me regulamìnt
a nol vèn pì seguìt nencja da’un puòr Svuàlt![602]

Li mùris ca èrin na volta’un cunvìnt,[603]
adès sòn tànis di làris, e’i vistìs
sòn sacs di farina zuda malamìnt.

Nencja la pešu ušura ch’i ti pènsis
tant no ghi displàs a Diu com’chel frut[604]
che mat al fà doventà’l còu daj fràris;

che dut sè che la Glišia a custodìs, dut
al è da la zent ch’a nòn di Diu’a domanda;
no daj parìncj’ e nè di altri pì brut.[605]

La cjàr dal omp a’è debula avonda
ca no basta pal bon propòšit da la zent
vej’l timp dal rori, dal nasi a la so glanda.

Pieri al à tacàt sens’oru e sens’arzènt,
e jò cun tant preà e cul fà dišùn
e Cesco[606] cun umiltàt il so convènt.

E se’l prinsìpit ti vuàrdis d’ognidùn
e’ndà ch’a finì ’l è zùt dopo i ti vuàrdis,
t’jodaràs che da blanc scur si’è fàt ognùn.

Ma vej l’àghis dal Gjordan’n davòu movùdis,
o vierzùt’l mar cuant ch’a Diu ghi’a plašùt,
pì d’un judà uchì  a èrin sti maravèis gràndis.”[607]

Cussì a mi’a dìt, e dop’a si’a metùt
di nòuf cuj sos e cuj sos si’a miscjàt;
e cun chej zì’n sù a mulinèl i’ai jodùt.

Zì davòu di lòu mi’a Beatrìs alòr fàt
cun’un so pìsul sen sù par che scjala,
e la so virtùt pì dal me pèis’a zovàt;[608]

nè maj ca jù’ndà ca si monta e cala
com’che sempri i fin, un motu cussì svelt
jodùt si’a, com’chèl di sta me nova ala.

Si podès maj jò, letòu, tornà al alt
trionf celestiàl pal cual jò’i plans tant spès
i pecjàs ca mi tègnin lontàn dal alt,

pì timp il dèit tal fòuc a ti volarès
di mèti’e tirà fòu, che’a mi d’jodi’l sen
che dopo dal Toru’l vèn, lì ch’a colp i’eri jò stes.[609]
O stèlis gloriòšis, o grant splendòu plen
di che alta virtùt ca mi conferìs,
par puc o tant cal sedi, dut’l me inzèn,

cun vu’l naseva e tramontava, o stèlis,
chèl ch’a dut sè ca’è mortàl ghi da vita
cuant ch’i’ai par prin godùt li àriis toscànis;

dopo, cuant che vustra virtùt conferìt’a
mi’à d’entrà’n ta l’alta[610] roda ca vi zira,
pal momènt chì cun vuàltris mi’è dàt di stà.

E adès l’ànima me tant vi suspira—
oh cussì tant!—par podej vej che virtùt
ca ocòr pal gran pàs ch’a sè la tìra.[611]

“Ti sòs tant dongja da l’ùltima salùt,”
Beatrìs a’a tacàt, “ch’adès ti convièn
vej’l jodi da li to lus clar e acùt;

però, prin che tu ti èntris ta chel ben,
dà na ocjada’n jù e jòt pur cuant mont
sot i piè ti’ai zà lasàt vej—oserva ben;

cussì che’l to còu, par tant cal pòs, gjocònt
si prešenti a la fila[612] trionfànt
che contenta a vèn tra stu etere rotònt.”

E chèl che a stu mont ghi fà puc cont
jò i lu amìri, e chèl ch’a altri al pensa
bravo al è, che la schena ghi volta’al mont.

Jodùt i’ai Diana, dut’clara, ma sensa
che màcis scùris ca èrin stàdis rašòn
ch’jò i la vevi croduda rara e densa.[613]

Il grant splendòu di to fì, o Iperion,[614]
jodi i’ai podùt, e com’ca si mòvin
atòr e visìn di luj, Maja e Dion.[615]

E’n tal miès dal pari e’l fì, jodùt ghi’ai visìn
Gjove stes, pì tempr’àt[616]; e clar mi’è stàt
com’che da’un post al altri a varièjn.

Dùtis sièt sti sfèris mi si’an dimostràt
cuant gràndis ca sòn e cuant velòcis
e com’ch’ogni pianèt si tèn tal so post ’ncjašàt.[617]

Chel ortùt che cussì tant ni fà salvàdis
tal zì atòr cun scju etèrnos zìmuj,
dut i’ai jodùt, daj glasàrs a li fòcis.

I vuj i’ai dopo voltàt di nòuf ai biej vuj.















Cjànt Vincjatreèšin

Coma ’l usièl che’n ta li so amàdis fràscjs,
pojàt’n tal nit daj so biej usielùs
al è lì’n ta la nòt ca scurìs li ròbis,

che’ par ben jodi i so picininùs
e par cjatàighi da mangjà un vierùt
o doj a no si tèn maj ’ndavòu, da mùs,

al cricà dal dì, fòu dal nit’l vèn spes jodùt,
che cun grant afièt il soreli’l speta
e’l vuarda fìs pal prin lušòu, a stent stànt mut;

cussì la me Beatrìs a stev’atenta
e dreta, cuj vuj par che banda voltàs
’ndà che’l soreli’l par mòvisi mancu a la svelta:[618]

cussì che, jodìnla cuj vuj tant ešaltàs,
doventàt i soj com’chèl che, dešiderànt
di vej altri, cul còu’n gola al spera e’l tas.

Ma di timp no’n d’era pasàt par nuja tant,
tra’l me dešiderà e’l jodi, i dìs,
il cjèl che pì e pì si zeva’mpijànt.

E alòr Beatrìs: “Èco li scuàdris
dal trionf di Crist e di dut cuant’l frut
vendemàt dal zirà di chisti sfèris!”[619]

’L aspièt so mi pareva cal ardès dut,
e di gjoldi a veva i vuj cussì plens
che’l diši a è miej tègnilu tašùt.[620]

Com’cuant che’i cjèlos a sòn dùcjus serèns
Diana s’jòt ridi fra li nìnfis etèrnis
che dut la sù a piturèjn cuj so biej sens,

jodùt i’ai’mparzora di miàrs di lùcis
un soreli che dùtis al impijava
com’che’l nustri’l fà cun dùtis li stèlis;

e’n ta sta viva lus a traspareva
che sostansa cussì tant brilànt e clara
che’l me vuli sostegni nol podeva.

Oh Beatrìs, guida me dolsa e clara!
Cussì a mi’a dìt: “Sè ca ti fà mancjà’l flat
la virtùt[621] a’è ch’a dut ghi stà parzora.

Uchì’l è’l savej e’l podej ca ni’e stàt dàt
par vièrzini li stràdis tra cjèl e cjera
che par cussì a lunc i vèvin dešideràt.”

Com’che’l fòuc che il nul in sè al siera
a si slargja e da chèl nol è pì tegnùt,
e cuntra natura jù’l và vièrs la cjera,[622]

cussi la me mins, nudrida da dut
chel ben di Diu, èco che fòu a vèn
e di savej sè ca’a fàt no’a pì podùt.

“Alsa pur i vuj che jòdimi ti pòs ben;[623]
i ti’as jodùt ròbis che preparàt ti’an
a sostegni’l me ridi, com’ca convièn.”


Jò’i eri com’chej che da’un sun sveànt si stàn
e, cul sun cal và svelt svanìnt, a pròvin
a ripartalu a la mins, ma invàn;[624]

cussì i’eri cuant che’n mins mi vegnèvin
li peràulis sos, dègnis di èsi scrìtis
taj libris che’l pasàt sempri’a ritègnin.

S’adès a sunàsin dùtis che lènghis,
che Polimnia e li so sòus fàt a vèvin
cussì tant dòlsis e sempri miej nudrìdis,

par judàmi, dal just nencj’un milèšin
a no rindarèsin dal so ridi sant,
e nencj’al so aspièt sant si visinarèsin.[625]

Cussì cuant che dal Paradìs i stìn contànt
a’è miej ch’un salt’l fedi’l sacri poema,
com’cuant che un fosàl i si cjatàn davànt.

Ma s’un’l pensàs al grant pèis di chistu tema
e a sta puora schena ca lu parta,
il cjàf’nol scjasarès se sot di chèl a trema:

nol è un mar par na barcja pisuluta
chèl che cun coràgju a vièrs sta brava prora,[626]
o d’un timonej che pauròus’n davòu’l resta.

“Parsè ti eše la me muša tant cjara
che’i vuj no ti vòltis vièrs il bièl gjardìn
cuj flòus che’i ràis di Crist’a tègnin sot cura?

Uchì a è la roša che’l verbo divìn
incarnàt ti’a; ta scju gìlios volta i pensèis
che tal so bonodòu tacàt’l veva’l so cjamin.”[627]

Cussì Beatrìs; e jò, che ai so consèis
i eri dut pront, i mi soj alòr metùt
a lotà cuntra li me debuli sèis.[628]

Com’che na dì da l’ombrena i’ai jodùt
un raj di soreli che un prat di flòus
da’un barconùt dal nul al luminava dut;

èco, cussì jodùt i’ai tancju splendòus
iluminàs dal alt da ràis infogàs,
sensa jodi la cauša di scju lušòus.[629]

O Signòu me, che un sen cussì clar ti ghi dàs,
tant’n alt ti stèvis che’i me vuj alòr miej
jodi’a podèvin’l splendòu di ducju i beàs.[630]

Il nòn dal bièl flòu che jò sempri i’nvochèj
di dì e di nòt, a mi’a dut ingropàt,
e cul còu’n gola’l so fòuc jodùt i’ai’ntèj.[631]


E ’ntànt che in tant e in cuant[632] i vuj pituràt
mi veva la lus di che viva stela
che la sù a vìns com’che ca jù a’a fàt,

dal alt jù si’a fàt na flamuta biela,
rotonda pròpit coma na corona,
ch’atòr ghi’a zùt di sta dolsa stela.[633]

La pì dolsa melodìa ca suna
ca jù e che pì l’ànima a tira,
altri no’è che un nul che sclapàt’l tona,

in paragon dal sunà di che lira
che coronànt a zeva chel bièl zefìr
che di sè’l cjèl a’ngjemava, sta biela piera.[634]

“Amòu angjelic jò’i soj che inzìr’
ghi vaj dal grant gaudio cal vèn di dentri—
nustri dešideri!—di stu dols zefìr;

e cun te’i staraj, o roša dal cjèl, mentri
che’l fi ti compagnaràs, radiant, O pia!,
ta la roda suprema[635], cul èsighi dentri.”

Cussì a si strinzeva la melodìa
ch’atòr di sè a veva, e l’altri lùcis
a cjantàvin pur lòu’l nòn di Maria.

La mantelìna real[636] che duti li sfèris
dal mont a cujèrs, fervida e viva,
godìnt di Diu’l calòu e ušànsis,

parzora di nu’l so disòt a veva
cussì tant lontàn che la so aparènsa,
da lì ch’i eri, jodi’ncjamò no si feva:

i me vuj, alòr, no’an vùt la potensa
di stà visìn di che glorioša flama
ch’alsàt si veva davòu da la so siminsa.[637]

E com’chel fantulìn che vièrs la mama
al slungja’i brasùs, dopo vej ben tetàt,
par chel amòu che dut di fòu lu’nflàma;

ognùn di chej lušòus in sù si’a butàt
cu la so flama, cussì che’l grant afièt
che par Maria a vèvin palešàt mi’è stàt.

E lì davànt mi sòn restàs, dirimpèt,
cun tal gràsia, ‘Regina coeli’ cjantànt,
che ’ncjamò adès ghi sìnt dut il dilèt.

Oh cuant ben di Diu ca si và cjatànt
fra chisti bunànimis dal còu d’oru
che jù a semenàvin il bon e’l bondànt![638]

Chì a si vìf e a si gòt dal tešoru
otegnùt cul lagrimà’n tal ešilio
di Babilon, ’ndà ca si’a lasàt ’l oru.

Chì al trionfa, sot dal fì di Dio
e di Maria, da la so vitòria,
e cul vècju e cul nòuf concilio,

chèl che cont’l tèn li clafs di chista gloria.[639]








Cjànt Vincjaquatrèšin

“O vuàltris ch’elešùs a la gran sèna
i sèis dal Àgnul benedèt che godi
la sù vi fà cun mins sempri serena,

se par gràsia di Diu chistu’l pòl godi
di na frigùja o dos da la vustra mensa
prin che finìghi’l timp la muàrt’a podi,

vuardàit ben la so granda voja, imènsa;
fèighi sercjà’l vustri ben: i bevèis vuàltris
sempri da l’aga che luj dom’al pensa.”

Cussì Beatrìs; e l’ànimis beàdis
coma sfèris si’an fàt tal alt di paj fìs,
e flameànt a ziràvin coma comètis.

E com’atorotòr i tocs daj orlòis
si zìrin, cussì ch’un toc al par mov’si planìn,
mentri ’l ùltin al somèa vej àlis,

cussì che zirulìnis, ca balàvin
ben e bièlis, di cuant ca èrin bràvis
in tal so bal, o lent o svelt, capì mi fèvin.

Da una pì presiòša da li àltris
fòu jodùt i’ai da li pì bieli flàmis
un fòuc ch’àltris no’n d’era di pì lùstris;

che tre vòltis ’torotòr di Beatrìs
al era zùt cjantànt un cjànt cussì tant divìn
ch’un pì alt diši a vòu par diši di sti nòtis.

E alòr la me pena a salta stu scjalìn;
ch’al nustri pinèl par tal’sfumadùris,
com’al contà, colòus mancu vifs ghi vòlin.[640]

“O Sòu me santa, cu li to prejèris
sincèris, e’l to grant e ruvìnt afièt,
da che biela sfera ti mi lìberis.”[641]

E uchì a si’a fermàt il fòuc benedèt
e vièrs ic indirisàt al à’l so rispìru
e com’ch’i’ai dìt ghi’ai dìt, cun grant rispièt.

E ic: “O lus eterna di chel grant viru[642]
che dal Signou Nustri li clafs al à otegnùt
che partàt jù’l veva da stu lòuc d’oru,[643]

stu omp tenta, chì e lì, un puc par dut,
su la fede, s’a ti plàs, dàighi pur sot,
che par ic tal mar tu ti zèvis a piè nut.[644]

S’un al è ben dispòst e ben’l spera e’l cròt,
ocultàt no ti’e, ma chì in Diu t’jòs,
indulà che dut pituràt a si jòt;

pars’ch’a vignì chì zent jodi a si pòs
par fede vera, alòr par gloriàla
falu parlà a è’un ben, e ben a si pòs.”

Com’che’l bacelièr[645] si tèn pront e nol parla
fin che’l mestri la cuestiòn no ghi propòn,
par provala e no par terminala,

cussì jò’i mi armavi di ogni rašòn
mentri ch’i la scoltavi, par èsi pront
par un cussì alt mestri e na tal cuestion.[646]

“A dìšimi, da bon cristiàn, tègniti pront:
la fede, sè ca è?”  Sùbit alsàt i’ai la front
vièrs la lus che di chist a era la font;

Beatrìs alòr coràgju mi’a dàt un mont
par che jò adès a spandi mi metès
l’aga ch’i vevi’n ta la me ’nterna font.

“La gràsia ch’a rispundi mi’ocòr adès,”
tacàt i’ai, “di front di stu tant alt campiòn,
ca mi jùdi a esprìmi ben i me concès.”

E paràt i’ai’n davànt: “Com’che tant benòn,
O pari me, al à’l to bon fradi[647] scrìt,
che’n tal just cjamìn, Roma, ti’a’mpostàt benòn,

la fede a è sostànsa dal speràt, al à dìt,
e argumìnt di chèl ch’jodi i no podìn;
e la so esensa a è chè, com’ch’i’ai capìt.”

E luj: “Pròpit cussi; basta ch’a puntìn
ti capìsis pars’che tra li sostànsis,
davànt daj argumìns[648], al à metuda prin.”

E alora jò: “Li ròbis profòndis
che uchì i rivi a jodi benòn,
ai vuj di la jù a sòn tant platàdis,

che doma’n tal crodi a si sà ca sòn
e sul crodi al è’l grant sperà fondàt;
e par chèl in sostansa si fà l’intensiòn.[649]

E da chistu crodi la jù a ni’è dàt
di silogišà, sensa vej altra vista;[650]
e cun chèl i rivàn a la veretàt.”

E di nòuf luj: “Se dut chèl ca si ’cuìsta
ca jù cu la dutrìna’l fòs cussì ben pensàt,
nol ocorarès ’l inzèn dal sofista.”

Cussi chel amòu in bora’l à soflàt;
e dopo al à dìt: “Pensej ti ghi’as cun fuarsa[651]
al pèis e lega di sta monèda dàt:

ma dìšmi se pròpit ti l’ às in borsa.”
Alòr jò: “Sì ch’i l’ai, tant lustra e tonda,
ca è la so’mpresiòn[652] i ghi cròt par fuarsa.”

E chist si’a fòu fàt da la lus profonda
che lì’a splendeva: “Sta biela gjoja[653]
che su di sè ogni virtùt si fonda,

da’ndà ti vègnia?” E jò: “La gran plòja
dal Spìrit Sant ca cola ben dapardùt
tal vecju e tal nòuf Testamìnt—sta plòja

silogismo a’è ca mi’a dut concludùt,
e cussì ben, che si vès di fà’un paragòn
ogn’altra prova a sarès roba da frut.”[654]

E i’ai chist sintùt: “Chista propošisiòn,
vecja o nova[655], che cussì ben si conclùt,
coma satu ca è na divina cansòn?”[656]

“La prova dal ver da chèl ch’i’ai lešùt
a sòn che ròbis nòvis che la natura
a scjaldàighi il fièr a no’a maj podùt.”[657]

E a chist’mi’a dìt: “Sè ca ti sigùra
che chès[658] a sèdin vèris? Dom’ chel medèšin
ch’i ti vòus provà, doma chèl ti lu zùra.”

“Se’l mont si’a convertìt al Cristianèšin,”
i’ai dìt, “sensa miràcuj, chist stes al è’un
che’n paragon i’àltris no sòn che’un centèšin;

jòt tu, ch’entràt ti èris, puarèt e a dišùn,
tal cjamp, par semenà che buna planta
ca no vèn vendemada pì da nisùn.”

Finìt chistu, la cort alta e santa
a plena vòus Diu’a laudàt’n ta li sfèris
cu la melodìa[659] che la sù si cjànta.

E chel siòr che da una a l’altri bràghis
cu li so domàndis mi veva partàt,
fin che dongja i’èrin da l’ultimi fràscjs,

di nòuf ’l à tacàt: “La Gràsia che marošàt
cu la mins a à, i làvris ti’a vierzùt
fin chì, com’ca è just che cussì a sedi stàt,

e contènt i soj di sè che fòu a’è vegnùt;
m’adès sclisàn pur fòu sè ch’i ti cròs,
e d’indà che stu crodi saltà fòu al à podùt.”

“O bon pari me sant, spìrit ch’i ti jòs
chèl che doma cul crodi batùt ti’as
a la tomba piè ben pì zòvins daj tòs,”[660]

i’ai tacàt, “ti vorès ch’i ti manifestàs
duta la sostansa di sè che jò’i cròt
e la rašòn pur ti vorès ch’jo ti pasàs.

E jò’i ti rispùnt: In ta un Diu i cròt,
ùnic e eterno, che dut’l cjèl al mòuf,
sens’èsi movùt—a chist cun amòu i cròt.

E a crodi a dut chist a no mi mòuf
nè fišica nè metafišica, ma chista
granda veretàt che sù di me a plòuf,

e plovùt a à sù Mošè, sul Vangelista,
suj sàlmos e’i profès e dùcjus vuàltris
indà che’l Spìrit Sant al à fàt posta.[661]

E i cròt in tre’tèrnis persònis, e stis
chì, i cròt, a sòn una e a sòn trina,[662]
ma’n una sostansa a sòn unìdis.

Da la profonda condisiòn divina
ch’i staj tocjànt, la mins ’mi sigilèa
chèl che’n tal Vanzèli a’è spes dutrina.

Chistu al è’l prinsìpit, cal sfavilèa,
viva lus doventànt cuj so ràis ’nflamàs,
e com ’astri’n tal cjèl’n me’l sintilèa.”

Coma’l siòr che dopo vej scoltàt sè ca ghi plàs,
il servo al imbràsa, congratulànt
chel brav’omp pa li nòvis, apèn cal tàs;[663]

la benedisiòn cussì mi’a dàt, cjantànt,
e’mbrasàt tre vòltis mi’a apèn’ch’i’ai tašùt,
il lustri apostòlic, che al so comànt

parlàt i vevi; e tant ghi vevi plašùt.





Cjànt Vincjasincuèšin

Se maj a capita che’l poema sacri
che a scrivi mi’an judàt cjèl e cjera,
e che par pì àis a mi’a tegnùt magri,

la crudeltàt al vìns che fòu mi siera
dal pioràr indà che durmìt i’ai d’agnèl,
nemìc dut daj lùpos ca ghi fàn guera;

cu n’altra vòus alòr, e cun blanc cjavièl,
poeta i tornaraj, e in ta chel stes font
dal me batièšin, sù’i metaraj’l cjapièl;[664]

pars’che lì, in ta che fede ca ghi tèn cont
l’ànima a Diu, lì ghi soj entràt,
e par chè uchì Pièr cussì ziràt mi’a la front.

Na lus alòr a mov’si vièrs nu’a tacàt
da la roda da’ndà cal era vegnùt
fòu chèl che prima Vicari di Crist al era stàt;[665]

e Beatrìs, ca era lì contenta’n dut,
mi’a dìt: “Vuarda, vuarda: èco lì’l baròn
che a Galisia’l tira zent dapardùt.”[666]

Pròpit com’cuant che’un colomp si tèn benòn
visìn dal compaj e zirànt e riširànt
a mostràighi a si mèt la so afesiòn;

cussì i’ai jò jodùt ’l un da ’l altri grant
principe e gloriòus vignì risevùt,
laudànt chèl che lasù ju nudrìs ben e tant.

Dop’che di fasi fièstis ’vèvin smetùt,
sidinùt coram me ognùn si’a’mpostàt,
lušìnt cussì tant che ’mbarlumìt mi’a dut.

Ridìnt si’a Beatrìs a un di lòu voltàt:
“Spìrit grant che da la divin’ largèsa
da la nustra bašilica[667] i ti’as scrìt,

fà risunà’l sperà’n ta chist’altesa:
chist’ ben ti lu sàs tu che tant ti còntis
di com’che Gjesù scju tre pì’l caresa.”[668]

“Alsa pur’l cjàf e scolta sè ch’i ti dìs;
che sè che ca sù a vèn dal mont mortàl
a’è miej ca si abìtui ai nustri ràis.”

Stu cunfuàrt dal secònt fòuc a mi’è stàt tal
che levàt i’ai jò’i vuj a li altèsis
che il grant luši ghi vèvin prin fàt mal.[669]

La gràsia’vòu che’n front ti ti prešèntis
dal nustri imperatòu, prin da la muàrt,
visinùt, com’l’ànimis sos pì nòbilis,[670]

cussì che, jodùt chì’l ver, dut e no doma’n part,
la speransa, che la jù in mòtu a mèt
te e àltris vièrs sè ch’è di pì alt cunfuàrt,

dìšmi sè ca’è, e com’che’n flòu a mèt
la to mins, dìšmi pur da’ndà ca vèn.”
Cussì al à finìt stu secònt lumìn, e sclet.

E che pìa che guidàt a veva ben
l’àlis mès fin ca sù, ta chistu alt svuàl
par me rispundùt a’a, e mi’a fàt da fren:[671]

“La Glišia militànt di luj un tal e cual
cun pì speransa ’no’n dà, com’ca’è scrìt
da Diu che chì’l fà luši ogni cristàl:

par chèl ghi’è stàt concedùt che dal Egjt
al vegni a Gjerušalem, par podej
jodi’l ver prin che di lotà’l vedi finìt.[672]

Li altri do ròbis, ca no sòn par savej
domandàdis, ma par che riferimìnt
al fedi di cuant che sta virtùt ti da plašej,

a luj ghi lasi, che nè d’impedimìnt
nè di vant ghi saràn; e ch’al rispundi ben
l’alta gràsia ghi dèdi sugerimìnt.”

Com’ch’un student di rispundi al mestri si tèn
amondi pront lì che luj al è espèrt,
par fà rišaltà chèl che luj’l cognòs ben,

“La speransa,” i’ai dìt, “a’è un spetà cert
da la gloria futura, ch’a nu ni vèn
da la gràsia divina e dal nustri mer’t.

Da tanti stèlis[673] chista lus i otèn
ma chèl che prin ’la metuda’n tal me còu
il pì grant cjantadòu[674] al è stàt dal pì grant Ben.[675]

‘In te’a spèrin,’ tal so cjànt il cjantadòu
al dìs, ‘chej che ben a cognòsin il nòn to’:[676]
e chej lu sàn che la me fede a àn tal còu.

Tu pur ti mi’as ’stilàt cul istilà so,
cu la to epìstula; cussì ch’jò i soj plen,
e sù àltris la vustra ploja’i plouf jò.”[677]

Intànt ch’i parlavi, dentri dal vif sen
di chel lušòu al tremulava un lamp[678]
dopo l’altri, com’che jò’i jodevi ben.

Alòr: “’L amòu ch’encjamò t’jòs’n tal me lamp
la virtùt mi’a dàt ch’i’ai tegnùt in pet
fin a la palma e al zì fòu dal cjamp,[679]

al vòu ch’i ti rispiri pal to dilèt;
ma’i vuej che, par plašej, i ti mi dìšis
sè ch’i ti cròdis che’l sperà a ti promèt.”

E jò: “Li novi scritùris e antìchis
il sen a mètin, e’l sen a ghi mostra
’l prèmiu a l’ànimis da Diu elètis.

Išaìja’l dìs che’n ta la so cjera
ognuna sù’al tegnarà’un dopli vistìt;[680]
e chista vita chì a’è la so cjera.

E to fradi[681] ta’un mòut tant pì definìt,
là ’ndà cal parla da li blanci stòlis,
sta rivelasiòn a ni tèn ben descrìt.”

E alòr, sul finì di sti peràulis,
‘Sperent in te’ i vìn ’nsìma di nu sintùt;
cul èco di dùtis li ànimis beàdis.

E èco che na lus i’ai tra di lòu jodùt
che, se’l Cancri’l vès altritànt di cristàl,
’l unvièr doma dì’l sarès par un bièl mešùt.[682]

E com’ca si alsa e a và e a entra’n bal
na fantasuta, doma par fàighi onòu
a la nuvìsa, intindìnt nuja di mal,

cussì i’ai alòr jodùt chel grant splendòu
unìsi ai doj su la stesa cansòn
com’che just a era pal so grant amòu.

Lì, tal cjànt e tal bal si veva ’nserìt benòn;
e fis su lòu a veva Beatrìs ’l aspièt
com’na nuvìsa ca jòt e dut ghi par bon.

“Chistu al è chèl che pojàt al à’l cjàf sul pet
dal nustri pelicàn, e chist’al è stàt
tal alt da la cròus al grant còmpit elèt.”

Cussì Beatrìs; ma no si àn par chel sviàt
i vuj sos di stàighi sempri atenta,
pur dopo di vèjmi dal sant’usièl ramentàt.[683]

Com’chèl che n’ocjada’l vòu dàighi, e’l tenta,
 puarèt, al eclisà dal soreli un puc,
che, cul jodi, un ca nol jòt’l doventa;

cussì i’eri jò’n front a chel ùltin fòuc
fin ch’i’ai sintùt: “Parsè t’imbarlumìstu
par jodi ròbis che chì a no’an lòuc?[684]

In ta la cjera, cjera al è’l me cuàrp, jòt tu,
insièmit ai àltris, fin che’l nùmar nustri
compaj’l doventa dal dišèn di ca sù.[685]

Cun ducj’ dòj i vistìs[686] tal beàt claustri
a sòn dom’che do lùcis che’n sù’sòn zùdis;
e chist ti lu contaràs tal mont vustri.”

Apèn’dìt chistu, stu sìrcul di flàmis
cujèt al è stàt, insièmit cul dols mìscju
da li vòus da li tre ànimis beàdis,

cussì, com’par no fà fadìja o vej rìscju,
i rèmos ch’èrin prin’n ta l’aga stàs batùs,
in banda pojàs a vègnin da’un fìscju.

Oh, cuant ca èrin i me sintimìns movùs
cuant che voltàt mi soj par jodi Beatrìs,
ma jòdila’i no’ai podùt[687], se ben che’a pus

piè i eri da ic, la sù’n tal mont felìs.









Cjànt Vincjasejèšin

Di no podej pì jodi i vevi temùt
pal sflameà[688] che i vuj mi veva distudàt,
cuant che dut ta’un colp na vòus i’ai sintùt

ca mi’a dìt: “Intànt che’l jodi ti vèn ridàt
che cul fisami si’era zùt cunsumànt,
rašona pur par tègnilu compensàt.

Tàca duncja; e dìs a sè ca và puntànt
la to ànima, e fà cont cal sedi
zùt pierdùt il to jodi, ma no par tant;

pars’che Beatrìs, ch’adès no’è tal to dì[689],
ma che par chì a ti mena, a pòl cul so sguàrt
di nòuf dati com’la man d’Anania’l jodi.”[690]

E jò: “Cuant ca ghi fà plašej, prest o tart,
ca curi ic i vuj che stàs a èrin li puàrtis
ca vev’ušàt par dami’l fòuc che’n me sempri’l àrt.

Il ben cal fà contèntis st’ànimis beàdis,
Alfa e O al è’n ta la scritura
che amòu m’insegna in pì manièris.”[691]

Che stesa vòus ca mi veva cjòlt la poura
di èsi stàt par sempri imbarlumìt,
’ncoragjàt mi’a di parlà, sensa poura;

“Un crivièl[692] pì pìsul,” a mi’a duncj’dìt,
“adès ti ocòr: diši a ti convièn
com’che da stu amòu ti sòs stàt culpìt.”

E jò: “D’argumìns filošòficos al vèn,
e da sè che da ca sù mi vèn rivelàt,
chel amòu’l vèn, che’n me prin al à lasàt’l sen.

Chè’l ben, coma ben, na volta apresàt,
amòu al impìja, che sempri pì grant
al doventa, secònt da la so bontàt.[693]

Duncja, a l’esènsa che di bon an d’à cussì tant
che ogni ben che fòu d’ic jodi i podìn,
altri nol è che’un raj che da chè al vèn radiànt,

a’è mièi che pì che vièrs l’àltris ch’i jodìn,
si movi, amànt, la mins di chej che ben
a sàn la veretàt[694] che discutìnt i stìn.

Chista veretàt al me intelèt a vèn
da chèl[695] che jodi mi fà il prin amòu
di dut sè ca’è eterno—da là i la otèn.

A mi la mostra pur la vòus dal prin autòu
che a Mošè a ghi’a dìt, di sè parlànt:
‘I ti faraj jò jodi ogni valòu.’

Ti mi la mòstris pur tu[696], scuminsiànt
cul alt avìs[697] cal siga dut il arcàn
di chì la jù pì d’ogn’altri avìs, e tant.”

Cussì mi’a dìt: “Gràsis al intelèt umàn
e a l’autoritàs ca lu concòrdin,
fra’i to amòus, chèl par Diu al  è sovràn.

Ma dìšmi pur s’altri cuàrdis ti tirin
vièrs di luj, cussì ca podi la to cansòn
cjantà daj dincj’ che cun stu’amòu ti muàrdin.”

A no’era platada la santa intensiòn
da l’àcuila[698] di Crist, e ben mi soj necuàrt
di sè cal voleva ch’i fès profesiòn.[699]		)

E alòr jò di nòuf: “Dut chel muàrdi fuàrt
che a Diu’l pòl fani voltà il còu
a tegni vìf’l me amòu al à fàt la so part;

chè’l èsi me e dal mont, o grant amòu,
che muàrt[700] che l’ànima me a tèn viva
che a ognùn da sperà ghi dà, com’a mi, besòu,

cu la so cognosensa rivelada e viva,
tiràt fòu mi’an dal mar dal amòu stuàrt
e lì di chèl dret mi’an pojàt’n ta la riva.

A li fràscjs ca gh’inghirlandèjn dut ’l ort
dal etern’ortolàn[701] ghi vuej ben, e tant,
e tant pì pars’che dal so ben a sòn puàrt.”

Apèna tašùt, sintùt i’ai un cussì dols cjànt
risunà’n tal alt dal cjèl, e Beatrìs
cuj àltris ca diševa: “Oh sant, sant, sant!”

E com’ch’un lustri fuàrt ni svèa a vòltis
par via dal spirt dal jodi cal sìnt
taj vuj il splendòu da li so sèis,

e’l sveàt sè ch’a colp al jòt al risìnt
pal masa lustri ca lu imbarlumìs,
fin che il bon sens visìn ghi và corìnt;

cussì daj me vuj li pècis vansadìsis
cjòlt a mi’a Beatrìs cul raj daj so vuj,
cal risplendeva par pì di mil mìis:

e pì di prin a jodèvin alòr i me vuj;
che un bièl puc stupidìt ghi’ai domandàt
di un cuàrt lušòu che cun nu al era luj.

E ic: “Dentri di chej ràis, dut ’luminàt
jodi’l fà’l fatòu che ànima prima
che la prin’ virtùt a vedi maj creàt.”[702]

Com’la frascja ca si sbasa dal so’nsima
al pasà dal vint, e dop’di nòuf si leva
e sù’n tal alt a torna, coma prima,

cussì i’ai fàt jò ’ntànt che ic a parlava,
plen di maravèa, e dopo sigùr
mi’a vegnùt na voja di tabajà ch’ardeva.
E i’ai tacàt: “O milùs[703] che dut madùr
dom’tu ti sòs stàt fàt, o antìc pari
ch’ogni spoša fìa ti’è, e nuàra pur,[704]

I ti vuej adès suplicà, bon pari,
di parlami: tu t’jòs la me granda voja
che davòu dal diši tò zà si mèt a cori.”

Com’un nemàl sot’un nisòu’l zùja
e’i so muvimìns jodi a si pòsin
dal tiremòla dal nisòu ca lu ’mbròja,

pròpit’n ta stu mont chì stu spìrit prin
al traspariva sot la so cujèrta,[705]
e di dami plašej i so zujès a parèvin.

E luj: “Se ben che la domanda fata
da te no mi’è stada, la to voja i saj miej
ch’ogn’altra roba a ti ti sedi certa;

ch’jò’n tal miej spièli[706] d’jodi i’ai’l podej
ch’in sè’l tèn dùtis l’altri ròbis rifletùt
e nuja luj di riflèti al à’l podej.

Savej ti vòus cuant che Diu mi’a metùt
in ta chel bièl gjardìn[707] indà che Beatrìs
tal scjalìn che ca sù’l vèn mètiti’a volùt,

e[708] sè che tant plasùt ghi à a li me lùcis
e la rašòn justa dal so gran disdèn
e la lenga ch’i ušavi’n ta che sgjvìgnis.

Duncja—O me bon frut—il gustà dal len[709]
stàt nol è cauša’n sè stes dal grant ešilio;
stàt al è ’nvènsi—chèl sì—il trapasà dal sen.[710]

Tal post che movùt’a Beatrìs Virgìlio
volùt par cuatrimiltrešinta e doj zirus
dal soreli i vevi stu concilio;

e chèl jodùt i vevi in ta dùcjus
chej sens dal so cjamìn noufsènt e trenta
vòltis da la cjera tornà’e fà’i so zirus.[711]

La lenga ch’i parlavi a era dut cuanta
zuda prin ch’a l’òpera ’ncompletàbil
la zent di Nembrot a stes dut’atenta;[712]

che’a no è nisùn efièt rasionàbil,[713]
che pal plašej umàn a si rinovèa
seguìnt’l cjèl, che sempri’l sedi duràbil.[714]

Che ’l omp al parli a no è maravèa;
ma cussì o culà il mont al lasa
ch’i fèdis com’ca vi plàs, in famèa.[715]

Prima ch’i zès jù’n ta l’infernàl fasa,[716]
I si clamava’n cjera il pì grant ben
da’ndà cal vèn il godi ca m’inglusa.

El[717] si vev’dopo clamàt, com’ca convièn,
che la zent coma li fuèis a fà avonda,
che’n ta na vit una a và e n’altra a vèn.

Ta chel mont che pì a si’alsa da l’onda
jò’i eri, cun vita pura e dišonesta,
da la prin’ora a chè ca la seconda,

com’che’l soreli’l cambia cuadrant ogni sesta.”[718]










Cjànt Vincjasietèšin

“Al Pari, com’al Fi e al Spìrit Sant,
gloria!” dut il paradìs al cjantava,
cussì ch’ešaltàt i eri jò da chel dols cjànt.

Sè ch’jodevi un ridi’l someàva
dal’univèrs intèj, che lègri e sturnìt
tal jodi e’n tal sinti mi tegneva.

Oh cuant godùt cal vev’alòr il me spìrit!
Oh vita plena di amòu e di pàs!
Oh cuant bon stà ca era chì e cuant mèrit!

I so cuatri aspiès[719] di lušòu ducju’mpiàs
davànt m’jodevi, e chèl che pì visìn[720]
mi’era sempri pì pareva ca s’iluminàs

e’n tal jodi’l doventava plan planìn
com’che Gjove’l doventarès se luj stes
e Mars da usièj li plùmis si scambiàsin.

La providensa che da chì, com’adès,
a decìt sul fà e rifà, il coru beàt
sidìn’n ta stu momènt a voleva cal stes,

cussì ch’jò i’ai sintùt: “Nosta stà marveàt
se di colòu ti m’jòs cambià; che ’ntànt ch’i dìs,
i’àltris pur il so colòu a varàn cambiàt.

Chèl che’n cjera’l me post ušurpà t’jòdis
— il me post, il me post!—che pì a nol tèn
’n sè’l Fì di Diu—Oh se bruti ròbis!—

il me simiteri ’nledanàt a plen
al à di sanc e di spusa; cussì che’l tristàt[721]
che di ca sù al è plombàt, la jù[722] si’l’gòt ben.”

Dal colòu cal tèn il soreli pituràt
il nul al tramònt e al prin cric dal dì,
alòr i’ai jò jodùt dut’l cjèl ’luminàt.

E com’na fèmina che com’ogni dì
onesta si mantèn, sintìnt da li pècis
d’àltris, timiduta ’si fà, da no crodi,

a Beatrìs pur ’nrošàt si ghi’an li mosèlis;
e na eclìs cussì’n cjèl maj si’a jodùt
da la volta’n cà da li pènis suprèmis.[723]

E’n davànt cu li so peràulis al è zùt
cun vòus ca era cussì tant tramutada
che’l so aspièt a veva cambiàt in dut.

“La spoša di Crist[724] no’è stada ’levada
cul sanc me, chèl di Lin e pur chèl di Clet
par èsi al baratà d’oru ušada;

ma par podej vej stu vivi benedèt
tant Sisto che Pio, Calisto e Urban
spandùt’l veva’l so sanc, ognùn di lòu puarèt.

Maj no’era stada nustra ’ntensiòn ch’a man
destra daj sucesòus nùstris part si sintàsin
e’n ta che altra’l rest[725] dal pòpul cristiàn;




nè di che clafs che a mi pasàdis mi’èrin
sìmbul di na bandiera ’doventàsin
che cuntra’i batiešàs a combatèsin;

nè doma com’un sigìl mi ušàsin
par privilès bušiàrs e baratàs
che dut ros mi fàn cuant ch’in mins mi vègnin.

Ma vistìs da vèscuj cers lùpos sfondràs
ucà e ulà’n ta li fàldis s’jòdin:
O vuardiàn di Diu, parsè ch’i ti tàs?

Dal nustri sanc il Guascòn e’l Caorsìn[726]
si tègnin prons a bevi; o prinsìpit bon
a se ušu viliàc che a jòditi i zarìn!

Ma l’alta providensa che cul Scipiòn
a Roma’a difindùt la Gloria dal mont,
prest’la judarà, coma ch’jò i saj benòn.

E tu, fiòl, che di tornà ti saràs pront
prest’n ta chel bas mont, dìs, ch’i ti tèn scoltàt,
e domanda pur dut, sensa nisùn scont.”[727]

Cussì, com’che’l vapòu al floca gelàt
in jù ta la nustr’aria, cuant che il cuàr
dal cjavròn[728] dal cjèl cul soreli si tèn tocjàt,

in sù jodùt i’ai cuant biela che l’àjar[729]
trionfànt a flocava cu li lušìgnis
che uchì a vèvin adornàt stu altar.

E’i me vuj davòu ghi sòn zùs a sti lùcis
fin che dut che’l so’ntèns flocà luminòus
impedìt a mi’a d’jodi chès pì àltis.

Alòr Beatrìs, ch’jodùt mi veva dut studiòus
cuj vuj voltàs’n sù, mi’a dìt: “Da là ’nsima
sbasa’l cjàf e gòt da la cjera i valòus.

Da cuant ch’jò i la vevi oservada prima
notàt i’ai che movùt’i eri stàt’n tal’arc
cal fà dal miès a la fin il prin clima;[730]

cussì che’n jù, pasàt Cadìs, jodùt i vevi di là dal arc
il brut pàs d’Ulìs, e par di cà chel post
’ndà ch’Europa cjòlt a veva’l so dols car’c.[731]

E pì’ncjamò a mi sarès stàt espòst
di stu bièl ort[732]; ma’l soreli’l moveva
sot i me piè di un sèn[733] e pì, e prest.

La me mins ’namorada, ca bramava
ogn’istànt la me Beatrìs, di tornà
cuj vuj a ic pì che maj a ardeva:

e se natura o art pàscul a fà
pal dilèt daj vuj o gust dal intelèt,
in cjàr umana o’n tal so piturà[734]

dut’nsièmit ’darèsin tant mancu dilèt
di chel plašej divìn ca mi’a ingolfàt
cuant che’i vuj voltàt i’ai al so ridìnt aspièt.

E’l grant plašej che’l so vuli soàf mi’a dàt,
dal bièl nìt di Leda[735] discjòlt mi’a e straviàt,
e vièrs chel cjèl[736] svelt com’un folc mi’a pocàt.

Par chì e par là mi tegneva stu post ’ncolàt,
e dut bièl al era, ch’jò’i no saj diši ben
indulà[737] che Beatrìs mi veva partàt.

Ma ic, che dal me volej a jodeva’l sen,
tacàt cussì a veva, ridìnt e contenta,
che’ntòr d’ic Diu’l pareva godi a plen:

“La natura dal mont, ca tèn cujèta
la cjera e dut chèl che atòr ghi mòuf,
uchì a taca e chì a è la so meta;[738]

e stu cjèl a nol à altri ca si mòuf
fòu che’l pensej divìn[739], che ’mpijàt al tèn
’l amòu so e la virtùt che da luj’a plòuf.

Da lus e amòu circondàt al è a plen,
com’che’i àltris da luj; e stu grant sìrcul
doma’l so grant fatòu a lu comprent ben.

Nol è daj àltris mišuràt chistu mant[740]
ma da chistu a sòn i àltris mišuràs,
cussì com’il dèis dal miès e dal cuint al è mant.[741]

E com’che’l timp al tèn in ta stu vas[742]
li so radìs e’n ta àltris li fràscjs,
adès ti è ben manifèst e ti lu sàs.

Oh voja che la zent a font ti màndis
tant sot di te, che nisùn a à pì’l podej
di levà i so vuj fòu da li to òndis!

Al flurìs ben in taj òmis il volej;
ma la ploja che maj a smèt a marsìs
chej èmuj ca varèsin da èsi biej.

Fede e inocensa a sòn restàdis
doma’n taj frutùs; e’n ta puc timp ogni una
a sparìs prin ch’alc[743] s’jodi’n ta li mosèlis.

Chèl al è che da ninùt ’ncjamò’l dišuna
ma puc’a puc gološàt al doventa
di dut sè cal jòt e sot di ogni luna;

e chèl al è che da frut ben ghi vòu e’l scolta
so mari, ma doventànt grant al cambia siera
e nol cròt l’ora di jòdila muarta.[744]

Cussì a si fà la pièl blancja nera
tal prin aspièt da la biela fia strèa[745]
di chèl che matìn ni dà e ni lasa sera.

Par ch’i no ti ti fèdis maravèa,
pensa tu che’n cjera nisùn’a governa;
l’umana famèa par chèl a si disvièa.[746]

Ma prin che zenàr zùt’l sedi jù pa la gorna[747]
par che centešima[748] che la jù i trascuràis,
scju ràis chì cussì tant su la furtuna[749]

a splendaràn che da timp i spetàis,
che li pòpis si voltaràn in prùis
cussì che la flota[750] zì dreta i jodarèis;

e bon frut’l darà ’l àrbul che’n flòu t’jòdis.






Cjànt Vincjotèšin

Dop’che dut cuntri da la vita prešìnt
di nu, puora zent, cul just[751] si’a sbrocàt
chè che la me mins a zeva ’mparadišìnt,[752]

com’che’n tal spièli’l cjandelàr ’nflamàt
al jòt chèl che davòu al vèn ’luminàt
prin di vèighi o’n vista o’n pensej rivàt,

e’n davòu curiòus si zira dut ta’un trat
par jodi se’l veri’l ver’l dìs, e’l jòt ben
che sì, com’che’l ritmo’l cjànt’l tèn mišuràt;

cussì’l me pensej a si recuarda ben
di chel momènt cuant che’n taj so vuj vuardànt,
’l Amòu, fàt cuarda, a ic leàt mi veva ben.

E al momènt ch’i mi soj voltàt, dut cuant
jodìnt e godìnt di chel bièl mont celèst
cuant ch’jodi si fà’n tal so splendòu pì grant,

un puntìn di lus[753] jodùt i’ai alòr e prest
cun cussì tant lušòu che’l vuli da luj ’nfogàt
sierasi a ghi tocjava, fuàrt e prest;

e com’astri che puc’l pàr da uchì vuardàt
luna’l somearès visìn di chèl metùt
com’ch’astri cun astri i vìn sempri notàt.[754]

Fors’altritànt visìn—mi veva parùt—
dal sercli che la lus a colorèa
cuant che’l so vapòu a tèn ben intinzùt,[755]

un sercli di fòuc cussì mi parè’a
ch’atòr dal punt ghi zès pì svelt, e tant,
dal motu che pì visìn’l mont al circondèa.[756]

E a chèl n’altri atòr ghi zeva zirànt,
e a chèl un ters, e a chel ters un cuàrt,
e al cuàrt il cuint, e’l sest pì avànt.

Il siètin s’jodèv’alòr, almancu’n part,
chè cussì grant al era che’l mesagej di Gjun[757]
a lu varès tegnùt dentri doma’n part.

Cussì ’l otàf e’l nonu, e ognidùn
pì lent si moveva, secònt cal era
’n tal so èsi pì lontàn dal nùmar un;

e chèl al veva la lama pì clara
che pì visìn al era da la lus pura
e che, coma chè, pì daj àltris a’era.[758]

Beatrìs, che’l me nul’a jodùt[759], cun primura
a diši si’a’lòr metùt: “Da chel puntìn[760]
il cjèl dut al dipènt e la natura.

Mira’l sercli che dongja di chèl i jodìn;
ti’as di savej ca lu tèn cussì svelt movùt
il amòu ’ncandesènt che pì ghi stà visìn.”

E jò a ic: “Se’l mont al fòs disponùt
cun dut ’l òrdin ch’jo i jòt’n ta che ròbis,
pasùt zà’i sarès cun chèl che davànt mi’è metùt;

ma tal mont sensìbil, la jù di nuàltris,
li sfèris i jodìn che tant ni pàrin
pì divìnis par èsi dal miès[761] pì remòtis.

Se’l me dešideri al à ’lòr di vej fin
in ta stu miràbil e seràfic templi
che dom’amòu e lus al à par cunfìn,

miej a è ch’i sinti com’che ’l ešempli
e ’l ešemplàr [762]a no sòn d’acordu’n dut,
che jò il parsè invàn i contempli.”

“Se’i to dèicj’ disleà stu grop no’an podùt
dal dut, nosta fati tant maraveà;
chè cul puc tentà si’a pì’ncjamò strinzùt!”

Cussì l’amada me che, “Seguìs la plèa,”
mi’a dìt, “dal me discòrs, se pì savej ti vùs;
che par tajà’l grop ti ’ngusarà la sèa.[763]
I sèrclis corporaj pì grancj’ o pisulùs
a sòn secònt’l pì e’l mancu da la virtùt
ca àn, che sinò puc a sarèsin dùcjus.

Pì bontàt ca si à e pì a si’a salùt;
e pì salùt a ghi và al cuàrp pì grant,
se li so pars a sòn perfètis in dut.

Stu chì, duncja, che davòu di sè dut cuant
’l altr’univèrs’l strisìna, ben ti lu jòdis
riflèti’l sercli che miej ’l cognòs e ama tant.[764]

Par chèl, se tu a la virtùt ti ùšis
la to mišura, e no a l’aparènsa
da li sostànsis ca ti somèjn rotòndis,

t’jodaràs na biela corispundensa
fra’l pì e’l pì, e’l mancu e’l mancu pur,
in t’ogni cjèl, cu la so’nteligensa.”[765]

Splèndid al resta e serèn di sigùr
’l emisferi da l’aria cuant che Borèa
a sofla cun chel so destri flat[766] puc dur

ma che lo stes’l sporc a sclarìs sta dèa
che ’l alt al turbava, cussì che’l cjèl adès al rìt
pal blue che par dut si gh’jòt, da maravèa;

pròpit cussì a à’l me spìrit sclarìt
la me Beatrìs cul so rispundi clar,
e com’na stela’n cjèl il ver ’l è trasparìt.

Tašùt ca veva’n ta chistu post stelàr,
pròpit com’che il fièr al sfavilèa
cuant cal bol[767], cussì i sèrclis cun lušòu solàr.

Davòu d’ogni sintìla’l lušòu’l zè’a;
e cussì tàntis ’èrin che’l so nùmar
pì dal doplà da la damiera s’inmilèa.[768]

D’ogni coru i sintevi ’l ošana clar
al punt fìs che in ta scju poscj’a ju tèn
e tegnarà e tegnùs ju’a’l prin luminàr.

E chè che daj dùbis a jodeva’l vaevèn
ta la me mins, a mi’a dìt : “I sèrclis prins
Serafìns e Cherubìns jodi ti’an fàt ben.

Cussì prons e svels a sòn cuj so leamìns
par someàighi al punt pì ca pòsin;[769]
e tant’a pòsin cuant ch’a jodi’a sòn sublìns.

Chej altri amòus ch’atorotòr ghi zìrin,
a si clàmin Trònos dal divìn aspièt
che chista prima terna[770] a tèrminin.

E di savej ti’as che dùcjus a’an dilèt
cuant che cu la so vista tant profonda
jodi a pòsin’l ver cal cujèta ogn’intelèt.

Da chist jodi ti pòs com’ca s’infonda
’l èsi beàt in tal àt stes dal jodi,
no dal amà, che dopo’l vèn, com’na onda;[771]

e’l mèrit mišura al è dal jodi
che gràsia e buna voja a parturìsin:[772]
en’sù e’n sù[773] cussì, com’ch’i ti pòs crodi.
L’altra terna che’n flòu a vèn tal gjardìn
di chista primavera sempiterna
che encja cul Arièt’n tal scur i jodìn,[774]

com’i prins usièj[775] sempri a cjantin ‘Ošana’
cun tre melodìis, che tre si sìntin
dòlsis rivà daj òrdins[776] da’ndà ca vègnin.

Àltris spirs divìns uchì a si cjàtin—
prin li Dominasiòns e dopo li Virtùs;
il ters’òrdin li Potestàs a fòrmin.

Penùltins’n ta stu post di Gloria metùs,
Principàs e Arcànzui uchì si zìrin;
par ùltins i Ànzui chì si la gòdin dùcjus.

Chiscju òrdins in sù dùcjus a mìrin,
e di sot a si fàn tant sinti, che’a Diu stes
dùcjus a  sòn tiràs e dùcjus a tìrin.

E’l Dionìs[777] cun granda voja, sìnt ben adès,
a contemplà scju òrdins a si’a metùt,
e nomàs ju’ai com’ch’i ti’ai apèn’dìt adès.

Ma Gregorio dut chist nol à condividùt;
par chèl, apen’apèn che’l ver al à capìt
ca sù’n tal cjèl, di sè stes al à ridùt.

E se un segrèt cussì tant ver al à ufrìt
un mortàl di la jù, n’ocòrin maravèis;
pars’che vuardànt’n sù un[778] lu veva zà scuprit

cun tant altri di ver di chisti sfèris.”







Cjànt Vincjanovèšin

Cuant che ducju doj i fioj[779] di Latona
cujèrs dal Montòn e da la Libra
a fàn di dut ’l orišònt na zona,

chel tant che dal punt che’l zènit ju ’cuilìbra,
fin che ’l un e ’l altri da che sintura,
cambiànt ’l emisferi, a si scuilìbra,

tant cussì, cul aspièt ridìnt na vura,
Beatrìs’a tašùt, chel punt fis vuardànt
—che vinsùt mi veva—cun granda cura.[780]

Alòr’a tacàt: “Jò’i dìs, e no dibànt,
sè chì ti vùs sinti, pars’ch’i l’ai jodùt
là ’ndà ca s’unìs ogni ’ndà e ogni cuant.[781]

No par vej ’l acuìst di altri bens volùt,
ca no pòl dasi, ma par che’l so splendòu
diši’l podès “I ešìst!”, risplendìnt dut,

e la so eternitàt di timp, fòu
d’ogni altri comprendi, pal so plašej
vierzùt si’a’n nòufs amòus ’l eterno amòu.[782]

Nè miga inèrt’l pasava prin’l timp intej;
chè nè prin nè dopo cori t’jodèvis
il spirt sant di Diu’n ta l’àghis daj mars bièj.[783]

Forma e matèria, insièmit e distìntis,
fòu sòn vegnùdis ta’un èsi sensa fal,
com’da’un arc’ di tre cuàrdis tre frècis.[784]

E com’tal veri, ta l’ambra e tal cristàl
un raj tant al risplìnt che dal entrà
al èsi a no è  nisun intervàl,

cussì dal triform’efièt[785] di Diu a’è pur vera
che’n tal so èsi al à ta’un colp radiàt dut
sensa distinguj fra chèl che prin al era.

Concreàt al è stàt ’l òrdin e’l costrùt[786]
da li sostànsis; e chès sù’nsima
dal mont a èrin, ’ndà che actus purus al è dut;

potensa pura ghi’a zùt tant sot dal insima;[787]
e’n tal miès si’a leàt la potensa cul àt
cussì fuàrt che’l un l’altra sempri’l brama.[788]

Daj ànzui Gjeronimo a vi’a contàt
che tancju sècuj prin a èrin stàs creàs
di cuant che ’l altri mont al è stàt creàt;[789]

ma an d’è doma una di veretàs
com’ch’i savèis daj scritòus dal Spìrit Sant;[790]
e, a ben pensà, chistu ti capiràs;

e la rašòn pur a amèt altritànt,
ca no pensarès par nuja che i motòus
perfesiòn a vèsin in tal stà dibànt.[791]

Adès ti sas’ndulà e cuant che scju amòus
creàs sòn stàs e coma; sì che’nsinišìnt
da la to voja zà a sòn stàs tre ardòus.

Si contàsin fin al vincj’ svels coma’l vint
pì timp ni volarès ch’a cualchi ànzul ghi’a volùt
di remenà’l sogjèt di ogni vustri elemìnt.[792]

I àltris restàs a sòn, che’a colp a’an podùt
sta art tacà, che tu t’jòs cun tant dilèt,
che di smeti di zighi atòr[793] maj no’an volùt.

Il straplòmp al à tacàt cun chel maladèt,
chel rogànt insupiarbìt che tu ti’as jodùt
la jù da ducju i pèis dal mont tegnùt stret.

Chej ch’i ti jòs chì la modestia’an vùt
di ricognòsisi’n ta la divìn’ bontàt
che, da chè fàs, di tant capì ghi’a concedùt;[794]

par chèl il so jodi al è stàt ešaltàt
cul splendòu da la gràsia e cul so mer’t,
cussì ch’adès a’an ferma e plena volontàt.[795]

E no ti’as di dubità, ma stà ben cert
che’l risevi gràsia al vèn meretàt
secònt ’l afièt che pal creatòu si tèn vièrt.[796]

E adès su chist’asemblèa a ti’è dàt
di capi ’ncjamò di pì, s’a sti peràulis
ti ghi’as ben pensàt, sens’èsi pì judàt.

Ma pars’che la jù, ta li vustri scuèlis
a si lès che l’angjèlica natura
savej e volej a à, e ben’a capìs,

i vuej pur diši, par ch’i t’jòdis, dut’pura,
la veretàt che la jù’a vèn stracapida
taj ecuivocamìns di sta letura.[797]

Chisti sostànsis, ognuna gjoconda
taj jodi’l bon Diu, il vuli no ghi’an voltàt
a chèl che dut’l jòt e dut al guida:

par chèl il so jodi a nol è straviàt
da altri ròbis, e par chèl bišugna no àn
di vej di recuardà un concèt lontanàt;

cussì che la jù, durmìnt a vuj vièrs, suns a si àn,
crodìnt di diši’l ver e a vòltis no crodìnt;
ma scj’ultins pì colpa e vergogna a àn.[798]

Jù pal stes troj i no stèis vuàltris zìnt
filošofànt, che tant menà vi lasàis
dal ben figurà che sempri vi và’nsiminìnt!

E cun stu fà mancu displašej cà i lasàis,
oh tant mancu, che cuant ch’i fèis a pusta
a stuàrzi’l scrìt divìn  o’i lu bandonàis.

A no si pensa a cuant sanc cal costa
il semenalu tal mont e cuant cal plàs
un che, ùmil, visìn di chèl s’impòsta.

Par pari bon si tègnin dùcjus ’mpegnàs
cu li so ’nvensiòns, e chès a  sòn contàdis
daj predicjadòus, e’l Vanzèli si tàs.

Che la luna ’ndavòu ’è zuda, un’l dìs,
durànt la pasiòn di Crist e’n miès si’a metùt
cussì che la lus dal soreli pì no t’jodèvis;

che just no’è che la lus si’a platàt dal dut
par dut; da la Spagna fin là da l’India,
com’a Gjudèa, sta eclìs  a à rispundùt.[799]

Firense tancju Làpos e Bìndos[800] no’a
com’che fiàbis cussì da àn a àn
contàdis a vègnin da chì o da là;

cussì che li agnelùtis che puc a sàn
a tornin daj pràs pasùdis di vint,
e puc li juda il no jodi il dan.[801]

Ai sòs no ghi’era Crist zùt prin dišìnt
‘Zèit, e predicjàighi al mont balòtis’;
no: a ghi veva dàt ’nvènsi’l just fondamìnt.[802]

E chèl tant sigàt al à’n ta li so bòcis
che tal lotà par tegni ’mpijada la vòus
dal Vanzèli scudo a’an fàt e làncis.

E adès si sìntin scju predicjadòus
diši pajasàdis e, tant par fà ridi,
da stùpis a ti’n fàn di ducju i colòus.[803]

Ma se’n tal capùcjo ’l vilàn a jodi
’l usièl al rivàs indà cal fà’l so nìt,
il fals perdòn ben al podarès jodi;

pal cual un zèj di schifènsis al vèn dìt
che, sensa prova di nisùn testimoni,
da tancju vilàns stùpis al vèn stracapìt.

Di chist s’ingràsa’l pursìt di Sant’Antòni,
e d’àltris pur che’ncjamò pì porcos a sòn
ca vàn moneda falsa a depòni.[804]

Ma voltàn di nòuf, dop’di sta digresiòn,
i nustri vuj vièrs la stradela dreta
cussì che’l discòrs e’l timp a vèdin proporsiòn.[805]

Sta natura’n nùmar, par dìšila scleta,
cussì tant a si alsa che ogni peràula
o concèt umàn sempri sot al resta;[806]

e se tu ti vuàrdis sè cal rivèla
Danièl, t’jodaràs che i so miliàrdos[807]
tal alt dal infinìt a vàn a finila.

La prin’lus, ca radièa dut sè[808] ch’i t’jòs,
ta tanti manièris a và mostrada
com’che tàncjus a sòn i splendòus daj Trònos.[809]

Alòr al àt ca la tèn concepida
a ghi seguìs ’l afièt, e la dolcesa
dal amòu par chèl a è pì o mancu cjàlda.[810]

T’jòs duncja’l pì alt e la grandesa
dal so eterno valòu ca si và spielànt
taj ’nfinìs cristaj ch’jodi a fàn la so bielesa,

e sempri un, com’prin ca fòsin, restànt.”[811]






Cjànt Trentèšin

Forsi no pì di mil mìis da chì lontàn
a stà ardìnt la sest’ora[812], e stu mont
l’ombrena zà’l sbasa’n tal so plan jèt a plan,

cuant che’l miès dal cjèl, a me profònt,
a cambià’l scuminsa, che cualchi stela
il so jodi a stà pierdìnt da stu font;[813]

e com’che avànt a vèn sta gran biela
serva[814] dal soreli, cussì si siera’l cjèl
lasànt sùbit fòu fin la pì biela stela.

Pròpit cussì il trionf[815] che ritornèl
sempri ghi fà al punt che svuarbàt mi veva[816]
someànt platàt da chèl ch’atòr ghi feva spièl,[817]

al me jodi puc a puc si distudava;
par chèl il tornà cuj vuj a Beatrìs
il jodi nuja e’l me amòu a mi pocava.

Se chèl che fin uchì di ic a si dìs
in ta na làude e basta al fòs includùt,
nol bastarès nencja pa la so radìs.[818]


La bielesa so, ch’a chel punt i’ai jodùt,
no dom’al di là di me, ma jò’i cròt
che doma’l so fatòu godila’l pòl’n dut.[819]

D’adès in davànt, e da sè che jò’i jòt,
vinsùt mi sìnt pì che maj dal so tema
o cal sedi o comic o tragic[820], chist jò’i cròt;

pars’che coma’l soreli’n taj vuj d’un che pì’l trema,[821]
cussì’l recuardàmi dal so dols ridi
il me ’ntelèt mi cjoj che pì nol è coma prima.[822]

Dal prin dì che ic i me vuj podùt a vèvin d’jodi
in ta sta vita fin adès in ta sta vista,
di sfogami cul me cjànt i pòl encjamò godi;

m’adès a è miej che’n davòu i lasi stà
la so bielesa, com’che poetànt
fin in ùltin al fà ogni artista.

Pròpit com’ch’jò i la lasi a’un sùn pì grant
di chèl da la me cansòn, che ben a vòu
la so difìsil matèria zì terminànt,

cul fà e cun vòus d’un bravo condutòu
tacàt ’a à di nòuf: “I sìn vegnùs fòu
dal Prin Motu e’n tal cjèl i sìn di pur lušòu;[823]

lus inteletuàl, plena d’amòu;
amòu dal pì grant ben, di gjòldi plen;
gjòldi che tant miej al è dal pì dols savòu.

Chì l’una e l’altra milìsia t’jodaràs ben
dal paradìs, e un’a jodi ti zaràs
com’ca sarà cuant che’l grant judìsi’l vèn.”[824]

Com’ch’a colp un lamp al fà dut un fracàs
cu li virtùs višìvis, e a’mpedì ghi và
d’jodi ogjès che pì’ncjamo a sòn luminàs,

luši cussì tant mi’a fàt na lus viva
e cussì inglusàt a mi’a’n ta stu vel
dal so splendòu che nuja pì’l me vuli’l jodeva.

“Pur sempri ’l amòu cal sodìsfa stu cjèl
al cjoj sù’n sè cun sta sorta di salùt,
par disponi cjandela al so flameà bièl.”

I vevi apena dentri di me sintùt
sti pucju peràulis, ch’i’vevi jò ben notàt
ch’elevàt mi’eri pì alt da la me virtùt;[825]

e di na nova vista mi eri ’mpijàt
che nisuna lus a è tant clara
ch’adès i me vuj no varèsin sopuartàt.[826]

E na lus jodùt i’ai, com’na roja vera
ca scoreva lušìnt tra li do rìghis
pituràdis cuj colòus di primavera.




Da stu scori s’jodèvin falìscjs vìvis
che dapardùt a colàvin jù’n taj flòus
coma rubìns’n ta corònis indoràdis.

E dopo, coma ’ncjocàdis daj odòus,
di nòuf a sprofondàvin in ta sta biela curìnt;
e àltris fòu si alsàvin da stu post sfarsòus.

“’L alt dešideri ch’avànt ti poca, volìnt,
dut savej di sè che’n ta stu post t’jòdis,
a mi plàs, e a mi plàs il to spirt ruvìnt;

ma di st’aga chì a è miej ch’i ti bèvis
prin che di sta sèit sasiàt ti vegnis dut”:
just cussì al era’l spirt da li so peràulis.

E di nòuf: “Il flun e ogni gjojelùt
ch’intòr ghi cola e scjampa, e il ridi da l’èrbis
com’ornamìnt d’indìsi al è lì metùt.[827]

No che lòu no sèdin encjamò madùris
ma’l difièt al è dut da la to banda
ch’jodi’ncjamò no pòl cuant ca sòn vèris.”

Ninùt non d’è che dopo na durmida
che pì a lunc dal sòlit a à duràt
a si svej sensa voja di na tetada,

coma me che miej spièlis a colp i’ai provàt
di fà daj me vuj, bevìnt di che onda
divìna che d’un miej jodi ni tèn dotàt;

e cussì com’che bevùt’ a à la gronda[828]
da li me sèis, d’jodi a mi’a parùt
che lungja pì a no fòs ma rotonda.[829]

Alòr, coma un sot mascara zùt
che altri’l par che prin ca si svistìs
dal someà che platàt lu veva tegnùt,[830]

cussì jodùt i’ai cambià’n fièstis pì bièlis
i flòus e li falìscjs, cussì ch’jò jodùt
i’ai li do lìstis[831] dal cjèl fasi manifèstis.

O splendòu di Diu, ca mi’a permetùt
d’jodi ’l alt trionf da la vera dominasiòn,
la virtùt dami di contà com’ch’i l’ai jodùt!

Un lustri al è la sù ch’jodi al fà benòn
il grant creatòu a che creatura
che doma’n luj a pòl jodi sè ca è di bon.

E rotonda a si slungja la so figura[832]
cussì tant che la so circonferensa
al soreli ghi sarès comuda sintura.

Dut di ràis a’è fata la so aparènsa
che ’nsima dal prin motu’a vègnin mandàs
che da chej al cjoj chèl vita e potensa.

E com’un clif[833] in ta l’aga che’i so piè’a tèn bagnàs
si spièla, com’par jòdisi dut ornàt,
cuant che plen al à di vert e di flòus i so pràs,

cussì, atòr e’nsima di sta lus pojàt,
jodut i’ai spielasi’n ta miàrs di scjalìns
ognùn daj nùstris che la sù al è tornàt.

E se’n sè’l circonda’l pì bas daj scjalìns
na lus cussì granda oh cuant’ca è la largjèsa
di sta roša’n taj so òrlis pì lontàns!

La me vista’n tal larc e’n ta l’altesa
a pièrdisi’a no zeva, ma a’ncludeva
il tant e’l coma di che alegresa.

Chì’l visìn e’l lontàn, nè meti nè cjoj’l podeva;
che’ndà che Diu sensa mediatòu’l governa,
la lès naturàl nencja un puc no zova.

In tal zal da la roša sempiterna
ca si slargja e a si alsa e a dà fòu
odòu di benvolej pal còu che dut’l governa,

coma chèl cal tàs ma che diši al vòu,
Beatrìs mi’a ’tiràt e dìt: “Ben mira
cuanti stòlis blàncis[834] ca sòn in ta stu colòu!

Jòt cuant che la nustra sitàt[835] a zira:
jòt ben cuant che i nustri scjalìns a sòn plens,
che chì a no ocòr pì tanta zent vera.[836]

In ta che gran sinta che tu i vuj fisàs ti tèns
pa la corona che’ntòr ghi’è zà metuda,
e prin’encjamò ch’a sti nòsis[837] ti vègnis,

zà l’ànima granda a sarà sintada
dal imperiàl Rico, ch’a’ndresà l’Italia
prin’l vegnarà ch’a chèl a sedi disponuda.[838]

Cussì tant vi stupidìs la vustra voja
ch’amondi sìmil vi’a fàt dal picinìn
che di fan al mòu e la balìa’l manda via.

E a chel timp capo dal foro divìn
al sarà un tal che di dentri e di fòu
cun luj nol zarà pròpit pal stes cjamìn.[839]

Ma par puc’l sarà lì, com’che Diu’l vòu,
tal ufìsi sant; ch’a finìla’l zarà, pì’n jù
di’ndà che’l Simon Magu[840] al è zùt, puc di còu,

e chel d’Alagna’l farà zì encja pì’n jù.















Cjànt Trentunèšin

In forma duncja di candida roša
mi si mostrava la milisia santa[841]
che cul so sanc Crist al veva fàt spoša;

ma l’altra[842] che svualànt a jòt e cjanta
la Gloria di chèl ca la inamòra
e la bontàt che ’legresa ghi veva dàt, e tanta,

pròpit com’un scjàp di às a s’inflòra
par un puchitìn e n’altri al torna
’ndà che gust al lasa ’ntànt cal lavora,[843]

jù’a zeva’n ta chel grant flòu ca si’adorna
di tanti fuèis, e da lì a tornava
la sù ’ndà che’l so amòu[844] al eterna.

Li mùšis dùtis a vèvin di flama viva
e d’oru li àlis, e il rest tant blanc
che nencja la nèif fin là no ghi riva.

Cuant ch’jù’a vegnèvin tal flòu, di banc’n banc,
a ghi ufrìvin la pas e il ardòu
ca otegnèvin svintulànt il so flanc.

Nè’l zì’n sù e’n jù tra ’l insima e’l flòu
di dut’chista sgaravana svualànt
la vista a impedìva o’l splendòu;

pars’che la lus divina a penetra ’l grant
univèrs secònt il mèrit che chèl al tèn
cussì che nuja gh’intriga pì di chel tant.[845]

Chistu post sigùr[846] e di chel gjoldi dut plen,
di zent nova e antica popolàt,
vuli e amòu al puntava vièrs il stes sen.

O trìn lušòu che’n ta’un unic punt ’nstelàt
ducju’ chìscjus sintilànt ti contèntis,
ca jù vuarda’n ta stu post[847] nustri’mborascjàt!

Se i bàrbars, vegnìnt ta li contràdis
che ogni dì da l’Enìs a si cujèrzin,
che cun so fì balànt sempri ti la jòdis,[848]

ta li grand’ òperis di Roma a rivàvin,
maravèis si fèvin cuant che’n Lateràn
il pì bièl di sè ca’è mortàl a jodèvin;[849]

jò che’n ta stu post divìn da chel umàn,
in tal eterno dal timp i’eri vegnùt
e da Firense’n ta pòpul just e san,

figurasi cuant marveàt ch’i’eri jò’n dut!
Par sigùr chistu godi tant ’nsiminìt
mi veva che ’nbacuchìt i’eri e mut.

Coma un pelegrìn che’n tal templi entrànt
dal so voto a ghi vèn di pensà tant,
e’l spera na dì contènt di tornà contànt,

cussì sù pa la viva lus pasegjànt
i pojavi jò’i me vuj in taj scjalìns
o’n sù o’n jù, atorotòr dut vuardànt.

Caritàt mostrànt, dùcjus, lontàns e visìns
i jodevi, dal so ridi ornàs e ràis[850],
ca vistìvin buni asiòns com’ornamìns.

Zà la forma generàl dal paradìs
il me jodi dut al veva comprendùt
ma nè chì nè lì a si’era puntàt fis.

Alòr il me dešideri ’l è di nòuf zùt
a la me Beàda par cognòsi ròbis
che’l savej la me mins a veva sospendùt.

D’ic i dìs, ma sintùt i’ai atri peràulis:
tal post di Beatrìs jodùt i’ai un ansiàn
vistìt coma l’altr’ànimis gloriòšis.

Taj vuj e’n dut al splendeva d’un lušòu san
di benevula ’ligrìa, che, sturnìt,
in luj ’jodevi un pari[851] bon e cristiàn.


E “Indulà ca è?” i’ai alòr ’a colp dìt.
e luj: “Par partà’l to dešideri a la fin
di lasà’l me post mi’a Beatrìs sugerìt;

e se’i to vuj al ters zir zì a’ntìvin
dal pì alt scjalìn, tu ti la jodaràs
in tal trono che’i so mèris ghi conferìsin.”[852]

Sensa rispundi, i vuj alsàt i’ai dal bàs
e joduda i l’ai coma na corona
che cuj ràis etèrnos ni tegneva luminàs.

Da che regiòn che pì in sù a tona,
il mortàl vuli pì di tant a nol dista
di un che’n mar pì’n jù sì bandòna,

com’che lì da Beatrìs la me vista;[853]
ma no’era nuja che la so figura
vegnìnt jù, nulànt a mi fès rivà mista.

“O madona me, font di sperà pura,
che sbasada ti ti sòs pa la me salùt
di zì fin tal infièr[854]—pa la me cura!—

di cussì tanti ròbis ch’jò i’ai jodùt,
dal to grant podej e da la to bontàt
la to gràsia i cognòs ben, e la virtùt.

Tiràt ti mi’as tu fòu da serf[855] a libertàt
da duti che stràdis e che manièris,
che di cussì fà ti vèvis la potentàt.

In me la to granda virtùt custodìs,
cussì che l’ànima me, chì ti’as fàt sana,
tal sleàsi dal cuàrp, godi pur[856] ti pòdis.”

Cussì preàt i’ai; e chè, par lontana
ca someàs, cun vuli ridìnt mi’a vuardàt,
tornànt dopo a l’eterna fontana.

E’l vecju sant: “Par che dut ben completàt
e perfèt’l sedi,” mi’a dìt, “il to cjamìn,
che par chèl’l preà e pur amòu mi’a mandàt,

svuàla pur in alt cuj vuj par stu gjardìn
che luj par jodi pront ti tegnaràs’l sguàrt
cul zì sempri pì’n sù cul bièl raj divìn.

E la regina dal cjèl, che par ic jò’i àrt
dut di amòu, a mi darà la gràsia,
parsè ch’jò i soj’l so bon e fedèl Bernàrt.”[857]

Coma chèl che forsi da la Croàsia
a jodi al vèn la Veronica[858] nustra
che pa l’antica fama nisùn d’ic si sàsia,

ma tal pensej a dìs, fin ca si mostra:
“Signòu me Gjesù Crist, Diu vero e bon,
a èria pròpit cussì la muša vustra?”;

cussì jò’i jodevi e’i scoltavi benòn
la caritàt di chèl che’n ta chistu mont
contemplant’l godeva dut sè ca’era bon.[859]

“Fì da la gràsia, chistu èsi gjocònt,”
al à tacàt, “gòdilu no ti podaràs, jòt,
se i vuj ti tèns sempri ca jù’n ta stu font;

ma vuarda ben i sèrclis fin al pì remòt,
che jodi ti podaràs la regina[860]
che chistu regn dut sùdit a à e devòt.”

Alsàt i’ai i vuj; e com’di matìna
la banda pì oriental dal orišònt
pì a lus di chè ca ghi’è pi lontana[861],

cussì, cuaši coma zì da val a mont
cuj vuj jodùt i’ai part da l’estremitàt[862]
luši un bièl puc di pì da l’altra front.[863]

E chì com’tal post dal timòn che mal guidàt
al veva’l puòr Fetòn, pì a s’inflàma
e’n ta li bàndis al è’l lustri mancu’nfogàt,[864]

cussì che biela e buna oriflàma[865]
in tal miès a splendeva e dut atòr
di sè si gh’jodeva calà la flama.

E’n ta chel post, cun l’àlis vièrtis, alòr
jodùt i’ai ànzui e ànzui che fièstis
ghi fèvin cun plùmis coloràdis ’ntòr.

’N ta stu gjoldi ’mplombàt di cansòns dòlsis
jodùt i’ai na bielesa ch’un ridi beàt
ghi deva ai vuj di duti li sant’ànimis.

E s’jò i vès’n tal diši tanta capacitàt
com’ch’i’ai tal imparà, i no ausarès
contà cuant biela ca’era’n realtàt.

Bernart, che ben jodùt al veva i vuj mès
fisàs ta sta font di gràsia e atèns,
i vuj a ic cul stes gust ’l veva puntàt luj stes,[866]

e’l mirà me si veva cussi fàt encjamò pì’ntèns.






Cjànt Trentaduèšin

Pur godìnt il so plašej, chèl contemplànt
a fà’l bon mestri a si’a alòr metùt,
e scuminsiàt al à cun stu discòrs sant:

“La plàja che Maria risanàt[867] a à e onzùt,
chè che cussì tant biela ai so piè a s’jòt,
chè[868] a è che vierzùda ’la veva prin di dut.

Tal ters òrdin di scjalìns e sùbit sot
di chista, èco là ca sòn la Rachèl
e la Beatrìs, com’ch’ognùn di nu’l jòt.

Sara e Rebeca, Gjudit e chì—ta stu cjèl—
che bišàvula dal cjantòu a era[869], com’ch’i savìn,
che pal so fàl “Miserere mei” al veva dìt chèl,

jodi ti pòs che da scjalìn a scjalìn,
coma fuèis i vaj un’a una’ nominànt
da la roša ’ndà che cuj vuj zìnt i stìn.

E dal siètin scjalìn’n jù, com’pì ’ndavànt
fin a chèl, Ebrèis a si suseguìsin,
il flòu[870] dal so fueàn dut cuant separànt;

pars’che, secònt la višiòn che vùt a vèvin
cu la so fede’n Crist, chìstis a sòn’l mur[871]
che i doj òrdins sàcris a divìdin.

Ta sta banda chì, indà che il flòu al è madùr[872]
di duti li so fuèis, a sòn impostàs
chej che crodùt ghi vèvin a’un Crist futùr;
ta l’altra banda, ’ndà ca si jòdin ’ntajàs
di poscj’ vuejs[873] i semisìrcuj, a stàn
chej ch’èrin da un Crist zà vegnùt stàs ispiràs.

E com’ch’uchì cu la madona dal cjèl a stàn
sti fèminis gloriòšis, e sot di lòu
i’àltris[874] na gran separasiòn a fàn,

cussì’l grant Zuan[875], al opòst di lòu,
che’l dešèrt e’l martìr sempri da sant
sufrìt’l veva, e ’l infièr pur, prin di vignìghi fòu;[876]

e par segnà sta divišiòn a sòn stàs pì avànt
sielzùs Checo, Benedèt e Agustìn
e pì’n jù, di ziru’n ziru, pur altri grant sant.

Adès vuarda ben il prejòdi divìn;
che da la fede tant ’l un che ’l altri aspièt
balansàt e plen’l tegnarà stu gjardìn.[877]
E jòt ben che dal post’n jù cal taja net
e’n tal miès sti dos beàdis divišions,
no si si sinta par propri mèrit e sclet,[878]

ma par chel d’àltris, cun certi condisiòns;
che asòls a sòn stàs dùcjus scju spìris
prin di vej otegnùt veri elesiòns.[879]

Di chist ti ti rìndis ben cont da li mùšis
ma encja da li so vòus zovinùtis,
se tu atènt i ti vuàrdis e scòltis.

Adès dut sidìn ti stàs paj to dùbis;
ma jò’l grop i ti dìsfi, com’ch’i t’jodaràs,
che ingropàt ti tèn d’idèis fìnis.

In ta stu post indà ch’jodìn dùcjus scju beàs
nuja uchì doma par cašu a ešìst
nè jodi malinconìa o fan o sèit ti podaràs;

pars’che par lès eterna dut se ca ešìst
a ešìst com’ca ešìst cussì che just e ben
al dešideri al corispùnt ’l acuìst.[880]

Chista ’mprimurida zent—alòr jòt ben—
a vera vita a no  è sine cauša
intra sè, in ta stu post alt, pì o mancu ben.[881]

Il re che’n ta stu regnu ni conferìs pauša
di cussì tant amòu e altri tant dilèt
che di pì fà nisùn volej al àusa,[882]

duti li mins tal just e beàt aspièt
creànt, a so gust di gràsia al dota
cussì e culà; e chì cal basti ’l efièt.[883]

E chistu dut clar e ben a si nota
in ta chej zìmuj da la Santa Scritura
ch’òdiu a mostràvin zà prin da la nàsita.[884]

Alòr, secònt la so cjavieladùra,
la gràsia da l’alta lus si conferìs
cun dignitàt a ogni creatura.

Duncja, sensa’l mèrit da li so ušànsis,
a sòn stàs metùs’n ta scjalìns diferèns
in conformitàt cu li so primi gràsis.

N’ocoreva altri taj secuj recèns,[885]
dongja da l’inocensa, par vej la salùt,
che bòis genitòus, di fede sempri plens.

Dopo che stu prin timp pasàt ’l era ’an dovùt
i màscjus li so inocenti plùmis
circuncidi par otegni la so virtùt.[886]


Ma dopo che vegnùt ’l era’l timp da li gràsis,
sensa il batièšin perfèt di Crist,
st’ànimis ’nocèntis la jù’a sòn restàdis.

Jòt ben adès’n ta la muša che a Crist
pì ghi somèa, che la so claresa
e basta ti dispòn di jodi Crist.”

Insìma di ic jodùt i’ai tanta ’legresa
plovi, partada in ta li mins sàntis
creàdis par svualà’n ta chist’altesa,

che par cuàntis che fin lì’n d’avèva jodùdis
tant’amirasiòn i no vevi maj vùt
par spirs che di luj a parèvin imàginis.

E chel amòu[887] che par prin al era lì vegnùt
cjantànt ‘Ave, Maria, gràsia plena,’
davànt d’ic al veva l’àlis sos vierzùt.

Èco a ghi’an fàt a la divin’cjantilèna
ducju i sans e beàs ca ghi  èrin atòr,
ogni muša doventànt tant pì serena.

“O pari sant, che com’un siòr un puòr
coma me di scoltà ti dègnis, lasànt chel bièl lòuc
indà che a sè’l volej eterno ti tèn atòr,

cuj al eše, dìšmi, ’l ànzul che cun cussì tant zòuc
in taj vuj’l vuarda da la nustra regina,
di ic tant inamoràt da pari fòuc?”

Cussì tornàt i soj a la dutrina
di chèl che da Maria al era’mbielìt
com’dal soreli la stela matutina.

E alora luj: “Maestàt di spìrit,
tanta cuant’ch’an d’è’n ànzul o’n ànima,
in luj a s’jòt, e cussì sia,” a mi’a dìt,

“pars’che luj’l è chèl ch’a Maria la palma
jù ghi’a partàt cuant che’l fì di Diu stes
cargasi al à volùt da la nustra salma.

Ma mentri ch’jò’i parli seguìsimi adès
cuj vuj tos, e nota li nobil’ ànimis
ch’jodìn chì’n ta stu ’mpèro just di Diu stes.

Chej doj sintàs lasù pì contèns t’jòdis
par èsi cussì visìns da l’Augusta,[888]
a sòn di sta roša cuaši do radìs:

chèl che lì a la so sinistra[889] al stà,
il pari al è che par gran gološitàt
la rasa umana tant amàr a gusta;

a destra ti gh’jòs ’l antìc pari sintàt
da la Glišia Santa che da Crist risevùt
al veva li clafs di stu flòu ’ncoronàt.

E chèl[890] ch’jodùt rivà ’l à ogni timp brut,
prin cal murìs, da la biela nuvisa
che cun un colp di lancja e claus si vev’otegnùt,

sintàt ghi’è visìn[891], e lunc ’l altri’l ripoša[892]
il duca che vivi’l veva di mana
fàt chel pòpul ’ngràt e sensa costansa.

Dirimpèt di Pieri sintada t’jòs Ana
contenta duta di vuardà so fia,[893]
e fìsa ’la vuarda pur cjantànt ošana;

e di front dal pì grant capofamèa
ti jòdis Lùsia, che Beatrìs’a movùt
cuant che pal disperà ti vèvis jù la sèa.[894]

Ma par’che’l timp’l pasa che’mbacuchìt dut
ti tèn, chì’un punt ghi metìn, com’bon sartòu
che na còtula’l fà secònt la stofa cal à vùt;[895]

e ’ndrisarìn i vuj vièrs il prin amòu,
cussì che, vuardànt vièrs di luj, ti penetraràs
fin ca è pusìbul in tal so splendòu.

E i vorès pròpit che tu i ti zèdis
a mòvi l’àlis tos, crodìnt di zì’n sù
cun gràsia che, preànt, otegni ti pòdis;

gràsia che concèditi a pòl chè la sù;[896]
e davòu ti mi vegnaràs cun afesiòn,
e cul còu al me preà ti scoltaràs sù.”

E tacàt al à sta santa orasiòn:








Cjànt Trentatreèšin

“Vergine mari, fija dal to fì divìn,
ùmil e alta pì di creatura,
punt fìs dal consej eterno e divìn,[897]

chè tu i ti sòs[898] che l’umana natura
cussì tant nobilitàt ti às, che’l so fatòu
disdegnàt nol à di fasi so fatura.[899]

Dentri di te a si’a impijàt chel amòu
che cul so calòu’n ta la pas eterna
uchì al à butàt fòu chistu bièl flòu.[900]

Ti sòs par nu splendòu di lus meridiana[901]
di caritàt, e la jù, pa li zens mortàls,
di speransa i ti sòs na gran fontana.

Oh siora, cussì tant granda ti sòs e vàls,
che se un ben volìnt un a te nol và a ricori,
il so dešideri svualà’l vòu sens’ àl’s.

Pì a fà la bontàt to che socori
chèl ca la domanda, ma’è pur veretàt
che spes prin dal domandà si la jòt cori.

In te mišericordia, in te pietàt,
in te magnificensa, in te a si fà una
dut sè che in creatura a’è bontàt.

Stu chì, adès, che da la pì scura tana
dal univèrs fin uchì al à jodùt
li vìtis spirituàls una a una,

te pa la gràsia’l suplichèa la virtùt
di vej par podej’l so jodi tegni alsàt
pì’n alt, fin lasù, là da l’ùltima salùt.

E jò che, pal me[902], maj no’ai dešideràt
tant com’pal so jodi, dut’l me preà
risèif, che altri di fà a no mi’è dàt,

pars’che tu di dut sè ca lu’nnulèa
cul to prea a liberalu ti zèdis
cussì ch’al pì alt jodi alsà’l posi la sèa,

e’i ti prej pur, regina, che dut ti pòdis
fà e jodi, ch’i ti ghi consèrvis sans
i so sintimìns, dopo duti li so pròvis.

Protèšilu tu daj muvimìns umàns:
jòt là Beatrìs cun ducju chej beàs
ch’al me preà a si unìsin li mans!”[903]

I vuj da Diu dilès e veneràs,
fìs sul oratòu, dimostrasiòn a èrin
di cuant gradìt ghi’era’l preà daj beàs;[904]

a l’eterna lus a colp s’indresàvin
alòr i vuj sos, ma ca no vegni pensàt
ch’altri vuj clars di rivà là’n alt a pòsin.

E jò ch’al fin di dut’l me dešideràt
visìn i’eri, com’che di èsi a doveva,
al pì ruvìnt dal me dešideri i’eri rivàt.

E Bernàrt, suridìnt, sèns a mi feva
che jò i vuardàs in sù[905], ma a è pur vera
che jò belzà i fevi sè cal voleva;

chè la me vista, doventànt pì pura
pì e pì a ghi entrava in tal raj
di che alta lus che in sè a è vera.[906]

Da chì’n sù il me jodi al era stàt pì che maj
al è’l parlà nustri, che a cussì tant nol pòs,
nè par dut chistu di memoria no’n d’ai asaj.

Com’cuant che durànt un sun clar i ti jòs
che dopo’l sun fuàrt ti resta’l sintimìnt
ma la virtut di jodilu pì no ti pòs,

pròpit cussì mi’a sùbit zùt scomparìnt
la me višiòn, encja se alc pur i ritèn
dal mièl che dàt ghi veva indulsimìnt.

Cussì dal soreli la nèif disgjelada a vèn;
cussì al vint cu li fuèis lišerùtis
’l oràcul da la Sibìla’l spierdeva’l sen.[907]

O sfavilà di lus che tant ti ti àlsis
pì’n sù dal pensej mortàl, cuant ch’i vorès
che d’jòditi di nòuf ti mi dès li gràsis,
e ch’al me parlà tant pì virtùt ti ghi dès
ch’almancu na lušìgna da la to gloria
di lasàighi a la futura zent i podès;

cussì che cul tornà ta la me memoria
e pur cul cjantà di chista me cansòn
pì ben si savarès da la to vitòria.

Jò’i cròt che, pa la granda ’luminasiòn
dal alt raj, scumbusulàt i sarès stàt
se di tegn’ghi i vuj’ntòr i no fòs stàt bon.

E’i mi recuardi ch’alòr miej mi soj fàt
tal sostègnilu, e’l so sguàrt a si’a dut
cul valòu infinìt imedešimàt.

Oh generoša gràsia che permetùt
mi’a di’entrà cul vuli’n ta la lus eterna
tant che d’jòdighi’l pì pusìbul i’ai podùt!

Tal so profònt jodùt i’ai ca s’interna
cun amòu ’nsièmit tegnùt’n ta’un volùn
chèl che par dut ’l univèrs si scuaderna,[908]

sostànsis e acidèns[909] e il so costùn,
jodùt i’ai ca’èrin cuaši unìs insièmit
che’l me diši di lòu nol è che un barlùn.

La forma universal di stu’nsièmit
di vej jodùt i cròt, pars’che cu’n cargu
di godi il diši mi veva ’nvigorìt.

Dom’un punt a mi’è di pì grant letargu
che i vincjasìnc sècuj da che impreša
che sbalordìt a veva Netùn cu l’ombrena d’Argu.[910]


Cussì alòr la me mins, sensa pauša,
fis’a vuardava, imòbil e atenta,
chèl che di dut stu marveà al era cauša.

A che lus tant tacàs a si doventa
che’l lasala par jodi altri aspièt
un a nol pòl e tant mancu al tenta;

par via che’l ben, che dal volej al è ogjèt,
in ic dut si concentra, che al difòu
di ic difièt a à sè che lì a è perfèt.

Mancu adès i dišaraj, cjàr letòu,
di chèl ch’i mi recuardi, che un ninùt
al dìs prin di vignì dal tetà lasàt fòu.

No pars’ch’i lu vès di aspièt divièrs jodùt
adès che’n ta sta viva lus lu miravi
di sè che sempri al era stàt e godùt;

ma pa la miej virtùt d’jodi ch’i vevi
tal vuardalu, da na sol’aparènsa
cul mutami il so mutà i godevi.[911]

Ta la profonda e clara sostansa
da l’alta lus alòr jodùt i’ai tre zìrs
di tre colòus e di una grandesa;

e ’l un dal altri coma iris da ir’s[912]
rifletùt’l pareva, e’l pareva ’nfogàt
chel altri[913] ch’ai prins doj ghi feva da ters.

Che circolasiòn che cussì concepida
in te’a pareva coma lušòu rifletùt,
daj me vuj tant e a lunc oservada,

in tal so colòu stes, mi pàr di vej jodùt,
dentri di sè, o letòu, la nustr’ imàgin;
che’l me aspièt in ic al era metùt.

Com chej studiòus ch’a plen si concèntrin
tal scuadrà’l sìrcul, e no ghi la fàn,
ma pur a sèrcjn pal rapuàrt ca no cjàtin,[914]

cussì jò a che granda višiòn; ma invàn
jodi i volevi com’ca si unìvin
imàgin e sìrcul e pars’che tacàdis a stàn;

ma li me àlis a chist’no bastàvin:
dut ta’un colp la me mins a veva na scosa sintùt
com’di un lamp cun ràis che dut a sclarìvin.

L’alta fantašìa no’a chì nuja podùt;
ma zà al zirava’l volej me, e’i dešidèris,
com’roda che ben a zira’n dut e par dut,

’l amòu che’l soreli al mòuf e l’altri stèlis.





[1] Par vej sfidàt Apòl a sunà il flàut—e pierdùt la sfida—al era stàt
spelàt, coma un cunìn. (Tal originàl, natura = vagina.)

[2] ’L oràr. Dante a ghi tegneva un mont di otègni la “laurea” di poetà.

[3] Li fuèis dal oràr.

[4] E sti “vòis” a sòn sempri pì bàsis di chès dal poeta o dal imperatòu.

[5] Dafne, tramutada in oràr, a era fia dal flun Penèo. Duncja, il
ramusèl al è di oràr.

[6] Cir = la pica dal Parnàs, ca ghi era sacra a Apòl.

[7] Vièrs il soreli.

[8] Il paradìs terestri.

[9] Glauc, seguìnt ’l ešempli dai pes che dopo vej mangjàt na erba
specjàl a si èrin rinvigorìs, al à sercjàt pur luj sta erba, doventànt
un diu dal mar.

[10] Sta erba a sarès la stesa esperiensa cu la trašumanasiòn cal à vùt
Dante.

[11] Doma Diu al sà se Dante al è stàt partàt sù’n tal cjèl in cuàrp e
ànima o doma in spìrit, ca ghi’era apena stàt purificàt.

[12] La saèta a scjàmpa fòu da la sfera dal fòuc; mentri che Dante,
purificàt coma cal è, al è cal torna pròpit là.

[13] Dante a si maravèa cal stà zìnt pì’n alt sinò l’aria e il fòuc.

[14] Duti li creatùris a ghi stàn visìnis a Diu (il so prinsìpit) cuj pì
cuj mancu secònt li so condisiòns: prima i ànzui, dopo i òmis, etc.

[15] St’istìnt al è la fuarsa che vuèj i clamarèsin “ecològica” tal sens
che dut a unìs in ta na manièra o’n ta n’altra.

[16] Stu istìnt al controla dut tal mont—bèstis, òmis e ànzui.

[17] Il Empireo.

[18] Il Prin Mobil, cal sarès il cjèl pì alt e svelt.

[19] La fuarsa istintìva tratada taj ùltins vers a cjoj chì la forma di
un arco cul tiru cal và a finìla in ta un post dešideràt.

[20] Pur cognosìnt la strada cal varès il percòrs, il omp da li vòltis al
sièls la via sbaliàda, esìnt dotàt da la libertàt di sièlzi.

[21] Il “prin” impùls al sarès l’inclinasiòn “istintìva” pal omp di
dirìšisi viers il bon e il just—vièrs Diu. Ma pa la strada stu impùls
al vèn deviàt da cualsìasi altra sorta di plašej ca lu tèn lontàn da la
so destinasiòn “natural.” (Teorìis modèrnis—la Freudiana in particulàr—
a dišarèsin che il contrari a si visinarès pì a la realtàt da li ròbis,
almancu par cuant ca riguarda ’l omp—da la fèmina i no mi riscj’ di
dìšilu.)

[22] Sta analogìa a somearès contradiši che la tendensa naturàl dal omp a
è di zì’n sù. A sarès pì fàsil pensà che ’l omp al è coma il rivulùt,
cal tìnt a zì in bas e basta.

[23] Ta sti primi rìghis Dante a ghi consilièa a chej ca no sòn preparàs
a seguì il so alt argumìnt di restà indavòu.

[24] Chì in ta la cjera.

[25] Il mar, paj romàns = salum = il mar vièrt e grant. (Espresiòn latìna
ca ghi zova a Dante coma ca mi zova a mi.)

[26] Chej ca seguiràn Dante a restaràn pì maraveàs di se ca jodaràn e
scoltaràn, che i Argonàutas cuant che, avìnt scjavasàt il mar zìnt in
sercja dal vel di òru a’an jodùt Gjason cambiàt in bifòlc.

[27] I comentatòus a ni recuàrdin che il firmamìnt (il “cjèl la sù”) al
cor, ta la so rotasiòn, a [84000] mìis al secònt. Encja se chista
velocitàt a è justa, il nustri vuli a no si rìnt sens’altri cont di
chista granda velocitàt. Pal vuli nustri, il cjèl la sù al pàr di èsi
fer. Cussì chè chì jò i resti un puc perplès di sè che Dante al intìnt
diši.

[28] Beatrìs.

[29] Ca sarès la brilantèsa da la “prima stela” o luna.

[30] Eterna margarita = diamànt incorutìbil (coma che na volta a si
pensava ca fòsin la luna e li stèlis.)

[31] L’aga a resta inalterada dopo la penetrasiòn dal raj.

[32] Gješù.

[33] Coma ch’i acetàn i elemìns fondamentaj da la matematica.

[34] Dante al veva condividùt chista opiniòn di Averroe. (Vandelli)

[35] La limpidesa dal rašonà di Beatrìs a cunfundarà li idèis di Dante.

[36] Li stèlis dal firmamìnt (l’otava sfera) a mostrin divièrsis
configurasiòns (mùšis) dipendìnt da la so cuantitàt (= costitusiòn
fišica o materiàl) o cualitàt (= costitusiòn formal o sostansiàl).

[37] Chèl da la “densitàt,” za minsonàt taj vers [58]-[60].

[38] Il rar miscjàt cul dens.

[39] La analogìa a è chè di un spièli: un raj al pasa fra’l veri ma al
vèn rifletùt dal plomp ca ghi stà davòu.

[40] E chistu secont te al spiegarès li màcis scùris da la luna.

[41] Idèis scolàstichis o Aristotèlichis.

[42] E cussì Beatrìs a dimostra—cu la so maniera medievàl di rašonà—che
il pensà di Dante, su li màcis da la luna, al èra sbaliàt. E in ta li
rìghis ca seguìsin a darà la vera rašòn di sti màcis.

[43] L’Empireo.

[44] Il Prin Mobil, o il  nonu cjèl.

[45] Il nùmar [8]; il cjèl da li stèlis fìsis.

[46] I altri cjej—dal siètim in jù—a ùšin li esènsis ca ghi vègnin jù dal
cjèl otàf coma simìnsis (càušis) paj so fins.

[47] Dante al vòu savej la cauša da li màcis lunàris.

[48] Cjèl.

[49] Li inteligènsis angjèlichis.

[50] Il firmamìnt (o cjèl da li stèlis fìsis).

[51] Ca ghi dà forma e ca lu fà movi.

[52] Ca sarèsin li stèlis, consideràdis incorutìbilis.

[53] L’inteligènsa che dut a mòuf.

[54] Beatrìs, ca lu veva fàt namorà da frut.

[55] Da li màcis da la luna e da la “mecanica” dal univèrs.

[56] Provànt la so teši e disprovànt chè di Dante.

[57] Corešùt da la so falsa idea su li màcis da la luna e cunvìnt da la
veretàt di sè ca ghi’a dita Beatrìs.

[58] Al contrari di Narcìs, Dante al cròt che li imàginis vèris di sè cal
jòt a sèdin fàlsis.

[59] Forsi a vèvin fàt voto di no èsi trìstis cul so canarìn o cul so
gjat, sensa stàighi fedèlis a stu voto fin in ùltin.

[60] La so osesiòn di otègni na certa roba.

[61] La caritàt di Diu, ca no ghi sièra maj la puarta a nisùn e ca vòu
che la so zent (i ànzui e i beàs) a sedi coma luj.

[62] La sfera da la luna.

[63] Pì visìn da la prešensa di Diu.

[64] Divièrsis interpretasiòns a sòn pusìbilis: a ardeva cul fòuc dal
prin amòu; a ardeva cul amòu di Diu; etc. (Parsè no dùtis insièmit,
sensa esclùdini una?)

[65] Il voto ca nol era encjamò stàt partàt a la so fin da Picarda.

[66] Santa Clara di Asiši.

[67] Crist.

[68] ’L àbit dal òrdin di Santa Clara.

[69] Chista Costansa, na zòvina di buna famèa, a si veva fata mùnia dopo
vej spošàt Rico VI. La legenda a conta, secònt i comentatòus, che in
sèguit a era stada cjolta dal convènt dal Arcivèscul di Palermo.

[70] Da Rico VI a à generàt Federico II, ùltin imperatòu da la cjaša di
Svevia (Soave). Il imperatòu al è chì clamàt “vint” parsè  che un
imperatòu al fà sè cal à da fà e dopo al sparìs a colp.

[71] Dante a si baša su un concèt di Tomàs Acuina. Su chistu punt a sòn
d’acòrdu encja i ešistensialìscj’ cu la so idea dal “angst” ca ni
culpìs cuant ch’i sìn di front a na sièlta da fà. Chistu dilema al fà
restà perplès pur li bèstis, coma il me cjan che cuant cal vèn clamàt
da me e da la me fèmina al stes timp, par un momènt a nol sà sè fa. A
si volta par chì e a si volta par là. A la fin al decìt di zì là di ic.
Ta stu cašu, però, un puc di pregjudisi al è: ic a è pì bièla di me e a
ghi dà pì biscòs di me. Jò i risolvarès stu problema ešistensialista
cul zì “mini maini mo” a l’americana.

[72] Cèrvis.

[73] Il profeta Danièl al veva interpretàt un sun di Nabucodònošor che i
so consilièrs a no èrin stàs bòis d’ induvinà, e par chèl condanàs a
muàrt.

[74] Secònt Platòn, li nustri ànimis a ešistèvin belzà in ta li stèlis
prima di ocupà i nustri cuàrps. Dopo la nustra muàrt a tòrnin la sù.

[75] Chè di Platòn, ca’è contrària ai insegnamìns catòlics.

[76] Spìris coma chej di Picarda che Dante al jòt in ta la sfera da la
luna a’an in realtàt residènsa in tal Empireo, insièmit cun ducju i
altri beàs, da Mošè a Maria.

[77] Il “sen” al sarès, coma ca si capìs dal contèst, un segnàl o
indicasiòn di sè ca è mancu celestiàl dal Empireo—un segnàl che encja
un coma Dante (ca nol à la capacitàt di comprensiòn di un beàt coma
Beatrìs) al pòsi rivà a capì. Il punt pì bas dal cjèl, dopodùt, a si
visìna al punt pì alt dal mont “sensìbil,” comprensìbil encja par un
cal è mortàl.

[78] Chel dal Platòn.

[79] Alòra, secònt Timeo, li ànimis a si distàchin da li stèlis cuant ca
vàn a “informà” i cuàrps da la zent al momènt da la so nàsita.

[80] Li stèlis dal firmamìnt.

[81] Se Platòn al intìnt diši che li stèlis a’an influensa su la zent,
alòra li so idèis a no sòn dùtis da scartà.

[82] Par no rìnditi erètic pensànt a la rašòn pa la cual un al à rašòn da
patì par no vej completàt un voto par cauša di violensa esterna coma
cal è stàt il cašu.

[83] Li flàmis di un fòuc a pàrin via a zì in alt, encja s’a si prova a
controlàlis. Cussì un cal vòu rešìstighi a na violènsa personàl, al
para via a rešìsti, no’mpuarta sè ca zarà a susedi.

[84] San Lurìns al era stàt bastonàt e dopo metùt a brušà in ta la grilia
par vej rifiutàt di dà sù il tešoru da la Glišia a li autoritàs
romànis. Secònt la legenda (Vandelli) na volta ben brušàt ta la schena
al à insistìt di vignì voltàt par che altra banda par vignì rustìt par
dut compàj. La me volontàt, encja s’a è—ben si sà—fuarta coma ’l asàl,
a si visinarès amondi puc a che di Sa’Lurìns!

[85] Na volta liberàdis da la violensa ca li veva cjòltis dal monasteri a
varèsin podùt tornà, se pròpit a varèsin volùt. A pensàjghila ben, la
Providensa a à da li bièli pretèšis! Par compuartàsi coma Sa’Lurìns o
Sevula a bišugna vej dal sorumàn. Purtròp la stragranda magjoransa di
nuàltris puòrs mortaj, di che sorta di volontàt lì in d’avìn amondi
pucja. Se par zì in paradìs a tòcja fa coma Sa’ Lurìns, jò di sigùr i
zaràj a finila al màsimo tal inìsi da purgatori, e forsi nencja lì. Jò
a la Providènsa i ghi sugerìs di capì li nustri debulèsis un puc di
pì.A varès da bašasi di pì su li intensiòns di un indivìduo che su la
so capacitàt di fa ròbis dal altri mont. Jò, par ešempli, s’a vèsin da
minacjàmi di tortura—dišìn di cjòjmi il vin a l’ora di sena—jò ai me
torturatòus i ghi dišarès dut sè ca vorèsin savej parsè che jò’i no soj
bon di sopuartà nisùn tipo di dolòu, èncja si vorès rešisti, fà ’l
eròu, fà il martir. Ma jò i no sarès bon; al màsimo i mi rasegnarès a
bevi di dut, encja un vinùt di cjaša ca nol è tant bon. E cussì i no
doventarès maj protagonista legendari di nisùn libri e di nisùn cine—e
nencja, purtròp, se cussì a tòcja èsi, i zaraj maj a finila in paradìs.

[86] Se il volej al permèt il mal a lu fà doma par evità un mal encjamò
pešu.

[87] Chist’altri al sarès il volej relatìf, che, al contrari dal volej
asolùt, al permèt un mal a cundisiòn che stu mal al vedi il podej di fa
evità un mal pì grant.

[88] ’L intelèt umàn a si unìs a la veretàt divina.

[89] I vuj di Dante a no rìvin a vuardà a lunc il splendòu di Beatrìs.

[90] Se un al vèn atràt daj bens dal mont a è parsè che chìscjus a
ritègnin un puc dal lušòu dal ben eterno.

[91] Cu la stesa lìbera volontàt, o sièlta. Na sutilesa: Da stu argumìnt
a somèa che il Signòu a ni dedi la libertàt di sièlzi, cussì che
nuàltris i podìn sièlzi di fà dal ben o di fà dal mal, di stà cul
Signòu o cul Diàu. Di conseguensa, si sielzìn di fà dal ben i vegnìn
premiàs; o i vegnìn punìs si no sielzìn il ben. Ma chistu al ecuivàl al
diši chistu: Jò i vi daj la libertàt di fà sè chi volèis, basta ch’i
fèdis sè ch’i vuèj jò, si no….Ah, scju mistèris da la santa fede—a sòn
pròpit durs da capì.

[92] Dal voto.

[93] La materia dal voto—par ešempli il voto di sieràsi ta un monasteri a
preà.

[94] La promesa di mantegni il voto.

[95] Sensa l’aprovasiòn dal confesòu. (Cfr. Purg. IX, [117].)

[96] Il scambiu a si pòs falu doma cu na materia di valòu superiòu a chè
di prima. Par ešempli, se al inìsi i’ai fàt il voto di bevi doma doj
gos di vin invènsi di tre, cal è zà un grant sacrifìsi, i sielzaràj,
coma “nova materia” di bevini doma un in dì da adès in davànt e fin al
cumplimìnt dal voto—un sacrifìsi cussì maestòus cal fa vignì i grìsui
doma a pensàighi!

[97] Tal al sarès, secont Vandelli, il voto da la castitàt di na munia.
(A mi tocja amèti che il voto da la castitàt al è di cualchi scjalìn
superiòu al voto di godi un got di vin in mancu.)

[98] Jefta, il gjudice israelita cal veva prometùt, in voto a Diu, che
s’al vès vinsùt la lota cuntra i Amonìs, al varès sacrificàt la prima
persona ca ghi fòs vignuda incuntra da la so cjasa. Sta prima persona a
era stada purtrop so fìa. In tal Hamlet (II.ii), Hamlet al tormenta il
puòr Polonius cun referènsis a stu gjudice ebreo. Polonius al è cunvìnt
che Hamlet al è un puc ziràt di cjaf. La realtàt, però, a è che Hamlet
zà a si’è necuàrt che la fia di Polonius, che puareta di Ophelia, a ghi
stà di miès chì!

[99] Agamenòn, il “gran duce daj Grecs,” al veva fat il voto di sacrificà
la so bièla fia Ifgenia se i dèos a ghi dèvin bon timp cuant ca si
aviàva vièrs Troja cu li so nàfs,

[100] Al contrari da li piòris ca vàn di chì e di là sensa savej parsè,
il Ebrèo a si cumpuarta secònt règulis fisis. (Da li vòltis encja masa,
coma dimostràt dal ešempli di Jefta.)

[101] La mari a sarès la Glišia.

[102] Vièrs l’Empireo.

[103] Chèl di Mercurio.

[104] Dante. Secont i comentatòus: Dante al aumentarà il spìrit di
caritàt di chiscju beàs cul dàighi l’ocasiòn di rispùndighi a li so
domàndis.

[105] Prin di lasà la vita di stu mont. (Militia est vita hominis super
terram, coma ca ni recuarda Vandelli da un tocùt di Gjobe (vii.[1])). Dal
momènt che la vita nustra a è joduda da stu spìrit coma un continuo
lotà, a nol à tant tuàrt. A pensàighila ben, però, la vita sensa
“milisia” a no sarès tant da preferì.

[106] La sfera a sarès Mercurio, iluminàt dal soreli. Il spìrit al è chèl
di Gjustiniàn.

[107] Il cjànt sest al parlarà dal Impero, coma che il cjànt sest dal
Purgatori al à parlàt da l’Italia e il cjànt sest dal Infièr al à
parlàt di Firense.

[108] Enea, cal era vegnùt a Roma (e spošàt Lavinia) dal oriènt. La
capitàl dal’impero a era stada trasferida a Bizansiu da Costantìn un
dušìnta àis prima di Gjustiniàn.

[109] Cun Enea cuant ca si veva aviàt vièrs l’Italia.

[110] Gjustiniàn, imperatòu romàn un par di sècuj dopo Costantìn, al è
laudàt da Dante pì di dut par vej riordinàt li lègis.

[111] Chistu al sugerìs che, coma cal dis Vandelli, Gjustiniàn al veva in
tal pasàt crodùt a la dutrina dal erètic Eutico, secònt il cual Crist
al veva doma na natura, chè divina.

[112] Una contradisiòn a si otèn cuant che una propošisiòn vera a vèn
contraponùda a una propošisiòn falsa, coma la storiuta di Diu: al eše
bon di fà una pièra cussì pešanta da no èsi bon da alsala?

[113] Chèl dal riordinamìnt da li lègis.

[114] Belizàr al veva otegnùt vitòris, coma chè cuntra i Gos.

[115] Il còmpit za minsonàt.

[116] Par.[5].[128].

[117] Il sen da l’acuila, sìmbul dal impero.

[118] I Ghibelìns, i prins; i Guelfs, i secòns.

[119] I tre Oràsios e i tre Curiàsios.

[120] Dante al sà, secont Gjustiniàn, sè ca è susedùt ta chel intervàl da
la storia dal rapimìnt da li Sabinis a la muàrt di Lucrèsia (q.v. i
comentatòus), durànt il cual i re di Roma a vèvin concuistàt i pòpui ca
ghi stèvin in zìru.

[121] Il sen romàn—l’àcuila.

[122] Comùns tal sens di comunitàs o repùblichis. Pir e Bren a èrin doj
aversàris di Roma.

[123] Cuìns (Quinzio Cincinnato) al era cussì clamàt par via daj so
cjavielàs risòs.

[124] A Firense. Amàr, parsè che chì i Romàns a vèvin, coma ca sugerìsin
i comentatòus, pierdùt un ešèrcit.

[125] Stu timp al sarès il timp di Crist.

[126] Scju fluns a delìmitin i teritòris concuistàs da Sèšar in ta la
Gàlia antica.

[127] Sèšar al à scunfìt Pompèo a Farsalia. Pompèo al è stàt dopo sasinàt
in Egjt, indà cal era scjampàt.

[128] Dopo vej scunfìt Pompeo, Sèzar al à višitàt la zona di Troja.

[129] Sèšar a ghi’a cjòlt il podej a Tolomeo e dàt a so sòu, Cleopatra.

[130] Scunfìt Juba, re da la Mauritania, Sèšar al è zut in Spagna a fà
fòu i fìis di Pompeo.

[131] Dal dominio romàn.

[132] Zan=Janus=Ians. (Da lì al deriva il nustri Zenàr.) Al pierdeva il
so silènsiu doma cuant cal vegneva vierzùt, in ocašiòn di na guera.

[133] ’L Imperatòu Tiberio.

[134] Tiberio.

[135] L’ira di Diu—placada cu la soferènsa e muàrt di Gjesù pa la colpa
di Adàm.

[136] La distrusiòn di Gjerušalèm a era susedùda coma na sorta di
vendeta, o retribusiòn, viers i ebrèos par vej caušàt la muàrt di
Crist.

[137] Carlo II, re di Napoli.

[138] I Guelfs, alineàs cu la cjaša real fransèša, a si contrapònin a
l’acuila, sìmbul dal Impero, cul cual a sòn schieràs i Ghibelìns. (Chej
osteàs di Fransèis—encja’n ta chej dìs là a volèvin vej la so; pròpit
coma tal dì di vuèj, cuant ca si opònin al volej dal Impero mericàn!)

[139] Scju chì a’an fàt dal ben, encja se’l ben a lu vèvin fàt sperànt di
otegni fama in tal mont.

[140] Ta li sfèris celèstis.

[141] Mercurio, cal è raprešentàt coma un brilànt.

[142] Secònt i comentatòus, stu Romeo al veva fàt tanti buni òperis che
in ùltin a no èrin stàdis gradìdis.

[143] Chej ca vèvin puc aprèsàt l’òpera di Romeo a ghi vèvin guadagnàt
puc; e lòu stes a vèvin sufrìt sot il dominio daj Angjoìns.

[144] Raimont Berighier.

[145] Sot la aministrasiòn di Romeo, il patrimòni di Raimont al era
cresùt dal dòdis par dèis.

[146] Li àrmis e li lègis daj imperatòus.

[147] Di front di Beatrìs, Dante a si sinteva coma un frutùt davànt da la
so maestra, dut imbacuchìt; pròpit coma un mona.

[148] Adàm. (E cuj sàja parsè alòra che i pitòus di na volta a lu
pituravin cul bugnìgul!)

[149] Tal paganèšin cal à caraterišàt l’epoca pre-Cristiana.

[150] A Gješù, o a che part di Gješù ca è umana.

[151] Il Verbo stes, che incjarnàt al era cu la natura umana.

[152] Cu la redensiòn.

[153] Coma cal sugerìs Vandelli, chistu magistràt al pòl èsi o Diu o ’l
imperatòu. Ta’un cašu o’n tal altri, però, i Ebrèos a vègnin punìs par
vej punìt Gješù.

[154] Dante al vorès ca ghi vegnès risòlt il problema da la redensiòn: a
nol vèvia, chel puòr diàu di Diu, altri manièris di redìmi ’l omp (e
pur encja la fèmina)?

[155] Beatrìs a si riferìs, i pensi, a sè che Dante al stà pensànt.

[156] Chistu mòut di otègni la redensiòn—cul sacrifìsi di Crist.

[157] Li ròbis ca vègnin creàdis da la bontàt divina a dùrin par sempri.

[158] Sè ca vèn creàt pròpit, e in mòut dirèt, da la Bontàt Divina.

[159] Chistu a mi pàr cal è un concèt Tomìstic, e a si riferìs a sè ca
susèit, o a un creàt, in sèguit a la prima cauša, ca sarès Diu stes cun
dut sè ca ghi è coevàl.

[160] Coma l’imortalitàt, la libertàt, la someànsa a Diu. (Vandelli)

[161] O da la gjustìsia o da la mišericordia divina.

[162] Diu al varès podùt sièlzi di perdonàighi il pecjàt al omp; invènsi
al à sielzùt di sacrificasi luj stes. Cuala sielta a eše stada pì
generoša?

[163] Dante al è curious di savej parsè che sti ròbis a no dùrin in
eterno.

[164] A risèvin la so forma distinta da chèl che Diu al à luj stes creàt.

[165] A bèstis e plàntis a ghi vèn dàt da li stèlis vita individuàl da la
so potensialitàt.

[166] Perìcul di danasiòn par via daj so pensèis pagàns.

[167] Vènere. Ciprina parsè che nasùda a Cipro.

[168] Il paganèšin.

[169] Cùpid al veva caušàt l’inamoramìnt di Didòn par Enea.

[170] Vènere.

[171] Il so muvimìnt luminòus al variava a seconda da la so capacitàt
individuàl di jodi Diu stes.

[172] Svelt, dal latìn.

[173] Un daj òrdins daj ànzui.

[174] Riga ca taca na cansòn tal Convivio di Dante.

[175] Carlo Marcjèl, fì di Carlo II d’Angjù, muàrt prima di doventà Siòr
da la Provènce e di Napoli. (Vandelli)

[176] Carlo al dovènta pì encjamò contènt tal ricognosi da la vòus Dante,
cal veva cognosùt a Firense.

[177] S’al vès vivùt pì al lunc a no si varèsin vùs chej maj ca sòn
capitàs dopo la so muàrt e che luj al varès podùt evità.

[178] Carlo a ghi varès mostràt il so amòu in mòut concrèt.

[179] A si trata chì di che part da la Provence ca sarès doventada di
Carlo il Marcjèl, coma il regnu di Napoli, dopo la muàrt di so pari,
Carlo II.

[180] Che part da l’Italia ca sarès stada il regnu di Napoli e ca
cunfinava cuj Stas da la Glišia.

[181] Euro = vint cal vèn dal S-E.

[182] Sòlfar.

[183] Par via di me.

[184] Par parafrašà: I so fiòj a èrin disendèns di nonu Carlo I d’Angju e
Ridolf d’Asburgo, me misièr.

[185] ‘Ca mòrin i fransèis!’ a sigàvin i siciliàns, ca no ghi volèvin
tant ben ai governàns fransèis—coma che in sèguit a no ghi’an volùt
tant ben nencja a altri governàns.

[186] I comentatòus a no sòn dùcjus d’acordu sul significàt di sti
rìghis.

[187] Stu Berto, fradi di Carlo, al varès bišugna di vej intòr zent
onesta, di governàns ca no si profìtin dal so ufisi par fasi siòrs.

[188] Diu stes.

[189] Seguìnt il pensej scolàstic: sè ca è necesari a nol pòl no èsi
necesari. A nol zùja miga ai dàdos, Diu? (A nol vèvia dit chistu,
Einstein?)

[190] Tal sens di civis, citadìn.

[191] Li sfèris celèstis a làsin il so stamp in taj indivìduos, ma a no
distìnguin tra cjaša e cjaša o generasiòn e generasiòn.

[192] Diu.

[193] Chist’ànima lušìnt, che ’ncjamo i no cognosevi, a si’a metùt a
parlà, coma un ca si sìnt ben dišìnt ròbis bièlis.

[194] Il tiràn Ešelìn III da Romàn, cal veva devastàt la cjera trevišana.

[195] Vènere.

[196] Folc da Marsilia.

[197] In cuant a li mišèriis che la nustra zent di cà dal Tilimìnt a à
sufrìt in tal zìru daj sècuj, Dante al à sens’altri rašòn; ma’n ta la
cuestiòn dal pintimìnt i cròt che Dante a si sbalièj: a no soni li
nustri bàndis, dopodùt, plènis di zent ca no ghi interèsa nuja da li
ròbis materiàlis, e ca si dedica doma a la vita interiòu e spirituàl?

[198] A Trevìs, Risard dal Camìn, doventàt tiràn, al era pront da vignì
butàt jù. (A par di jodi il crolà da la statua dal puòr Sadàm.)

[199] Malta = prešòn riservada paj eclešiastics. Il vescul di Feltro al
era stàt lì imprišonàt pal so àt di tradimìnt cal veva caušàt la muàrt
di divièrs di lòu.

[200] Dante al è bravùt da ingusà la so lama ironica cuant cal vòu!

[201] Schiera di ànzui, sùbit sot daj Serafìns e’i Cherubìns.

[202] L’altra ànima che pur a splendeva.

[203] Gjojèl di na zona da l’Ašia ca si clama Balascàn. (Robuschi)

[204] Tal infièr.

[205] Scju fòucs a sarèsin i Serafìns. In cuant a li sèis àlis ca ju
vistìsin, Dante a si’a bašàt su Isaìa, VI.[2]: “Seraphim stabant super
illud: sex alae uni et sex alae alteri…” (Vandelli)

[206] Di savej cuj ch’i ti sòs.

[207] Tal originàl Dante al crea vocàbuj coma “inlùja”, “intuàssi,” e
“inmìi” par significà entrà in luj, entrà in te, e entrà in me.  Cun
granda fasilitàt a si podarès ušà scju vocàbuj encja in tal furlàn:
inmeà, inlujà, insujà, innujà, ecc. il “dolce stil novo” a nol è,
dopodùt, tant diferènt dal bièl furlàn nòuf.

[208] La gran val = il mediteràneo; chel mar = ’l oceano.

[209] I sugerìs i comentatòus pa na spiegasiòn clara su sti rafinatèsis
astronòmichis.

[210] Bušìa, sitàt algerina, a è tal stes paralèl di longitùdin di
Marsilia, sitàt di Folc, cal stà parlànt.

[211] A la zoventùt. Crusa a era la prima fèmina di Enea.

[212] I beàs chì a’an dismintiàt, gràsis al Letè, ogni sens di colpa, e a
recuardin doma il ben ca ghi è stàt dàt da la providensa.

[213] Al zira, o torna, atòr di chistu.

[214] Raab, ca veva vivùt taj timps pre-Cristians, a è lo stes stada
beàda e unìda al rest di chej ca fàn part dal triònf di Crist.

[215] Firense, ca è’n ta li mans dal diau, e che par cauša di chèl tanta
zent a sufrìs.

[216] Il florìn—o i bès.

[217] Il papa, ca nol custodìs i so agnèj.

[218] I decrès dal papa.

[219] Indulà che ’l Anzul Gabrièl a ghi’a anuncjàt a Maria il vignì dal
Signòu.

[220] A vegnaràn prest premiàs chej ca sòn stàs màrtirs par man di fals
pàpis e cardinài.

[221] Chistu concèt dal òrdin e perfesiòn dal mont al vegneva in sèguit
ušàt daj Deìscj’ coma baše da la so prova da la ešistensa di un Diu
creatòu e perfèt.

[222] Chel equatoriàl e chel zodiacàl.

[223] Par difòndi il so inflùs o virtùt a li ròbis da la cjera.  Che la
zent medievàl a ghi vès crodùt al podej che i pianès a’an su di
nuàltris a si pòs ben jodi dal fat che tanta zent encja al dì di vuèj a
no planta li simìnsis tal cjamp e a no travaša il vin se pì che la luna
a no è justa.

[224] Par via che, coma ca osèrvin i comentatòus, che gradasiòns di clima
ch’i vìn a no ešistarèsin; a si varès invensi estrèmos di cjalt e di
frèit.

[225] Il grado di diramasiòn dal sìrcul zodiacàl da chel ecuatoriàl: s’al
fòs pì grant o pì pìsul, a si scumbusularèsin li stagjòns, etc.

[226] Pensa a sè ca’è stàt zà dita si ti vòus capì sè ca’a da vignì.

[227] Cul punt ecuinosiàl da la primavera—za indicàt pì’n su (vers [8] +).

[228] Ogni dì a si lu jòt pì prest dal dì di prima par via ca si mòuf di
dì in dì dal solstìsi invernàl vièrs chèl dal estàt.

[229] I efiès: par ešempli, a vèn lustri pì bunòra; e chel al aumenta il
cjalt; e chel al fà crèsi li plàntis pì a la svelta; etc.

[230] Prima ca no sèdin zà ben formàs.

[231] Sicòma che Beatrìs a ghi fà part dal volej divìn, li so asiòns a
vàn aldilà dal zì dal timp, ca ghi è rèdina doma ai mortàj.

[232] Diu a ghi mostra ai beàs da la cuàrta schiera (dopo daj beàs da la
luna, di Mercurio e di Vènere) i segrès.

[233] Diu.

[234] Tal mòut Tolemàic di jodi li ròbis, il soreli al era un ùmil
pianeta.

[235] La fia di Latona a è la luna (Diana), ca è chì rafigurada cun chel
sercli luminòus che ogni tant a la circonda.

[236] Sè che Dante al sìnt e jòt in ta stu post celestiàl a no si pòs maj
chì, in tal nustri mont, godi, nè par descrisiòn nè in altra maniera
percepìbil.

[237] Pròntis a tacà di nòuf a balà, coma in ta un ritornèl.

[238] Dal interno di un daj splendòus. Chel cal parla al sarès Tomàs
d’Acuina.

[239] Se un al ves d’impediti di bevi un tajùt di vin cuant chi ti’as
sèit, al zarès cuntra natura, coma ca sarès cuntra natura se l’aga a no
scorès jù vièrs il mar.

[240] Il fondatòu daj Domenicans.

[241] Berto = Berto Magno, filošofo e maestro di Tomàs d’Acuina; al
insegnava a Colonia, indà cal varès insegnàt encja Tomàs d’Acuina.

[242] Compilatòu benedetìn toscàn di scris bìblics e eclešiastics.
Secònt i comentatòus al veva provàt a riconcilià li cuestiòns
eclešiastichis e civìlis.

[243] Dal latìn: forum—cul so significàt di centro di publica atensiòn,
coma minsonàt in ta la nota apena data.

[244] Pieri il Lombart, teologo daj timps di Dante, al veva ufrìt la so
òpera a la Glišia coma ca veva fàt la puarèta dal Vanzèli (Luca, XXI.[1],

[4]), che’n tal so puc, a veva dàt pì daj sioràs.

[245] Coma che cuant che cu l’espresiòn “bròut di gjugjulis” i si riferìn
a un bròut cal sintilèa di puntìns di lus.

[246] A si trata chì di Solomòn, sul cual, secònt Vandelli, tàncjus in
taj timps di Dante a èrin curiòus di savej se, nonostànt i so guscj’
epicùreos, al veva otegnùt a la fin la so salvasiòn. Il so Càntic daj
Càntics al vegneva ušàt coma na cansòn par celebrà li nòsis da la
Glišia cun Crist.

[247] Dionìs l’Aeropagita.

[248] Li responsabilitàs ca ghi sòn stàdis conferìdis ai ànzui.

[249] Sant Agustìn. Chel cal “rit” al è un cal veva contribuìt al pensej
di Sant Agustìn in ta la so òpera ‘La Sitàt di Diu.’ I comentatòus a no
sòn sigùrs di cuj ca si trata.

[250] Il spìrit sant cal è’n ta sta otava lus al è Boetius, ’l autòu di
De consolatione philosophiae. Boetius al pol mostràighi la via justa a
chej ca lu scoltin.

[251] Dùcjus grancj’ scritòus e teòlogos daj timps medievàj.

[252] Vir = omp.

[253] Sigjèr di Brabànt, un esponitòu da li idèis Averoìstis, ca metèvin
in dùbit veritàs tomìstichis coma la imortalitàt da l’ànima, la
libertàt di asiòn da la zent, etc. I comentatòus a no sòn pròpit sigùrs
parsè che Dante al lauda Sigjer cussì tant, s’a si pensa che Dante al
èra amiratòu di Tomàs d’Acuina, cal oponeva li idèis di Sigjer. A
proposit, Sigjer al era stàt costrèt da l’Incuišisiòn di taši su li so
idèis. E Sigjer a si la veva scjampada cul so sugerimìnt che li idèis
filošofichis a no sòn di necesitàt li stèsis ca si’a cu la fede. Taj
nustri timps zent coma Sigjer a vèn tamponada da autoritàs
macartìstichis o ashcroftiànis.

[254] Un ghi và davòu da li sutilèsis gjuridichis. Chèl ca ghi và davòu
daj aforìšmos al entra in taj stùdius da la midišìna.

[255] L’espresiòn (originàl: gloriosa-mente) a rìnt ben l’idea che Dante
al è stàt ben risevùt, e ben risevùt da la granda “mins” di Acuinas.

[256] Da San Tomàs, cal era cussì interesàt di coma che li ròbis a
vegnèvin caušàdis da altri ròbis, a è doma just cal capìsi li “caušis”
dal pensej dubitòus di Dante!

[257] San Tomàs a si riferìs a sè cal à dita taj vers [96] e [114] dal cjànt
precedènt.

[258] A ogni creatura a ghi tocja rìndisi prin di rivà a capì (zì a font)
i segrès da la providensa.

[259] La uniòn fra Glišia e Crist a è stada fata da la Providensa.

[260] Cussì: cu la granda caritàt di San Checo (Francesc) ; culà: cu la
granda sapiènsa di San Meni (Domenic).

[261] O chi conti di San Checo o di San Meni a fà’l stes: tant, contànt
di un a si conta di ducju doj, dal momènt che ducju doj a vèvin il
benstà da la Glišia in tal còu.

[262] Lasù in ta che montagnùta ca si alsa da Gubio. I doj flumùs a
sarèsin il Tupìn e il Chiàsi (Chiascio).

[263] Da che altra banda (orientàl) dal mont.

[264] Nocera e Gualt, secònt cers comentatòus a èrin sot dominio di
Perugia e daj Angjoìns.

[265] In ta stu post chì al è nasùt San Chechi, pròpit cuant (i dišarès)
ca era bišugna di un rinasi eclešiàstic; coma che il soreli al nàs da
stu punt orientàl doma tal ecuinòs primaverìl. Considerànt che chista
descrisiòn a vèn da San Meni (Domenicàn), il cumplimìnt al è
straordinàri.

[266] A continua la lode di San Meni: Clàmilu Orient, stu post, invensi
di Asìši, par via che chì ghi’è nasùt n’altri soreli a la Glišia.

[267] Sta “siòra” a sarès (adiritùra) la povertàt che Checo al veva
sielzùt.

[268] Davànt dal pari.

[269] Pa la povertàt.

[270] Crist stes che, nut, al veva spošàt la cròus.

[271] ’L amòu pa la povertàt a nol era rišultàt da ešèmplis coma chèl di
Amiclat, chel puòr pecjadòu ca no si veva intimidìt par nuja cuant che
Gjulio Sèšar a si ghi veva metùt in front.

[272] Coma oservàt dal Vandelli, la strutura sintàtica di chista tersina
a no è tant clara in tal originàl.

[273] Cjamps cussì fèrtils ca sòn prons par dà racòls in gamba.

[274] Par via cal zeva in zìru vistìt coma un pesotàr. (La me fèmina a
dišarès coma me!)

[275] Il Papa Inocènt III.

[276] Il òrdin daj Francescàns.

[277] Onorio III, papa, che in tal [1223] al veva pa la seconda volta, e in
definitìva, aprovàt  il òrdin Francescàn.

[278] Coma ca è contàt tal libri Fioretti di San Francesco.

[279] Li stigmàtis sàcris che San Checo al veva, secònt i so biògrafos,
partàt cun luj par un pu di àjs prin di murì.

[280] Èco di nòuf il paradòs da la siòra “povertàt.”

[281] Dal grin da la siora povertàt.

[282] Stu colèga di San Tomàs al sarès San Meni, il fondatòu daj
Domenicàns—patriarca stes di San Tomàs.

[283] A si acumulèa mèris pa l’altri mont.

[284] I Domenicàns a no sòn coma i frarùs, puarès; a èntrin invènsi in ta
posisiòns di perìcul spirituàl, coma in ta li cjàsis daj aristocràtics,
daj governàns, etc.

[285] Stàlis. Lat = sè che i Domenicàns a pòsin dà di cunfuàrt spirituàl.

[286] A basta pucja tela par metighi il capùcjo a chès ca ghi stàn visìn
dal pastòu—par via ca sòn amondi pùcis.

[287] La corusiòn daj Domenicàns.

[288] Cf. Par.X.[96].

[289] La corona di ànimis luminòšis.

[290] Par ešempli, la lus da la luna, inferiòu a chè dal soreli, dal cual
a deriva.

[291] Iride, la serva mesagèra di Gjunòn.

[292] Èco, che par amòu di Narcìs a si’a ridušùt a nujàltri che na vòus.
(Se pasiòn par luj ca’a da vej vùt par ridùšisi pì ’ncjamò che in pièl
e vuès!)

[293] La stela polàr. I so vuj a si sòn movùs viers la vòus cal à sintùt
cu la stesa naturalèsa e rapiditàt ca si mòuf la gušieluta di na bùsula
vièrs la stela dal nord.

[294] ’L altri “duca” al sarès San Meni, da la banda dal cual, par bocja
di San Tomàs, cussì ben si’a parlàt dal me duca—San Francesc.

[295] A la gloria da la Glišia, pa la cual ducju dòj, a mòut so, a àn
combatùt.

[296] Par.XI.[31]…. Chel cal parla al è S. Bonaventura.

[297] Calaruega, la sitàt da la Castilia indulà cal era nasùt San Meni
(Santo Domingo).

[298] Il scudo (o emblema) dal re da la Castilia al mostra un leòn ta un
cuadrànt di sot e un leòn tal cuadrànt che in diagonàl ghi stà parzòra.

[299] Druid—predi amondi fedèl a la so fede, coma ca èrin i druids
antìcs.

[300] Cuj erètics.

[301] Encjamò prin di nasi a ghi veva caušàt un sun a so mari di parturì
un cjan blanc e neri cal varès metùt a fòuc dut il mont. (Vandelli)

[302] San Meni e i Domenicans.

[303] Dominicus (= Domenico = Meni) al è in Latìn il posesìf di Dominus.
A è curiòus notà che a no è doma un zòuc di peràulis ma un sugerimìnt
su la teoria  medievàl (“nomina sunt consequentia rerum,” coma cal dìs
Vandelli) che la personalitàt, il caràtar, di na persona al vèn
influensàt dal so nòn. (Jò’i provi a pensà in ta cuali manièris jò i
soj sè chi soj par via dal me nòn. Cuj sàja sè ch’i sarès se il me nòn
al fos stàt Filibert o Ermenegildo invensi di Ermes? Bepi Pelòj: coma
ca mi dìšin, la colpa a era un puc so. Ma jò i lu’ai perdonàt tant timp
fà, tant par dimostrà la magnanimitàt da la sublimitàt dal nòn ca mi à
regalàt. )

[304] Cal sarès chèl di dedicasi a la mišeria. (“Và, vènt li to ròbis e
dàighilis  ai puarès.” San Matèo, XIX.[21].)

[305] “Felìs” in ta ducju doj i significàs; e “Giovana,” coma cal sugerìs
Vandelli, in tal ebràic a si riferìs a na fèmina benvoluda da Diu.

[306] La vigna = la Glišia; il vignaròu = il Papa.

[307] I comentatòus a sòn pì bràvos di me a rindi na idea clara di chisti
rìghis.

[308] Pecjàs di erešìa.

[309] Li ghirlàndis daj sans ca inclùdin San Checo e San Meni.

[310] Ta la Provensa, indà ca era na concentrasiòn di Albigèis, che San
Meni al provava a convertì.

[311] Una roda (ta la metàfora da la biga) a è che di San Meni, che
gràsis a chè la Glišia a veva scovàt via na vura di erètics. Chì a
vegnin in mins ròbis puc gustòšis.)

[312] La roda di San Checo.

[313] In altri peràulis, i Francescàns a somèa ca no seguìsin pì ’l
ešempli dal puòr San Checo. (S’a si la pensa ben, a si resta
impresionàs da sta stesa idea cuant ca si višita la bašilica dal sant a
Asiši: al è lì il paradòs di na glišia di un valòu inestimàbil ca
celebra un sant ca si veva dedicàt a la mišeria!)

[314] Cuant che i triscj’ a si lamentaràn ca no sòn cuj bòis in paradìs.

[315] Tal elenco daj Francescàns a si pòs encjamò cjatani cualchidùn cal
è restàt fedèl ai prinsìpis dal fondatòu.

[316] Scju ùltins a sarèsin i “spirituàj” ca insistèvin che li règulis
dal sant a vegnèsin seguìdis cun grant rigòu; chej àltris a sarèsin
chej ca volèvin bandonà li so règulis dal dut.

[317] La cura da li ròbis mondànis.

[318] Iluminàt e Agustìn a èrin doj daj prins ca vevin seguìt il zòvin
Checo.

[319] Chìscjus, coma i àltris teòlogos minsonàs in ta sti rìghis, a fàn
part di che corona ca circonda Dante e Beatrìs. (Vandelli, etc.)

[320] Coma cal sugerìs Vandelli, Natàn e Crišostom a sòn chì coma
ešèmplis di òmis ca vèvin ausàt criticà i grancj’. Tal cašu di Natàn,
luj al veva criticàt il re Davide par vèjsi incjašàt sù cu la fèmina di
Uria.

[321] Patriarca.

[322]Arcivescul di Canterbury.

[323] Autòu di na famòsa Ars grammatica che par sècuj a veva tegnùt
contèns i fiòj di scuèla.

[324] La prima art a sarès la gramatica, la prima da li sièt matèris dal
“trivio e cuadrivio” (gramatica, dialetica, retorica, aritmetica,
mušica, geometrìa e astrologìa).

[325] Tant Gjovachìn che Raban a èrin scritòus di òperis religjòšis.

[326] San Meni? ’L abàt Gjovachìn? Sant Tomàs stes?—Secont Vandelli nisùn
al è pròpit sigùr di cuj cal intìnt Dante.

[327] Tal grin, o centro.

[328] Li stèlis da l’orsa granda a ni sòn sempri višìbilis par via ca
zirin atòr da la stela polàr.

[329] La prima roda (il prin mòbil) a zira atòr da la stela polàr (il
spìs dal mani da la orsa pìsula).

[330] Dante al invìda il letòu a imaginà duti li stèlis minsonàdis fin
chì coma do costelasiòns in forma concentrica.

[331] Il riferimìnt chì al è a la costelasiòn da la Corona, ca’a derivàt
il nòn da la gloria di Ariana, fia di Minòs, cal veva risevùt da Bacò
na ghirlanda in regàl coma consolasiòn par èsi stada bandonada da
Tešeo.

[332] ’L originàl “l’uno andasse al prima e l’altro al poi” al sugerìs
che li do corònis a si mòvin in sens opòst l’una da l’altra.

[333] Il letòu al varà na idea di coma che….

[334] Il sens di sti rìghis: Si si lasàn imaginà li costelasiòns che
Dante a ni’a descrìt, alòra i podìn vej na idea da la granda bielèsa da
li corònis di lus che Dante al à jodùt; na idea, però, che, in paragòn,
a’è cussì pìsula e indistinta coma che il scori da l’aga da la Chiana
(na ròja da la Toscana) al dà na idea da la velocitàt dal Prin Mobil,
il pì rapid daj cjèlos. Insoma, na idea amondi pìsula!

[335] Ìn che i antìcs a cjantàvin in onòu di Apòl.

[336] La Trinitàt e, tal stes timp, l’unitàt tal so insièmit di divìn e
di umàn.

[337] San Tomàs.

[338] Eva.

[339] Crist, cu la so pasiòn e muàrt, al à sodisfàt li ešigènsis da la
gjustìsia divina.

[340] Adàm e Crist.

[341] Solomon, che in ta la sapiensa a nol à vùt compaj. (Q.v. X.[109]….)

[342] Il verbo, o idea di Diu.

[343] Il Diu pari.

[344] A si fà in tre, coma in tal originàl.

[345] Il spìrit sant.

[346] I nòuf òrdins daj ànzui, tacànt cuj Serafìns.

[347] Scju ràis da la bontàt divina a pàsin in jù, da li sostànsis
angjèlichis, fin a “informà” che ròbis “contingèntis” ca dùrin puc e ca
sòn corutìbilis.

[348] La so aparènsa fisica, coma la influènsa daj cjèlos, a varièa a
seconda daj càšus.

[349] Ròbis o bestis o òmis (e fèminis pur) a varièjn ’l un dal altri;
però, dentri da la so specje, a si visìnin a l’idea esensiàl dal so
èsi. Chì, a mi par, tant Platòn che San Tomàs a sòn d’acòrdu.

[350] Vuàltris i nasèis.

[351] La perfesiòn ta na creatura a vèn otegnùda s’a si’a la mediasiòn
dal spìrit sant (vif amòu), dal fì (la clara vista) e dal pari (prima
virtùt).

[352] Tant Adàm (la cjera) che Crist a èrin perfès.

[353] Salomòn (cf.X.[114]).

[354] Cuant che Diu a ghi’a dita di domandà un regàl, Salomòn al à
domandàt di vej la sapiensa di podej governà cun gjustìsia.

[355] Ànzui. (In altri peràulis, la cognosensa teològica.)

[356] Se do premèsis, una necesaria e una contingènt, a pòsin maj generà
na conclušiòn necesària. (Cognosensa lògica e teològica.)

[357] S’a è pusìbul vej un motu no caušàt da n’altri motu.

[358] Il savej sti ròbis al cumpuarta na cognosensa da la geometrìa e da
la filošofia.

[359] Tal vers X.[114].

[360] Ca nol è a la par cun n’altri.

[361] Vers X.[114].

[362] Il Signòu.

[363] Chista espresiòn, “piombo a’piedi,” coma cal dìs Dante, a parta in
mins l’imàgin di un galeòt cu na bala di plomp incjadenada ta un piè.

[364] Un al varès da èsi amondi stùpit par afermà o negà na roba prin di
vèjla studiada benòn, fin taj particolàrs pì pìsuj.

[365] Granda veretàt: I nustri sintimìns a “informin” il nustri pensej o
intelèt o rašonamìnt in ta manièris ca sòn fàsilis da jodi

[366] Un ca nol è preparàt par zì in sercja da la veretàt a si insiminìs
di idèis ca pòsin èsi pešu dal so restà ignorànt.

[367] Parmenide, cal crodeva che dut il mont al fos creàt dal cjalt e dal
frèit; Melìs, cal crodeva che il motu al fòs na ilušiòn; Bris, cal
voleva scuadrà il sìrcul.

[368] Sabelio: filošofo africàn dal ters sècul cal negava il dogma da la
trinitàt; Ario: fondatòu daj Ariàns, sèta ca negava la eternitàt di
Crist; etc. (Robuschi)

[369] Sìmilis ai impùls ca fàn cori l’aga tal vas apena descrìt: San
Tomàs al parla dal sìrcul; Beatrìs dal centri.

[370] Beatrìs a cognòs il pensej di Dante—encja prima ca lu cognosi Dante
stes.

[371] Dopo la resuresiòn daj cuàrps.

[372] Di Beatrìs ca ju’a apena preàs di sodisfà il pensej (no encjamò
nasùt) di Dante.

[373] Da la gràsia di Diu ca plòuf jù par sempri. (A è da notà che Dante
stes al uša il vocàbul “ploia,” derivànt dal provensàl ploja.
Provensàl…furlàn: cušìns strès!)

[374] Tal originàl Dante al à “sempre vive” cal à un significàt un puc
diferènt.

[375] La luminošitàt di ogni un di chiscju spirs a varia a seconda da la
gràsia ca ghi’è stada conferìda—par mèrit. Cussì al dìs chel cal parla—
Salomòn, cal à di vej un grant mèrit, gjudicànt da la so luminošitàt,
pì intensa di ogni altra tal sìrcul di dentri.

[376] Cu la resuresiòn il nustri cuàrp al sarà perfesionàt da la Gloria
ca ghi è stada conferìda. (Nùja pì mal di cjaf o di zenòli o di
schèna!)

[377] Scju spirs luminòus a si mòstrin ansiòus di rivistì i so cuàrps
muàrs. Chì a bišugna che sè che Salomòn al dìs taj vers [56]-[57] al sedi
veretàt, parsè che sinò al subentra un problemùt: A è indiscutìbil che
tanta zent a à cuàrps ca no sòn par nùja roba da dešiderà—nè da la zent
ca ju à nè da àltris. Par podej dešiderà scju cuàrps, chiscju beàs a’an
di èsi tant sigùrs che al momènt da la resuresiòn i so cuàrps a saran
tant miej di chej ca àn bandonàt al momènt da la so muàrt.

[378] Chista cualificasiòn a risòlf, un puc, chel problema chi’ai esponùt
in ta la ultima nota: li màris, com’che ben si sà, a no jòdin i difiès
daj so fioj.

[379] A no rivàvin a sopuartàlu par via dal so lušòu incandesènt.

[380] La višiòn di Beatrìs a no vèn data da Dante in taj so particulars
par via che scju particulars, insièmit a chej di tanti àltris višiòns
di lasù, a ghi sòn zùs da la memoria.

[381] Ispiràs da la višiòn di Beatrìs.

[382] Ta un stàt di beatitùdin pì alt.

[383] A è cussì clar che i ti ju rivistìs dut daj to ràis, o Elios (=
soreli = Diu).

[384] “Fa dubbiar ben saggi” tal originàl. La sostansa a è la stesa:
filòšofos e siensiàs a’an sempri pensàt ai mistèris dal cošmo cuant
ca’an alsàt i vuj a li stèlis da la via Latea.

[385] Il sen da la cròus.

[386] Da na punta a l’altra da la strica orišontàl, e dal punt pì alt a
chel pì bas, da la cròus….

[387] Ombrena = zent. (La peràula chì a ritèn pur il so significàt
normàl.)

[388] Cussì in tal originàl; un strumìnt mušicàl coma na viola.

[389] Chej, naturàl, di Beatrìs.

[390] Dante a si acùša, par scušàsi, di vej posponùt il plašej di vuardà
taj vuj di Beatrìs, dišìnt sè cal dìs ta li ultimi rìghis.

[391] Sclèt.

[392] Ta la volontàt ca parta al mal.

[393]  Il coru daj beàs descrìs in tal cjànt precedènt.

[394]  La mins a và chì in ta la figura di Diu cal tira e mola li rèdinis
su dut sè ca susèit.

[395] Encja comprendìnt la disponibilitàt di scju beàs di fàni fièstis la
sù cun lòu, Dante al somèa un puc durùt cun chej ca no’an che granda
volontàt di rešisti a li ròbis ca dàn plašej in ta stu mont—e doma in
ta stu mont.

[396] Cu la stesa premurošitàt da la gjèma zà minsonada.

[397] Secònt Virgìlio, Anchiše al era zùt di corsa a incuntrà Enea cuant
che stu chì, coma Dante, al veva višitàt il aldilà.

[398] Chel cal parla al è Cjasaguìda, un antenàt di Dante. I comentatòus
a no sòn sigùrs dal parsè che Dante a lu fa parlà in latìn. (Ca sedi
parsè che, al di fòu di luj stes e pus àltris, la lenga “educada” prin
di Dante a era il latìn?)

[399] Doventànt beàt, Cjasaguìda al veva za “jodùt” che stu momènt al
sarès rivàt.

[400] Beatrìs.

[401] Diu. Tu, al dìs Cjasaguida, ti cròdis che il to pensej al vegni
rifletùt in me par volontàt di Diu, che dut al sà; e par chèl i no ti
mi domàndis cuj ch’i soj.

[402] I beàs a pòsin dùcjus vuardà Diu, cal riflèt, coma un spièli, ducju
i nustri pensèis.

[403] Il sintimìnt (afièt) e ’l intelèt (sen).

[404] Cul cjalt dal so amòu e cu la lus dal so infinìt savej—al dìs
Dante—’l intelèt e la caritàt di scju beàs a sòn da la stesa
intensitàt.

[405] Par via ca sòn indistinguìbils.

[406] Voja e argumìnt: manifestasiòns dal afièt e dal intelèt, minsonàs
pì’n sù, ca si esprìmin in manièris diferèntis.

[407] Cjasaguìda al esprìn contentèsa di vej Dante coma so disendènt.

[408] Cjasaguìda al varès gust se Dante, cu li so òperis, al rivàs a
scurtàighi il timp dal Purgatori al so bišàvul.

[409] Da scju murs antìcs al riva encjamò il sun da li cjampànis cal
segna il pasà da li òris—coma a San Zuan, po.

[410] La me a’è forsi na pìsula esagerasiòn. Dante, o miej Cjasaguìda, al
dìs doma che Firense a steva “sobria e pudica”—ca vorès diši che i so
pecjadùs a pòl vèju ben vùs.

[411] Al contrari daj timps di Dante stes, cuant che secònt un so
contemporari (citàt da Vandelli) li frùtis a vegnèvin spošàdis a dèis
àis o mancu e a ghi vegnèvin dàtis dòtis sfarsòšis che i puòrs genitòus
a no podèvin permètisi sensa zi a robà!

[412] Divièrsis interpretasiòns pusìbilis: palasàs cun tanti cjàmaris
vuèitis? Vuèitis par via daj vìsis daj pàris? Etc.

[413] Encjamò no era rivada a Firense che corusiòn coma in taj timps dal
re Asiriàn Sardanapàl.

[414] Dut chistu laudà da li virtùs da la Firense di na volta a mi parta
in mins che rìghis da la Tempest di Shakespeare indulà che il puòr
Gonzalo, tontonàt da Antonio e Sebastian, al dà la so višiòn di coma
cal governarès l’išula se luj al vès da vej l’oportunitàt:

			…Where I king on’t, what would I do?
			I’the commonwealth I would by contraries
			Execute all things, no kind of traffic
			Would I admit, no name of magistrate.
			Letters should not be known; riches, poverty,
		And use of service, none; contract, succession,
			Bourn, bound of land, title, vineyard, none;…
			No occupation—all men idle, all;
			And women too, but innocent and pure;….

Chej àltris, naturàl, a lu cjòlin inzìru; però la višiòn di un stàt
ideal a la à lo stes, coma ca la à Cjasaguìda di che sorta di Firense
ca era na volta e che (i cròt che Dante al pensi) a podarès èsi. A
pòsia dasi che Shakespeare al sèdi stàt al curìnt di chistu tocùt da la
Comedia?


[415] Usieladòu: un pas di montagna da’ndà ca si jòt ben Firense;
Montanàl: un pas da’ndà ca si jòt ben Roma.

[416] Pur esìnt siòr, B. Berti a si vistìva a la buna; e la so fèmina pur
a no si sbieletava. (Il sugerimìnt chì, però, al è che in taj timps di
Dante li fèminis a si pituràvin coma vuèj!)

[417] Famèis Guèlfis siòris.

[418] Na stranèsa. Par me, chi’ai vivùt la pì granda part da la me vita
adulta in ta un ambiènt nordamericàn, chista oservasiòn di Dante a
somèa na roba metaforica e basta, un par mòut di diši. Par me a è di
puc cunfuàrt savej indà ch’i vegnarài soteràt. Cal sedi Ashcroft,
Powell River, Vancouver, o cualchi altri post, a fà pucja diferensa. A
pensàighila, però, la zent di San Zuan (sens’altri chè di na volta) a
si sìnt solevada dal pensej di vignì soterada tal simeteri di Pardapòs,
indulà ca si cjatarà in compagnìa di cussì tancju parìncj’ e cognosìns.
Par chista zent l’idea di vignì soterada ta n’altri paìs (no stìn
nencja parlà di un post lontàn coma il Canada) a è insopuartàbil—roba
da scumbusulàti la pas da la tomba! Cussì Dante al è da cjapàlu a la
lètera.

[419] Cjasaguìda al para via a contà coma che in taj timps daj nònus di
Dante, la zent (benestànt) di Firense a viveva na vita regolàr, a la
buna; li fèminis contèntis a cjaša cuj so òmis, che encjamò a no zèvin
in Fransa par afàrs.

[420] Cjanghèla = una di chès; Saltarèl = un brigànt. Chej altri doj a
sòn ešèmplis di virtùt romana.

[421] Il sigà paj dolòus dal part.

[422] Chel di San Zuan (tal miès di Firense).

[423] Ferara? Parma? Roma?

[424] Coràt III di Svesia.

[425] Chel pòpul al sarès il pòpul Maometàn; i pastòus a sòn i pàpis. (A
è clar che sot il dominio di Bush la crocjata cuntra il mont Musulmàn
a’è stada risusitada e a è plena di salùt!)

[426] Chista peràula a no è’n tal originàl, ma il sintimìnt al và
d’acòrdu cun chèl esprimùt da Cjasaguìda in ta li so ùltimi peràulis a
la fin dal cjànt quindicèšin.

[427] A mi recuardin i comentatòus che’l ušu dal “vu” al veva vùt inìsi e
popolaritàt cuj Romans—e che in sèguit al era stàt puc ušàt. Da frut,
però, i eri cussì abituàt a ušà il “vu” cu la zent pì ansiana di me
che, na volta stabilìt a Powell River, la ušansa a veva continuàt, fin
al punt che par àis, conversànt cu na me visinànt furlana ca veva un
dèis àis pì di me, i no vevi vùt il coragju di dàighi dal “tu” e,
sicòma ch’i si parlàvin abastansa di frequènt, a mi varès parùt amondi
stran il dàighi dal “vu.” Il rišultàt di stu dilema al è stàt che par
àis i no ghi’ai dàt nè dal tu nè dal vu. Epùr i soj rivàt a comunicà lo
stes. Na maravèa!

[428] Na alušiòn, chista, a la storia ca lešèvin Pauli e Francesca, chej
puòrs diàus!

[429] Cuant ch’i eri frutùt. (Naturàl che i “àis” chì a sòn da capì coma
“condisiòns socjàls, etc.)

[430] No—no chel nustri, ma chel di Firense.

[431] Par Cjasaguida, chistu al è il mòut di diši cal era nasùt dal [1106].
(Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par capì li sutilèsis di chistu
calcul stelàr—o planetàr.)

[432] ’L originàl: “Li antichi miei e io nacqui…” Chel sens, da li vòltis
pešantùt, di colpa ch’i sìnt cuant che la me gramatica a è un puc cussì
cussì—beh, chel sens lì a si lišerìs un bièl puc cuant che encja Dante
(ca si tèn cussì visìn dal mestri di chej ca sàn) al uša espresiòns
cussì!

[433] A San Zuan (tal nustri San Zuan) stu “sest” chì i cròt ch’i lu
clamarèsin un “borc.” Ta stu borc di Firense ogni àn a festegjàvin il
dì di San Zuan cu na granda gara di corsa.

[434] Coma ca dìšin i comentatòus, Dante a si contenta di mostrà che i so
antenàs a èrin di Firense.

[435] Dal Punt Vecju al Batisteri di San Zuan.

[436] Tal sens di “artigjàn.” I Cjamps, etc., a sòn ešèmplis di zent ca
vegneva dal di fòu di Firense.

[437] Se Dante (o il so antenàt Cjasaguida) a la pensava cussì daj
contadìns dal la zona di Firense, se’l pensarèsia di nuàltris puòrs
contadìns di San Zuan?

[438] Tal sens di un tipo cualsìasi.

[439] I comentatòus chì a jùdin a capì sti riferènsis. La sostansa, però,
a è che Cjasaguida al rinfuarsa la so idea che ai so timps Firense al
era miej di vuèj.

[440] Contràdis = sitàs (coma tal originàl “citade.”) Sens’altri an d’è
di chej che vuèj a la pènsin pròpit cussì cuant ca’an in mins i
extracomunitàris. Par un coma me, però, cal à vivùt il pì da la so vita
in Canadà, un paìs cal à na mistura di nasionalitàs, chistu concèt di
Cjasaguida a nol è tant solid.

[441] Sitàs, chìstis, dùtis zùdis in ruvìna.

[442] In cualchi roba, coma na sitàt, ca dura un bièl puc.

[443] Èco, se Dante al fòs stàt di San Zuan invensi di Firense, chisti
rìghis a sunarèsin cussì:

Jodùt i’ai jò’i Culòs e’i Castelarìns,
i Bàitas, Castìgas, Pisìns e Tamajòs,
ca èrin zent in gamba, da tegni a mins.


[444] Firense.

[445] Ravignàns, Beluncjòns…famèis di bacàns di chej timps là.

[446] Coma Cavalièr il Galigàj al veva tal so stema di cjaša na spada cul
mani e pòmul di òru.

[447] La famèa daj Piòj (Pigli) a veva un scudo cu na strica grišulìna ta
un sfont ros. (Vandelli)

[448] Staj (= staio): na sorta di caretèl. Secònt i comentatòus la
referensa chì a è che famèis, coma i Gjàis, ca vèvin trufàt il cumùn
cun scju caretej di sal che, par via che a cualchidùn di lòu a ghi
mancjava na doga, a no vèvin la cuantitàt di sal ca varèsin dovùt vej.

[449] I Lambertos, ca ghi fèvin onòu a Firense.

[450] Cun vena un bièl puc ironica, Cjasaguida al para via cussì a contà
da la degradasiòn da li ušànsis fra i fiorentìns.

[451] La zentùta. Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par vej na idea
clara da li relasiòns minsonàdis ta sti rìghis.

[452] “Incredibil” parsè che, secònt i comentatòus, daj Pera a no è
restàt sen, fòu che’l nòn da la puarta.

[453] L’insegna dal “gran baron” (Ugo il grant) a è stada vuèj (taj dìs
di Dante) cambiada cu na strica ornamentàl da Gjàn da la Bièla. (Par
altri a miej zì là daj comentatòus.)

[454] I Bondelmòns, minsonàs un puc pì’n jù.

[455] Invensi da spošà la fia di Amidei, Bondelmònt al veva spošàt
n’altra zòvina—roba ca veva caušàt la divišiòn fra Guelfs e Ghibelìns.

[456] Statua mutilada di Marte in banda dal Punt Vecju—indà ch’encjamò si
jodeva’n ta chej timps . La pàs a era finida cul sasinamìnt di
Bondelmònt pròpit in ta stu post. A mi vèn in mins che—cuj sàja?—forsi
Marte che in chisti nòs di Avòst dal [2003] a si lu jòt cussì grant, al è
ros coma che flàmis daj fòucs di ducju chej incèndios ca stàn brušànt
boscs dapardùt, encja chì a Ashcroft. Ca sèdin scju fòucs stàs judàs da
stu Diu guerèsc?

[457] Il gìlio—emblema di Firense—al era na volta blanc sù un sfont ros,
e cussì al è restàt, encja se i Guelfs a vèvin tentàt di cambialu da
blanc a ros cun un sfont blanc.

[458] Fetòn al à volùt èsi sigùr che so pari al èra il soreli. Apòl al à
consentìt al dešideri dal fì—cul rišultàt dišastròus ca si sà. E par
chèl i pàris encja il dì di vuèj a si tìrin un puc in davòu dal sodisfà
dùtis li vòis daj fioj.

[459] Parsè ca è impusìbul.

[460] Tal purgatori e tal infièr.

[461] Cjasaguida.

[462] Chistu rašonamìnt Tomìstic al raprešenta il “scolastic” tentatìf di
armonišà la libertàt di asiòn dal individuo cu la “providensa” o
onisiènsa di Diu. Il fat che Diu al sà belzà che jò i zaraj a copà Abèl
a nol rìnt necesari il me fratricidi: i soj jò chel cal fà la decisiòn
di copà il fradi. Lo stes, però, a si pòs rašonà che’l Diu al varès
podùt cambià li ròbis prima ca rivàsin a chel punt crìtic lì. Al varès,
par ešempli, podùt acetà il regal che Caìn a ghi veva ufrìt cu la stesa
contentèsa cal veva acetàt chel dal fradi. Tal cašu da la nàf ca seguìs
la curìnt, a è vera che na volta zuda’n ta la curìnt la nàf a vegneva
strisinada ju—che Diu, ca la jodeva zì jù a nol era luj ca la pocava. A
si podarès diši, encja chì, che prin che la nàf a si metès in ta sta
curìnt, Diu al varès podùt calmà la curìnt, o fà alc di sìmil.

[463] Cjasaguida, cal jòt tal spièli di Diu, indà cal è rifletùt dut chel
cal à da vignì, al jòt pur sè ca ghi susedarà a Dante taj timps ca’an
da vignì.

[464] Ipòlit al era stàt ešiliàt par èsi stàt acušàt di vej tentàt di
sedùši la madrigna, cuant che in realtàt (o almàncu secont Ovidio) luj
al veva rešistùt a li lušìnghis ca ghi veva fàt ic. (E ben si sà sè che
li fèminis a fàn in ta càšus cussì, no? Dopodùt, “hell hath no fury
like a woman scorned,” no èše vera?)

[465] ’L ešìlio di Dante al era stàt contemplàt (a mi pàr di capi daj
comentatòus) a Roma, indulà che’l papa Bonifàs VIII al veva pucja
simpatìa paj Blancs di Firense.

[466] Una famèa nòbil ca veva simpatìa par Dante.

[467] L’acuila imperiàl.

[468] Il sens al somèa di èsi che a Dante a ghi sarà ufrìda asistensa a
colp, prin encjamò di domandala.

[469] Cjangrant da la Scjala, Siòr di Verona.

[470] Marte. Ta scju dìs chì (vièrs la fin di Avòst dal [2003]) sta “stela”
a è pròpit fuarta—pì luminoša ca sedi maj stada in taj ultins [60] [000]
àis, secònt chej ca sàn. Però, al contrari daj efiès che Marte al à vùt
su Cjangrànt, in ta scju dìs al stà creànt dišastros ecològicos in
Europa (incèndios, temperatùris cussì altis che fra l’altri a’an copàt

[10] [000] di lòu in Fransa) e pur uchì ([30] [000] sfolàs da Kelowna, e un
bièl nùmar encja chì a Ashcroft)!

[471] Li sfèris dal firmamìnt.

[472] Encjamò prin che il Papa Clement V al invitàs Rico VII a vignì in
Italia, par dopo zìghi cuntra, Cjangrànt, a nòuf àis al veva belzà
mostràt li virtùs minsonàdis. Chì a si pòs notà che, coma cal dìs
Thomas Gray in tal so famòus poema “Elegy Written Upon a Country
Churchyard,” a sòn doma i grancj’ ca pòsin mostrà disprès paj bès. Ai
puòrs diàus daj puarès a no ghi vèn maj data l’oportunitàt!

[473] Al saveva ben Dante, che la so fama a sarès durada in taj sècuj,
mentri che chè di chej ca lu’an costrèt a ešilià, s’a ešìst, a ešìst
gràsis a la fama che Dante stes al à.

[474] Coma cal sarès il so trisnònu Cjasaguìda.

[475] Un ca si lasa zì, ca si lasa domà dal ešìlio, al vèn distrùt.

[476] Si no’ai il coràgju di ricognosi sè ca è veretàt, na dì, cuant che
il prešènt al sarà doventàt timp antìc, i vegnaràj dismintiàt dal dut.

[477] Cuanta veretàt ca è’n ta sti rìghis!

[478] Purgatori.

[479] L’ešìlio.

[480] Diu.

[481] Beatrìs a lu sigùra che il plašej celestiàl cal à vuardàt taj so
vuj al pòl cjatàlu èncja al di fòu daj so vuj.

[482] La brama di Cjasaguida di discori di nòuf cun luj.

[483] Chèl che Cjasaguida al minsonarà a si prešentarà svelt coma na
saèta.

[484] Un’altri lušòu.

[485] La stesa ambiguitàt (al eše il falcòn cal svuala o il vuli dal
falconièr?) a è encja’n tal originàl.

[486] Dùcjus grancj’ condotièrs medievaj, scju chì; fra di lòu, zent coma
Gotfrèit a èrin condotièrs da li primi crocjàtis cuntra i saracèns.

[487] Dante al vuarda in taj so vuj e a ghi par pì bièla di sempri, roba
che, considerànt i superlatìfs cal à ušàt fin adès, a somearès
impusìbul.

[488] Dante a si necuàrs ca sòn adès in ta la sfera di Gjove.

[489] Beatrìs.

[490] Pa la so vergogna, na fruta—a ni dìs Dante—a cambia colòu, dal ros
al blanc, a colp.

[491] La sesta stela a sarès Gjove, pì temperada di Saturno (frèit) o
Mars (cjalt).

[492] La lus stesa a stà formànt ai so vuj li lèteris da la nustra lenga
(ma i no cròt dal furlàn!).

[493] Una da li Mùšis.

[494] Volèighi ben a la gjustìsia vuàltris ch’i gjudicàis la cjera.

[495] “Dùtis chès” a si riferìs a li lùcis ca si stàn pojànt sul colm da
la “M,” fašìnt la “M” someà na sorta di gìlio. Pal valòu simbòlic da la
“M” i sugerìs i comentatòus, ca la sàn pì lungja di me.

[496] Diu.

[497] Informa = tal sens daj antìcs scholàstics: ca ghi conferìs la so
vera sostansa o esènsa.

[498] Il valòu simbòlic al è pì o mancu cussì: i spirs (ca pòsin èsi
jodùs coma la zent ca à simpatìa pa la monarchìa fransèša) a càmbin cul
so sfavilà il gìlio, cal raprešenta la cjaša franseša, in ta la forma
da l’acuila, sìmbul dal Impero, dimostrànt cussì che, tal livèl
simbòlic la zent a preferìs—o a varès da preferì—’l Impero al dominio
fransèis.

[499] Il sugerimìnt di Dante chì al è che la corusiòn (fun) da la
gjustìsia a deriva da la curia papàl—cun Zuan XXII da Avignòn prin di
dut. (Vandelli)

[500] Coma cal veva fàt il Signòu in tal templi di Gjerušalèm.

[501] La guèra adès a vèn fata daj pàpis ca ùšin scomùnichis o altri
amonimìns cuntra i fedej, e fašìnt cussì a ghi ròbin il pan spirituàl
che il Signòu al voleva prejòdi par dùcjus.

[502] Dante chì al stà apostrofànt, a si pensa, un daj pàpis (Clement V?)
cal era stàt acušàt di imponi scomùnichis doma par scancelàlis se un
daj potentàs al vès vierzùt il so tacuìn!

[503] La Glišia.

[504] Il tu di sti rìghis al è Zuan XXII (o n’altri papa coròt e cìnic).
Stu papa a si riferìs a S. Pieri e a S. Pauli in maniera spresànt—e
chèl ca gh’impuarta a sòn doma i florìns ca tègnin raprešentada la
figùra di San Zuan Batista.

[505] Il splendòu daj beàs al somèa un’acuila—sìmbul che a Dante a ghi
stà amondi a còu, par rašòns za prešentàdis.

[506] I mi cjoj encja jò la libertàt ca si’a cjòlt Dante tal ušà “rostro”
(latìn: rostrum = bec, o muša) par significà la muša o bec da l’acuila.

[507] La figura da l’acuila che cussì a si stà esprimìnt a è fata di chej
tancju puntìns di lùs ca sòn i beàs ca ghi dàn forma.

[508] Li vòus di ducju i beàs a èrin concentràdis in ta l’unica vòus da
l’àcuila.

[509] Taj òrdins daj ànzui.

[510] Il capucjo che il falconej a ghi tèn sul cjaf.

[511] Chel stùpit di un Satanàs di Lusìfar.

[512] Ogni creatura inferiòu a chè daj ànzui (Lusìfar in particulàr) a è
coma un vàs masa pìsul par capì ’l infinìt savej dal creatòu.

[513] ’L intelèt divìn.

[514] ’L intelèt umàn al è regàl dal intelèt divìn: regàl grant, a si sà;
ma maj cussì grant coma chel da’ndà cal cjoj ispirasiòn—coma che se un
siòr a ni regala mil dòlars, mil dòlars a sòn tàncjus, si capìs; ma puc
o nuja in confrònt dal tešoru da’ndà ca vègnin.

[515] Cupiditas radix malorum est—in ta ducju i sens.

[516] Puòr’on = puòr omp.

[517] Domanda, chista, che dùcjus a si sòn domandàs, prima o dopo.

[518] Il cjadreòn di un gjudice.

[519] Tal sens di èsi il contrari di sutìlis.

[520] S’a si imedešimèa cu la volontàt divìna.

[521] Fin a chel punt chì dal rašonamìnt da l’acuila, il me dùbit al
restarès intàt.

[522] L’acuila.

[523] Vuàltris umàns i no sèis bòis di capì li sutilèsis da la gjustìsia
divina. A si’è tentàs di diši, chì, che forsi a no sarès tant na bruta
roba se il creatòu a ni permetès di capì cualchidùn daj so mistèris.
Forsi, s’a ni spalancàs chel barcòn cal fa jodi sè ca è la di fòu, in
tal so ort, par cussì diši, forsi i varèsin encjamò pì amirasiòn par
luj e par dùtis li ròbis cal à’n tal so ort. Ma i saj ben che luj al è
ostinàt a insisti su la storia da la fede, che sensa di chè i no
podarìn maj godi da la bielèsa dal so ort.

[524] Crist. E di che zent ca fà mostra di vej sempri Crist in mins an
d’è tanta, coma ca è tanta la ipocrišìa da la zent.

[525] Danàs e beàs a si ju jodarà sfilà’n ta do filis: chè daj beàs e chè
di chej zùs in malora.

[526] Imperatòu Berto da l’Austria.

[527] Il cugnàt di Berto al zarà a pièrdi l’Austria entri pus àis. (Cussì
i comentatòus.)

[528] Stu chì al sarès Filìp il Bièl, da la Fransa, che, secònt i
comentatòus, al veva falsificàt tanta moneda par podej fà na guera.
Filìp pì tars al era zùt a murì dopo èsi stàt ferìt da un cinghiàl.

[529] Ducju scju regnàns a’an na roba in comùn: la brama di vej e di
otegni teritori daj àltris—’l inglèis al voleva la Svesia; il spagnòu
Gibiltèra (daj Mòrus); etc.

[530] Ca sarès il stes che diši che par ogni virtùt che stu suèt al à, al
à pur mil pècis.

[531] Di stu re di Sicilia a basta diši puc—al era un omp plen di vìsis e
basta.

[532] Il barba di Federico al era Jàcu, re da la Majorca. Jàcu II, il
fradi, al era re da l’Aragona.

[533] Ràsia: na region ca includeva part da la Bosnia, Croàsia, Serbia e
Dalmàsia.

[534] Il re di Ràsia a si veva profitàt dal fat che la so moneda a ghi
someàva a la moneda venesiana (I “matapan” vènetos).

[535] I Pirenej, ca podèvin difìndi il re di Navàra da la Fransa.

[536] Il re di Cipro, fransèis, al era un omp coròt e crudèl, secònt
Dante e secònt i comentatòus.

[537] Chej puntìns di lùcis ca fòrmin il vuli da l’àcuila a sòn pì
brilàns (= di mèrit pì grant) daj àltris ca ghi dàn forma al rest da
l’àcuila.

[538] Re Davide, autòu daj Sàlmos.

[539] La sostansa di sti rìghis a pàr ca sedi che il cjantadòu (Re
Davide) al cognòs adès il grant prèmiu risevùt pa li so òperis.

[540] ’L Imperatòu Trajàn.

[541] Cf.Purg. X.[73] etc.

[542] Il paradìs e ’l infièr.

[543] Ešechièl che, savùt da Zaìja cal sarès muàrt di lì a puc, al veva
domandàt di èsi lasàt vif par encjamò un puc di timp par podej fà
penitensa. (Robuschi)

[544] Coma tal cašu di Ešechièl.

[545] ’L Imperatòu Costantìn cal veva pasàt li lègis di Roma a l’àcuila,
sen dal Impero, e al veva al stes timp stabilìt Bišansio coma capitàl
dal Impero.

[546] Là che la sèa dal vuli da l’àcuila a taca a zì’n jù.

[547] Gulielmo il Bon, re da la Sicilia, planzùt in taj timps di Dante,
pì ’ncjamò pal fat che chej ca lu vèvin suseguìt, Carlo e Federico, a
èrin stàs governàns da nuja. (Comentatòus)

[548] A si mostra dut risplendìnt e colòu di òru.

[549] Un daj trojàns ca vèvin lotàt cuntra i Grecs. Dante, naturàl, a si
necuàrs a colp di sta straordinaria rivelasiòn: se’l fàja un ostia di
un pagan uchì in tal paradìs?

[550] Cussì  Shelley cuant che’n ta la so “To a Skylark” al sìnt tal
cjantà da la lòdula un segnal di cualchicjùsa cal è cussì tant pì bièl,
pì melodiòus di cualsìasi roba ca è di sta cjera, e che di conseguènsa
a ghi tocja èsi divìna.

To a Skylark

Hail to thee, blithe Spìrit!
Bird thou never wert,
That from Heaven, or near it,
Pourest thy full heart
In profuse strains of unpremeditated art….

Sound of vernal showers
On the twinkling grass,
Rain-awaken'd flowers,
All that ever was
Joyous, and clear, and fresh, thy music doth surpass….

What objects are the fountains
Of thy happy strain?
What fields, or waves, or mountains?
What shapes of sky or plain?
What love of thine own kind? what ignorance of pain?…


[551] Ogni roba tal mont a è creada in conformitàt cul volej di Diu (il
plašej eterno).

[552] Dante al uša sta espresiòn latina par significà la esènsa di na
roba; e cussì i la uši encja jò. In furlàn na peràula ca si visinarès a
sarès “robitàt,” ca sarès la sostansa di na roba, coma che in inglèis a
si uša la espresiòn “whatness” o “thingness.”

[553] La viva speransa (cal à un omp coma Trojàn) di zì a cognòsi Diu a
và a “vinsi” sul volej (o amòu) divìn, ca ghi scolta a chej ca mòstrin
speransa.

[554] Trajàn (la prima) e Trojàn (la cuinta) dùtis dos colocàdis ta la
sèa da l’acuila.

[555] Secònt i comentatòus, al è stàt San Gregorio a preà par che Trajàn
al tornàs fra i vìfs par fà dal ben—cal era il so dešideri.

[556] Voltàs: tal sens che in ta chistu momènt al à la nustra atensiòn.

[557] Crist.

[558] Tal vuli da l’àcuila, lì cal lus cuj altri beàs.

[559] Il spìrit di Rifeo il Trojàn.

[560] Da gràsia a gràsia…

[561] (Pur. XXIX. [121]-) Li tre siòris minsonàdis chì a sòn la Fede, la
Speransa e la Caritàt ca èrin cun Beatrìs visìn da la roda destra dal
so cjar. Chisti virtùs a ghi’an servìt coma batièšin al Trojàn pì di
mil àis prin dal vignì dal redentòu. Coma ca dìs l’àcuila sùbit sot, a
è inùtil che nuàltris puora zent i provani a capì il misteri da la
predestinasiòn, cal contèn in se li rašòns ca spiegarèsin—se doma i
rivàsin a penetralu—stranèsis teològichis coma che dal cašu di Trojàn.
Lo stes, però, si si ategnìn al cašu di Rifeo il Trojàn, a èše necesàri
che un pagàn, dišìn un indiàn canadèis da la epoca pre-colombiana, al
vedi vùt li virtùs teologàls (caritàt, fede, speransa) e vej crodùt al
vignì di Crist, etc., par vej podùt èsi acetàt la sù, tra i beàs? O
misteri da la santa fede!

[562] Diu stes, cal è chel cal tèn in motu duti li ròbis.

[563] Par diši la veretàt, tal originàl Dante al à “s’affina,” espresiòn
ca mostra un perfèt acòrdu fra il volej daj beàs e il volej di Diu.

[564] Li sèis daj vùj a si sbàsin e a si àlsin al stes timp, cussì coma
l’intensitàt da li lùcis tal vuli da l’àcuila a si alsava o sbasava in
perfèta sintonìa cul parlà da l’àcuila.

[565] Tal originàl i vuj di Dante a si fìsin su la “mia donna.” Purtrop
il furlàn a nol somèa vej l’ecuivalènt di chista espresiòn. La me
fèmina? No. La me siòra? Nencja. La me zovina? La me fruta? La me
madona? La me biela? La me ninina? No. No. No. No e no.Il furlàn a nol
à nisùna peràula ca si visina a la “mia donna.” La “mia donna” tal sens
ušàt da Dante a è espresiòn di gentilesa, di rafinatesa, di galanterìa—
cualitàs di un mont social e romàntic che, i cròt, a nol à maj parlàt
furlàn. Il furlàn, almancu chel parlàt a San Zuan, al è, in tal scori
da la storia, stàt lenga dal contadìn e lì, a è da amètilu, espresiòns
cavalerèschis coma la “mia donna” a sòn difìsilis da cjatàlis.

[566] Semele, na amànt di Gjove ca veva insistìt di jòdilu in tal so
splendòu e, in tal jòdilu, a si veva brušàt e di ic a no era restàt
altri che un grumùt di sinìša.

[567] Cualsìasi altra fèmina (fiòla, siòra, zovina, ninùta o fruta ca
sedi) a corarès il riscju di someà una di chès ca si vàntin  da li so
bielèsis. Tal cašu di Beatrìs, però, chistu aserimìnt che la so bielèsa
a stà doventànt sempri pì luminoša a no si pòl clamala vanitàt. Cussì a
no è nencja just “perdonà” Beatrìs—coma che al inisi i eri tentàt di
fà. (S’a vès vùt un momènt di comprensìbil debulesa feminìl i la varès
perdonada a colp. Ma chì, sè ca è da perdonà?)

[568] Il ridi di Beatrìs.

[569] Il siètin splendòu al sarès Saturno, indà ca sòn apena rivàs. Ta la
cjera adès a si sìnt il inflùs di Saturno e da la costelasiòn dal Leòn.

[570] Saturno.

[571] Saturno al era il re da la etàt dal òru, cuant che dut a era coma
ca varès da èsi, no coma vuèj cuant che dut (o cuaši) a è coma ca è, e
par sigùr no coma cal varès da èsi.

[572] Beatrìs.

[573] Ca jodeva dal jodi di Diu stes.

[574] Dante chistu a ghi lu dìs a un daj spìris luminòus ca ghi stàn in
front.

[575] Beatrìs.

[576] Ta àltris sfèris celèstis.

[577] Tant il ridi di Beatrìs che il cjantà daj beàs al varès, uchì, na
soavitàt cussì granda che Dante, in bròut di gjùgjulis, a nol podarès
apresà—ma a si insiminarès dal dut, par sigùr!

[578] Cun che infušiòn di lus ca vèn dal alt, la lus ca stà parlànt a pol
jodi in ta la esènsa di Diu stes.

[579] Il me jodi (inteletuàl) a si adeguèa a la lus divina.

[580] Coma dita sùbit sù, nencja i serafìns a rivaràn maj a capì ducju i
segrès divìns.

[581] Dante a la mèt cussì: “Tra due liti d’Italia surgon sassi….” I lu
amèt: chistu al suna un puc miej dal me mòut di esprìmimi, almancu in
ta stu cašu chì. Ma se si’aja da fà… A pensàighila ben encja Dante al
varès aprovàt il pastrosès macarònic da la me riga, cu la so mistura di
furlàn “clàsic” e furlàn di San Zuan.

[582] I comentatòus a no sòn sigùrs a cuj ca si riferìs.

[583] Al era cognosùt coma Pieri Pecjadòu tal convènt di Santa Maria dal
Puàrt.

[584] Uchì i comentatòus a pàrlin di un anacronišmo (par via che ai timps
di San Pieri Damiàn a no si ušava encjamò chel cjapièl che i cardinaj a
pàrtin vuèj. A no è la prima volta, a propòšit, che Dante (encja s’a lu
fà par bocja di San Pieri Damiàn) al mostra di èsi crìtic di scju
minìstros da la Glišia.

[585] Cefàs = Cephas: San Pieri; il grant vasèl: San Pauli.

[586] Miga mal, Dante, cuant ca si buta a l’ironìa!

[587] Cal sarès il sflameà di San Pieri Damiàn.

[588] A la mari.

[589] Cf. Par. XXI. [4]-[12]; [57]-[62].

[590] Prin da murì.

[591] Ànsi, il riguàrt cal stà mostrànt Dante di front di scju beàs, a lu
rìnt pì ’ncjamò meritèvul di vignì ricognosùt da Diu—cal è il so
objetìf.

[592] Il monastèri cal cjòj il nòn di San Benedèt.

[593] Zent pagana, ca no voleva savèighini da la nova fede.

[594] San Benedèt al veva fondàt il monasteri di Mont Casìn tal [528].

[595] Il paganèšin.

[596] Salt = saldu. I fràris uchì a ghi’an tegnùt dur a la so fede.

[597] Dante al vòu jodi il sant coma cal era, lìbar da che luminošitàt ca
lu tèn, in ta un bièl sens paradosàl, platàt.

[598] ’L Empireo.

[599] La sù tal Empireo dut a è perfèt, coma cal è sempri stàt.

[600] Tal Empireo il “èsi” a nol è na roba materiàl, coma cal è’n ta che
altri sfèris o uchì in tal nustri puòr mont. I beàs a pòsin rivà fin la
sù; roba ca no ghi è pusìbul a un puòr mortàl coma Dante—almancu no a
stu punt.

[601] Cuant ca si veva insumiàt di vej jodùt na scjala ca si alsava fin
tal cjèl, cun ànzui ca ghi zèvin sù e jù.

[602] Puòr Svuàlt! Stu puòr Benedetìn al era pròpit lì, a partada di man,
e cussì i lu’ai ušàt. Colpa so sa’l è saltàt fòu pròpit cuant chi zèvi
in sercja di un Benedetìn cal rimàs cun salt!

[603] Convènt, o monastèri.

[604] Chel profitàsi da li rènditis da la Glišia. (A si pensarès che la
debulesa umana daj prèdis e fràris di na volta, coma la debulesa di
chej predis dal dì di vuèj, acušàs di abùšus coma chel da la pedofilia—
a si pensarès che sti pècis a varèsin distrušùt la Glišia sècuj fa. E
invènsi ic a para via—e abastansa benòn, secònt sè ca si jòt.)

[605] Se ca custodìs la Glišia a no ghi apartèn nè ai parìncj’ daj fràris
e prèdis, nè a àltris ca vòlin scuèdi.

[606] San Francesco.

[607] Miràcuj bìblicos coma il spartì da li àghis o’l fà l’aga dal
Gjordàn zì cuntra curìnt a èrin pì grandi maravèis che un pusìbul
intervènt di Diu di “coreši” la corusiòn ch’i’ai apena descrìt.

[608] Par via che Beatrìs a ghi’a permetùt di “vinsi” la so gravitàt
naturàl e di zì sù svelt, coma un spìrit.

[609] Il sen dal Zodiac cal seguìs il sen dal Toru al è la costelasiòn
daj Zìmuj—e a è sot di chistu sen che Dante al era nasùt.

[610] Il firmamìnt.

[611] Il gran pàs al sarès la dificoltàt ca ghi resta a Dante di contà da
li ròbis ca nol à encjamò descrìt dal Paradìs.

[612] I ànzui.

[613] Dante al stà oservànt la luna da che altra banda, la banda che
nuàltris i no jodìn maj e ca no’à li màcis ca si jòdin da chì—da la
cjera.

[614] Pari dal soreli.

[615] Maja e Dion a èrin li màris di Mercurio e Vènere—ca ghi zìrin atòr
e visìn dal soreli.

[616] Gjove al è’n tal miès di Mars e Saturno; un cjaldòn, e ’l altri
frejdùt.

[617] Vandelli al nota che’n taj timps di Dante i astronòmos a riferìvin
ai poscj’ indà ca èrin i pianès coma “cjašis.”

[618] Coma la usièla, Beatrìs a stà spetànt, duta ansioša, par
cualchicjusa di luminòus cal stà par spuntà da un momènt a l’altri.

[619] Dut il frut cal vèn fòu da la influensa daj cjèlos, cal sarès dut
il insièmit daj sans dal Empireo.

[620] Parsè che li peràulis a no rìvin a descrivi dut chel splendòu.

[621] Crist.

[622] Miga mal, no, sta teoria medievàl di coma ca nàs na saèta!

[623] I si recuardàn ben che puc prin (Par.XXI.[4]+ e [62] + ) Dante a nol
varès podùt jodi Beatrìs in ta dut il so splendòu; ma adès cal à jodùt
altri ròbis brilàntis al è pì preparàt a vuardà e apresà il ridi
luminòus di Beatrìs.

[624] Cuanti vòltis ch’i vìn vùt dùcjus chista esperiensa chì! Spes a
susèit che cuant ch’i si sveàn a colp, ta miès di un sun, i dišìn: èco,
a bišùgna che stavolta i mi recuardi di sè ch’i mi stevi insumiànt. Ma,
nonostànt il propòšit di recuardàsi daj particulàrs dal sun, puc dopo
ch’i si sìn ben sveàs il sun al è zùt sul’òsti e dut sè ca ni resta a è
la certèsa ch’i si sìn insumiàs di cualchicjusa ca meretava di èsi
recuardada. Tal cašu di Dante, a sarès interesànt aplicà li teorìis di
Freud—o di Schachtel. (Chist’ùltin al è chel cal dìs che la rašòn pa la
cual i no si recuardàn daj suns a è par via che i suns di sòlit a
pàrtin a gala li ròbis che pròpit i vorèsin vej—tal cašu di Dante
chistu al somèa pròpit just—ma ca sarès cuntra i precès fondamentàj da
la nustra cultura di podej vej o otègni.)

[625] Dante a nol rivarès a descrivi la bielèsa inefàbil dal ridi di
Beatrìs—e dal rest dal so aspièt sant e luminòus—nencja s’al vès la
asistènsa di dùcjus i poès ispiràs da dùtis li Mùšis.

[626] Ca sarès la poešia di Dante.

[627] La roša = Maria; i gìlios = i apòstui.

[628] Il so vuli a nol era encjamò abituàt—o dal dut preparàt—a jodi
višions luminòšis coma chè ca stà par prešentasi al so vuli.

[629] La cauša a sarès Crist stes.

[630] La prešensa visìna—e di conseguensa tant luminoša—dal Signòu a ghi
varès impedìt a Dante di podej jodi i altri beàs, lòu stes esìnt
luminòus.

[631] Sùbit dopo che il Signòu, cu la so luminošitàt, a si’a un puc
distansiàt, Dante al pòl concentrà il so vuli sul bièl flòu (Maria—la
roša mìstica) reprešentàt dal lustri pì intèns cal à davànt di luj.

[632] In tant e in cuant: in cualitàt e in intensitàt.

[633] Chista “flama” a sarès, secònt i comentatòus, chè dal ànzul
Gabrièl.

[634] ’L ànzul al “coronava” cu la so melodìa chel gjojèl (zefìr) ca era
Maria, e ic a so volta a feva dut il cjèl risplìndi coma da la lus di
un grant zefìr.

[635] Il Empireo.

[636] Il nonu cjèl, o Prin Motu, cal imbràsa dut il rest dal mont. La so
visinànsa a Diu a ghi permèt di godi pì da li àltris sfèris il calòu
cal vèn radiàt da Diu e da li so asiòns divìnis.

[637] Maria e la so simìnsa (il Signòu) a sòn zùs in sù cussì a la svelta
che il vuli di Dante a nol è rivàt a seguìju.

[638] Tal originàl: Sti ànimis a èrin tal semenà “buone bobolce.”
Interesanta la nota di Vandelli, cal sugerìs che “bobolce” a deriva da
“bifolca,” ca significarès “cjera” o “cjampàgna” in ta cers dialès dal
nord. Al spiegarèsi, chistu, il significant di “bifolco,” espresiòn cal
ušava me Barba Toni (puarèt) cuant che, da frutùt, i vegnevi da luj
butàt par aria. Ca la vedi ušada (coma cal feva cun ludro) in tal sens
di “contadinàt” o di “vilàn” o di “salvàdi” par significà che un cal
era coma li altri bèstis da la cjera?

[639] San Pieri, cal è stàt vitoriòus sul mal. Il “concilio” al sarès il
insièmit da li ànimis beàdis dal nòuf e dal vecju Testamìnt.

[640] La nustra fantašìa a no riva a rìndighi gjustìsia a la soavitàt
celestiàl di chistu cjànt.

[641] Cussì a ghi dìs San Pieri a Beatrìs.

[642] Viru = Latìn (sanzuanišàt) par omp.

[643] Dal paradìs.

[644] Coma ca ni recuàrdin i comentatòus, San Pieri “ambulabat super
aquam, ut veniret ad Jesum.” (Matt.XIV.[25]-)

[645] Un ca si prepara a afrontà un ešàm ca ghi vierzarà la strada al
dotoràt. Chistu bacelièr al à di tegnisi pront a provà (no a determinà)
la cuestiòn ca ghi vèn proponùda dal mestri.

[646] Mestri—San Pieri; la cuestiòn su la cual al vegnarà ešaminàt: la
fede.

[647] San Pauli.

[648] Pal significàt medievàl e Tomìstic di scju vocabuj i sugerìs i
comentatòus.

[649] ’L intensiòn = il crodi (i cròt), cal doventa sostansa, tal sens
scolàstic di veretàt.

[650] Ca sarès il jodi in ta li veretàs etèrnis, aparèntis doma s’a si è
in paradìs.

[651] Cun vigòu, cun pasiòn.

[652] Al so stamp.

[653] Gjojèl.

[654] A è fede sensa lìmit chista. I lešèvi tal Vecju Testamìnt alsèra
che rìghis ca còntin di chel puòr diàu cal và’n taj cjamps di domènia
in sercja di stecùs par tègnisi cjalt. E Diu, avìnt oservàt ca nol
rispetava la domènia, a ghi dìs a Mošè: “Copàilu. Bišùgna cal vègni
lapidàt.” (Nùmars [15]:[32]) Èco, a bišùgna vej na fede da leòn (cussì par
diši, sicòma ch’i no soj tant sigùr di cuanta fede ca’an i leòns) par
cròdighi a la gjustìsia di chistu Diu vecju.

[655] Il Testamìnt vecju e chel nòuf a sòn chì tratàs coma componìns di
un argumìnt silogìstic.

[656] Tal sens di òpera divìna.

[657] In ta sta metàfora la natura a è paragonada a un fabri ca nol è bon
di scjaldà e di dàighi forma a ròbis ca sòn aldilà da li so capacitàs—
ca sarèsin i miràcuj.

[658] Che ròbis consideràdis miràcuj.

[659] Il Te Deum laudamus….

[660] Secònt il Vanzèli di San Zuan, San Zuan al era stàt il prin a rivà
in tal sepulcri di Crist, ma San Pieri al era stàt il prin a entràighi
e crodi che Crist a si era rifàt vif.

[661] Tal sens che’l Spìrit Sant su di lòu a si’a fermàt e cul
santificàju a ghi’a cussì permetùt di risevi la veretàt.

[662] Si vìn na sincuìna e na cuindišìna, parsè no na trina?

[663] Ta l’analogìa: il siòr = San Pieri; il servo = Dante.

[664] I vegnaràj incoronàt poeta, cu la corona di oràr, tal Batisteri di
San Zuan indulà chi soj stàt batiešàt.

[665] Coma che di fàt, San Pieri al à fàt a la fin dal ùltin cjànt.

[666] San Jacu al veva il so sepolcri in Spagna (Galisia), indà che par
jòdilu tàncjus a pelegrinàvin.

[667] San Jacu al veva comentàt su la bondansa di gràsis dal cjelo (la
nustra bašìlica—o la cjaša di Diu).

[668] I tre, Pieri, Jacu e Zuan, a vègnin a raprešentà la fede, la
speransa e la caritàt.

[669] Cul incoragjamìnt di San Jacu al pòl adès vuardà la granda
luminošitàt daj beàs che prin i so vuj a no èrin rivàs a sopuartà.

[670] Di front di Diu e daj beàs.

[671] S’al vès rispundùt luj al varès corùt il rìscju di someà vanitòus.
Miej lasà che ic a ghi fèdi i cumplimìns.

[672] Coma ca dìs Beatrìs, a Dante a ghi è concedùt di vignì chì, in ta
sta Gjerušalem, par višionà la so realtàt prima di tornà’n tal mont e
finì il so lotà in ta la “Glišia militànt.”

[673] Scritòus da la Bibia, etc.

[674] David.

[675] Diu.

[676] Salm IX.[11]: “Sperent in te qui noverunt nomen tuum,” coma ca
lešèvin na volta.

[677] La speransa ca ghi è stada istilada da San Jacu e Davide adès al
pol luj stes istilala in àltris.

[678] Al sinti li làudis di Dante, San Jacu al và pròpit in “bròut di
gjugjulis”!

[679] San Jacu al àrt di chel amòu ca ghi veva permetùt di afrontà il so
martìri fin al momènt da la so muàrt.

[680] Cuant che un al và in paradìs (da sta cjera) al varà sù doj vistìs:
il so spìrit e il so cuàrp.

[681] San Zuan da l’Apocalìs, cuant cal parla da la risuresiòn daj
cuàrps.

[682] Secònt chej ca s’intìndin, al tramontà dal soreli (vièrs la fin di
zenàr) a vèn fòu la costelasiòn dal Cancri. E, Dante al dìs, se sta
costelasiòn a varès na stela tant luminoša coma cal è chel lustri cal
spunta fòu daj beàs in ta stu momènt—cal sarès San Zuan—alòra a sarès
sempri dì par un mèis intej. Chì jo, no volìnt èsi pignòu, i ghi làsi i
particolàrs a chej ca sàn.

[683] ’L usièl = pelicàn = Crist. (Crist a ni ufrìs se stes coma che—
secònt la storia—il pelican a ghi ufrìs il so còu ai picinìns sos.)

[684] Dante al tenta di jodi se San Zuan al è dotàt di cuàrp. San Zuan al
sodisfa la curiošitàt di Dante cun sè cal dìs pì’n jù.

[685] Cuant che il nùmar daj beàs ca sù al dovènta compàj dal nùmar
predestinàt da Diu di vignì “elèt” par rimplasà i ànzui pierdùs che
volta da la rivolta daj ànzui capitanada da chel tramàj di Lusìfar.

[686] Doma Crist e Maria a sòn zùs sù’n tal Empireo cun cuàrp e spìrit—no
San Zuan, al contrari da la legenda.

[687] Par via dal splendòu di San Zuan ca lu tegneva imbarlumìt.

[688] Di San Zuan.

[689] Beatrìs a no ghi’è’n tal dì di Dante: a no ghi’è pusìbul jòdila par
via cal è encjamò imbarlumìt.

[690] Anania a ghi veva ridàt la vista a San Pauli cul tocjàlu in taj vuj
cu la so man.

[691] Chèl cal fà contèns i beàs uchì al è il prinsìpit e la fin di dut
sè che’l Amòu (Diu) a m’insegna.

[692] San Zuan al vou savej in maniera pì particularišada coma che Dante
al à imparàt a volèighi ben al Signòu.

[693] Il ben (amòu) ca si ghi vòu a na roba al vèn pì grant se pì granda
a è la bontàt da la roba a la cual a si ghi vòu ben.

[694] Diu stes—l’esènsa ca’a dut sè ca è di bon.

[695] Aristòtil? Platon? Àltris? I studiòus a no sòn sigùrs.

[696] San Zuan.

[697] Secònt i comentatòus, chista a sarès na referensa a l’Apocalìs.

[698] Ta l’Apocalìs, l’àcuila a è minsonada coma sìmbul di San Zuan.
(Apocal. IV.[7].)

[699] …Di sè cal voleva ch’i contàs.

[700] Dal Signòu.

[701] Diu. (“Pater meus agricola est.”  Zuan XV.[1])

[702] Par dìšila justa, il gran Diu prima di Adàm al veva creàt i ànzui.
Ma Adàm al era sens’altri il prin omp creàt.

[703] Tal sens di “frut.” Tal originàl Dante al uša “pomo,” intindìnt
diši che Adàm al è ’l unic frut che ’l amòu di Diu al à creàt cuant cal
era zà madùr.

[704] Ogni fèmina a è o fìa di Adàm o a è so nuàra par vej spošàt un daj
so fiòj.

[705] Il plašej di Adàm (il prin spìrit) di contentà Dante a si pòl
jòdilu sot da la lus ca lu inglùsa.

[706] Diu.

[707] Il paradìs terèstri.

[708] E i ti vùs pur savej, etc.

[709] Il gustà dal frut dal àrbul proibìt. (Se Dante al vès podùt dàighi
na ocjada a che Eva ca ghi stà in bras dal Signòu in ta che famoša
pitura da la Creasiòn dal Omp, al varès jodùt che, almancu par
Michelangelo, il frut dal àrbul proibìt a ghi’era sens’altri’n tal vùli
di che cocolota di Eva lì, coma che ben a somèa da la sberlocjada ca
ghi dà a chel puarèt di Adàm.)

[710] La proibisiòn di no tocjà il frut, etc.

[711] Adàm al veva vivùt par [930] àis. Dopo muàrt al veva pasàt in tal
limbo [4302] ajs. Cul vignì dal Signòu, Adàm al era zùt sù in tal
Paradìs. Cussì chè da la creasiòn dal omp al vignì dal Signòu a èrin
pasàs [5232] àis. Si ghi metìn insièmit i [2004] ajs pasàs dal nasi di
Crist al dì di vuej, Adàm al è stàt creàt [7236] àis fà. Taj nustri
timps, l’aritmetica da l’evolusiòn dal mont a è cambiada un puc pì di
un puchitìn.

[712] La lenga di Adàm a era stada parlada fin in taj timps di chel
cuarantavòt di Babèl.

[713] Rašonèvul.

[714] “…Mobil, cual piuma al vento” a vèn a mins.

[715] A è naturàl che  ’l omp al parli, ma la lenga cal decìt di parlà a
è na roba arbitrària ca decìt la zent di chì o di là.

[716] Il limbo, cal circonda ’l infièr.

[717] “I” e “El” a sarèsin ducju doj nòns ca si riferìsin a Diu—il prin,
secònt i comentatòus, al dà da intindi cualchicjusa di cabalìstic (e il
I stes a si riferìs al nùmar un Romàn); il secònt al è Ebreo par Diu.

[718] In ta [24] òris il soreli a si moveva tra cuatri cuadràns. La
“prin’ora” chì a sarès il prin cuadrànt, cussì che Adàm, esìnt stàt in
tal Eden chel timp cal dura dal prin al secont cuadrànt, al sarès
restàt in tal Eden par puc pì di sèis òris. (I amèt chi saj puc di
chisti ròbis arcànis! Miej zì là di chej ca san.)

[719] Li mušis di San Zuan, San Jacu, San Pieri e Adàm.

[720] San Pieri.

[721] Lusìfar.

[722] Tal infièr.

[723] Daj timps da la pasiòn dal Signou.

[724] La Glišia.

[725] Una part: i Guelfs; l’altra: i Ghibelìns.

[726] Il Guascòn: il Papa Clement V; il Caorsìn: Zuan XXII (no il Papa
bon—Zuan XXIII—ma chel tristàt daj timps di Avignon. (Dèit pur n’ocjada
ai comentatòus.)

[727] Domanda dut, sensa platà nùja.

[728] Cuant che il soreli al è in ta la costelasiòn dal “cuar dal
cjavròn” (Capricorn).

[729] A mi tòcja inchinami al furlàn di la da l’aga (ma al è doma un
prestit).

[730] Miej dà na ocjada ai comentatòus par capì chista arcana oservasiòn
astrològica di Dante. Pal momènt a basta savej che Dante al stà dišìnt
ca sòn pasàdis sèis òris da cuant cal à  par ùltin vuardàt la jù’n ta
la cjera. (Cf. Par XXII. [128]--)

[731] Da lì cal è Dante al riva a jodi ta una banda il Stret di
Gibiltèra, indulà che la nàf di Ulìs a si veva infondàt; ta che altra
la spiagja, ta la Fenicja, indà che Europa a veva marošàt cun Gjove.
Chel can da l’ostia di Gjove a si veva trasformàt in toru—toru gentìl,
si capìs—e a ic, secont Dante, a no ghi veva displašùt pròpit tant di
vej dovùt sopuartà il so “dols car’c.”

[732] La nustra cjera.

[733] Una costelasiòn.

[734] “Cjar umana” a riferìs a la natura; “pitura” a riferìs a l’art.”

[735] Leda, coma ca conta la storia, a era stada sedušuda da chel scaltri
di Gjove (ca li induvinava dùtis). Savìnt che a Leda a ghi plašèvin i
cìgnos, a si veva tramutàt in ta un di chej usièj lì e da bièl usièl
cal era doventàt, al veva fàt, mah, al veva fàt sè cal veva fàt, cul
rišultàt che dal òuf di Leda a ghi èrin nasùs i doj zìmuj che adès a
sòn lasù tra li stèlis. Dante, duncja, a ni stà dišint che’n ta stu
momènt la bielèsa divina daj vuj di Beatrìs a lu’a pocàt a vuardà in
alt, vièrs il Prin Motu. A è da notà, però, ’l acopiamìnt da la
soavitàt di Beatrìs (e Dante al è mat par ic) a l’atrasiòn cal sìnt pal
bièl nìt di Leda. Tant par gust i vorès sugerì che l’atrasiòn sintùda
da Dante par Beatrìs a à—o a à vùt—taj timps indavòu cualchicjùsa ca
veva in sè almancu un puc di un tacadìs sensual ma che cul zì dal timp
chista atrasiòn fišica a si veva sublimàt in ta che figura spirituàl
che Beatrìs a è doventada, e di conseguensa in tal so viàs vièrs il
Alt. A mi vèn in mins—ma cu na spunta un puc diferenta—na poešia di
John Donne. Donne a si sinteva torturàt da che do costàntis atrasiòns:
il spìrit da na banda e il cuàrp da che altra. Benòn—in ta na poešia al
trata di un tipo coma luj, che volìnt sedùši na bièla zovinùta, ma
savìnt che luj al varès da tègnisi sodisfàt di na relasiòn spirituàl, a
la fin a si rasègna di otègni pur il so cuàrp, dišìnt che, dopodùt,
cuant ca si trata dal spìrit, po, “the body is his book”!

[736] Il Prin motu e il nonu cjèl.

[737] In ta cual post particulàr di stu cjèl ca mi veva partàt.

[738] ’L Empireo.

[739] Stu nonu cjèl (il Prin Motu) al è inglusàt da la lus e dal amòu ca
fòrmin il pensej divìn, coma che il nonu cjèl al inclùt in sè stes
dùcjus i altri vot cjèlos.

[740] “Mant” in tal sens cal inglùsa il nonu cjèl e ducju i àltris.

[741] A si jòt che il mestri di Dante a ghi veva insegnàt ben a jodi i
mistèris da la santa aritmetica: il miès di dèis (= [5]) e il cuint di
dèis (= [2]) a sòn dùcjus doj circoscrìs dal nùmar dèis; ma il dèis a nol
è inglusàt da chej àltris.

[742] Il timp al à li radìs in ta stu cjèl, che dopo a si manifesta in
taj àltris vot cjèlos, fin a determinà il suseguisi da li ròbis in ta
sta nustra cjera. A è da notà coma che chistu pensej di Dante (che di
sigùr al riflèt il pensej Tomìstic) a ghi fa èco a li teorìis modèrnis
su la inseparabilitàt dal timp e dal spàsiu e dal muvimìnt. Fra ’l
altri la metàfora dal timp cal à li so radìs platàdis ta un vas a à
aplicasiòn in ta cussì tanti ròbis di ogni dì. Basta pensà ch’i sìn
dùcjus partàs a pasà judìsis su sè ch’i jodìn, ca si trati dal
compuartamìnt un puc stran di un nustri amìc o una gueruta come che dal
imperatòu Bush, e via dišìnt, sensa tant pensà a li radìs di sè ch’i
stìn jodìnt.

[743] Il prin sen di na barba.

[744] Parsè cal è stuf di sìntila tontonà.

[745] Se chisti tre rìghis a’an un significàt un puc misteriòus, a sòn
pì’ncjamò in tal originàl. I studiòus a no sòn tant sigùrs sul coma
interpretà il significàt da la “fia.” A pènsin, però, ca si trati di
Circe—che ostia di na maga ca varès tant afasinàt il Ariosto cualchi
sècul dopo di Dante—che Circe, fia dal “Sol” (chèl ca si fa jodi a la
matìna e al sparìs cul scur da la sera) ca fa aparì cussì bièlis li
ròbis dal mont che, par via di chès, un puc a la volta a si resta
dùcjus imbrojàs. I blancs (o inocèns) a dovèntin nèris (o coròs). A
propòšit, Dante al finìs la riga di miès cun “figlia.” Jò, encja par
esigensa di rima, i la finìs cun strea. Fašìnt cussì i ghi cjoj via un
puc dal mistèri da la tersina, che forsi a no è tant na bièla roba. Ma
se si àja da fa?

[746] A mancja la guida da la Gloria e dal Impero.

[747] Zenàr = la nèjf dal unvièr. In altri peràulis, prin che ’l unvièr
al sedi dut finìt.

[748] Chel centèšin dal dì cal vegneva pierdùt prima ca si fès avànt il
calendàri gregoriàn.

[749] Adventus veltri qui debe extirpare cupiditate de mundo. (Tal
Vandelli.) Il Veltro al è stàt zà minsonàt in tal Infièr.

[750] Da la Glišia—che a la fìn a zarà pa la diresiòn justa.

[751] Cu la veretàt.

[752] Tal originàl: “che’mparadisa.” Sta peràula inventada da Dante a mi
plàs—e a ghi và pròpit ben encja al furlàn.

[753] Chistu puntìn di lus (Diu) al è par nuàltris fàsil da capì—abituàs
coma chi sìn a magìis coma la lus dal lašer, ca è buna da svuarbà un ca
la vuarda fìs par via da la so intensitàt.

[754] Chel puntìn di lus (Diu) metùt visìn di na stela, coma che na stela
a ghi stà visìn di n’altra stela, al somearès, in paragon, na luna.

[755] Il concèt, chì, al è dal sercli che ogni tant a si jòt atòr da la
luna—e il soreli al è tant višìbil cuant ca è l’intensitàt dal splendòu
da la luna. (Pròpit do sèris fa i’ai jodùt un sercli biel e grant atòr
da la luna di Ashcroft. I sìn a metàt mars. Il sercli al era na roba da
jodi. Jò i’ai pensàt, “Se’l vòlia diši?” E cuant ch’i mi soj levàt la
matina dopo il tre di mars dal [04], là di fòu i’ai jodùt un cuatri
centìmetros di nèif. Che il sercli al vedi volùt diši chè? O cal vedi
volùt diši che Lolli (la me cagna) a varà fra do setemànis na sgaravana
di bièj cjanùs? Cuj lu sàja.

[756] Il mont, in ta stu cašu, al è chel cal inclùt ducju i cjèlos che,
concèntrics, a zìrin atòr da la cjera, fin al Prin Motu. Cussi chè il
sercli atòr dal puntìn di lus (Diu) al zira pì svelt di dùcjus.

[757] L’arcobalèn (Iris).

[758] Tal so splendòu, chistu sercli a ghi somèa pì daj àltris a la lus
divìna par via di èsighi pì visìn. E chì, coma ca ni dìšin chej ca sàn,
i sèrclis apena descrìs a raprešèntin i òrdins daj ànzui, tacànt cuj
Serafìns, seguìs dai Cherubìns, i Trònos, li Dominasiòns, li Virtùs, i
Potentàs, i Principàs, i Arcànzui e par ùltin i Ànzui (puarès).

[759] Beatrìs a à sùbit jodùt che Dante al era penseròus, ca nol veva dut
ben capìt.

[760] Diu. (La fišica moderna a ghi è d’acordu a l’idea che dut a’a tacàt
da un puntìn.)

[761] Il centro, cal sarès la cjera secònt il sistema di Tolomèo.

[762] Ešempli: il modèl; ešemplàr: il modelàt. Il modèl al sarès chel
mont di la sù—’l Empireo; il modelàt: il mont di ca jù—chel sensìbil.
Cussì a la pènsin i studiòus—e jò i ghi soj d’acòrdu.

[763] Stu ’ntorgulamìnt di metàforis a nol è doma colpa me; un puc di
colpa a bišugna pur  dàjghila a che benedeta di Beatrìs.

[764] “Stu chì” al è il Prin Motu che, coma ca è clar dal so nòn, a ghi
da muvimìnt ai altri cjèlos. E chistu a ghi corispùnt pì di dut al
sercli daj Serafìns.

[765] A ogni cjèl a ghi corispùnt il so sercli angjèlic. Cussì al nonu
cjèl a ghi corispùndin i Serafìns; al otàf, i Cherubìns, e via dišìnt.

[766] I comentatòus a ni dìšin che Borèa a soflava cun tre curìns: il
Maestràl, da destra; il Tramontàn, dal miès; e il Grecàl da la banda
sinistra. ìn ta stu cašu al tira il Maestràl, il vint pì dols daj tre.

[767] In tal sens, i cròt, che il fièr cul cjalt dal cjarbòn ardìnt al
doventa incandesènt.

[768] ’L efièt chì al è chèl di mostrami il stragrànt nùmar di sintìlis
ca dàn fòu i sèrclis celestiàj.

[769] A tèntin pì ca pòsin di someàjghi a Diu (il punt) in tal so
splendòu.

[770] Tersina.

[771] Il ver al vèn par prin comprendùt dal intelèt e in sèguit dal amòu—
ca lu seguìs coma che na onda a ghi va davòu da n’altra. (Dante al uša
la metàfora dal “secondà” par esprimi chista idea.)

[772] Il mèrit al è generàt da la gràsia divina e da la buna volontàt da
la creatura.

[773] Sempri pì’n sù, secònt il mèrit .

[774] La gràsia a para via a flurì encja’n tal secònt grup (di tre) ta la
gerarchìa daj ànzui—e a no svanìs, coma che invensi a smètin di flurì i
flòus cul vignì dal autùn chì di nu, cuant ca si fa jodi la costelasiòn
dal Arièt.

[775] I prins—chej che par prin a cjantusèjn sul finì dal unvièr.

[776] Scju òrdins a sòn nominàs in ta la tersina ca seguìs.

[777] Dionìs l’Aeropagita, che na volta a crodèvin cal vès scrìt il libri
De coelesti hierarchia. (Comentatòus.)

[778] San Pauli.

[779] Apol e Diana (soreli e luna).

[780] La sostansa di chisti rìghis a è che Beatrìs a stà sidina par un
momentùt—chel tant che soreli e luna, o li dos costelasiòns nominàdis,
a sòn in ecuilibri. Pasàt il ecuilibri, la luna a và jù e il soreli al
vèn sù. E a stu punt Beatrìs a taca di nòuf a parlà.

[781] Beatrìs a à vuardàt in ta la mins di Diu, in ta la cual a si jòt
ogni post e ogni timp. E, i dišarès, chì a si unìsin idèis medievàlis e
modèrnis tal ricognòsi la sìnteši dal spàsiu e dal timp e la
impusibilitàt di separàju.

[782] La bontàt di Diu a si’a cussì espandùt. A bišugna ameti, però, che
in ta la solitùdin da la so pre-angjelica eternitàt, encja stu bon Diu
al veva bišugna di un pu’ di compagnìa. Ma a bišugna sinti se cal dìs
Dante in ta li rìghis ca seguìsin: prima da la creasiòn Diu al ešisteva
in ta un “ambiènt” ca nol veva nè un prin nè un dopo—un ambiènt cal era
na eternitàt fòu dal timp. Roba, chista, ch’i faj un pu’ di fadìja a
capila, ma che però—coma apena minsonàt—a somèa ca si visìni a li
teorìis di astrofišica modèrnis, ca dìšin che il timp e il spàsiu a sòn
leàs ’l un cun ’l altri; e che tant ’l un che ’l altri a’an vùt inisi
al momènt dal Big Bang, coma che il timp e il spàsiu, secònt Dante,
a’an tacàt tal momènt da la creasiòn.

[783] Coma zà sugerìt, a somèa che prin da la creasiòn Diu a nol vedi vùt
il timp di stufasi.

[784] Li tre frècjs a corispùndin a scju tre elemìns: la forma
sostansiàl, la materia in sè stesa, e il insièmit “perfèt” da la forma
e materia. A una mins medievàl coma che di San Tomàs chista fušiòn a
sarès stada comprensìbil e naturàl. Par me, chi’ai cualchi vansadìsa
dal medievàl, a mi’è fàsil capì stu concèt si la pensi coma cal fà me
fradi Flavio cuant cal và a sarpì in ta la vigna. Il so impegnu al
consist in tre fàšis: prin l’idea di coma cal vòu ca sedi la vit na
volta sarpìda; dopo, il sarpì stes—tac tac cu li fuàrfis di vit; e par
ultin la contemplasiòn da la vit che a stu punt a contèn in se la forma
e la materia e, tant par dìšila pì a la lungja, il potensiàl (il bon
vin cal vegnarà da l’ùa da li vìs cussì sarpìdis).  Pròpit cussì al fà
chel lasù. Ma chistu a mi mèt in mins i me milusàrs là di fòu ca àn
encja chej bisùgna di una buna doše di chel tipo di forma lì. Cussì a è
miej ch’i làsi la pena e ch’i cjoli su li fuàrfis di vit! A mi tocja
amèti che chel tipo di creasiòn chì al è un bièl puc diferènt di chel
ca si stà preparànt di fà la me puòra cagna Lollipop, ca’è cussì
rotonda e sglonfa che o vuèj ([17] mars [2004]) o domàn a ti farà una
sgaravana di cjanùs. E a pensà ch’an d’è di chej ca pènsin che la
creasiòn a fòs doma roba di na volta!

[785] La pura forma, la pura materia, e la uniòn pura da li primi dos,
coma za spiegàt.

[786] La configurasiòn, il insièmit da li sostànsis (tal sens
Aristotèlic) che in ta stu cašu a sarèsin i ànzui.

[787] Sot da la sfera da la luna, indulà che dut a è corutìbil. Chì la
materia a pol risevi forma dal di sù.

[788] Ta sta zona di miès a è la uniòn da la materia e dal pur àt divìn,
ca si bràmin il un cun l’altri e si tègnin sempri leàs. Chiscjus a
sarèsin i cjèlos. Un bièl puc pì tars a mi par che Pico da la Mirandula
al veva da vignì fòu cun l’idea che ’l omp, esìnt tal pì alt da la zona
corutìbil, al à il podej di zì in jù o di zì in sù cuj ànzui. Mentri
ch’i staj scrivìnt, però, a rìvin nuvitàs (che par dìšila justa a’an
puc di nuvitàt) che a Bagdad a si sìnt bombardà di nòuf. Chista nuvitàt
a seguìs la nuvitàt da la distrusiòn di un hotel a Bagdad doj dìs fa, e
dal masàcri di [200] spagnòi l’altra dì a Madrid, e via dišìnt, ad
nauseam. E chista, naturàl, a mi fa vignì in mins ch’an d’è pì di na
frigùja di ironìa tal clamani “potensa pura” nuàltris puora zent ch’i
stìn garegjànt par jodi cuj cal mostra pì furbìsia in tal distruši e
copà. Encja Pico, i cròt, al sarès tentàt di rivišionà li so idèis—se
pì ca nol vès da vignì a jodi la me cagna Lolli che stanòt pasada a’a
vùt sièt Lolùs. Ic, besòla, mentri ca ti vegnèvin fòu a ti’u lecava e
sburtava e rodolava fin ca ti vierzèvin la bocjùta e a tacàvin a cainà—
i no saj pròpit se cun contentesa par èsi rivàs in ta stu mont, o cu na
lamentèla, ca sarès comprensìbi, par èsi stàs intrometùs in ta’un mont
cal à dùtis ches asurditàs ca ghi dàn cussì tant da fà a li CNN di stu
mont. Ma encja s’a vèn da pensà che i cjanùs a si stèdin lagnànt, una
roba a no’è da dubità—e chè a è il compuartamìnt di Lolli che in ta la
straordinaria maniera ca stà tegnìnt cont i so cjanùs a si stà sul
seriu levànt da “potensa pura” a cualchicjusa di angjèlic.

[789] San Tomàs, secònt Vandelli, al dìs però che San Geronimo a si
basava suj vècjus antìcs ca dišèvin che “angeli sunt ante mundum
corporeum creati.”

[790] Tant par da un ešempli: “In principio creavit Deus caelum et
terram….”

[791] I ànzui, esìnt i “motòus” daj cjèlos, a no podarèsin èsi perfès s’a
ghi mancjàs chel stes ca sòn stàs creàs par movi. Di conseguensa, ànzui
e cjèlos ( e dut il rest ca ghi dipìnt) a’an di èsi stàs creàs tal stes
timp. QED.

[792] Ca sarès il stes che diši, cun pi o mancu precišion, che chej
osteàs di ànzui malcontèns a sòn vignùs chì a ròmpini li scjàtulis.

[793] Di zighi atorotòr di chel punt cal è Diu.

[794] Coma ca nòtin i comentatòus, la supiàrbia di Lusìfar a è metùda in
opošisiòn a la modèstia daj ànzui ca sòn restàs fedej a Diu.

[795] Par gràsia divina e par mèrit so, a no pòsin pì vignì coròs dal
mal. (E a Lusìfar se ghi vèvia mancjàt? Forsi nùja. Forsi il contrari.
Forsi Diu al veva vùt na debulesa par luj, pensànt cal fòs stàt miej di
chej altri ànzui—forsi al splendeva un puc di pì par luj che paj
àltris, se sàju jò. Roba chista ca sarès comprensìbil. Dopodùt a susèit
spès che un pari o na mari a vedi un preferìt fra i so fijòj. Chista
preferensa, però, a  pol vej vùt un efièt negatìf: la geneši da la
supiàrbia di Lusìfar a pol ben derivà da lì.)

[796] E chistu afièt Lusìfar al à di vèilu sintùt mancu daj àltris—par
via, forsi, da la rašòn chi’ai apena sugerìt.

[797] Daj insegnamìns fàs ta li “scuèlis” minsonàdis sùbit sù.

[798] Par via ca dìšin il fals savìnt di diši il fals.

[799] In altri peràulis, dal momènt ca no pòl dàsi che na eclìs a sèdi
susedùda par dut, il scurisi dal soreli al à di èsi stàt dovùt a un
miràcul.

[800] Secònt i comentatòus, Làpos e Bìndos a èrin nòns ca si’u cjatava
par dut ta la Toscana daj timps di Dante.

[801] “Ignorance,” a si dìs in inglèis, “is bliss.” Ta stu cašu a somèa
ca sedi il contrari—almancu secònt Dante. Ma jò i no soj cunvìnt al
sent par sent che la pošisiòn di Dante a è che justa. I staj pensànt a
un puòr contadìn di chej timps là che, sensa nisùna scuela, dut sè cal
sà al sà par via dal plevàn dal so paìs e di sè ca ghi conta. Se stu
plevàn a ghi dìs che s’a nol vòu che la so ànima a zèdi a finila in ta
chel fòr cal è ’l infièr, alòra a bisùgna ca ghi fedi na ofèrta al
plevàn e cal otègni stu tocùt di tela che il plevàn a lu sigùra ca è un
tocùt da la vela da la barcja di San Pieri, e che chistu tocùt di tela
a bišugna ca lu impici insìma dal so armàr e ogni sera a ghi diši un
paternoster o doj. In ta stu cašu se ’l àja da fà stu puòr contadìn? Al
crompa la tela e ogni sera a ghi dìs il so paternostri o avemaria.
Adès, secònt Dante e, i cròt, secònt chej san Tomàs prima di luj, stu
contadinàt a nol và a pièrdi doma i bès ca ghi’a dàt al plevàn, ma
encja la so puòra ànima. A mi pàr che chistu puòr disgrasiàt al vèn—par
dìšila cun delicatèsa—freàt do vòltis, e a la granda!

[802] Cal sarès, com’che ben si sà: “Euntes in mundum universum
praedicate evangelium omni creaturae.” (Grasie, Vandelli.)

[803] A vèn in mins una da li storiùtis di Chaucer (“The Pardoner’s
Tale”) ca conta di un di scju predicjadòus cal fa tintinà li monèdis di
arzènt ta li so sachètis contànt strambolòs dal zènar.

[804] Scju fràris (di Sant’Antoni) e àltris a si profitàvin da la
semplicitàt da la zent cul vèndighi “indulgènsis fàlsis.” (“Ca jodi
chì, sjòra: chistu vuesùt—che in realtàt al era un vuesùt di na puòra
bestia apena pursitada—al è na relìcua di San chistu o di San chel
altri. Chèl che, furtunàt, a lu à al zarà a pasà di sigùr cualchi bièl
àn di mancu tal purgatori. Ca lu crompi, su, pa la salvasiòn da la so
puòra ànima.” E la sjorùta, benedèta, coma fàja a rešistilu?) A
propòšit, la me puora mari a ghi voleva un ben dal mont a Sant’Antoni,
chel di Padova e chel di Versuta. A ghi voleva cussì tant ben che cuant
che, da pìsul, me fradi Esio—puarèt—al sufriva di epilèsia, a lu’a
vistìt cul àbit di un frarùt di Sant’Antòni e tegnùt vistìt cussì par
un àn a pat che Sant’Antòni a lu vuarìs. E Sant’Antòni a lu veva
vuarìt. Che volta lì la “moneda” a no somèa ca sedi stada falsa, par
via che fin in ùltin il barba Esio a no si veva pì malàt. Puòra mari e
puòr barba Esio—requiescat in pacem!

[805] Il timp esìnt curt, i vìn da sigurasi che il discòrs a si lìmiti al
timp ca ni vansa.

[806] La mins dal omp a no riva fin la sù.

[807] “Miàrs e miàrs a lu servìvin; dèis mil vòltis dèis mil a ghi stevin
in front.” (Danièl [7]:[10].)

[808] La infinitàt di ànzui za minsonada.

[809] Trònos, chì, al è da intìndisi in  tal sens coletìf di ànzui.

[810] ’L amòu che i ànzui a esprìmin pa la prima lus (Diu) ca ju iradièa
a vària, dipendìnt da la capacitàt di amà dimostrada daj ànzui—che coma
ch’i vìn jodùt a no sòn dùcjus compàis.

[811] Encja s’a si divìt in ta un nùmar infinìt di spièlis angjèlics, al
resta sempri un—coma prin ca ju vès creàs.

[812] Il misdì.

[813] Cul rivà da l’aurora cualchi stela la sù a stà svanìnt.

[814] L’aurora. Pì ca dovènta dì e pì il cjèl a si siera, fašìnt scomparì
li stèlis, fin a la pì luminoša.

[815] Il insièmit daj ànzui—i nòuf òrdins ca zìrin atorotòr dal punt.

[816] Tal sens di imbarlumìt.

[817] Il punt (Diu) al era inglusàt da chèl che luj stes al inglusava—tal
sens ca ghi conferiva il so splendòu.

[818] La bielèsa di Beatrìs a và cresìnt cussì tant che encja si ušàsin
dùtis li làudis ch’i ghi vìn fàt fin chì, a no sarèsin asàj par
descrivi nencja na pìsula part da la so luminoša bielèsa.

[819] Da chel ch’i mi recuardi jò, cuant che a San Zuan i jodèvin na
biela fruta e i volèvin ušà il pì grant cumplimìnt par laudala, i
vegnèvin fòu cul superlatìf “Ma a è pròpit na roba da jodi!” Chistu i
dišèvin—si rivàvin a sierà la bocja ca ni restava spalancada in tal
jòdila.

[820] Comic o tragic: un scritòu di na comèdia o di na tragedia.

[821] Un cal à la vista debulùta.

[822] In realtàt, che il suridi di na fantasuta al insiminìsi un fantàt a
no’a di pari roba strana. Tal cašu di Dante, però, ’l insiminimìnt al è
adiritura un turbo-insiminimìnt.

[823] ’L Empireo (il cjèl di pur lušòu).

[824] Tal Empireo Dante al jodarà i beàs e i ànzui (li do milìsis). I
beàs a ghi vegnaràn mostràs coma ca somearàn tal dì dal judìsi
universàl, cuant che li ànimis a cjolaràn sù di nòuf i so cuàrps.

[825] A si è necuàrt che adès al veva na capacitàt di jodi tant pì granda
da la so sòlita capacitàt.

[826] S’i si recuardàn coma che la Comedia a taca, cun Dante pierdùt in
ta la foresta, sensa pì la capacitàt di cjatà la strada justa, alòra i
podìn ben capì cal à a la fin cjatada sta strada.

[827] Il flun, li falìscjs, i flòus in ta li rìvis—dut chistu al è un
preavìs di sè cal vòu diši.

[828] L’idea, sedi sè ca sedi, a è chè di un cal ingropa li sèis cuant
cal fa il sfuàrs di pensà, o di jodi sè ca no è normàl di jodi.

[829] A stu punt a ghi’a parùt che l’onda a no fòs pì dreta e lungja coma
un flun, ma ca vès forma circolàr.

[830] Se un a si gjava la so mascara al somèa sè cal era prin di meti sù
la mascara.

[831] I ànzui e i beàs.

[832] I comentatòus a ni recuàrdin che il sìrcul al è, tra ’l altri,
sìmbul da l’eternitàt, di na roba ca no’a nè inìsi nè fin.

[833] Clif = rivòn di culina = clivo tal taliàn di Dante (Vocabolario
della lingua friulana, di Maria Tore Barbina). ’L interesànt chì al è
il fat che encja in inglèis a si dìs “cliff” par significà un
straplòmp, o rivòn. A pòl dasi che la etimologìa da li do peràulis a
sedi diferenta. Il inglèis “cliff,” al deriva dal inglèis antìc, mentri
che i pensi che il clif furlàn (= clivo taliàn) al derivi dal latìn. Ma
i no esclùt che tant ’l un che ’l altri a vèdin la stesa radìs.

[834] Beatrìs a ghi mostra il grant nùmar daj beàs ca fòrmin sta roša.

[835] Il paradìs.

[836] Il nùmar daj beàs al è cuaši complèt. A mancja puc post in taj
scjalìns di stu empìreo.

[837] Il zì in paradìs al è paragonàt al zì a na fiesta di nòsis.

[838] Rico VII al à, di fat, intivàt di vignì in Italia cun l’intensiòn
di regolà li ròbis, ma, secònt i comentatòus, al à cjatàt tanta
ostilitàt tra i Guelfs e àltris che i so bòis propošis a sòn zùs a
mont.

[839] Ta stu periodo il papa al sarà Clement V che, par di fòu, al farà
fenta di zì d’acòrdu cun Rico VII; ma di sot al farà coma il vièr, cal
guasta sè che ’l imperatòu al vorès fà.

[840] Simon Magu a si veva meretàt un postùt tal sercli otàf dal infièr;
cussì tant Clement V che Bonifàs VIII (chel d’Alagna) a vegnaràn butàs
encja pì’n sot!

[841] I beàs.

[842] La compagnìa daj ànzui.

[843] Descrìt chì al è un sbušighès di às ca vàn e vègnin daj flòus e daj
poscj’ indà ca làsin la so mièl.

[844] Diu.

[845] Pì di chel tant dovùt a li variasiòns dal mèrit.

[846] A mi vèn in mins la situasiòn dal Iraq che, mentri chi scrif ([16] di
Avrìl dal [04]) a somèa ca stedi doventànt sempri pešu. Tant par dà un
par di ešèmplis: un daj cuatri ostàgjus taliàns al è stàt gjustisiàt
qualchi dì fa e i àltris a pòl dàsi ca vègnin fàs fòu in taj pròsins
dìs; i mericàns a’an pierdùt na otantìna di soldàs in  ta li ùltimi dos
setemànis, sensa contà chel nùmar amondi pì alt di irachèns ca sòn stàs
fàs fòu in tal stes timp—un milesincsènt, pì o mancu. Èco, la comunitàt
internasionàl a vorès ristabilì ’l òrdin, la pas, in ta sta nasiòn
disgrasiada e introduši libertàt e democrasìa. Ma libertàt e
democrasìa—un vivi pì o mancu normàl e godìbil, insoma—a nol è pusìbul
fin ca no vègnin ristabilìdis il òrdin e la pas. A è par na rašòn coma
chista che Dante al dìs che il “gjoldi” in tal post celestiàl cal stà
descrivìnt al pol èsi realtàt doma se il post stes al è “sigùr.”

[847] Ta stu nustri mont—in particulàr, Firense.

[848] Enìs = la orsa granda; so fì = l’orsa pìsula. Sti dos costelasiòns
a si li jòdin sempri insièmit ca fàn il so ziru atòr da la stela polar.

[849] Roma di bielèsis di stu mont an d’aveva pì di ogni altri post.

[850] Di Diu.

[851] Stu pari al è San Bernart di Clairvaux. Al è chì coma sìmbul da la
contemplasiòn.

[852] Beatrìs a è metùda in tal ters scjalìn. Tal pì alt a è Maria, tal
secont Eva, tal ters Rachel, e cun ic Beatrìs. Chì—secont i
comentatòus—a si jòt dut un incrošamìnt di aritmetica simbolica. (Il
tre al è la radìs dal nòuf; e sta radìs a raprešenta la trinitàt, e
Beatrìs a ghi fà part dal nòuf, che in ta stu intresamìnt al à tanti
corispondènsis ca sugerìsin la perfesiòn.)

[853] Il paragòn chì al è che luj al è tant lontàn da la višiòn di
Beatrìs la sù in tal alt di luj, coma che un sprofondàt tal mar al è
visìn dal mont indà ca “tona.”

[854] Tal Limbo, prin sercli dal Infièr, a era zuda par suplicà Virgìlio
di judà Dante.

[855] Serf dal pecjàt.

[856] Encjamò.

[857] San Bernart di Clairveaux.

[858] Coma ca ni dìšin chej che di latìn e di grec a s’intìndin, Veronica
a vòu diši “figura vera.” Si chè, la Veronica a sarès chel sudàri, ušàt
da Crist zìnt sù’n tal Calvari, cal à ritegnùt la imàgin da la muša dal
puòr Signòu, imàgin ca è encja il dì di vuèj conservada in ta la
bašilica di San Pieri. La Croàsia ta chej timps là a era un post na
vura lontàn. Vuèj, par significà la stesa roba a si dišarès, forsi, che
par jodi sta Veronica a vègnin fin “da li ’mèrichis.”

[859] A ešìst na storiuta ca dìs che na dì un al à scuntràt San Bernàrt
cal cjaminava besolùt ta la banda di un bièl lac. “Bun dì, Siòr
Bernàrt,” a ghi’a dìt stu chì. “A nol eše amondi bièl stu lagùt?” San
Bernart al à scjasàt il cjaf e vignìnt fòu da li nùlis al à rispundùt:
“Lagùt? Cual lagùt?”

[860] Maria.

[861] Ca sarès il post indà cal va jù il soreli.

[862] Una part dal scjalìn pì alt, indà che Dante al jòt il splendòu di
Maria.

[863] Stu post indà ca stà par spuntà Maria al è pì luminòus di cualsìasi
altra banda dal scjalìn, o almancu cussì a mi pàr di capì.

[864] Chista, a mi par a mi, a è una da li rari vòltis che Dante al uša
un paragòn ca nol somèa adàt a la situasiòn. Tal cašu di Maria il
lustri al è una roba da dešiderà; tal cašu di Fetòn, il lustri cal
ilùmina il timòn al è un lustri cal parta il puòr Fetòn a la so
distrusiòn.

[865] I comentatòus a jòdin sta oriflama coma na antica bandiera di
combatimìnt fransèsa, colorada di ros e di zal. In ta stu cašu, la lus
di Maria.

[866] Ca è doma just, par via che Bernart al era partàt a la
contemplasiòn. A è da notà da l’ùltima riga che encja Dante al stà
otegnìnt chista capacitàt.

[867] Gràsis a Maria, la ferida lasada in tal omp dal pecjàt originàl a è
stada metuda in via di redensiòn.

[868] Eva.

[869] Il cjantòu (o cjantadòu) al è David, cal veva cometùt il fàl di fa
copà Uriah par imposesàsi da la so fèmina, Betseba. La bišàvula di
David a era Ruth.

[870] La roša.

[871] Il mur cal divìt i òrdins daj beàs—chej dal Vecju Testamìnt e chej
dal Nòuf Testamìnt.

[872] Plen, complèt.

[873] Scju poscj’ a no sòn encjamò stàs ocupàs da beàs ca àn da vignì.

[874] La separasiòn a è tra chej—inclùšis li fèminis ebrèis—che crodùt a
ghi vèvin a un Crist futùr e chej, sot di lòu, ca ghi vèvin crodùt a un
Crist zà vegnùt.

[875] San Zuan Batista e i sans ca vegnaràn sùbit nominàs a sègnin la
granda separasiòn no doma fra il Vecju e Nòuf Testamins, ma a mòstrin
pur la corispundensa fra li fèminis e i òmis.

[876] Ta chel intervàl di doj àis fra la so muàrt e la muàrt di Crist,
San Zuan al veva lambicàt—se lambicà a era pusìbul—in tal limbo.

[877] An d’è di comentatòus ca si gràtin il cjaf pensànt a stu pensej. A
eše pusìbul che il nùmar daj “elès” al sedi il stes tant par chej ca’an
vivùt prin di Crist che par chej ca’an vivùt dopo la muàrt di Crist—e
ca pàrin via a nasi e a vivi in nùmars sempri pì als? Jòi i cròt che
scju comentatòus a’an ogni rašòn di gratàsi il cjaf, ma i’ai il timòu
che cul tant gratà a pierdaràn ducju i so cjavièj, e a la fin a no
ghi’n savaràn nè pì nè mancu di prima.

[878] Par via di esi  muàrs prin di vej savùt distìnguj fra ben e mal.

[879] Chej che pì’n bas a sarèsin chej muàrs da frutùs che se di mèrit an
d’àn, a lu’an par via daj genitòus.

[880] I varès preferìt il paragon cal fa Dante fra la inevitabilitàt e
gjustìsia di dut sè ca è cu la curispundensa fra dèit e anèl. Ma stu
paragon a nol à curispundùt a li me ešigènsis di rima. E alòra a
bisùgna contentàsi di cussì.

[881] Di latinìšmos ’l originàl an d’à encjamò di pì! (La zent
imprimurida—“festinada” par Dante—a sarès che rivada chì prima dal so
timp: i frutùs.)

[882] Sta peràula  i no l’ai cambiada par nùja: il furlàn a ghi è còmut
encja a Dante ogni tant!

[883] Diu, al spiega San Bernàrt, al conferìs li so gràsis coma cal vòu
luj. Li so rašòns a sòn sè ca sòn. A Dante—e al rest di nuàltris—a ghi
basta jodi ’l efièt da li gràsis conferìdis: a no ocòr cal savedi li
rašòns.

[884] Ešau e Jacu (Gen. XXV: [25]) a vèvin mostràt di odiàsi cuant ca èrin
encjamò dentri di so mari.

[885] Ta la prima etàt—chè di Adàm a Abràm.

[886] Coma che la circuncišiòn a ghi conferìs virtùt ai màscjus a mi’è
difisilùt capì.

[887] ’L Arcànzul Gabrièl.

[888] Maria, chì clamada Augusta pal fat che ic a regna’n ta stu impero.
I doj minsonàs a sòn Adàm e San Pieri.

[889] San Pieri, sintàt a la destra di Maria, al vèn fàt rišaltà da Dante
pì di Adàm, sintàt a la so sinistra.

[890] San Zuan il Evangelista, cal veva vùt la višion daj momèns brus che
la Glišia a varès vùt da frontà in taj timps da vignì.

[891] Visìn di San Pieri.

[892] Mošè, sintàt visìn di Adàm.

[893] Ana, la mari di Maria.

[894] Lùsia a ghi veva racomandàt di judà Dante in tal so momènt di pì
grant avilimìnt.

[895] Vùt = risevùt. Il sartòu a si adàta a fà’l so indumìnt cu la stofa
ca ghi vèn data. Cussì San Bernàrt a si adàta a la capacitàt di scoltà
e capì cal à Dante.

[896] Maria.

[897] Su li cualitàs di Maria, descrìtis chì taj tre paradòs di stu
tersèt, i sugerìs di consultà i comentatòus.

[898] Tu i ti sòs chè che….

[899] N’altri paradòs: il fatòu di Maria a si a fàt fà da chè che luj al
à fat.

[900] La “roša càndida” dal Empireo.

[901] Tal sens di lus dal misdì, cuant che il soreli al è’n tal punt pì
cjalt.

[902] Pal me jodi. San Bernàrt, coma ca si jòt, al fà dut il pusìbul par
judà Dante.

[903] Ta la so maniera sidina, encja Beatrìs e i àltris beàs a stàn
suplicànt Maria, coma cal stà fašìnt San Bernàrt.

[904] I pensi che Dante al intindi diši che Maria a gradìs il preà di
dùcjus—no doma daj beàs. Ma a pensala ben, nuàltris ca jù cuant ch’i
preàn i preàn par l’intercesiòn di chistu o di chel altri sant o beàt.
Cussi chè, a la fin daj cons, i no sìn pròpit tant lontàns ’l un dal
altri. Sinò a no ni resta che sperà che cualchi sant o beàt la sù a ni
perdoni.

[905] Tal alt di Diu stes.

[906] La lus di Diu a è sostansa in se stesa, mentri che ogni altra lus a
no è che riflesiòn di chista.

[907] I oràcuj da la Sibila, scrìs su fuèis, a vegnèvin spierdùs dal
vint.

[908] S’interna…si scuaderna: stes vocàbuj dal originàl. La metàfora a
funsiona tant ben in tal furlàn che’n tal taliàn.

[909] Espresiòns tomìstichis: sostànsis = sè ca è in se stes; acidèns =
manifestasiòns (variàbilis) da li sostànsis.

[910] La “naf” daj argonàutos a ghi veva fàt ombrena al oceano, roba ca
veva lasàt Netùn a bocja vierta. Che tersina chì a è comentada a lunc
da Vandelli e àltris. Jò i interpreti l’espresiòn “letargu” coma na
maniera di diši di Dante che’n ta stu momènt, jodìnt la conesiòn
universàl fra sostànsis e acidèns, roba che nencja i pì grancj’
filòsofos a jòdin cun claresa, a si sìnt cussì ešaltàt da restà sensa
peràulis, a bocja vierta, coma cal era restàt Netùn stes in tal jodi,
pa la prima volta, n’ombrena insima di luj. E par via da la
straordinaria importansa di sta visiòn, Dante al pensa che un istànt
(punt) e basta di straviamìnt (letargu) al sarès ’l ecuivalènt di
vincjasìnc sècuj di straviamìnt da chel altri straordinàri momènt, chel
di Netùn e Argos.

[911] Diu al restava il stes in ta la so eterna imutabilitàt; ma jò, cul
vuardalu, i rivavi a jòdighi aspiès ch’i no vevi maj jodùt prin di
adès.

[912] Iris = il arcobalèn. (Iris = il Fì; ir’s = iris = il Pari.)

[913] ’L altri ziru (il ters) al sarès il Spìrit Sant.

[914] E ca no podèvin cjatà.









End of Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Paradìs, by Dante Alighieri



*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: PARADÌS ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

This particular work is one of the few individual works protected
by copyright law in the United States and most of the remainder of the
world, included in the Project Gutenberg collection with the
permission of the copyright holder. Information on the copyright owner
for this particular work and the terms of use imposed by the copyright
holder on this work are set forth at the beginning of this work.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.