The Project Gutenberg eBook of De Reis van Prins Scipio Borghese naar de Hemelsche Bergen
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

Title: De Reis van Prins Scipio Borghese naar de Hemelsche Bergen

Author: Jules Brocherel

Release date: November 21, 2006 [eBook #19891]

Language: Dutch

Credits: Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
        Proofreading Team at http://www.pgdp.net/


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK DE REIS VAN PRINS SCIPIO BORGHESE NAAR DE HEMELSCHE BERGEN ***




Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/









  De Reis van Prins Scipio Borghese naar de Hemelsche Bergen.

             Naar het Fransch van Jules Brocherel.





I.

    Van Tasjkent naar Prjevalsk.--De stad Tasjkent.--In
    den tarantass.--Tsjimkent.--Aoulié-Ata.--Tokmak.--De
    bergkloven van Bouam.--Het meer Issik-Koul.--Prjevalsk.--Een
    Kirghizenhoofdman.


Den 28sten Juni, na 34 dagen reizens, kwam ik aan in Tasjkent, de
hoofdstad van russisch Turkestan. Toen ik te Genua aan boord ging,
dacht ik dien afstand in minder dan drie weken te zullen afleggen.

Maar in 't Oosten is men niet zuinig op den tijd. Menschen en
zaken schijnen ten prooi aan een noodlottige inertie, waartegen de
vreemdeling zich te vergeefs poogt te verzetten. 't Was mij dan ook
een verlichting, toen ik op het perron te Tasjkent de lange gestalte
ontwaarde van Don Scipio Borghese, en het gebaarde gelaat van den
gids Zurbriggen. Zij hadden reeds veertien dagen op mij gewacht,
en waren van harte blijde, mij te zien. We besloten ons vertrek op
overmorgen vast te stellen; want het seizoen was reeds ver gevorderd,
en dit was niet in ons voordeel, bij de zware bergtochten die ons
wachtten. Den tijd, die ons overbleef, gebruikten we, om de stad te
bezichtigen en op het Meteorologisch Observatorium onze instrumenten
in orde te brengen. Tasjkent, van oudsher een handelsstad, is zoo groot
als Parijs, maar telt slechts 300 000 inwoners. Op de volksbuurten na,
die in de buitenwijken zijn gelegen, heeft de stad een modern, bijna
amerikaansch voorkomen. Men ziet dadelijk, dat het een betrekkelijk
nieuwe en naar een bepaald plan aangelegde stad is. De breede elkaar
kruisende lanen, meerdere wersten lang, zijn ter weerszijden met boomen
beplant, en worden besproeid door stroomende beken. De russische
huizen zijn comfortabel ingericht, maar meestal niet hooger dan één
verdieping, wegens de veelvuldige aardbevingen. Een houten portaal
vormt altijd den toegang, en zij zijn aan drie zijden omgeven door
een groote schaduwrijke binnenplaats. In de straten ziet men overal
winkels, clubs, bibliotheken en café's, zooals in elke moderne groote
stad. Al wordt Tasjkent in den regel niet uitbundig geprezen, de stad
behoeft volstrekt niet door te gaan voor een oord der ballingschap,
zooals sommige reizigers haar hebben genoemd. Het getal vreemdelingen
onder hare inwoners vermeerdert zelfs voortdurend. De stad is bijzonder
gunstig gelegen voor het handelsverkeer, op de plek waar de wegen
naar Siberië, China, Afghanistan en Perzië samenkomen, en met Europa
door een spoorweglijn verbonden. Bovendien is zij aan alle zijden
omringd door bebouwde gronden, die zich nog steeds uitbreiden. Als
de spoorweglijn gereed zal zijn, die door Semiretchie loopende, zich
bij Taïga met den transsiberischen spoorweg zal verbinden, gaat de
stad een groote toekomst te gemoet. De bazar van Tasjkent is een oude,
vervallen wijk van donkere, modderige straatjes, vol onoogelijke lompen
hangend, en met versleten matten belegd, waar een bonte menigte zich
verdringt en waar, zonderling genoeg, de verschillende ambachten,
die er worden uitgeoefend, in 32 afdeelingen zijn verdeeld, die elk
weer 32 specialiteiten bevatten. De keuze wordt lastig op die manier!

Tasjkent is een ware staalkaart van rassen, die er elk hun eigen
wijk, kerk, taal, kleeding en gebruiken op nahouden, en gelijkelijk
bezield zijn door onderlingen haat. Behalve deze huist hier nog
een uit gemengde bestanddeelen samengestelde menschensoort, die de
eigenlijke volksklasse uitmaakt, de Sarten, een stam van verwijderden,
turksch-mongoolschen oorsprong. Zij vormen een bevoorrechte klasse,
en zijn dan ook vlugger van begrip en meer ondernemend dan de overige
inwoners.

De woningen van het volk zijn treurig slecht gebouwd; zeer laag,
en hoogstens twee of drie vertrekken bevattend, worden ze soms van
hout opgetrokken, maar dikwijls ook bestaan de muren slechts uit
gedroogde klei. Het dak wordt gevormd door een vlechtwerk van takken,
met een laag aarde bedekt, waarop weldra papavers en erwten beginnen
te bloeien.

Gedurende den zomer is dit niet onaangenaam. In de hitte is het
in zulke huizen heerlijk koel, en zelfs in den winter is de dichte
aardlaag voldoende om het weinigje warmte te bewaren, waarover men,
bij geringen voorraad van brandstof, beschikken kan. Maar na zware
regens vertoonen zich scheuren in de kleilaag; deze barst; het geheele
dak stort ineen, en komt neer op de hoofden der verschrikte familie,
soms midden in den nacht. Men draagt dan ook zorg, die onvoldoende
dakbedekking zorgvuldig te onderhouden.

Den 30sten Juni, om vijf uur 's morgens, verlieten wij Tasjkent. De
tarantassen, die we den vorigen avond hadden gehuurd, stonden gereed
op de binnenplaats van het hotel. De bagage wordt opgeladen en wij
nemen plaats binnen in het voertuig, waarin we een soort slaapplaats
weten in te richten met een paar bossen stroo.

Het doel van onzen tocht is Prjevalsk, aan het meer Issik-Koul,
midden in het Hemelsche gebergte. Den afstand van ongeveer 900
K.M. hopen we in een week af te leggen. We zullen natuurlijk dag
en nacht doorreizen, zoolang de toestand van de wegen het toelaat,
de rijtuigen het uithouden, en wij in staat zullen zijn, telkens van
paarden te verwisselen. Op het oogenblik van 't vertrek schijnt alles
best te zullen gaan; de yemtschik klapt met de zweep, de belletjes
van de dounga klingelen vroolijk, en de frissche morgenlucht verdrijft
den slaap, die ons nog in de oogen zit.

Als wij de buitenwijken achter ons hebben gelaten, voert de weg
door het open veld, langzaam stijgend, naar een kale vlakte. Het
dorre, verschroeide gras, waartusschen zich hier en daar troebele
waterplassen vertoonen, strekt zich uit tot waar de wijde verte
samensmelt met den gezichteinder. De oneffen grond, waarover wij
in snelle vaart voortgaloppeeren, wordt langzamerhand hobbelig en
vol kuilen, en wij maken voor 't eerst eens goed kennis met onzen
tarantass. Al klampen wij ons nog zoo stevig vast aan den rand van
de kap, al steken wij onze voeten nog zoo vastberaden voor ons uit
onder den bok, 't is onmogelijk het geweldige schokken en hotsen te
vermijden. Onze voertuigen worden voortdurend snel en in tegengestelde
richtingen bewogen, tegelijkertijd van voren naar achteren en van
links naar rechts, en omgekeerd. Haast nog erger dan op zee. Men wordt
omhooggesmeten en weer neergebonsd, stoot zich tegen scherpe kanten,
of drukt zijn buurman half plat, om een oogenblik later met een smak
weer neer te komen op de valiezen, die ons als zetels dienen. De zon is
intusschen hooger geklommen en brandt ons in het gezicht. De paarden,
die diep in het mulle zand zakken, werpen met hun hoeven stofwolken op,
die ons geheel bedekken, hoewel onze voertuigen opzettelijk op grooten
afstand van elkander blijven. De prins en ik kijken beiden nu en dan
om, om te zien of Zurbriggen en Abbas nog wel achter ons zijn. Dan zien
we noch paarden, noch rijtuig; maar een geweldige stofwolk, die ons in
razende vaart najaagt. Van tijd tot tijd ontmoeten we eindelooze rijen
karren, getrokken door paarden of buffels, die met de koppen aan het
voertuig vóór hen bevestigd zijn. Of ook wel karavanen van kameelen,
die langzaam uitwijken, met wonderlijk schommelende bewegingen van
hun koppen en lijven, alsof de grond hun onder de voeten golft. Zulke
optochten van langzaam voortschrijdende menschen en dieren, allen
van een en dezelfde kleur, geven een indruk, alsof het spoken zijn,
gedoemd om voor eeuwig op aarde rond te zwerven.

Tegen den middag loopt de weg omlaag, met korte zwenkingen langs
de helling van een heuvel, waar, tusschen het groen verborgen, een
klein stroompje vloeit. Aan den zoom daarvan staan, tusschen wilgen,
_yourtes_, (kleine huisjes).

In een bescheiden posthuis gebruiken wij ons ontbijt, terwijl andere
paarden worden aangespannen. Hier en daar in den omtrek gaat de
golvende grond schuil onder gouden korenvelden. Landlieden, te paard,
met de zeis op den schouder, gaan ons voorbij, en anderen keeren
terug, met groote bundels gras voor op hun zadel. Honden loopen onze
paarden na te blaffen, tot we bijna reeds weer midden in de steppe
zijn. Den geheelen middag rijden we verder door een woestijn. De
stantzia's liggen niet allen tusschen het geboomte. Er zijn er ook,
waar het regenwater wordt opgevangen in bakken, die in den grond
zijn uitgegraven. Hoewel wij erg dorst hebben, drinken wij geen
droppel. Kort voor Tsjimkent komen we langs een aantal laag gelegen
plekken, waar het water, dat in de wagensporen geloopen is, het stof in
een taaie slijkmassa heeft veranderd, waaruit wij de wielen bijna niet
kunnen loskrijgen. We beproeven er op zij langs te rijden; maar dat is
nog veel erger. We steken een rivier over, en komen kort daarna in de
stad Tsjimkent. Het is tien uur in den avond. Op een paar lichtjes na,
is het in de stad pikdonker, en van de geheele "groene stad" zien wij
niets dan een onoogelijk posthuis, waar we twee uur moeten wachten,
eer we weer kunnen vertrekken. Er schijnt een generaal te vertoeven,
die naar Viernyi moet, en het spreekt van zelf, dat hij het eerst aan
de beurt komt om paarden te krijgen, wat ons volstrekt niet aanstaat.

Te middernacht vertrekken wij weer, en weldra zijn wij opnieuw in
de steppe. De weg schijnt tamelijk goed, en wij trachten in slaap
te komen. De lucht is betrekkelijk koel en er is gelukkig geen
stof. Zeer vermoeid van dat vier en twintig uren achtereen schokken,
stellen wij pogingen in het werk, om ons op ons gemak uit te strekken,
en doen werkelijk een dutje, ondanks het gerammel van het rijtuig,
het rinkelen der bellen, en de kreten en zweepslagen, waarmede de
koetsier zijn paarden aanzet. Maar weldra schijnt de zon ons recht
in het gezicht, en wij worden weer zoo geducht en aanhoudend op
en neer gehotst, dat wij de oogen wel moeten openen; van slapen is
geen sprake meer. We dalen af langs een kloof, waarin steenen zijn
neergestort door het afbrokkelen van de rotsen, en waar de brokken
steen midden op den weg zijn blijven liggen. Niemand denkt er aan,
ze te verwijderen of op te stapelen aan den kant van den weg. De
yemtschik heeft er de dolle vaart van zijn paarden niet om vertraagd;
behalve waar de helling te steil is, en hij ze wel eenigszins moet
inhouden, doet hij juist alsof hij over een effen grasperk rijdt.

Te Vannovsk, een kleine kozakkenpost, midden in de steppe, moeten
wij wachten, van tien uur 's morgens tot drie uur 's middags. Hier
is het niet de generaal, die voorgaat, maar de post.

Ze weten niet precies, wanneer deze wordt verwacht, maar de bode
is in aantocht, en zal nog vandaag weer vertrekken. Dus weigert
de smotrissiel voorloopig, om ons paarden te verschaffen. Zeer
verbaasd over dien ongewonen staat van zaken, vragen wij nadere
inlichtingen. De smotrissiel vertelt ons, dat ons podoroyne
(reisbiljet) een derde klasse biljet is, en ons dus geen aanspraak
geeft op het geringste voorrecht. Wij kunnen eerst paarden krijgen,
als de post is voorzien. Gelukkig hooren wij 's middags, dat moujiks
uit het dorp ons wel paarden willen verhuren tot aan het volgend
station. Wij onderhandelen over den prijs en krijgen twee troïka's
voor vier roebels. Op de volgende pleisterplaats doen wij hetzelfde;
want de post blijft uit, en wij kunnen moeilijk langer wachten. Tegen
den avond naderen wij den bergpas van Tsjak-Pak, een breede opening
in de Karataou-keten, die als een cyclopenmuur vooruitspringt in de
kale vlakte. Van daaruit geraken wij in een nauwe kloof, bezaaid met
rotsblokken, en waar een witachtig, laag struikgewas groeit. Daar de
helling zeer steil is, zet de koetsier de wielen van de tarantass
vast, om de paarden niet te laten meesleepen door de zwaarte van
den wagen. Wij stappen uit, om ons wat te vertreden, en ontdekken
een heldere bron, die ontspringt uit een rotsspleet. Dat is een
verrassing, want onze kelen zijn droog van de hitte en het stof. Tegen
den nacht komen wij voorbij Aoulié-Ata, een onbeduidend dorpje, dat
bekend is door het graf van een Khan der Kirghizen. Vandaar de naam,
die Heilige-Vader beteekent. Na Aoulié-Ata volgt de streek, die de
chineesche pelgrim Hiouen-Tsang het land der duizend stroomen noemt,
en waar, volgens de overlevering, het eerste koninkrijk werd gesticht
der Kara-Kitaïs, de zwarte Chineezen. Het is het stroomgebied van
den bovenloop der Tsjoe, waarvan de talrijke zijrivieren, die van
de Alexanderbergen neerdalen, het land aan den voet besproeien en
vruchtbaar maken. De Tsjoe zelve, ofschoon een tamelijk groote rivier,
schijnt te verloopen in het woestijnzand. De vermoeiende eentonigheid
der steppen wordt hier dikwijls onderbroken door stroomende rivieren,
welker oevers dicht zijn begroeid met hoog riet, waarin zich wilde
dieren schuilhouden, vooral tijgers, die jacht maken op talrijke
wilde zwijnen en antilopen.

Te Pichpek laten wij den grooten weg, die verder loopt naar Viernyi,
links liggen en maken een omweg, langs het gebergte, dat den rechter
oever van de Tsjoe begrenst. Eindelijk naderen wij de bergketen,
die wij reeds dagen lang aan onze rechterzijde zagen verrijzen,
en waarvan de witte toppen ons als het ware schenen te wenken. Het
landschap is nu van voorkomen veranderd, en met welbehagen rust onze
blik op het groen der weiden. Maar nergens een spoor van bosch of
woud. Zullen wij van dat gezicht gedurende de gansche reis verstoken
blijven? Juist als wij ons dit afvragen, zien wij een rij karren
naderen, beladen met stammen van pijnboomen. Dat is een goed teeken.

Midden in den nacht, na onzen derden reisdag, houden wij stil bij het
station Tjillarik, dat zeer eenzaam is gelegen tegen de helling van een
voorgebergte, aan den ingang van den bergpas van Bouam. Blootgesteld
aan den vinnigen ijskouden wind, kloppen wij aan bij het posthuis;
maar te vergeefs. Wij gaan op verkenning uit, maar bespeuren geen
teeken van leven. Wij zijn reeds half ontmoedigd, en willen maar
weer in de tarantass gaan schuilen, doch Zurbriggen geeft het niet
op. "Al moet ik de deur intrappen", zegt hij, "ik wil weten wat
er achter zit." Hij blijft maar doorbonzen. Eindelijk hooren we
den vloer kraken, en de deur gaat open. Er verschijnt een jongen,
half aangekleed, en met een kaars in de hand. Wij wachten niet af,
of hij ons zal uitnoodigen, binnen te treden, waartoe hij trouwens
ook geen aanstalten maakt. Een enkele blik in de ruimte achter hem is
voldoende, om ons op onze schreden te doen terugkeeren. Wij hooren,
dat er geen enkel paard te krijgen is, en het schijnt ook verstandiger,
daar de weg slecht is, om tot den volgenden morgen te wachten Dan
kunnen in de vroegte de paarden worden gehaald, die nog in de weide
zijn. Wij maken gebruik van dit oponthoud om in onze dekens gewikkeld,
wat te gaan slapen. Bij het aanbreken van den dag worden de paarden
aangespannen en wij rijden verder.

Onze voertuigen hebben hun snelle vaart thans gematigd, en stapvoets
gaat het tegen een steil bergpad op, waarnaast een verschrikkelijke
afgrond gaapt. De weg zelf schijnt een lint, dat over een golvende
oppervlakte is geworpen, en stijgt en daalt met de oneffenheden van
den bodem. De bergkloof, die wij doortrekken, is zeker belangwekkend
voor een geoloog, maar zeer vervelend voor den gewonen reiziger, die
telkens moet uitstappen, en dan nog niet eens vergoeding kan vinden
in een schilderachtig uitzicht. Nadat wij twee pleisterplaatsen
zijn gepasseerd, en weer op den rechter oever van de Tsjoe zijn
teruggekeerd, zien wij in de verte een blauwe watervlakte die zich
uitstrekt zoover het oog reikt. Daarachter verdwijnt de getakte
rand van een bergketen in den nevel, en doet ons zien dat wij het
hooggebergte naderen. 't Is het meer Issik-Koul, en de bergketen
van Terskeï-Ala-Taou. Voor ons ligt een verrukkelijk landschap
uitgebreid. Op den voorgrond  de glooiende helling aan den voet van
den berg, die langzaam afdaalt naar het meer, aan welks zoom, onder
overhangende klippen, troepen wilde zwanen schuilen, pelikanen en
andere watervogels. Heerlijk steekt het geelachtig roode oeverzand
af bij de wisselende tinten van den glanzigen waterspiegel. In de
verte verheffen zich uit een violetten nevel de hooge bergen van de
Terskeï-Ala-Taou, met hun grillige licht- en schaduwpartijen. Alle
kleuren zijn zoo teêr en vaag, dat de afstand van hier tot het
gebergte veel grooter lijkt dan werkelijk het geval is. Gedurende de
eerstvolgende honderd werst blijft de streek woest en onbewoond. De
weg loopt dikwijls langs neergestorte rotsblokken, waarop zich
kleine aardheuvels hebben gevormd, met gepluimd gras begroeid. Wij
jagen massa's hazen op, die naar alle zijden wegvluchten, gretig
bespied door groote gieren, die neerstrijken op een Kirghizengraf,
of hoog boven onze hoofden blijven zweven. Langzamerhand komt er
wat meer leven in de omgeving. Wij zien eenige kudden vee; aouls
der Kirghizen, en Kozakkendorpen; twee van deze zijn zelfs bloeiende
kleine plaatsjes, daar de rivier hun omstreken besproeit. Wij komen
voorbij tallooze Kirghizengraven, 't zij tot kerkhoven vereenigd, 't
zij alleenstaande monumenten. De oevers van het meer Issik-Koul staan
bij de nomaden in den reuk van heiligheid, en rijke lieden laten daar
hun graftombe bouwen. Al die graven zijn opgetrokken uit gedroogde
klei, en hebben meestal den vorm van een afgeknotte pyramide, met
smalle treden. Sommige van die monumenten zijn buitengewoon rijk
versierd, als men in aanmerking neemt in welk een verlaten oord
zij zich bevinden. Vier muren van klei dragen een soort van koepel,
waarop verschillende sieraden zijn aangebracht, schedels van dieren,
glazen kralen, en paardestaarten aan een langen stok bevestigd. De
voorzijde is voorzien van boogvormige openingen en wordt opgeluisterd
door ornamenten en inschriften en relief, alles zeer kinderlijk en
onbeholpen van uitvoering.

Aan de oostelijke grens van het meer nadert het gebergte zeer dicht tot
den oever, en soms is de weg in de rotsen uitgehouwen. De bergwanden
zijn vol gleuven en diepe spleten, en uit die kloven rijzen donkere
dennenbosschen op. Eenzaam en afgelegen spiegelt het klooster van
Troïtsky zich in de wateren van het meer. Het dient tegelijkertijd
als gevangenis, schuilplaats, oord van ballingschap en buitenverblijf.

Den 6den Juli, om tien uur, passeeren wij Preobrajensk, waarvan de
huizen hoog boven elkander tegen een klip zijn gebouwd.

Nu zijn wij nog maar dertig werst van Prjevalsk verwijderd. De
hoogvlakte, die de beide plaatsen scheidt, bestaat uit verschillende
opeenvolgende terrassen, welke doorsneden worden door de diepe
beddingen van den Troum en den Dargalan. Behalve langs den waterkant,
vertoont hier de bodem geen spoor van plantengroei.

Eindelijk hebben wij de laatste golving van het terrein bereikt,
en zien in de verte het oude Karakol, dat schilderachtig te midden
van het groen is gelegen aan den voet van een amphitheater van hooge
sneeuwbergen. Op het eerste gezicht zou men het dorpje voor een
gehucht in de Alpen houden, met zijn torenspits, zijn boomgaarden,
bosschen en gletschers op de hooge toppen. Doch rondom ligt de wijde
steppe, onbebouwd en als door het vuur verschroeid. Dat zachtgroene
plekje, bezaaid met stipjes wit en geel, doet ons oog aangenaam
aan, zelfs van verre gevoelt men den weldadigen invloed van dien
liefelijken plantengroei, en het gezicht van de sneeuw is ons reeds
een verkwikking. Dichtbij de stad Prjevalsk is de weg met populieren
beplant, waarachter zich velden uitstrekken met graan, waartusschen
bonte papavers gloeien. Ter rechterzijde van den weg ligt een kerkhof
met zijn grafheuvels en sarkophagen van klei.

Te twee uur in den namiddag rijden wij de binnenplaats van het posthuis
te Prjevalsk op, en stappen uit de tarantass.

Dat is een verlichting! We zijn bont en blauw en hebben een gevoel
alsof onze ledematen zijn ontwricht. Zurbriggen kan niet nalaten,
zijn blijdschap te toonen over die verlossing. Hij beweert, dat hij
op al zijn reizen in Indië, Australië en Argentinië, nog nooit zulke
ellendige vervoermiddelen heeft leeren kennen.

De smotrissiel biedt ons beleefd de vertrekken aan, waar gewoonlijk
reizigers logeeren. Meubels zijn er niet; maar wij zullen wel op
den grond slapen. Altijd nog beter dan in de tarantass. Intusschen
hebben zich een menigte jongens en leegloopers op het plein verzameld,
aangetrokken door het gezicht van onze vreemde uitrusting. Iets later
verschijnt een forsche politieagent, die onze papieren wil zien. Als
hij hoort wie wij zijn, gaat hij aanstonds naar den gouverneur, die
ons, vergezeld van een tolk, zijn opwachting komt maken. Wij hadden
wel gaarne van de heeren eenige inlichtingen ontvangen omtrent de
Khan-Tengri-groep, en de dalen die daarop uitkomen, maar zij weten
ons daaromtrent niets nieuws te vertellen. De gouverneur belooft
ons echter, dat hij ons door een agent zal laten vergezellen, en de
heer Kross, die tolk en apotheker is, verklaart zich bereid, ons in
ieder opzicht van dienst te zijn. Den volgenden morgen brengt hij
ons bij een Kirghizenhoofdman, die, naar wij hopen, ons inlichtingen
en misschien wel een ervaren berggids kan verschaffen. Het was een
slim oud heer, met één oog, een langen baard en een soort wijden
slaaprok van bontgekleurde zijde. Toen we zijn vervallen woning
binnentraden, zagen we op de plaats een grooten troep kinderen,
aan 't spelen met kippen en ganzen, die naar alle zijden een goed
heenkomen zochten. Hij ontving ons in een vertrek, dat men, het zij
met allen eerbied voor den rang van den bewoner gezegd, gerust een
smerig hol mocht noemen. Er lag niets dan een tapijt op den grond, en
in de hoeken stonden een paar kisten. Wij gaan op zijn turksch naast
hem op den grond zitten en luisteren aandachtig, in de hoop iets te
zullen vatten van het koeterwaalsch, dat hij met ongeloofelijk radde
tong uitbrabbelt. Onze tolk geeft zich niet bijster veel moeite om
het verhaal in het Duitsch weer te geven. Met veel moeite beginnen wij
iets van het betoog te begrijpen; onze gastheer gaat geducht te keer
tegen de nieuwe overheerschers van het land, die hem van zijn vroegere
voorrechten hebben beroofd. Het is niet zeer voorzichtig van hem,
zich zoo vrijmoedig uit te laten. Hij zet zijn beweringen klem bij,
door ons op den schouder te slaan, of vertrouwelijk de hand op onze
knie te leggen, neemt ons soms bij de hand, en spreidt onze vingers
vaneen, als hij iets opsomt. Voor we afscheid nemen, krijgen we nog
tchiaï, die ons gebracht wordt door een van zijn nichtjes, een heel
mooi meisje van zestien jaar, in een nog al luchtig négligé. Van onze
Westersche gebruiken schijnt de oude heer niet te best op de hoogte,
hij slaat met een borstel de suiker op den vloer stuk, en smijt handig
de stukken uit de verte in onze kopjes.

Des avonds gaan we naar den "boulevard". Zoo noemen de aziatische
Russen de parken, die zij in elke stad van eenige beteekenis aanleggen
en zorgvuldig onderhouden. De kerk, het park en de club zijn drie
onontbeerlijke elementen in dit land. We vinden het park van Prjevalsk
zeer merkwaardig, met zijn tuintje van inheemsche planten, en een paar
groote witte steenen, die boven de omringende boschjes uitsteken. Uit
de verte zien wij niet recht, wat ze moeten voorstellen, maar van
dichtbij bespeuren we, dat het ruw gehouwen nabootsingen zijn van
menschelijke gelaatstrekken. Het zijn oude grafmonumenten van de
Nestorianen, volgelingen van een zekeren Nestorius, welke in lang
vervlogen tijden deze streek hebben bewoond.

Wij waren voornemens, te Prjevalsk paarden te koopen, nieuwen
mondvoorraad op te doen en onder de inwoners naar geleiders voor onze
lastdieren om te zien. De paarden kosten ongeveer dertig roebels,
merries tot veertig en vijftig.

De kooplieden echter tot wie wij ons richtten, vroegen ons, daar wij
vreemdelingen waren, het dubbele van dien prijs. Wij verijdelden hun
snoode plannen door een krijgslist, en lieten overal rondstrooien,
dat wij ergens anders moeite wilden doen. Om dit gerucht schijnbaar
te bevestigen, brachten wij zelfs onze voertuigen in gereedheid. Dat
hielp. Van toen af hadden wij de keus uit al de paarden in de stad
en de omstreken, die ons beurt voor beurt op de binnenplaats werden
vertoond. Wij kozen er twaalf uit, zes om te berijden, en zes voor het
dragen van de bagage. Men kan zich moeilijk voorstellen, hoe lastig
het is, om de toebereidselen voor zulk een kleine karavaan tot stand
te brengen, in een land, waar men zich slechts met behulp van derden
verstaanbaar kan maken. Gelukkig dat Abbas zijn uiterste best deed,
en ons trouw en eerlijk ter zijde stond, terwijl de heer Kross ons
terechthielp in de winkels.

De bazar van Prjevalsk wordt veel bezocht door Kirghizen en door
de karavanen, die een druk verkeer onderhouden tusschen Viernyi en
Kasjgar, langs de passen van den Djoukoua en den Bebel. Behalve als
handelsplaats, is het plaatsje van weinig beteekenis. De omstreken zijn
vruchtbaar, rijk aan wei- en bouwland, en er groeien veel vruchtboomen,
maar in deze voortbrengselen wordt geen handel gedreven. Uitgevoerd
wordt alleen opium, wol en bontwerk. Door den transaziatischen spoorweg
zal het dal van Issik-Koul veel winnen; want de alluviale grond is
bijzonder vruchtbaar; water is er in overvloed; de dalen wemelen
van wild, en in de mijnen liggen schatten verborgen. Daarenboven
is de streek zeer gezond; bekoorlijk boven alle beschrijving, en
zij kan roemen op een gematigd klimaat. Eer wij de stad verlieten,
gingen wij nog bloemen brengen op het graf van den grooten onderzoeker
Prjevalsky, voor wien op de plek, waar hij gestorven is, een eenvoudig
gedenkteeken is opgericht. Het staat dicht bij het meer, op den top van
een klip; eenzaam, aan den rand der steppe. Geen betere plek had kunnen
worden gekozen als rustplaats van hem, die de helft van zijn leven
wijdde aan zwerftochten in de eenzame streken van Midden-Azië. Een
rotspyramide draagt een arend, met uitgespreide vleugels, die in
zijn klauwen een russisch kruis vasthoudt en een gebroken ketting,
om door dit zinnebeeld aan te toonen, hoe de russische beschaving het
blinde fatalisme heeft vernietigd, dat deze onbeschaafde volken in
de ketenen der barbaarschheid hield gekluisterd. Ter halver hoogte
van het voetstuk prijkt een medaillon, met het borstbeeld van den
beroemden geleerde, en een opschrift, dat zijn daden vermeldt. Het
graf is door bloemperken omringd, die zorgvuldig worden onderhouden.

Den 11den Juli, om 2 uur 's namiddags, vertrekken wij uit Prjevalsk.

Onze karavaan bestaat uit zeven man en dertien paarden. De
Kirghizenhoofdman had ons beloofd, een zijner onderhoorigen te laten
meegaan, om ons in de bergen den weg te wijzen; maar er verscheen
niemand. Later hoorden wij dat de oude heer nooit werkelijk aan het
hoofd van eenen stam had gestaan; maar dat hij bij de Nomaden als
een wonder van wijsheid, een tweeden Salomo, bekend stond, die de
moeilijkste vragen wist op te lossen. De Kirghizen komen hem dan ook
dikwijls raadplegen en leggen gaarne honderden wersten af, om zijn
hulp in te roepen.

Ons personeel bestaat uit Abbas, een djighite, een jongen russischen
kolonist, Piotra, en een jager, lid van een nomadenstam. Dat zeer
uiteenloopend viertal heeft veel moeite om het met elkander te
vinden. Abbas is oorspronkelijk een echte Iraniër uit Farsistan,
wiens kleedij op zonderlinge wijze herinnert aan de verschillende
streken, waar hij heeft verblijf gehouden. Hij is tenger van gestalte,
en niet groot, met een gewoon gezicht, een ruigen baard en pikzwart
haar, dat in lange krullen over zijn jaskraag golft. Want hij draagt
een europeesch kostuum (jasje, broek en vest, met gele bottines),
waarover en waaronder hij allerlei losgeplooide perzische omhulsels
heeft aangetrokken, die door een gordel met fantasiegesp worden
vastgehouden. Aan zijn zijde hangt zijn onafscheidelijke yatagan,
en op het hoofd draagt hij een deftige muts van schapevel. Uit de
verte ziet hij er krijgshaftig uit, en doet aan een struikroover
denken. Het is een beste man, door en door eerlijk, en die door
zijn talrijke gaven en voorbeeldigen ijver het ver kan brengen; want
hij kan van alles worden, drogman, kok, aanvoerder eener karavaan,
en wie weet wat nog meer. De djighite is een soort politieagent in
dienst van de russische regeering. Hoewel hij evengoed een Kirghies
is als de nomaden, waarover hij gezag heeft, vindt hij zich veel
voornamer dan zij, en behandelt hen als uitvaagsel. Het spreekt
van zelf, dat bij het innen der belastingen een groot gedeelte in
zijn zak verdwijnt, daar de ambtenaar zelf niet al te best op de
hoogte is van de statistiek zijner belastingschuldigen. Onze agent
had een stuk bij zich, opgesteld in de russische taal en in die der
Kirghizen, voorzien van het zegel van den gouverneur, waarin stond,
dat hij ons als vrienden moest beschouwen, en ons alles verschaffen
wat wij noodig hadden. Dat stuk was als 't ware een talisman, die onze
onschendbaarheid waarborgde. Daar wij onder de bescherming van Rusland
stonden, zouden de nomaden zich wel wachten, ons ook maar het geringste
in den weg te leggen; want de minste tekortkoming tegenover ons zou
hun duur te staan zijn gekomen. De djighite draagt als teeken zijner
waardigheid een ijzeren plaatje op zijn tschiapann, en is gewapend met
een sabel en een revolver. Onze vriend ziet er zeer schrander uit, en
behandelt ons uiterst beleefd, al wordt hij niet door ons betaald. Hij
krijgt echter een geschenk, als hij zijn plichten trouw nakomt.

Piotra en de jager zijn minder gewichtige personages. De eerste
is de zoon van een Kozak, die te Prjevalsk woont; hij fungeert als
onze huisknecht. De jager, Kirghies van top tot teen, is de beste
leidsman voor een karavaan, dien men kan wenschen; hij past goed op
de paarden en zorgt, dat wij geen ongelukken krijgen; maar als we
aan een pleisterplaats zijn gekomen, valt hij als een blok in slaap,
en wordt vooreerst niet weer wakker.

Na Prjevalsk volgen wij den weg, die door den Santachpas langs de
bergketens van Ala-Taou en Koungheï-Ala-Taou voert, en te Viernyi
uitkomt. De weg loopt door een vruchtbare, maar weinig bebouwde streek,
aan den voet van het Ala-Taou gebergte.

Na een tiental wersten te hebben afgelegd, komen wij in Aksouïskyie,
een havelooze Kozakkenkolonie. De geheele bevolking komt naar ons
kijken; de mannen, met zware laarzen en roode hemden, die over
hun broek hangen, groeten eerbiedig. De forschgebouwde vrouwen,
in felgekleurde lompen gehuld, staan met de handen in de zijden in
de deur.

Tegen zeven uur houden wij stil aan den zoom van een beek, om
te kampeeren. Iets verder staan een twintigtal hutten achter een
wilgenrij, dit is Djarghess, een andere Kozakkenkolonie. Onze komst
lokt eenige nieuwsgierigen, Kozakken uit het naburig dorp, die op
hun gemak bij ons komen zitten. Eene vrouw is zelfs zoo vriendelijk,
ons een pot met melk aan te bieden. Wij geven haar stukken suiker,
waarvan zij veel schijnt te houden.

Terwijl ons middagmaal wordt bereid, wandelen wij rondom de tenten,
en bewonderen den prachtigen zonsondergang.

Stroomafwaarts zien wij het riviertje Djargalan door de blauwe
vlakte kronkelen, waarin eenige alleenstaande boomen zich donker
afteekenen tegen de gouden avondlucht. Langs de bochten der rivier
liggen de yourtes of tenten der nomaden verspreid, in zalige rust,
en uit hun koepelvormige daken stijgt stil de rook naar boven. Links,
tweehonderd werst van ons verwijderd, steken de Alexander-bergen,
zacht lila getint, hun besneeuwde kruinen omhoog. Rechts springt
de Ala-Taouketen naar voren, donkerder van kleur, en hier en daar
schel verlicht door de ondergaande zon. Het meer ligt verborgen in
den dichten nevelsluier, die in de avondkoelte daaruit opstijgt.

Maar Piotra, de Rus, heeft ons middagmaal gereed gemaakt, op een
vilten tapijt voor de tent van den prins. Wij gaan in opgewekte
stemming zitten of liever liggen, op onzen elleboog steunend, rondom
de servet, waarop ons eenvoudig en sober maal gereed staat. Gebraden
kip staat ook op het menu; maar deze is helaas onwrikbaar taai. Om
10 uur kruipen wij in onze slaapzakken, 't Is de eerste nacht,
dat wij buiten kampeeren. Ons lichaam heeft al vrij wat uitgestaan,
onze huid is langzaam aan haast ongevoelig geworden in de tarantass;
maar toch hindert het ons als we nu en dan in onzachte aanraking komen
met kleine steentjes. Het duurt echter niet lang, of de vermoeidheid
doet ons in Morpheus' armen vergetelheid vinden.





II.

    Het dal van Tomghent.--Een aoul der Kirghizen.--Wij trekken
    over den Tomghent-pas.--Bergpaarden.--Een verlaten vallei.--De
    Kizil-Tao.--De Saridjass.--Kudden paarden.--Het dal van
    Kasj-Kateur.--Gezicht op den Khan Tengri.


Den 12den Juli zijn wij al om 5 uur op de been; maar wij moeten
ontbijten, de paarden losmaken en de bagage verdeelen en opladen,
zoodat het reeds zeven uur is geworden, als wij opbreken. Intusschen
zijn ons verschillende karavanen voorbijgetrokken; Kirghizen, die naar
de Alexanderbergen tijgen, om nieuwe weiden te zoeken. Die lange rijen
mannen, vrouwen en kinderen, op paarden, kameelen en ossen gezeten, die
duizenden schapen, voortgestuwd als een levende golf, die honderdtallen
van paarden, met hun bonte dekkleeden, die troepen aan elkaar gebonden
kameelen, in eentonige rijen voortschrijdend onder lasten van allerlei
aard;--het aanhoudende geklikklak der hoeven op de steenen van den weg,
waartusschendoor het gehinnik weerklinkt der veulens, die hun moeders
zoeken, het geblaat der lammeren; de doordringende kreten der kameelen,
het fluiten en roepen der herders.... al die gezichten en geluiden
smelten samen tot één geheel, een wonderlijk treffend schouwspel,
dat een onuitwischbare herinnering achterlaat.

Kort na Djarghess loopt de weg langs een rotsachtige verhevenheid van
den bodem en begint langzaam te stijgen langs de linkerhelling van
het Djargalan-dal. Meer stroomafwaarts zien wij een geheele stad van
yourtes, aan de rivier gelegen, waaruit tallooze kudden wegtrekken,
terwijl wij de lieden, die zich om de tenten bewegen, als kleine
poppetjes kunnen onderscheiden. Onze weg voert nu naar den ingang van
het Tomghent-dal, waarvan de zijden met dichte dennenbosschen zijn
bedekt. Wij volgen den linkeroever van den stroom, zeer belemmerd
door de stammen en takken, die ons den weg versperren. Toch wordt
de weg geregeld begaan door de Kirghizen aan de andere zijde van den
berg; maar niemand denkt eraan, die lastige hindernissen uit den weg
te ruimen. Wij bewonderen de handigheid, waarmede onze paarden de
gevaarlijke plekken weten te vermijden, en mogen hun daarvoor wel
dankbaar zijn; want de geringste onvoorzichtigheid of mispas zou
voldoende zijn om ons in de rivier te doen storten, die schuimend
in de diepte bruist. Langs een primitieve brug van boomstammen,
dwars over twee balken geworpen, bereiken wij den anderen oever. Nu
volgt de eene steile helling na de andere, en ons pad is bezaaid
met losse steenen, die kletterend onder de hoeven der paarden
wegglijden. Op een zeker punt schijnen neergestorte rotsblokken ons
den weg te zullen versperren; maar als geitjes zoo vlug en behendig,
springen de verstandige dieren van den eenen steen op den anderen,
en zetten voorzichtig de hoeven in gleuf of spleet, zonder daarbij
ooit hun pooten te bezeeren. Het woud wordt thans minder dicht;
de vallei opent zich, en in een wijden boog zien wij de groene
weiden afdalen naar de rivier. Wij volgen den stroom, en komen aan
een Kirghizen-aoul, bestaande uit eenige hutten, langs de rivier
verspreid. Al de bewoners komen naar buiten en zien ons angstig aan,
blijkbaar doodelijk verschrikt door onze onverwachte verschijning. Het
geweer, dat Zurbriggen over den schouder draagt gegespt, schijnt hun
alles behalve geruststellend.

Een der mannen, die den djighite herkent, komt vragen, wat wij hier
komen doen. Wij houden tegenover hen stil in een glooiing tusschen de
heuvels. Terwijl wij onze tenten opslaan, brengen zij ons room, melk
en borsaks (beschuiten van gerstenmeel in schapenvet gebakken). In
ruil daarvoor geven wij de vrouwen ringen en kammen van aluminium,
waarmede ze blijkbaar verrukt zijn. Een jong meisje is erbij, met
roode wangen en geregelde trekken. Ze draagt een muts van vossenvel,
waaronder een menigte gitzwarte haarvlechtjes uithangen, en onder haar
half openhangende tschiapann teekent zich een kloeke, forschgebouwde
gestalte af. Onder het heengaan voelt zij zich gedrongen, hare innige
blijdschap over het onverwachte geschenk te uiten, door haar kleine
broertje zoo hard met de vuist te stompen, dat hij telkens weer in
't gras rolt. Het is maar onschuldige plagerij.

13 Juli. Hoogerop splitst zich het dal. Wij houden links, in westelijke
richting. Twee ruiters komen van de hoogte afdalen, en gaan ons
tegemoet. Zij wenden zich tot den djighite, die hun zijn gezegeld
papier laat zien. Daar zij het niet kunnen ontcijferen, roepen zij
een jongen man, die de eenige geletterde van den stam blijkt. Als zij
hooren wie wij zijn, gaan zij den boloch, of het hoofd van den stam,
van onze komst verwittigen. Bij de eerste hut aangekomen, worden wij
omringd door een menigte lieden in lange gewaden, met mutsen van
schapenvacht op het hoofd. Vooraan staan de oudsten van den stam,
met den boloch, die ons welkom heet in een onbegrijpelijk taaltje,
terwijl hij gedurig diepe buigingen maakt, met zijn handen op zijn
buik over elkaar geslagen.

Er wordt een tapijt op het gras gelegd, en hij noodigt ons uit
om plaats te nemen. Terwijl wij afstappen, houden eenige mannen de
teugels van onze paarden vast. Allen gaan in wijde kringen om ons
heen zitten; er wordt een zak met koumiss gebracht, en porseleinen
kommen. Dit zijn voorwerpen van weelde voor de inboorlingen; ze komen
alleen bij feestelijke gelegenheden voor den dag, en worden bewaard
in gevoerde doozen, die tchiennegat genoemd worden.

De geheele karavaan doet den koumiss van den boloch eer aan, behalve
Zurbriggen en ik. Gehoor gevend aan de herhaalde en vriendelijke
uitnoodiging van onzen gastheer, waag ik het, de kom aan mijn lippen
te brengen; maar de inhoud verspreidt zulk een ondragelijken stank,
dat ik het hoofd moet omdraaien om niet onpasselijk te worden. Men
zegt dat de koumiss een mousseerende drank is, zeer verfrisschend en
aangenaam van smaak.

Dat mag waar zijn; maar hij wordt toebereid in leeren zakken, die
een paar duim dik onder het vuil zitten, en in de melk zelve drijven
allerlei bestanddeelen, die ver van smakelijk zijn. Wat het meeste de
belangstelling dezer nomaden gaande maakte, waren onze met spijkers
beslagen zolen en de karabijn van Zurbriggen. Deze ging van hand tot
hand, terwijl onze laarzen bevoeld werden, en zij het zelfs de moeite
waard vonden, de spijkers in onze zolen stuk voor stuk te tellen.

Daar het wat laat wordt, vinden wij het geraden, onze reis nu maar
voort te zetten. Eenige ruiters bieden aan, ons te vergezellen tot
aan den Tomghet-pas. Wij komen nog verschillende yourtes voorbij,
waar vrouwen bezig zijn schapenvellen te looien, en repen stof ineen
te vlechten. De vellen worden over in den grond gestoken paaltjes
gespannen, en bedekt met een mengsel van gestremde melk en kleiaarde,
dat om den anderen dag vernieuwd moet worden; daarna kan men ze met
een mes afschrapen. Kudden schapen, geiten en kameelen zijn aan beide
zijden van het dal verspreid, tot aan de grens waar de sneeuw begint.

De weg wordt nu zeer steil, en de laag van losse steenen en rotsbrokken
steeds dieper. Om twaalf uur 's middags hebben we den voet van
den pas bereikt. Een kale gletscher, zonder sneeuw, waarover in
de schuinte een donkere streep loopt, strekt zich voor ons uit. In
gewone omstandigheden d.w.z. als er veel sneeuw ligt, volgt men die
donkere lijn, het spoor der voorbijgetrokken karavanen. Maar deze
weg is thans onbegaanbaar. De paarden zouden op het gladde ijs niet
staande kunnen blijven, en wij zouden onvermijdelijk in de diepte
storten. Wij zullen dus maar rechtuit den gletscher beklimmen en niet
in een schuine richting.

De afstand tot den top is zoodoende korter, en de paarden zullen hier
meer houvast hebben voor hun voet. Terwijl de bagage wordt afgeladen,
gaat Zurbriggen treden hakken in het ijs, en ik volg hem op den
voet, met mijn paard bij den teugel. Na een vijftig meter te zijn
gestegen, bemerk ik dat het dier niet zijn hoeven in de holten zet,
maar bij voorkeur iets op zij blijft stappen, waar een laagje vrij
hard geworden sneeuw ligt. Zeer ingenomen met mijn schrander ros,
dat een geboren bergbeklimmer schijnt, laat ik hem zijn gang gaan,
en bereik zonder ongeval den top. Op die wijze kregen wij al onze
beesten naar boven. En daarop volgde de bagage. De Kirghizen bewezen
ons, ondanks hun onvoldoend schoeisel, uitstekende diensten. Toen
alles klaar was, en wij onzen inwendigen mensch een weinig wilden
versterken, brak een hagelbui los, die ons in een oogwenk doornat
maakte. Wij moesten onze maag hare eischen voorloopig ontzeggen en zoo
spoedig mogelijk die hooggelegen plek (3545 M.) verlaten, te meer daar
de ijskoude wind gevaarlijk dreigde te worden. Wij daalden langzaam
aan de andere zijde naar beneden, en bereikten na eenige buitelingen
den weg naar het Kizil-Taodal.

We kampeerden tegen de helling, en de paarden deden zich heerlijk
te goed aan het dichte, hooge gras. Er was echter op die bekoorlijke
plek geen brandstof te vinden. Waar wij onze blikken ook lieten weiden,
geen spoor van struik of boom. De vallei scheen onbewoond, en dus waren
wij niet alleen verstoken van brandhout, maar ook van vleesch en melk.

Daar hadden we niet op gerekend, en onze djighite, die toch
op de hoogte had moeten zijn van den toestand, had ons niet
gewaarschuwd. We liepen met onzen ruimen voorraad proviand nog wel
geen gevaar te verhongeren; maar wij wilden dien liever bewaren
voor het hooggebergte. Daar wij echter nog in de buurt waren van een
Kirghizenstam, en ook het bosch niet ver achter ons lag, besloten wij
den volgenden morgen Abbas en den djighite naar den boloch te zenden,
om een kudde schapen en een vracht hout te koopen. Intusschen zochten
wij gras en droge wortels, waarmede wij niet zonder moeite een vuurtje
aanlegden. Het duurde twee uur eer we een kopje thee konden krijgen, en
het eten, met veel moeite klaargemaakt, was niet bijzonder lekker; maar
dit was een kleinigheid, vergeleken bij de heerlijke gewaarwording,
althans iets warms in de maag te krijgen.

14 Juli. Terwijl Abbas en de djighite den terugweg weer aanvaarden,
om schapen en hout te halen, gaan wij op verkenning uit in het
bovengedeelte der vallei. Een machtig amphitheater van bergtoppen
en gletschers strekt zich voor ons uit, waardoor een menigte beken
stroomen, die de met gras begroeide golvingen van den grond besproeien.

In het Noorden en het Zuiden openen zich twee passen; de eene, de
Karaguer-pas, mondt uit in den oostelijken tak van het Tomghent-dal;
de andere, die hooger is gelegen, en meer moeilijkheden oplevert,
is de Otrouk-pas, die in den anderen tak van de vallei uitkomt.

Des avonds komen onze vrienden terug met een geheele kudde schapen en
geiten, en twee ossen, beladen met boomstammen. De boloch en eenige
leden van den stam kwamen zelfs mede. Twee jongelieden bleven bij
ons, als drijvers. Nu bestond onze karavaan, menschen en dieren
medegerekend, uit drie en zestig koppen.

Het dal Kizil-Tao heeft zijn naam te danken aan de kleur der steenen
die daar worden gevonden. Kizil beteekent in de taal der Kirghizen
rood, en Tao steen; het is dus het dal der roode steenen. De dalen,
toppen en passen van den Tiensjan ontleenen allen hun namen aan
de kleuren of vormen van sommige voorwerpen, wier grilligheid de
verbeelding der inwoners heeft getroffen. Twee valleien monden in
het dal van Kizil-Tao uit, dat grootendeels onbewoond is; rechts
die van Otrouk, en links die van Berkout, welke naar het plateau van
Saridjass voert. In den bergwand, die het Kizil-Tao-dal scheidt van
het dal Keou-eou-leou, opent zich de Torpeu-pas (3066 M.) van waar
men een uitgestrekt berglandschap overziet. Deze doorgang, die niet
op de russische kaarten is aangegeven, is de meest gebruikelijke weg
voor de nomaden, die het dal van Kizil-Tao doortrekken.

Dit dal, tot nog toe bijzonder breed, vernauwt zich plotseling tot
een smalle kloof, waar de stroom zich slechts met moeite een doortocht
baant. De weg loopt vlak langs de rivier, die hij nu en dan doorsnijdt,
om bochten te vermijden. Somtijds moeten wij dan de rivier oversteken
op plaatsen, waar de bedding zichtbaar is, om niet door den stroom te
worden medegevoerd. Maar wij kunnen niet altijd een doorwaadbare plek
vinden, en dan moeten wij maar, zoo goed het gaat, de overzijde zien
te bereiken. De schapen worden dan een voor een in het water geworpen,
en redden zich, zoo goed zij kunnen. Het was een droevig gezicht, de
arme beesten, tegen wil en dank in het water gesmeten, te zien heen en
weer slingeren; soms tegen de rotsen gedrukt, of in een diepte zinkend,
om toch altijd, na een heldhaftige worsteling, bevend van angst,
den tegenoverliggenden oever te bereiken. Als zij er kans toe zagen,
klommen zij tegen de steile kanten van den berg op, en dan moest de
herder halsbrekende toeren verrichten, om ze weer terug te halen.

Langzaam aan naderen wij het dal van Saridjass, een oord van
verschrikking, een verwarde opeenstapeling van rotsblokken,
waartusschen een breede stroom zijn troebele wateren voortstuwt. Wij
begrijpen niet, waar al dat water een uitweg moet vinden, want aan alle
zijden verheft zich een ondoordringbare bergmuur. Zou er misschien
ergens een geheimzinnige onderaardsche uitweg zijn? Het is ons niet
mogelijk, thans dit raadsel op te lossen. De russische topographen
weten er niet meer van dan wij; want op de kaart die wij bij ons
hebben, schijnen zij met die rivier geen weg te hebben geweten,
en laten haar verdwijnen in het Keou-eou-leou-gebergte.

De weg loopt langs de zijden der steile berghelling, telkens
onderbroken door neerstortingen, en daalt dan weer af naar den oever,
om weldra weder nieuwe hoogten te bestijgen. In gleuven en spleten
schuilt eenig laag struikgewas, en boven langs den rand der klippen
steken enkele magere dennen tegen de lucht af. Iets verder zien wij
een groot rotsblok midden in de rivier gelegen. Op den top verheft
zich een kleine "cairn", een hoop steenen, waarop een paal staat met
een paardenschedel. Dat zonderlinge gedenkteeken dient ter herinnering
aan eene dramatische gebeurtenis, die hier heeft plaats gegrepen. De
schedel behoorde aan het krijgsros van een Kirghizenhoofdman, een
torgoï, die omkwam bij het oversteken der rivier, ten tijde van de
russische overwinning.

17 Juli. Uit de verte schijnt het dal van Saridjass een onmetelijke
vlakte, begrensd door een rand van sneeuwtoppen. Maar van
naderbij staat men verwonderd over het zonderlinge voorkomen van
die uitgestrektheid, waarvan men zich een geheel ander denkbeeld
had gevormd. Behalve de reusachtige afmetingen, is er niets in het
landschap dat aan een vlakte herinnert. Het is een aaneengeschakelde
rij golvingen, heuvels en uitsteeksels, vol nauwe gangen, kleine
dalen en diepten, alles bedekt met schraal gras, waartusschen hier en
daar de gele aarde te voorschijn dringt, of waaruit zich rotsblokken
verheffen, die een metaalachtigen weerschijn vertoonen, en om wier
voet het modderige water schuimt der rivier. Het is onmogelijk om
bij een oppervlakkige beschouwing de oorzaak van dat verschijnsel
te gissen. Bij elke bocht van den weg staat de reiziger voor
raadselen, die de knapste geoloog niet zou weten op te lossen. Het
gletschertijdperk moet wel groote omwentelingen hier hebben teweeg
gebracht, daar het zulke diepe sporen van heftige beroering heeft
achtergelaten.

Onze karavaan trekt gestadig verder, langzaam en zwijgend als een
begrafenisstoet. De hitte is ondragelijk geworden en het landschap
blijft kleurloos en eentonig. Wij steken beken over, klimmen tegen
oevers op, trekken hellingen langs, dringen tusschen rotswanden door,
om weer naar de bedding eener rivier af te dalen, en zoo gaat dat
steeds verder. Nu en dan schrikken wij op door den schreeuw van
een marmot.

We loopen in de richting, waar het geluid weerklinkt; Zurbriggen
stijgt af, legt zijn geweer aan, en wacht geduldig tot het beestje
zich zal vertoonen, een schot valt, en het arme slachtoffer wordt
bij de overige zegeteekenen gevoegd, die den zadel van onzen gids
sieren. Ik kijk, daar ik niets beters te doen heb, naar onze schapen,
die door den Kirghizen-jongen worden voortgedreven. Men wordt verbazend
plat en nuchter op zulk een reis. Dikwijls is 't onze eenige troost,
te weten, dat er altoos ten minste nog iets te eten valt. Maar op
gastronomische genietingen behoeft men zich niet voor te bereiden. De
edele kookkunst wordt hier veronachtzaamd. Door dat voortdurende
te paard zitten, de snelle stofwisseling en de opwekkende berglucht
krijgt men een verslindenden honger, en als 't etensuur aanbreekt,
zijn wij maar al te blij, dat we mogen aanvallen op wat Abbas ons
voorzet. Als we maar iets te eten krijgen, en vooral genoeg, dan is het
goed. De hoeveelheid is het eenige, waarop het aankomt. De arme kleine
lammetjes met de zonderlinge geschoren vetbulten op hun achterlijf,
hadden haast geen tijd, om een enkel grassprietje af te rukken; de
onverbiddelijke herdersjongen liet hun daartoe geen gelegenheid. Ze
moesten onophoudelijk op een drafje blijven loopen, om de paarden te
kunnen bijhouden. Als ze een beek moesten overzwemmen, hieven ze een
hartverscheurend, jammerlijk geblaat aan, want ze hadden verbazend veel
tegen op dat water, al konden ze uitstekend zwemmen. Dikwijls echter
was de rivier diep en de stroom sterk en dan leek het wel, of allen
met elkaar zouden verdrinken; zoo ver werden ze soms medegesleurd. Als
ze dan ook 's avonds in ons kamp eindelijk met rust werden gelaten,
vielen de arme beesten neer van vermoeidheid, te uitgeput, om het
weinigje voedsel te zoeken, waaraan zij behoefte hadden.

De twee ossen zagen er bespottelijk uit, met een houten ring door
hun neus, hun hoekige schoften, en hun lading boomstammen, die aan
het eene einde op een soort ruw zadel waren bevestigd, en met het
andere uiteinde los over den grond sleepten. Als ze tegen een helling
opklommen, was het soms een angstig gezicht, en bij het oversteken van
een rivier wisten ze zich nu en dan geen raad, en bleven maar midden
in het water pal staan, tot wanhoop van hun drijvers, die hen met geen
mogelijkheid tot voortgaan konden bewegen. 's Avonds kampeerden wij,
bij gebrek aan gunstiger gelegenheid, in de buurt van een moeras. Het
water daaruit, waarvan wij dronken bij het middagmaal, bezorgde ons
krampen, waardoor we den geheelen nacht wakker lagen.

Al spoedig nadat we ons weer op weg begaven, kwamen wij voorbij de
vallei van Berkout, waarvan de pas in het Kizil-Tao-dal uitmondt. De
bergrug, die dit dal van de Saridjass-vallei scheidt, is een
reusachtige moraine, bedekt met weiden, waartusschen enkele rotsgroepen
zijn verspreid, die de treurige eentonigheid van het landschap
eenigszins verlevendigen. Iets later zien wij een troep ovispoli,
aan de overzijde der rivier, die rustig aan het grazen zijn. Deze
dieren zijn zoo groot als kalveren, maar steviger gebouwd, met een
dikke, ruigblonde vacht, en hebben een paar groote, spiraalvormig
gewonden horens aan weerszijden van den kop. De Kirghizen noemen ze:
Kaudja. Deze wilde schapen komen veel voor op de hoogvlakten van het
Pamir- en Tien-sjangebergte. Zij worden niet aangetroffen op steile
hellingen, want zij zouden met hun wijd uitstaande horens zich daar
stooten aan de rotswanden. In den herfst leveren de mannetjes verwoede
gevechten. Meestal stoot een van de beide tegenstanders den schedel te
pletter, en zijn lijk wordt spoedig de prooi van roofvogels en wilde
dieren. Hun horens blijven liggen, en worden soms verzameld door de
nomaden, die ze neerleggen op rotsen, welke door hun grillige vormen
hunne opmerkzaamheid hebben getrokken.

Op het plateau van Saridjass weiden duizenden kudden paarden, die
in de hoogst gelegen dalen zijn verspreid. De streek is daarvoor
bijzonder gunstig; de grond is er tamelijk vlak, en al is het gras
niet zeer welig, er is toch genoeg om die honderdduizenden dieren te
voeden. Het opzicht over al die kudden is aan een betrekkelijk gering
aantal bewakers toevertrouwd. Zij hebben dan ook niet veel te doen;
niet anders dan de dieren gedurende den dag in het oog te houden en ze
's avonds rondom hun tenten te verzamelen. Maar overigens hebben die
arme herders geen aangenaam leven. Zij slapen onder een overhangende
rots, of onder een stuk vilt waarvan ze een soort tent maken; zelden
in een yourte, en zij gebruiken geen ander voedsel dan koumiss.

Al die paarden zijn het eigendom van Kozakken uit Semiretchie en
Dzoungarie. Tweemaal in het jaar komen zij de beste uitzoeken, en
brengen een aantal paarden naar de jaarmarkten van Kouldja, Aksou, of
Kasjgar, waar zij ze verkoopen, voor 15 à 30 gulden het stuk. De grond,
waarover wij loopen, vertoont een menigte rechte, evenwijdige voren,
alsof er een ploeg over was gegaan. Dat hebben de paarden gedaan,
die evenals kameelen, gaarne naast elkaar loopen, en zoodoende zooveel
regelmatige wegen vormen, als de beschikbare ruimte maar toelaat.

De rivier is uit het gezicht verdwenen, en nu schijnt het alsof het
geheele dal een groote weide is. Maar dit komt, omdat de rivier hier
door een kloof stroomt, met steile hellingen. Later komt zij weer te
voorschijn en verspreidt zich in verschillende richtingen. Het plateau
is echter nu ten einde, en wij bevinden ons weldra in de hoogere
bergstreek. De lucht is scherp geworden, wij voelen de nabijheid der
gletschers. En waarlijk, aan onze rechterzijde rijst plotseling de
wand van het dal hoog op, en boven de uitgetande toppen verrijzen de
gletschers, hoog uitstekend boven de moraines aan hun voet. Tegen den
avond zijn wij genaderd tot den ingang van het dal van Kasjkateur,
dat zich opent aan de rechterzijde van de Saridjass-vallei, en langs
twee passen toegang geeft tot de dalen van Kokdjat en Kapkak, in het
stroomgebied van den Ili.

19 Juli. De Khan Tengri, de vorst der Hemelen, zooals de Mongolen
hem in hunne schilderachtige taal noemen, is de hoogste top van het
Hemelsche gebergte.

Die verheven naam is volstrekt niet misplaatst, als men de ligging
van den berg in aanmerking neemt, en laat zich bovendien verklaren
door zijn buitengewone hoogte, die volgens sommige reizigers meer
dan 7200 Meter bedraagt.

Bijna alle barbaarsche volken, die in aanhoudende aanraking zijn met
de woeste natuur, zijn geneigd onbezielde voorwerpen te verheerlijken
en beteekenisvolle namen te geven aan al wat door buitengewone
eigenschappen treft of hun begrip te boven gaat. Wat Midden-Azië
betreft, mag men gerust zeggen, dat al de namen van steden, rivieren,
meren en bergen de uitdrukking zijn van een of andere gewaarwording,
die hun gezicht bij den bewoner dier streken heeft opgewekt, toen
hij ze voor het eerst aanschouwde. Het ware te wenschen, dat de
onderzoekers dezen regel zooveel mogelijk trachtten te volgen, en
niet door het geven van geleerde namen, buiten eenig verband met de
plek die zij heeten aan te duiden, de veel oorspronkelijker benamingen
verdrongen, uit de ongekunstelde indrukken der bewoners ontstaan.

De juiste plek, waar de Khan Tengri ligt, is nooit nauwkeurig
aangegeven. De aardrijkskundigen hebben hem overal heengezet,
behalve op de plek, waar hij zich werkelijk bevindt. Zelfs de enkele
reizigers, die hem hebben aanschouwd, stemmen in hun opgaven niet
overeen; ongetwijfeld omdat zij hem slechts op een afstand zagen,
van uit een der dalen, die zich uitstrekken aan zijn voet.

Terwijl hij zichtbaar is van de vlakte van Tekès, twee honderd wersten
verder noordwaarts gelegen, en eveneens van af den weg van Kasjgar naar
Koutcha, bedekken hem overal elders de berggevaarten, waartusschen
hij zich verheft. Op eenige van de kaarten, die wij onder de oogen
kregen, scheen de Khan Tengri een op zich zelf staande bergtop, ten
Noorden van het stadje Baï, op den weg naar Ak-Sou. Afgaande op de
inlichtingen, die ons in Prjevalsk waren verstrekt, en volgens de
aanwijzingen der russische kaart, die wij raadpleegden, moesten wij
nu vlak bij den top zijn, daar wij ongeveer twintig werst verwijderd
waren van het eindpunt van het Saridjass-dal; dus op de plek zelve,
waar de berg heette te liggen. Wij brandden van verlangen om hem van
naderbij te beschouwen, en verbeidden reeds vol ongeduld het oogenblik,
waarop wij onze opwachting konden maken bij dien geheimzinnigen vorst,
die al maandenlang onze gedachten had vervuld.

Wij besloten dus om een der toppen te bestijgen in het dal van
Kasjkateur, die hoog genoeg zou zijn, om er een uitgestrekt vergezicht
te genieten. Om tien uur kwamen wij aan op den Kasjkateur-pas, den
gewonen weg der nomaden, die zich bezighouden met de paardenteelt op
het Saridjass-plateau. Uit den pas komt men door het dal van Kokdjart
in de dorpen Tald-Boulak, Dgilkarkara en Kheghen.

Ten Zuiden van den pas verhief zich een witte pyramide van ijs, met
uitstekende rotspunten. Daarheen richtten wij onze schreden en na twee
uren bereikten wij zonder moeite den top, die gevormd werd door een
kap van sneeuw, en van waar men een wijd uitzicht had over de vallei
van Kapkak. Toen wij onze sneeuwbrillen afzetten, om beter te zien,
moesten wij eerst de oogen sluiten voor het verblindende licht. Nog
nooit hadden wij ons te midden van zulk een glinsterende witheid,
zulk een verblindende tinteling van sneeuw en ijs bevonden. Waar
onze blik ook doordrong of rusten bleef, overal ontmoette hij een
chaotische mengeling van toppen, koepels, scherpe randen, naalden van
ijs en golvende, met sneeuw bedekte bergruggen, die elkaar in alle
richtingen schenen te kruisen. Dikwijls heeft men het gezicht van zulke
uitgestrekte reeksen sneeuwtoppen vergeleken bij een zee, waarvan de
golven als door een tooverslag waren versteend. In de Alpen is deze
vergelijking juist, want daar zijn de vormen der bergen werkelijk een
vrij getrouwe nabootsing van de golven der zee. Maar hier heerschte
zulk een geweldige verwarring, zulk een volkomen gebrek aan regelmaat,
dat de vergelijking in geenen deele opging. Eer deed deze bevrozen
zee denken aan een oceaan, die door vreeselijke aardschokken tot in
zijn diepste diepten wordt beroerd, en waarvan de golven door razende
winden ten hemel worden gezweept. De rotsen, die op de hoogste toppen
hun grillige vormen afteekenden, vertoonden kleurspelingen als van
venetiaansch glas, en zonderlinge schaduw-effecten, die hen als het
ware deden ineensmelten met de sneeuwlaag, die hen omgaf.

De hooge top van den Khan Tengri verhief zich boven dien kring van
reuzen, die als het ware een legermacht schenen te vormen, welke
hem tegen de nadering van oningewijden beschermde. Hij was omtrent
veertig wersten verwijderd van de plek, waar wij ons thans bevonden.

Wij begrepen nu zeer goed, dat onze kaart ons gefopt had, en dat
wij deze in het vervolg niet meer konden vertrouwen. Wij waren
op een verkeerden weg geraakt, en zouden, de vallei van Saridjass
volgende, den Khan Tengri nooit hebben bereikt. Wij moesten omkeeren,
en hem van een andere zijde pogen te naderen. Wij gaven den top,
dien wij thans hadden bestegen, den naam van Kasjkateur-Tao. Deze was
4250 M. hoog. Een uur later waren wij weer in den pas, waar de arme
Khirgies, die in den ijzigen wind de wacht hield bij onze paarden,
ongeduldig op en neer liep. Toen wij weer naar het kamp terugkeerden,
vonden wij op een hoogte van 3000 M. een geweldig hertengewei. Het
was rossig verbrand en verbleekt, en zeker reeds zeer lang aan de
invloeden van hitte en koude blootgesteld geweest.

20 Juli. Op de Saridjass-Tao volgt het dal van Inghiltsjik, dat
waarschijnlijk aan den voet van den Khan-Tengri begint. Maar de
bergrug, die de beide dalen scheidt, is zeer hoog en bedekt met eeuwige
sneeuw. Voor ervaren bergbestijgers was dit geen bezwaar, en met een
gids als Zurbriggen lossen zich alle moeilijkheden als vanzelve op.

Maar wij waren niet alleen, en moesten ook al de bagage vervoeren; want
aan de andere zijde zonden wij niets vinden, dat ons tot voedsel of
beschutting kon dienen. Onze paarden hadden geen last van duizeligheid,
en hun vaardigheid in het klimmen deed ons verwachten, dat zij zich
ook in moeilijke omstandigheden wel erdoor zouden weten te slaan;
maar wij moesten een overgang zoeken, en dit was niet gemakkelijk,
ten eerste door onze onbekendheid met het terrein, en ten tweede,
wijl wij uit ongeduld weinig geneigd waren tot voorzichtig wikken
en wegen van elken stap. De djighite verzekerde echter, dat hij er
misschien nog wel iets op zou vinden, als hij nauwkeurig de bewakers
der kudden paarden ondervroeg.

Van de plek waar wij thans waren, zouden wij ons doel niet
bereiken. Wij moesten eerst een pas zien te vinden, die geen al te
groote moeilijkheden voor de paarden opleverde.

Intusschen lag, toen wij wakker werden, de sneeuw twintig centimeter
dik op onze tenten; wij gingen dus eerst laat op weg. De overtocht
over de Saridjass-Sou was nog al gevaarlijk; maar wij kwamen toch,
ondanks eenige onderdompelingen, behouden aan den anderen oever. Daar
ontdekten wij, tot onzen schrik, dat de grond niet vlak was, zooals
wij hadden verwacht; maar heuvelachtig, vol plassen, en doorsneden
door beken, die in spleten en gleuven van den bodem verdwenen. De
grond was moraine-achtig, dus zeer poreus, en de streek verbazend
eentonig. Men zou er zeer licht hebben kunnen verdwalen en wij verloren
elkander dan ook nooit uit het gezicht, maar bleven allen vlak achter
elkander rijden.

Des avonds kampeerden wij in het dal Adeurteur, waar een der gletschers
naar Mouchktoff is genoemd, een russisch officier, die het eerst
het plateau van Saridjass ontdekte. Den volgenden morgen wachtte
ons dezelfde verrassing als den dag te voren. Weer lag de sneeuw
dik op onze tenten. Al heel vroeg deed een oorverdoovend gehinnik
en hoefgetrappel ons opschrikken. 't Was een stortvloed van paarden,
die door een hevigen sneeuwstorm van de hoogere toppen naar beneden
werden gedreven.

Tegen den middag zetten wij onzen weg voort; altijd langs dezelfde
helling, die nu steiler wordt en meer en meer bergachtig. Wij zien
verschillende waterplassen, waar troepen wilde eenden nestelen. Piotra,
onze jonge russische kolonist, wil er eenige vangen; hij trekt
zijn kleeren uit, gaat onder water, en grijpt de dieren bij de
pooten, als zij, zonder zijn tegenwoordigheid te bespeuren, rustig
voorbijzwemmen. Intusschen heeft de djighite inlichtingen ingewonnen
bij de herders, en hij heeft vernomen, dat er een weg bestaat,
waarlangs wij den berg kunnen bereiken. 't Is de pas van Tuz. Wij
verhaasten onze schreden, en komen tegen den avond aan den ingang
van het dal van dien naam.




III.

    In den pas van Tuz.--Ontmoeting met antilopen.--Het dal van
    Inghiltsjik.--De tchiou-mouz.--Nog een Kirghizenhoofdman.--De
    bergengte van Attiaïlo.--De aoul van Oustchiar.--De rotsen
    versperren ons den uitgang.


De pas van Tuz is een der meest gewichtige punten van onzen tocht door
het Hemelsche gebergte; maar het dal, dat aan dien pas voorafgaat,
konden wij uit de vallei van den Saridjass-sou niet dadelijk bereiken,
het bleef verborgen achter een moraine die, als een soort van dijk,
de beide rivieren scheidt, welke een tijdlang bijna evenwijdig aan
elkaar loopen, eer ze zich vereenigen.

Toen we den 22sten ons kamp opbraken, werden we geplaagd door zwermen
muskieten, die het ons bijzonder lastig maakten. Al sloegen wij
nog zoo driftig met onze karwatsen om ons heen, om ze van ons af te
houden, zij weten onze gevoelige plekjes wel te vinden, en steken
alleronaangenaamst.

Tegen tien uur zien we een groep van drie arkars, een antilopensoort,
die op gemzen gelijkt, rustig aan 't grazen tegen een begroeide
helling. Zij schijnen volstrekt niet verbaasd over onze verschijning,
en in plaats van bij onze nadering op de vlucht te gaan, blijven
zij kalm voortgrazen, en lichten af en toe den kop op, om ons aan te
kijken. Ze zijn zoo groot als kleine gemzen, met kort, geelbruin haar,
dat bijna niet afsteekt bij de kleur van den bodem, en kleine rechte
horens, een weinig schuin naar buiten staande. 't Is de antilope
argalis, die veel voorkomt in het gebergte van Tiensjan.

Het dal van Tuz splitst zich in drie afdeelingen, waarvan wij diegene
kiezen, die het meest naar rechts is gelegen; de beide overige zijn
onbegaanbaar. Langs iets, dat in de verte op een pad gelijkt, komen
wij al spoedig aan de eerste hellingen van losse steenbrokken, aan
den voet van een geweldigen bergmuur vol diepe rotskloven. Wel zien
we van hier een soort van weg, die langs den steilen bergwand omhoog
slingert en die, waar de voorbijtrekkende karavanen de steenen hebben
verplaatst en verschoven, witachtig afsteekt bij den roestkleurigen
bodem. Maar een pad is dit eigenlijk slechts in naam; want wij komen
met de grootste moeite voorwaarts; de steenen glijden ons onophoudelijk
onder de voeten weg. Zurbriggen, die een eindweegs vooruit is, staat
ons als een ruiterstandbeeld op de hoogte af te wachten.

Als we hem genaderd zijn, schudt hij bedenkelijk het hoofd met den
rossen baard, en kauwt op de uitgegane pijp in zijn mondhoek. Dat
voorspelt niet veel goeds.

"Hoe komen we daarlangs?" vraagt hij, terwijl hij rondziet naar het
amphitheater van rotsen en ijs, dat zich op een afstand van een paar
honderd meters voor ons uitstrekt. Wij roepen den djighite. Deze wijst
op een donkere streep, die midden over den gletscher loopt. "Vot
doroga", (dat is de weg) zegt hij tegen ons in 't russisch. "Djol
djâman" (heel slecht) voegt hij er in zijn eigen dialect bij. Dicht
bij ons vangt een klein meer het water der drie gletschers op, die,
hoewel niet bijzonder hoog, bijna geheel kaal zijn, en bedenkelijk
steil. Maar onze jager is, met twee paarden aan den teugel, reeds
begonnen de moraine vóór ons te beklimmen. Wij volgen hem, zonder
eigenlijk goed te bedenken wat we beginnen. Met een moed, dien men
haast doldriftig zou kunnen noemen, sleepen wij de dieren naar den
top van de rotsen, waar ze bijna geen ruimte hebben om te staan,
en de grond glibberig is van het gletscherwater.

Zurbriggen waagt zich, zijn paard bij den teugel houdend, onversaagd
op de ijshelling. Eerst klimt hij in een rechte lijn omhoog; maar
een steilte, die voor hem oprijst, noodzaakt hem, schuins rechts te
houden. Wij volgen zijn voorbeeld, steeds zoekend naar spleten en
kanten, om onzen voet neer te zetten, en ruwe plekken, waar we even
staande kunnen blijven. We hebben geen houweel bij ons, en moeten
ons dus met de handen vastklemmen, om niet te vallen. Maar op de plek
aangekomen, waar wij in de schuinte moeten gaan klimmen, beginnen wij
in te zien, dat het nu toch te gevaarlijk wordt. De paarden zouden
hier allicht door de zwaarte van hun last omvergetrokken worden,
en neerstorten op de puntige rotsen daar beneden. Zurbriggen, die op
wonderbaarlijke wijze een veilig punt heeft weten te bereiken, roept
ons uit alle macht toe, dat we niet verder mogen gaan; zijn eigen paard
was bijna uitgegleden, en beeft nog van angst. Op eens tuimelt een der
vrachtpaarden als een steen naar beneden, waar de andere helft van
onze karavaan nog staat te wachten. Abbas geeft een kreet van pijn;
hij is door een trap van het gevallen paard aan zijn been gekwetst.

Het zou al te dwaas zijn, onder deze omstandigheden ons plan te willen
doorzetten. Wij besloten dus, te kampeeren bij het meer en gedurende
het verdere verloop van den dag een beteren weg te zoeken. Wij lieten
nu onze paarden alleen staan, en volgden onzen gids naar den top
van den pas, dien wij vrij spoedig bereikten. Wij waren hier op een
hoogte van 3450 M. Aan onze voeten strekte zich het Inghiltsjik-dal
uit, over een lengte van honderd werst, ten Zuiden begrensd door een
duizelingwekkenden bergwand, meer dan 6000 M. hoog. Maar wij hadden
haast, en het kwam er thans meer op aan, een veiligen overgang te
vinden, dan te genieten van dat prachtig schouwspel. Rechts van den
pas daalde een gletscher af, waarvan de helling volstrekt niet steil
was, en langs dien weg besloten wij verder te trekken.

Toen wij in het kamp terug kwamen, vonden wij daar twee zieken,
Abbas en Piotra. De laatste rolde over den grond, met hevige krampen
in den buik, en Abbas klaagde over zijn been.

Wij wreven hen in met een antiseptisch middel en gaven den jongen Rus
iets verzachtends. Het blinde vertrouwen van die eenvoudige lieden op
onze macht en onze kennis hielpen haast evenveel als de geneesmiddelen
zelf. Later kregen wij nog gelegenheid, bij de Kirghizen voor dokter
te spelen. Hoewel deze zeer gehard zijn, speelt bij hun ongesteldheden
de verbeelding een groote rol. Een kleinigheid is dan ook voldoende
om hen te genezen, en zij stellen dus in de wetenschap der beschaafde
lieden onbegrensd vertrouwen.

Den volgenden morgen kwamen wij na drie uren aan den tweeden pas
van Tuz. Er zijn werkelijk twee passen van dien naam, die beide door
de nomaden worden overgetrokken, al naar gelang van hun meerdere of
mindere begaanbaarheid. Wij hadden dus het voorbeeld der Kirghizen
gevolgd. Om van het hoogste punt van den pas weer af te dalen in de
vallei, doet men als 't ware een sprong van 2000 meter in de diepte. Er
is geen gebaande weg, en men kan zich maar niet op goed geluk naar
beneden laten glijden. Den weg moet men zelf maar zoeken. Toen ik
de streek, waar gras groeide, weer had bereikt, waren de vier pooten
van mijn paard bloedig gewond, en het arme dier scheen alles behalve
behagen te scheppen in die halsbrekende klimpartij.

Tegen drie uur hadden wij den voet van den berg bereikt. Het
landschap bleef steeds eentonig; hoewel het thans werd verlevendigd
door struikgewas, dat aan den oever der rivier groeide. Enkele
cruciferen met saffraankleurige bloemen, distels, en gele anemomen
bloeien tusschen de struiken in den schralen bodem. Hier en daar
ontspringt onverwacht een beek uit het dorre rotsgesteente, en
besproeit kleine grasvelden, die ons werkelijk als een oasis voorkomen
in deze steenwoestenij. Op een kleine verhooging langs den oever zien
wij iets, dat onze aandacht trekt.

Het is een Kirghizengraf, gebouwd uit gekruiste boomstammen, waarop
een pyramide van steenen is opgericht. Kort daarop komen wij aan
een aoul, die door de nomaden is verlaten. Hier hebben zij verblijf
gehouden in het koude jaargetijde, want deze zijde van den berg,
dien wij nu juist zijn overgeklommen, schijnt dan aan de zonnestralen
te zijn blootgesteld, zoodat de sneeuw er spoedig smelt en de bodem
met gras bedekt is. Rondom een groot granietblok ziet men duidelijk
de kringen, die de keregas hebben achtergelaten; dat zijn de houten
afsluitingen, die als 't ware het geraamte der yourtes vormen. In
het midden liggen nog de drie zwart geschroeide steenen, die als
haard hebben gediend. Het gras groeit hoog en dicht, waar het vee
den grond bemest heeft. Maar wij willen toch liever niet kampeeren
op deze plek, en achten het beter, beschutting te zoeken achter een
verhevenheid van den bodem, om den killen luchtstroom te ontwijken,
die ons tegenwaait van den gletscher, uit welks tallooze spleten
en gleuven stroomen modderig water neerstorten. Vlak tegenover ons
begroet ons de geweldige, in wolken gehulde Kizil-Tao met donderende
sneeuwlawinen, die ons echter volstrekt geen angst aanjagen, daar
zij ons hier niet kunnen bereiken. Niet ver van ons blinkt een kleine
waterval tusschen struikgewas.

De Kirghizen verzamelen hier dikwijls hun kudden, daar de plek als
't ware een natuurlijke besloten ruimte vormt.

24 Juli. Wij gaan op verkenning uit naar den Inghiltsjik-gletscher om
een plaats te zoeken, waarlangs we de paarden kunnen overbrengen. Als
ons dat gelukt, zullen we zoo hoog mogelijk zien te geraken, om
ons hoofdkwartier te kunnen betrekken vlak bij den voet van den Khan
Tengri. Hij ligt ongetwijfeld aan het eind van dat reusachtige ijsveld,
dat de nomaden den "tchiou mouz" (grooten gletscher) noemen. De
oppervlakte ervan is zeer oneffen, 't is een aaneenschakeling van
meren en stroomen, dalen en heuveltjes, bezaaid met steenen, die,
al naar de richting waarin zij zijn afgegleden, en de meerdere of
mindere hardheid van den gletscher, liggen opgehoopt in strepen, die
in verschillende richting loopen, en afwisselend zijn van kleur. Van
boven af gezien gelijkt de gletscher op het schild van een reptiel.

Wij behoeven niet lang te twijfelen aan de volslagen onmogelijkheid
om onze paarden hierheen te brengen, wegens het gebrek aan gras en
de onbegaanbaarheid van den bodem. Om dien Inghiltsjik-gletscher te
kunnen volgen tot aan zijn oorsprong, en op die plek eenige weken te
vertoeven, zouden we moeten beschikken over een flinken troep sterke
lastdragers, met doelmatig schoeisel, en aan deze eischen voldeden noch
de lieden, die wij hadden medegenomen, noch zij, die wij in de naburige
dalen hadden aangetroffen. Want de inwoners zijn onvoldoende gekleed,
en kunnen bovendien volstrekt geen vrachten op den rug dragen. Wij
moesten er dus in berusten, en op een ander punt den Khan Tengri
zien te naderen. We wilden het nu beproeven langs den pas Mouj-art,
op chineesch grondgebied.

Bij het opbreken waren wij niet weinig verbaasd, toen wij onzen
djighite zagen aankomen met een ouden Kirghies, die zich zoo diep
voor ons neerboog, alsof hij ons een gunst kwam afsmeeken. Het was
niemand minder dan het hoofd, of chirtaï van het Kaënde-dal, die
ons zijn diensten kwam aanbieden. Toen wij den vorigen avond op den
gletscher rondzwierven, was de djighite plotseling zonder waarschuwing
verdwenen en had in 24 uren 150 werst afgelegd, om den man op te
zoeken, dien hij nu medebracht. Onze vriend Abbas liet zijn potten en
pannen in den steek, om met de grootste deftigheid zijn plichten als
tolk en ceremoniemeester te vervullen. Altoos onverstoorbaar kalm,
gedroeg hij zich ook bij deze gelegenheid met voorbeeldigen tact, en
behandelde onzen gast als een ouden bekende. Hij had het anders op de
Kirghizen volstrekt niet begrepen en koesterde de diepste minachting
voor hen. Hij ging zelfs zoo ver, hen en hun vrouwen te verklaren voor
"vuile honden, die alles zouden eten, tot krengen toe".

Die chirtaï scheen nu ook niet bepaald een voornaam personage. Op een
paar beleefde phrases na, die Abbas ons op zijn manier in 't Fransch
overbracht, scheen hij zich niet anders te kunnen uitdrukken dan
door buigingen en salamaleks, die hij onophoudelijk ten beste gaf,
met gesloten oogen en de handen op de borst gedrukt. Toen we pas op
weg waren, kwamen ons twee mannen te paard tegemoet rijden, die zich
bij onze karavaan voegden. 't Waren onderdanen van onzen autocraat
in miniatuur, door hem uitgezonden, om ons hun hulp aan te bieden.

Al was hun hoofd niet precies op de hoogte van de vormen der
wellevendheid, hij wist zeer goed, wat de plicht der gastvrijheid
gebood. Die twee lieden bewezen ons uitstekende diensten bij het
oversteken van de rivier, die op sommige punten bijna 200 meter breed
was. Wij bereikten de overzijde aan den ingang van het Attiaïlo-dal,
de eenige toegang tot de vallei van Kaënde, die ten Zuiden van het
Inghiltsjik-dal is gelegen.

Het gebergte, dat de beide dalen scheidt, is uit een geologisch
oogpunt beschouwd, de kern van de Khan Tengri-groep. Het vertoont een
eigenaardig karakter, zoowel door zijn uiterlijk voorkomen als door den
aard van het rotsgesteente. De hoekige omtrekken en de waaiervormige
ligging der granietlagen verraden den plutonischen oorsprong van zijn
vorming. Wat ons als een zonderling verschijnsel trof, was het feit,
dat de berg plotseling afbreekt, en schuin doorsneden wordt in de
richting van het Z.W. naar het N.O. door de bergengte van Attiaïlo. Uit
de verte zou men dit niet hebben verwacht; want de bergketen schijnt
onafgebroken door te loopen, en zich als een zware versterking aan
te sluiten bij de reuzenmassa van den Kizil-Tao. Maar van dichtbij
gezien, zooals wij daartoe gelegenheid hadden bij onzen doortocht
door het Attiaïlo-dal, bemerkte men, dat dit aanhangsel een geheel
verschillenden oorsprong en bouw verraadt. Twee of drie wersten verder
splitst zich het dal in tweeën. Links opent zich een geweldige kloof,
die den hoogen bergwand volgt, en als 't ware afscheidt. Wij blijven
rechts houden. Een paar uur later komt er een regenbui, die ons
noodzaakt, stil te houden aan den voet van hooge rotsen, wier toppen
met ijs zijn bedekt. Af en toe vallen steenen uit de hoogte rondom
ons neer; maar aan zulke kleine bezwaren zijn wij nu reeds gewend,
en wij letten er niet eens meer op. Met den rand van onzen hoed over
de oogen neergeslagen, den kraag tot over de ooren opgetrokken, en een
plaid om de schouders, vertrekken wij uit ons bivouak op een hoogte
van 3000 M., en weten nog niet recht waar we heden avond zullen slapen.

Langzaam, terwijl de wind ons den regen in 't gezicht zweept, beklimmen
wij de eene helling van losse steenen na de andere, en vervolgen
onzen weg, om moraines heen, welker gletschers in ijzige mistwolken
zijn gehuld. Op het hoogste punt van den pas klaart de lucht op, en
wij zien, dat we langs de oevers van een meer rijden, dat te midden
van bloemrijke weiden gelegen is. In onze onverschillige en gedrukte
stemming brengt dit liefelijk landschap, door een wazigen nevel gezien,
een oogenblikkelijke omkeering teweeg. Onze stompe zwaarmoedigheid
maakt plaats voor opgewektheid, en bijna met vreugde begroeten wij
dat zonnige groene plekje, dat ons aan een Alpenlandschap doet denken,
en als een herinnering is aan ons schoon vaderland. Maar die liefelijke
indrukken zijn niet van blijvenden aard. Na deze oase volgt plotseling,
zonder overgang, een akelige nauwe kloof, die op een tunnel gelijkt. De
lucht betrekt weer, en het begint opnieuw hard te regenen. De rivier
is bovenmatig gezwollen. Toch moeten wij den stroom herhaalde malen
oversteken en langs den oever rijden, voortdurend bedreigd door
de vallende steenen, die met angstwekkende snelheid van de hooge
hellingen komen neerstorten. Om ongelukken te voorkomen, moeten we
soms gevaarlijk hard rijden op den glibberigen natten oever, waar we
bijna niet staande kunnen blijven van de gladheid. Op eens houdt de
djighite stil, en wenkt ons, zijn voorbeeld te volgen. Hij roept ons
toe, dat we ons vlak bij een vreeselijken afgrond bevinden en dat het
onverantwoordelijk onvoorzichtig zou zijn, onzen weg te vervolgen. Wij
zien elkaar verschrikt en verwonderd aan. Wat zullen we doen? Waarom
heeft hij ons niet eerder gewaarschuwd? Moeten wij dan op deze plek
ons kamp opslaan? De bodem, waarop wij staan, is los puin, dat door de
rivier wordt medegevoerd, en naast ons bruist het water, dat groote
rotsblokken voortstuwt, die, als zij een versperring vormden, ons en
ons kamp zouden kunnen doen medesleuren. Maar bij de gedachte, dat ons
niet anders overblijft, dan op onze schreden terug te keeren, zinkt
ons de moed in de schoenen, en wij schikken ons gelaten in ons lot.

Dien avond wandelden we niet langs de tenten, zooals anders,
om een gezellig praatje te houden, en we gebruikten niet kalm
het middagmaal op den tchiamkerr, die voor den ingang onzer tent
werd uitgespreid. Nadat we ons goed hadden vergewist, dat de tenten
stevig waren vastgemaakt, en geen vocht doorlieten, kropen we in onze
slaapzakken en wachtten, tot de god van den slaap zich over ons zou
ontfermen. Gedurende den nacht werden we onophoudelijk gekweld door
afschuwelijke droomen, en telkens sprongen we verschrikt op, in de
meening, dat ons laatste uur geslagen was. De regen, die met steeds
meer geweld op het dak der tenten kletterde, deed ons denken aan
den toestand der rivier, die dus ook steeds bleef wassen, en waarin
wij het doffe tegen elkander botsen hoorden van de steenen, die het
woest geweld van den stroom losrukte van den oever. Als de paarden,
die onrustig buiten heen en weer liepen, langs de tenten streken
of struikelden over de gespannen koorden en palen, beving ons soms
werkelijk de angst, dat onze schuilplaats geen voldoende beschutting
zou blijven verleenen. Tegen den morgen echter klaarde de lucht op,
en in den warmen zonneschijn begon onze doorweekte bagage spoedig te
drogen. De afgrond, waarvan onze djighite den avond te voren sprak,
was een geweldig diepe kloof, die de berghelling doorsneed en ons
den weg versperde.

Wij moesten eerst langs den rand dier kloof hoogerop klimmen, en zóó,
uiterst voorzichtig, op den vochtigen grond, een omweg maken, eer wij
de overzijde der kloof weer hadden bereikt. Bij het afscheid van die
bergengte van Attiaïlo bootsten wij onwillekeurig Dante's gebaar van
afgrijzen na, bij het verlaten der hel. Op een betrekkelijk veilige
plek aangekomen, zagen wij bijna met ontzetting terug naar die duistere
kloof, vol sombere schoonheid, waarin de stroom als razend worstelt
tegen de nauwe kerkerwanden, die hem omsluiten, om somtijds geheel te
verdwijnen in onzichtbare, onderaardsche kolken. De steile wanden der
kloof, die wij zijn omgetrokken, vertoonen hun kale rotslagen van mica
en kwarts, hier en daar afgebroken, waar verzakkingen hebben plaats
gehad en de overblijfselen van verschillende lagen een bontgekleurde
mengeling vormen. Aan de andere zijde heeft de harde rotswand meer zijn
oorspronkelijken bouw bewaard; het zijn loodrechte muren, trapsgewijs
opklimmend, en op den top bekroond door alleenstaande rotsblokken, die
den indruk geven van middeleeuwsche burchten, zoo plomp en zwaar. De
roestkleur der rotsen, waarover loodrechte blauwachtige strepen loopen,
verkleurd door het afloopen van het water, en de vele holten en spleten
gaven aan die kalksteenrotsen een schilderachtig vervallen voorkomen.

Na nog een eindweegs te hebben afgelegd, dalen wij af in het
Kaënde-dal, waar de chirtaï ons opwachtte, met twee van zijn
onderhoorigen. Hij bracht ons een zak met koumiss, dien hij ons zeer
welwillend aanbood. Daarop plaatste hij zich aan het hoofd van den
stoet, om ons den weg te wijzen door het warnet van kanalen, die
tusschen de steenen van den thalweg kronkelen, en bracht ons zoo,
na eenige onderdompelingen, op een met gras begroeide hoogte aan de
grens van een dennenbosch. Hier verzocht hij ons, of wij ons naar
zijn aoul wilden begeven, die, ongeveer een halve dagreis van ons
verwijderd, meer stroomopwaarts lag. Maar daar wij zeer verlangend
waren, om het doel van onzen zwerftocht te bereiken, bedankten wij
voor zijn vriendelijk aanbod en beloofden hem, zoo mogelijk, later
aan zijn beleefde uitnoodiging te zullen voldoen. Om den bergwand te
kunnen beklimmen, die de vallei van Kaënde aan de zuidzijde afsluit,
moeten wij nog ongeveer drie uren door het dal trekken, waarna wij
door weelderige grasvelden den Oustchiar-pas bereiken, te ongeveer
twee uur des middags. Daar wachten ons twee onbekende Kirghizen, met
het gewone huldeblijk, de traditioneele koumiss. Hun aanwezigheid op
die plek doet ons niet weinig verbaasd staan. Hoe wisten die menschen
dat wij in aantocht waren, terwijl zij aan de tegenovergestelde zijde
van het dal wonen? Wij kunnen het raadsel niet oplossen. Begeleid
door deze eerewacht, kwamen wij een uur later aan hun aoul, die aan
de rivier was gelegen, in een kromming van het dal.

Al de mannen kwamen ons onmiddellijk te gemoet, terwijl de kinderen
verschrikt wegliepen, en de vrouwen ons angstig bespiedden door
de reten der yourtes. Geen van allen begreep, wat dit bezoek van
vreemdelingen in hun land moest beteekenen. Het kostte den djighite en
Abbas vrij veel moeite, om hun het doel onzer reis uit te leggen, en
hen te overtuigen, dat wij niet het geringste kwaad in den zin hadden.

Den geheelen middag werd ons kamp druk bezocht door het mannelijk
element van de kolonie, en al spoedig werden wij met broederlijke
hartelijkheid behandeld. De Kirghizen hebben een opmerkelijke
eigenschap; als zij eenmaal weten, dat men hun geen kwaad zal doen,
worden zij verregaand opdringend en onbescheiden.

De koumiss vloeide in stroomen, en Abbas onthaalde hen, bij wijze
van contra-beleefdheid, rijkelijk op thee, die vooraf in een grooten
ketel werd klaargemaakt. Des avonds deden wij een wandelingetje langs
de tenten, tot schrik van de vrouwen, die zich verscholen toen zij
ons zagen aankomen. Maar de mannen, die ons vergezelden, haalden hun
echtgenooten voor den dag, en lieten ze op een rij staan, zoodat
wij ze bedaard konden opnemen, 't geen zij zich goedschiks lieten
welgevallen. Hare kleeding was wel schilderachtig; maar overigens
waren zij niet bijzonder aantrekkelijk van uiterlijk, en men moest
ze goed aankijken, om ze te onderscheiden van de mannen, zoo lomp
en forsch waren zij gebouwd, en zulke ruwe, afstootende gezichten
hadden zij. Een der Kirghizen noodigde ons uit, zijn yourte binnen te
treden. Twee vrouwen verstopten zich daarbinnen achter een gordijn,
dat de man op ons verzoek wegschoof. De eene was bezig, een kleintje
van een paar maanden in te bakeren in een lamsvacht. Daarop gaf ze
hem een zuigflesch, vervaardigd uit een hollen ossenhoren, met een
perkamenten blaas bij wijze van speen. De andere borduurde een muts
voor haar man. Ze had de stof over een houten ring gespannen, dien ze
tusschen de knieën vasthield, en ze reeg een wollen draad door het
weefsel, met een beensplinter, die als naald diende. De teekening
was niet symmetrisch; maar de levendige, frissche kleuren waren met
smaak gerangschikt, en het borduurwerk maakte een zeer fraaien indruk.

Intusschen kwam het vee naar kooi. 't Was een merkwaardig schouwspel,
die menigte kudden, die daar van de bergen kwamen afdalen, en door de
herders werden opeengedrongen in de nauwe ruimte, waar men ze gedurende
den nacht houdt opgesloten. De geheele aoul was in rep en roer bij de
aankomst der kudden. Alle vrouwen kwamen uit de hutten te voorschijn,
elk haar eigen vee zoekend, en trachtend, het te roepen en bij
elkaar te houden. Er is een lang touw op den grond gespannen, waaraan
schapen, geiten, koeien en paarden in afzonderlijke groepen worden
bevestigd. De grootere kinderen helpen hun moeders bij dat werk. Maar
de mannen voeren niets uit; zij vergenoegen zich met toekijken en,
waar zij het noodig achten, de vrouwen duchtig onderhanden te nemen,
als zij zich vergissen.

Kleine, dikke kleuters van twee of drie jaar, met bruine gezichten
en stevige armpjes en beentjes, zoo leelijk "als Kirghizen", kleine
monstertjes van dikte en gezondheid, springen in die drukte rond,
rollen tusschen het vee over den grond, en willen het voorbeeld der
ouderen volgen.

29 Juli. Daar een onzer paarden kreupel ging, ruilden wij dit, bij
ons vertrek uit den aoul van Oustchiar, voor een paar roebels tegen
een ander paard van de nomaden. De geheele stam kwam bij dien koop
te pas, en wie weet hoe lang het zou hebben geduurd, als wij Abbas
niet bevolen hadden, korte metten te maken met al die praatjesmakers.

Om tien uur bereiken wij den Artchiar pas, den bergwand tusschen de
dalen van Oustchiar en Artchiar. Van af het hoogste punt heeft men
een mooi gezicht op den Oustchiar-top, die achter den aoul oprijst,
in een pantser van ijs gehuld, en bedekt met sneeuw. Aan de andere
zijde van den pas rijzen vier of vijf bergreeksen op, die elkander
in verschillende richtingen kruisen, en wij weten nog volstrekt niet,
waarheen de uitgang aan onzen voet ons leiden zal. Wij volgen de nauwe
kloof, die na een paar uren ons voert tot een plek, waar de rivier
plotseling verdwijnt in een afgrond, waarvan de rotswanden tot elkaar
schijnen te naderen, om ons den weg te versperren. Maar een soort van
pad slingert door losse steenbrokken langs de helling omhoog, langs
een reeks scherpe, vooruitstekende rotspunten. Wij zijn omgeven door
een chaos van gevallen rotsblokken, van duizelingwekkende hoogten in
onpeilbare diepten neergestort. 't Is alsof we in een nauwe schroef
zijn geklemd, en nooit meer een uitweg zullen vinden.

Toch stappen de paarden geduldig voort, wringen zich met katachtige
lenigheid rondom de belemmeringen, die ons den weg versperren,
stappen over losse steenen heen, wijken uit voor spleten, springen over
kloven, treden voorzichtig langs den rand eener klip, en zoo duurt dat
voort, nu reeds meer dan twee uren lang. Ons stevig vastklemmend aan
onzen zadelknop, laten wij ons maar op goed geluk voortdragen. Onze
vaardigheid in het paardrijden is ons hier van geen het minste nut;
het zou ons slecht bekomen, als wij onze kennis van de hoogere rijkunst
hier in toepassing wilden brengen, want de geringste mispas zou ons
met paard en al in de diepte doen storten.

Nu en dan kijken wij eens, op een hoog punt gekomen, of de geheele
karavaan nog aanwezig is. Als de laatste verhevenheid is beklommen,
dalen wij af langs diepe gleuven, tusschen wallen van kleiaarde,
naar beneden in het dal, dat zich hier in twee takken splitst. De
plantengroei heeft het vroegere alpenkarakter verloren, en wordt hier
in de hoogste mate grillig en wonderlijk. Stekelige, lederachtige
grassoorten, met veelkleurige bloemen, groeien op den rossig gelen
grond; boschjes van dicht struikgewas, waaruit een walgelijke reuk
opstijgt, tamarinde, knoflook, thym en een menigte onbekende planten
groeien hier in vreemde kronkelingen en bochten, als verwrongen in
stuiptrekkingen van pijn, en ademen een lucht van bederf uit, die
u de keel toesnoert. Midden in de rivier staat een eenzame wilg,
verwrongen en verminkt door het geweld van den vloed. Die reeks
van afgronden en die zonderlinge plantengroei doen u vol verbazing
beseffen, dat gij door een geheimzinnig oord trekt, waar elk voorwerp
u treft door zijn bizarre afwijking van allen regel.

De eenige weg, waarlangs wij verder kunnen trekken, is het bed van de
rivier, slechts weinige meters breed, en waarin het water zich met
geweld een weg zoekt te banen tusschen opgestapelde steenblokken
en twee hooge rotswanden, die zich aan beide zijden ten hemel
verheffen. Die sombere gevangenismuur, waarop zich plekken roodachtig
mos vertoonen, die gelijken op bloedvlekken; die gapende wonde in het
gebergte boezemt ons schrik en ontzetting in. Maar wij denken aan de
lange rust dier rotsen, die al zoovele eeuwen den voorbijtrekkenden
reiziger hebben bedreigd, en wij betreden zonder vrees den ingang
dier hel, om in het halfduister der kloof door te dringen.

Een eindweegs verder, bij een scherpe bocht, schuimt de rivier met
kracht tegen den rotswand omhoog, en snijdt ons den pas af. Wij moeten
het water in, en ons al spartelend op het droge redden. Dat gevaarlijke
spelletje herhaalt zich nog eenige malen, tot groote ontevredenheid van
Zurbriggen, die niets gesteld is op die gedwongen zwemoefeningen. Om
de handen vrij te houden, heeft hij zijn onafscheidelijke pijp zelfs
in den zak gestoken.

De bergengte van Artchiar mondt uit in het dal van Koékab, waarheen
wij thans onze schreden richtten. Wij hielden stil op een landtong, die
zich tusschen de beide rivieren uitstrekt. Deze dijk, door aanslibbing
ontstaan, gaf ons werkelijk een gevoel van verademing, na de strakke
steilheid van die kale berggevaarten. Des avonds ontstaken wij groote
vuren, om de wilde dieren te verjagen, die, volgens de Kirghizen,
hier zeer talrijk waren.

Ons plan was, om op chineesch grondgebied over te gaan, en den Khan
Tengri te naderen door het dal van Mouj-art, den loop volgend van
den Koékab-Sou, die ons, zooals wij dachten, naar den Ak-Sou zou
voeren. Maar wij beraamden dit plan, zonder juiste kennis te bezitten
omtrent het terrein, waarop wij ons wilden begeven. Toen wij het dal
van Koékab genaderd waren, zagen wij dadelijk, dat het onmogelijk was,
onzen weg in die richting voort te zetten. Een kloof van bijna duizend
meter diepte, en op den bodem daarvan een bruisende stroom, die in
razende vaart voortjoeg, en waaruit wolken van damp omhoog sloegen,
dat was de eenige weg, waarlangs wij op deze wijze ons doel konden
bereiken. Er viel niet aan te denken, dit plan was onuitvoerbaar.

Meer stroomopwaarts schijnen de zijden van het dal toegankelijker,
en op een niet al te steile plek trachten wij omhoog te klimmen. Als
wij echter een tijdlang den voet van den berg hebben gevolgd, en de
rivier hebben doorwaad, zien wij ons ongelukkigerwijze genoodzaakt,
tegen den stroom op te zwemmen. Het water is hier 3 à 4 meter diep. De
paarden worden onmiddellijk machteloos teruggedreven door het geweld
van den stroom.

En als daarna de weg dan nog maar vrij was! Maar waar onze blik ook
rust, nergens is een uitweg te zien. Wij weten niet recht, wat wij nu
moeten beginnen. Zoover te zijn gekomen, om ons thans door de rotsen
den weg te zien versperd! Het was wel teleurstellend. Maar wat zouden
wij doen? Te voet onzen weg voortzetten ging niet aan. Wij moesten,
goed- of kwaadschiks, op onze schreden terugkeeren.

Intusschen kampeerden wij maar op de plek, waar wij nu waren
aangekomen, want wij hadden geen moed meer, om weer telkens tegen
wil en dank een bad te nemen. Wij sloegen de handen aan 't werk om
steenen weg te dragen, terwijl de paarden gingen knabbelen aan de
struiken op den oever.

We willen het dal van Koékab echter niet verlaten, zonder het ten
minste goed te hebben opgenomen. Den volgenden morgen beklimmen
wij den bergrug achter ons. 't Is een lange en moeilijke tocht,
waarop wij meerdere kudden zien van schapen met groote horens, die
de geleerden ovis argalis noemen. Om vier uur zijn wij ter hoogte
van 3850 M. geklommen. Wij zijn nog niet op het hoogste punt; maar
het wordt laat, en wij mogen niet vergeten, dat de terugtocht ons
nog wacht. Van ons standpunt zien wij slechts de groote lijnen der
hoofdketens, die op het dal uitkomen. In 't Oosten en Zuiden rijzen
toppen op van 5000 en 6000 M. hoog, bedekt met gletschers en eeuwige
sneeuw. Aan het uiterste eind van den Kok-Chaal-Tao onderscheiden
wij in een wijde insnijding een nevelige vlakte; waarschijnlijk de
woestijn van Taclamakan. De zon begint te dalen. Twee duizend meter
beneden ons zien wij duidelijk onze metgezellen en de dieren die zich
bewegen bij de tenten van het kamp. De weg erheen schijnt ons als
't ware aangewezen, langs een helling van losse steenen, die eindigt
in een nauwen doorgang. Met een paar sprongen zijn wij zoover. Maar
nu begint het eerst.

We moeten van het eene rotsblok op het andere springen, over glibberige
steenen glijden, met kleine stapjes langs smalle richels loopen,
acrobatische toeren verrichten, en ten slotte komt de zwaarlijvige
Zurbriggen ons op de schouders tuimelen. Als we eindelijk gelooven,
dat nu het ergste toch geleden is, staan we--n.b. aan den ingang
der bergkloof van Artchiar. Dat is toch wel heel erg! Wij hebben
begrijpelijkerwijze geen lust, om den nacht in die gevangenis door
te brengen en er longontsteking op te doen. Wij trachten de zaak
zoo gelaten mogelijk onder de oogen te zien, en besluiten, hoe 't
ook moge afloopen, in elk geval ons kamp weer te bereiken. Maar het
kost moeite. Met ons drieën aan één touw gebonden, met de voeten
voorzichtig in 't water plassend en met de handen, of ons houweel
op den tast den weg zoekend, komen wij te middernacht in ons kamp
aan. Onze schoenen zaten vol kiezel, onze zakken vol water, en wij
waren door en door nat. Maar een goed vuur, een bord warme soep, en
een verkwikkende nachtrust deden ons spoedig al de onaangenaamheden
vergeten, die wij op dien ongelukkigen tocht hadden uitgestaan.




IV.

    Op den top van de Oustchiar-spits.--De aoul van
    Kaënde.--Het gezicht op den Khan-Tengri.--De
    Kaënde-gletscher.--Ingesneeuwd.--Wij denken over
    terugkeeren.--In het Irtach-dal.--Bij den Kaltchè.--De
    kookkunst der Kirghizen.--Einde van onze topographische
    verrichtingen.--Een Kirghizen-begrafenis.


1 Aug. Wij veroorloofden ons de weelde, van een dag rust te nemen in
de omstreken der bergengte van Artchiar, namen lucht- en zonnebaden,
en gingen planten zoeken in den omtrek, zoodat wij onze verzameling
met eenige zeldzame exemplaren vermeerderden. Des middags zagen wij
een troep wolven op de berghelling. Wij zonden hun een paar kogels na,
en zij vluchtten huilende weg.

Dien nacht begon het hevig te regenen, en vier en twintig uren
achtereen duurde die zondvloed, die stroomen van slijk en steenen van
de bergen deed neerstorten, en ons in onze tenten hield opgesloten. De
Koékab-Sou, die het water van beide zijden van het dal opvangt, stijgt
geweldig door de duizenden stroomen, die van de hoogte neerstorten en
alles in hun vaart medesleepen. De berg gelijkt op een reuzenspons,
en uit alle openingen spuit het water met verbazende kracht. De beide
rivieren veranderen telkens hun loop, en bedreigen zelfs de helling,
waar wij onze tenten hebben opgeslagen.

Als wij echter den 3den Augustus buiten komen, is de hemel helder
en effen, en de zon schijnt. De berg is tot rust gekomen, en van
al het misbaar van den vorigen dag is niets meer te bespeuren, dan
nog wat zacht geruisch van beekjes, die langs de oneffenheden in
het rotsgesteente vloeien en een aangename koelte verspreiden. Wij
kunnen dus zonder gevaar de bergengte van Artchiar weer doortrekken,
en ons over den pas terugbegeven, langs denzelfden weg, dien wij vijf
dagen te voren hebben afgelegd.

Als we des avonds, na onderweg een herder met zijn kudde te hebben
ontmoet, te Oustchiar aankomen, zijn de nomaden zeer verheugd, ons
weer te zien. Wij vinden daar een koerier, die door den gouverneur
van Prjevalsk ons is nagezonden, met een brief, waaruit wij vernemen
dat in China de oorlog is uitgebroken. De boodschapper raadt ons met
nadruk af, om ons op dat onveilig grondgebied te begeven, als wij ons
niet aan onaangenaamheden willen blootstellen. Den volgenden dag maken
wij nader kennis met de Kirghizen, bekijken hun tenten, bezichtigen
met belangstelling hun werk (een van hen was bezig een arend af
te richten), zien toe, hoe de vrouwen hare huiselijke bezigheden
verrichten, en geven haar sieraden van aluminium ten geschenke. Zij
zijn ons uiterst dankbaar, lachen ons vriendelijk toe, en zouden zeker
graag een praatje met ons maken, als zij maar konden. Ze zijn nu in
't geheel niet bang meer; eer het tegendeel.

Om drie uur 's middags gaan de prins, Zurbriggen en ik, begeleid
door een der Kirghizen te paard, een uitstapje doen. We richten onze
schreden naar de bevallige Oustchiar-spits. Tegen den avond bivakkeeren
we op een hoogte van 3850 M., aan den voet van den allerhoogsten
top. Als we weer opbreken, beweert Zurbriggen, dat we nog in ons
kamp zullen kunnen ontbijten. Hij heeft er niet op gerekend, dat we,
als 't ware, door een nauwen koker van ijs moeten omhoogklimmen, en
dat we, steeds gebombardeerd door vallende steenen, vier uur zullen
noodig hebben, om een paar honderd meter te stijgen. Het ijs was
spiegelglad, en de berijpte rotsen boden ons niet het minste houvast;
bijna verloren wij den moed. Maar geduld overwint alles, en met de
noodige voorzichtigheid bereiken ook wij ons doel; we komen, langs
den zuidelijken bergkam, om ongeveer één uur 's middags aan op den
allerhoogsten top van de Oustchiar-spits. Deze wordt eerst gedoopt, en
daarna gaan wij onzen inwendigen mensch versterken. 4500 meter is hij
hoog, die slanke toren van graniet en ijs. Vóór alles moeten we weten,
of we den langgezochten Khan Tengri hier ook kunnen zien. We krijgen
hem dadelijk in het oog; want hij rijst op tegen den achtergrond van
het Kaënde-dal, als op een voetstuk van gletschers, die naar alle
zijden afdalen. De dalen van Kaënde en Koékab strekken zich uit naar
het Zuiden en het Westen, met den rug naar elkander toegekeerd.

Maar dat verschiet van golvende bergruggen biedt een woest en verlaten
schouwspel aan. Geen enkel plekje groen siert den dorren bodem,
uitgedroogd door de zonnehitte. Zonder de sneeuw, die de uitstekende
rotspunten omzoomt, zou men het geheele landschap voor een in ruwe
klei ontworpen beeldhouwwerk houden.

In het Zuiden schijnen twee hooge toppen, de Ak-Sou-Tao en de
Djannart-Tao, als schildwachten opgesteld aan den ingang van twee
valleien, de wacht te houden bij de nadering van een denkbeeldigen
vijand. Daartusschen vertoont zich een wijde opening, waardoor de
wateren een uitweg vinden van den Djannart-Sou, dien wij in de verte
als een zilveren lint zien kronkelen door de blauwachtige vlakten
van Kasjgarië. Daarboven volgt ons oog de vage golvingen der keten
van den Bittama-Tao, die de zuidelijke grens vormt van het plateau
van Outch-Tourfan. En nog verder ligt de geheimzinnige Gobi, dien men
meer vermoedt dan meent te onderscheiden, aan den verren gezichteinder.

Wij kunnen van af dit hooggelegen punt met een oogopslag de reuzenkom
overzien, die het water van honderden gletschers opvangt en omringd
is door een kring van 5000 Meter hooge bergreuzen. Wij bespeuren,
dat de hoofdader van dit stroomstelsel de Saridjass-Sou is, die,
behalve bij de uitmondingen der dalen, verborgen blijft in haar
nauwe en diepe bedding, driehonderd wersten lang. Het is een vreemd
en indrukwekkend gezicht, dien statigen, melkwitten stroom zich door
de bergen te zien kronkelen, om plotseling bij een kromming achter
een hoogte te verdwijnen, en verderop weder te voorschijn te treden,
als uit de diepste diepten der aarde opwellend.

In het Westen zien wij, vlak tegenover ons, twee dalen; links het
Djannart-dal, met de valleien van Kaïtche, Bichirtik en Archiriak,
die zich openen in den Kok-Chaal-Tao. Daartusschen zien wij, door de
opening van het Ichtik-dal, de golvingen van het plateau van Karagan,
waarop de Naryn ontspringt, die later Syr-Daria genoemd wordt. Rechts
wendt zich het Irtach-dal, na de eerste dertig werst, plotseling naar
het Noorden, achter den Terekty-Tao en den Keou-eou-leou-Tao.

Nog een oogenblik blijven wij de drie toppen bewonderen, welke het
dichtst bij de Oustchiar-piek zijn gelegen. De middelste vooral
trekt onze aandacht; zijn dreigend voorkomen lokt niet uit tot een
beklimming. Wij noemen hem den Kargan-tach (den steenen arend).

In een omzien zijn wij in ons kamp terug. En als wij in onze ruime
tent aanliggen om den disch, waarop fijne confituren ons toelachen,
en genieten van een geurig kop thee, komt dat verblijf ons waarlijk als
een paleis voor. Op het gras te slapen, na een nacht op de steenen en
een dag tusschen ijsvelden te hebben doorgebracht, is in deze streken
het grootste genot, dat men zich denken kan.

6 Aug. Het gezicht op den Khan Tengri bezielt ons met nieuwe
geestdrift. Wij beginnen zelfs te denken, dat het beklimmen van dien
top volstrekt niet gevaarlijk zal zijn. We zouden dan moeten kampeeren
aan den voet, en wachten op het gunstige oogenblik om den tocht te
ondernemen. Maar dan moet het eerst mooi weer worden; anders zal het
niet gaan. Vandaag luieren wij maar, evenals de Kirghizen, en rollen
als kleine kinderen in het gras. Na langdurige lichamelijke vermoeienis
en zenuwachtige spanning is het een genot, in 't gras te liggen en
naar de wolken te kijken, terwijl onze spieren zich ontspannen en
onze polsslag weer normaal wordt. Het is een echte gezondheidskuur.

Den volgenden morgen vertrekken wij naar den aoul van Kaënde. De
Kirghizen vergezellen ons tot aan den Oustchiar-pas. Wij keeren
langs denzelfden weg terug, dien we den 28sten Juli zijn gegaan,
en trekken dan langs de linkerzijde van het dal, door zachtglooiende
weiden en dennenbosschen. Tegen zonsondergang bereiken wij het kamp
der nomaden. Deze zijn op een heuveltje vergaderd, en begroeten
ons met eindelooze salaams en baïs. De chirtaï geeft ons te kennen,
dat hij zelf, zijn familie en zijn stam zich zeer verheugen, ons als
gasten te mogen ontvangen. Hij verzoekt ons, eenige dagen te blijven,
en wij stemmen gaarne hierin toe.

De aoul van Kaënde telt ongeveer honderdvijftig personen, die verdeeld
zijn over een twintigtal tenten.

Daar Abbas ons heeft verteld, dat de dochter van den chirtaï onlangs
verloofd is, dringen wij er zeer op aan, haar te mogen zien en
photographeeren. Eer zij zich echter aan ons vertoont, maakt zij zich
zoo mooi als zij kan en trekt haar fraaiste kleeren aan. Zij is nog
zeer jong, en bijzonder groot voor haar leeftijd. Maar al draagt zij
een zijden gewaad, al blinken er edelgesteenten aan haar vingers en
polsen, en in haar ooren, al draagt zij sierlijk bewerkte laarsjes
en al prijkt een bos witte veeren op haar bonten muts, zij is en
blijft een leelijk Kirghizen-mormeltje, met gespleten schuine oogjes,
uitstekende jukbeenderen en een dikken neus. De jonge dame kan ons
maar volstrekt niet bekoren. Zij is verloofd met den kaltchè (hoofd)
van het Irtach-dal, een der rijkste mannen in den omtrek.

Maar eer deze zijn bruid in ontvangst neemt, zal hij een groot gedeelte
van zijn kudden moeten afstaan. De chirtaï en zijn beide ongetrouwde
zoons waren niet zeer bescheiden in hun eischen geweest; op den dag
van het huwelijk moet de jonge echtgenoot 40 kameelen, 400 paarden
en 5000 schapen aan zijn schoonvader afleveren, en bovendien nog een
menigte kleinere geschenken uitdeelen. Zij is lang niet de eerste de
beste, dat dertienjarige dochtertje van den Kirghizenhoofdman!

9 Augustus. Een paar uur nadat wij ons op weg hebben begeven, komen wij
aan den Kaënde-gletscher, en gedurende de eerste twee of drie wersten
volgen wij de moraine, die het meest naar links is gelegen. Daar de
weg door de rotsblokken steeds meer ontoegankelijk wordt, besluiten
wij hier stil te houden en ons kamp op te slaan in een plooi van
het terrein, tusschen twee stroomen die van de hoogste gletschers
storten. Wij vinden op deze plek al wat wij noodig hebben, indien wij
hier eenigen tijd vertoeven. Er groeien een menigte téogoïroukstruiken,
waarlangs een helder beekje stroomt, en de paarden kunnen voldoende
voedsel vinden, om hun honger te stillen.

Den volgenden dag klimmen wij tot op een hoogte van 4000 M. boven
dit kamp, om de omstreken te verkennen en te zien, of wij de
paarden nog iets hooger kunnen brengen. De Kaënde-gletscher ligt
zeer nauw besloten tusschen twee hooge rotswanden, en zijn langzaam
glooiende oppervlakte vertoont op het eerste gezicht geen bepaalde
belemmeringen. Aan weerszijden is hij met die rotsmassa's verbonden
door een reeks van nevengletschers, die op de plaats waar zij met
den hoofdgletscher samenkomen, een duidelijk afgebakende grenslijn
vertoonen, aangegeven door verspreide steenblokken. Een dubbele rij
hooge toppen, donkere steenkolossen, of glinsterende pyramiden van
ijs, schijnt hem als een eerewacht te begeleiden. Op den achtergrond
rijst, hoog verheven, de Khan Tengri op, als een geweldige kristallen
koepel, de dom eener reuzenmoskee. Hij heeft niets schrikwekkends,
en doet denken aan een oostersch vorst, die met kalmen glimlach en
onverstoorbare waardigheid op zijn hovelingen nederziet.

Daar wij zien, dat op de lagere hellingen gras groeit, en de gletscher
zelf vrij effen is, durven wij het wagen, onze paarden nog wat hooger
op te brengen, en een paar wersten verder ons kamp op te slaan.

Wij laten een gedeelte van de bagage, den mondvoorraad en onze
geiten en schapen achter in de hoede van den djighite, en trekken
den volgenden morgen den Kaënde-gletscher op. In één dag leggen we
niet meer dan 15 K.M. af. Maar met hoeveel moeite en bezwaren, vooral
voor onze paarden, gaat die tocht gepaard! De arme dieren zijn totaal
uitgeput; hun pooten zijn bloedig ontveld, en een heeft zich zelfs
bij een val aan de dij gekwetst, en veel bloed verloren. Des avonds
brengen wij ze naar een met gras begroeide plek, die dicht bij ons
kamp is gelegen, om daar te wachten, tot wij terugkeeren. We zijn
hier op een hoogte van 3296 M. We kampeeren op den gletscher zelf,
of liever op de korst van steenen, waarmede hij bedekt is. Abbas is
niet al te best in zijn schik. Wij vernemen nu eerst, dat hij nog
nooit in zijn leven sneeuw had gezien. Dat laat zich wel hooren;
hij komt van de oevers van den Chatt-el-Arab! En steeds met zijn
onafscheidelijke muilen aan de voeten.

12 Augustus. Een sneeuwstorm houdt ons den geheelen dag in onze
tenten opgesloten. De schapen en geiten blaten den geheelen dag
allerjammerlijkst, en om hun razenden honger te stillen, eten zij
maar vast ons brandhout op. We bevinden ons te midden van dichte
nevelwolken, en onafgebroken stuiven de witte vlokken neer. Als
dat zoo aanhoudt, zullen we wel een paar dagen hier moeten blijven,
en op rantsoen gesteld worden. Twee dagen later bedaart de storm,
het wordt mooi weer, en wij maken van die gelegenheid gebruik om weer
een uitstapje op den gletscher te wagen. Drie Kirghizen, met schoenen
van paardenvel aan, zullen meegaan als vrachtdragers. Daar we niet
weten hoe lang we zullen wegblijven, nemen we zooveel proviand als
we kunnen, en twee tenten mee.

In 't begin gaat alles goed. Eerst loopen we over de steenen, waarmee
de gletscher is bedekt, en daarna op het ijs zelf; de dunne laag sneeuw
hindert niet. Maar die laag wordt gaandeweg dieper en minder hard, en
we moeten ons met touwen aan elkaar binden. De gletscher is doorsneden
door dwarsspleten, afgronden en draaikolken, en wij moeten de grootste
voorzichtigheid in acht nemen. Ondanks de meesterlijke behendigheid,
waarmede Zurbriggen de moeilijkheden weet te overwinnen, loopen wij
telkens gevaar, zoo de dichte sneeuwlaag bezwijken mocht onder het
gewicht van onze zwaarte, in een afgrond te storten; maar gelukkig
houdt het touw ons tegen. Op het hoogst gelegen gedeelte komen wij
aan een gevaarlijke plek. Al is de steilte der helling hier niet
te vergelijken bij de Mer de Glace, de scherpe ijsranden zijn zoo
dicht opeengedrongen, en zoo lang, dat ze gelijken op de bladen van
een half opengeslagen boek. Om zich daarover voort te bewegen, moet
men zoo behendig zijn als een koorddanser, en het ijs is zoo broos,
dat het bij den eersten slag van het houweel in stukken stuift. Wij
vinden het dus nog maar het beste, langs de sneeuwhelling links van
ons op te klimmen, waarop de lawinen van hooger gelegen gletschers
neerstorten. Hier hebben we althans vasten grond onder de voeten; maar
de zekerheid, dat we elk oogenblik onder een stortvloed van sneeuw en
ijs kunnen worden bedolven, jaagt ons voort, tot we eindelijk met een
paar sprongen een moraine bereiken, waar we besluiten, zoo goed en zoo
kwaad als het gaat, te kampeeren. We graven een opening in den grond,
om er den nacht in door te brengen; maar het gat loopt vol water,
dat tusschen de steenen doorsijpelt. Zurbriggen neemt de wijk in een
rotsspleet. De Kirghizen kunnen niet eten van vermoeidheid, en lijden
ondragelijke pijn; want daar zij geen brillen dragen, zijn hun oogen
hevig aangedaan door het schitteren van de sneeuw. Wij doen voor hen
wat in ons vermogen is, en raden hen aan, zich zoo warm mogelijk in
te stoppen onder hun tent.

't Is een treurige nacht. Onder ons de vochtige, scherpe steenen,
en boven ons, op het dak van onze tent een 20 cM. dikke laag sneeuw;
terwijl het 16 graden vriest; men kan zich voorstellen, dat onder zulke
omstandigheden van slapen weinig inkomt. Om vijf uur komt Zurbriggen
ons wekken,--bij wijze van spreken dan altoos,--en wij trekken onze
stijf bevroren kleeren en laarzen weer aan, na ons van 't hoofd tot
de voeten te hebben gewreven, om wat te ontdooien. Dan binden we ons
opnieuw aan elkander vast; Zurbriggen vooraan, ik achteraan, en de
prins in 't midden. Wij klimmen den pas op, die vlak tegenover ons
ligt, om te zien, of van deze zijde de top, dien wij voor den Khan
Tengri houden, misschien zal kunnen bestegen worden.

Ons bivouak ligt op een hoogte van 4040 M., en de bewuste top is
ruim 6000 M. hoog. Tusschen dien top, en de spits aan onze linkerhand
ligt een gletscher, waarin zich enkele spleten vertoonen. De eerste
zonnestralen vallen op den rotswand, die zich rechts van den gletscher
verheft, en die gekroond wordt door een vooruitspringenden ijsrand,
waarvan, als een franje, een rij scherpe ijskegels afhangt, welke,
als 't ware, schijnen te wachten op onzen doortocht, om ons te
treffen. Maar die haaientanden zijn al te begeerig, en waarschuwen
ons door hun geklapper, dat wij op onze hoede moeten zijn voor hun
vraatzucht. Nu komen wij aan het punt, waar de spleten beginnen, en
waar we, steeds links en rechts, voor- en achterwaarts wijkend, zeker
niet meer dan twee of drie meter vorderen in een kwartier. Eindelijk
komt er een oogenblik, waarop we boven op een massieve ijsnaald staan,
terwijl aan alle zijden rondom ons een afgrond gaapt.

Wel spant zich een soort hangende brug van sneeuw over een wijde
en diepe kloof; maar de gids, die met zijn houweel de sterkte heeft
beproefd, durft zich er niet op te wagen. Daar wij echter geen anderen
uitweg zien uit onze benarde positie, begroeten wij dat gevaarlijke
pad als een uitkomst in den nood. Terwijl de gids op handen en voeten
voortkruipt, houden wij het touw vast, dat stevig om het handvat van
het diep in de sneeuw gestoken houweel gerold is. Eén voor één kruipen
we zoo voort, angstvallig elken schok vermijdend, en zonder onze stem
te durven verheffen, want de geringste trilling der lucht zou een
lawine kunnen doen neerploffen. Maar van af dit punt wordt de gletscher
vlak en effen. Binnen weinige minuten bereiken we den voet van den pas,
door treden in de harde sneeuw te hakken. De Ak-Moïnok pas--zooals
wij hem noemen--is 4560 M. hoog en opent zich in het verst naar het
Oosten gelegen uiteind van den bergwand, die de dalen van Inghiltsjik
en Kaënde scheidt. Wij zijn de eersten, die hem hebben beklommen en
zullen ook wel de laatsten zijn. Deze laatste tocht is werkelijk de
gewichtigste van onze geheele onderneming geweest; want nu eerst zijn
wij in staat gesteld, de juiste ligging van den Khan Tengri te bepalen.

De top, dien wij op den Oustchiar-piek tegen den achtergrond van het
Kaënde-dal zagen oprijzen, was de Khan Tengri niet. Deze is meer naar
het Noorden gelegen, twintig wersten verwijderd van den Ak-Moïnok pas.

De Inghiltsjik-gletscher verdeelt zich hoogerop in twee groote takken,
gescheiden door een bergmassa, op welker top zich de pyramide van
den Khan Tengri verheft.

Deze top staat dus op zich zelf, en hangt volstrekt niet samen met
een der talrijke bergketens, die hem omgeven. Toch is het zeker, dat
door zijn granietvorming dit bergstelsel een homogeen geheel uitmaakt,
en dat de hoofdgroep, uit welks midden de Khan Tengri zich verheft,
eveneens de ketens omvat van den Saridjass-Tao, den Inghiltsjik-Tao,
den Kaënde-Tao en den Mouj-Art-Tao, om slechts de voornaamste ketens
te noemen, die door ons zijn bezocht.

Wij maakten gebruik van de bijzonder gunstige gelegenheid, welke
de Ak-Moïnok-pas ons bood, voor het doen van waarnemingen met de
instrumenten, die wij hadden medegenomen. Het afdalen ging vrij snel
in zijn werk, en een uur later kwamen wij weer aan ons bivouak. Thans
scheen het ons niet meer noodig, den Kaënde-top te beklimmen, dien
wij voor den Khan Tengri hadden aangezien. Als het weer niet zoo
wisselvallig was geweest en onze Kirghizen zich gemakkelijker van
het kamp naar ons bivouak en terug hadden kunnen begeven, zouden
wij zeker hier nog eenige dagen zijn gebleven. Wij hadden wel gaarne
willen weten, hoe de Khan Tengri er van de andere zijde uitzag.

Den volgenden morgen werden de paarden van den gletscher naar ons
kamp teruggebracht. Zij konden bijna niet meer loopen, en waren in
een deerniswaardigen toestand. Toen ik goed en wel te paard zat, kon
het arme dier geen stap voorwaarts doen; 't was alsof zijn pooten van
hout waren. Een der Kirghizen was zoo vriendelijk, mij het zijne af te
staan. Zoo kwamen wij, al hinkend en strompelend, terug op de plek,
waar wij onzen djighite hadden achtergelaten. Hij is op zijn post;
maar dat blijkt eigenlijk puur toeval te zijn. Wij weten trouwens
wel, dat hij niet al dien tijd op onze bagage heeft gepast. Hij heeft
gebruik gemaakt van onze afwezigheid, om de verlaten vrouwen in Kaënde
te gaan troosten. Zijn aanwezigheid is trouwens op zich zelf reeds
voldoende, om de veiligheid van onze bezittingen te verzekeren.

Twee dagen achtereen kunnen wij onze tenten niet verlaten; want het
regent onophoudelijk door, en het geeft niet, of wij ons al eens
willen vertreden. De grond is zoo doorweekt, dat wij er tot aan de
enkels inzakken, en bovendien bestookt ons de berg met een regen van
projectielen. De paarden zakken telkens door hun eigen zwaarte in
diepe kuilen, en blijven liefst maar dicht in de buurt.

Ten laatste wordt toch de lucht weer helder, en wij kunnen eindelijk
dit onherbergzaam oord vaarwel zeggen. Binnen weinige uren bereiken
wij het kamp der nomaden, die zich gedurende onze afwezigheid dieper
in het dal hebben begeven. De Kirghizen zijn bijzonder gedienstig, en
willen niets liever dan ons behulpzaam zijn. Ik begrijp niet, waarom
sommige reizigers zulk een ongunstig oordeel over hen vellen. Dat ze
onbeschaafd zijn, is hun schuld niet; maar onder die ruwe schors zijn
eigenschappen aanwezig, die men waarlijk wel mag op prijs stellen.

Wij wilden naar Prjevalsk terugkeeren langs een anderen weg dan wij
gekomen waren. Als wij ons wat haastten, konden wij ook het Irtach-dal
nog gaan bezoeken, en zoodoende onze topographische opnamen tot een
bevredigend einde brengen, daar wij dan het geheele stroomgebied van
den Djannart-Sou zouden hebben onderzocht.

Onze paarden waren eigenlijk allen onbruikbaar geworden, en daar wij
nog meerdere groote rivieren moesten oversteken, zouden de uitgeputte
dieren allicht niet in staat zijn, onze bagage behouden over te
brengen. Toen de chirtaï dit vernam, bood hij ons zeer welwillend
drie kameelen aan, om onze bagage te dragen en rijpaarden voor
alle personen, die deel uitmaakten van onze karavaan. Wanneer wij
aan den aoul van Irtach kwamen, zouden deze worden vervangen door
de paarden van den kaltchè, zijn aanstaanden schoonzoon, aan wien
hij onmiddellijk bericht zond van onze komst. Wij waren hem voor die
bijzonder welwillende behandeling zeer erkentelijk; beloofden de mannen
die ons vergezelden een ruime belooning te schenken, en verzekerden
hem, dat wij hem in de gunst van den gouverneur van Prjevalsk zouden
aanbevelen. Wij namen daarop afscheid van den aoul en zijn bewoners,
met wie wij hartelijke handdrukken wisselden, terwijl de vrouwen zich
verdrongen om ons goedendag te zeggen, ons hare zuigelingen toestekend,
en om 't hardst roepend: "Koch, Koch!" (vaarwel, vaarwel).

Het dal van Kaënde is wel de zonderlingste vallei, die men zich
kan voorstellen. Ongeveer zestig wersten lang, strekt het zich
uit in grillige bochten en kronkelingen, nu eens breed, dan weer
zich vernauwend, hier begrensd door steile rotswanden, dáár zacht
omhoogstijgend langs glooiende hellingen. In geologisch opzicht is het
gedeelte, dat volgt op den pas van Oustchiar, het merkwaardigst. Het
schijnt, dat in dien pas een plotselinge verzakking van het gebergte
heeft plaats gegrepen, en dat de opeengehoopte overblijfselen,
door die bergstorting ontstaan, van lieverlede zijn medegevoerd
naar het dal. Langs den oever van den stroom verheffen zich grillige
klippen, gegroefd en doorknaagd door de werking van het water, die
aan romeinsche bouwconstructies doen denken.

Ditmaal voert onze weg ons langs een begraafplaats der Kirghizen. De
grond is er zeer oneffen, vol kuilen, grafheuvels van klei,
en steenhoopen. De Kirghizen koesteren grooten eerbied voor de
nagedachtenis hunner dooden. Als zij langs een kerkhof komen, gaan zij
altoos de graven hunner verwanten bezoeken en er voor hen bidden. Als
het noodig is, brengen zij dan meteen herstellingen aan. De graven
zijn altoos goed onderhouden, en worden nooit verwaarloosd.

Als wij de uiterste grens van het dal hebben bereikt, zien wij ons
den weg versperd door den Saridjass-Sou, die met bruisend geweld zijn
wateren tusschen de steile oevers voortstuwt. Vóór ons ligt de ingang
van het Irtach-dal; maar wij weten niet hoe we het zullen bereiken,
want we kunnen dien onstuimigen stroom onmogelijk doorwaden. Er zit
niet anders op, dan weer terug te keeren, tot we een plek vinden,
waar we kunnen oversteken.

We volgen een pad langs den linker oever, en na veel moeite slagen
wij erin, den overkant te bereiken.

Het Keou-eou-leou-dal, dat wij thans eerst moeten doortrekken, vertoont
geen bijzondere eigenaardigheid, en de eentonigheid van onzen weg
wordt hier door niets verbroken. Aan het eind van deze vallei gaan de
Kirghizen, die ons van af den Oustchiar-pas hebben vergezeld, huns
weegs, om den weg te volgen, die over den pas van Karakol rechtuit
naar Prjevalsk gaat. Het beklimmen van den Keou-eou-leou-pas, die
4160 M. hoog is, gaat slechts langzaam; de kameelen hebben last van de
ijlere lucht, en moeten telkens blijven staan, om adem te scheppen. Als
we den volgenden dag naar het laag gelegen  dal van Irtach afdalen,
wordt het ondragelijk warm. De grond is geel, de berghellingen rood,
en de lucht fel blauw. 't Is, alsof we door de ambas van Midden-Afrika
trekken. Nu en dan echter schemeren verre gletschers door de openingen
in het gebergte, aan weerszijden der vallei. Plotseling maakt deze
een kromming naar het Oosten en wordt thans aan de zuidzijde begrensd
door een zonderlingen muur van basaltrotsen, welker onafgebroken
gelijkvormigheid bijna iets onnatuurlijks heeft.

Nog altijd dalen wij, voorovergebukt op onze paarden gezeten,
met pijn in de oogen en geschroeide huid door de hitte en de felle
weerkaatsing van het zonlicht. Als we na een rit van 12 uren nog
geen nomaden ontmoeten, houden we stil, om te kampeeren, ondanks
het koppig verzet der Kirghizen, die volstrekt nog dien avond den
kaltchè willen opzoeken. Doch deze is reeds gewaarschuwd en komt
ons een bezoek brengen. Hij weet wie wij zijn, en wat we van hem
verlangen. Het vereischte aantal paarden en kameelen zal hij ons dan
ook verschaffen. Maar hij is wat teruggetrokken en op een afstand,
en schijnt zich niet te verheugen over onze komst, zooals onze vriend,
de chirtaï.

De prins en ik gaan den volgenden dag zijn bezoek beantwoorden. Hij
ontvangt ons in een weelderig ingerichte yourte, blijkbaar ter eere
van deze feestelijke gelegenheid rijk versierd. We gaan op een tapijt
van dierenvellen zitten, neergehurkt op de wijze der Kirghizen. Langs
de wanden hangen echte tapijten uit Kasjgar, en draperieën van
bontgekleurde stof.

De kaltchè stelt ons aan zijn vrouwen voor, die een buiging maken
en daarna in een halven kring bij elkaar kruipen, vlak tegenover
ons. Op den grond wordt een servet gelegd, waarop bedienden schotels
met dampende vleeschgerechten neerzetten, benevens melk, thee,
suiker en borsaks. Het is wel jammer, dat wij pas in ons kamp hebben
gegeten. Ondanks onze verontschuldigingen dringt ons de kaltchè een
stuk schapenrib op, dat hij ons met de vingers toesteekt.

Hij kiest de allervetste stukken uit, en wij kunnen ze, met den
besten wil, niet door de keel krijgen. De kaltchè bemerkt wel, dat
het ons moeite kost, en geeft bevel, andere spijzen voor ons gereed te
maken. Wij zien ongelukkig, hoe dat in zijn werk gaat, en het gezicht
alleen is al voldoende, om ons vooruit allen eetlust te benemen. Het
recept is als volgt: Men raspt vleesch in bouillon, kneedt het ferm met
beide handen, en strooit er vóór het opdienen wat zout en kruiden over.

Wij drinken echter, om hem genoegen te doen, gaarne een paar koppen
thee en melk. Vóór deze ons worden aangeboden, vischt een der
Kirghizen er met een strootje de verschillende ongerechtigheden uit,
die er in zwemmen, en als wij ze hebben leeggedronken, likken de
vrouwen smakelijk de koppen uit, en zorgen, dat er geen droppeltje
overblijft. Deze staaltjes geven een goed denkbeeld van de argelooze
ongedwongenheid, die er heerscht in de zeden en gebruiken der
Kirghizen.

Daarna doen we nog een uitstapje in de drie dalen, die te samen den
naam Outchkoul, de drie meren, dragen. Feitelijk treffen we slechts
één meer aan, in de eerste vallei, dat daarom den naam Bach-koul
draagt. Het is een bij uitstek geschikte plek voor een winterverblijf.

29 Aug. Om onze topographische werkzaamheden te besluiten, klimmen
Zurbriggen en ik op den top, die ten Zuiden van ons kamp gelegen
is. 't Is het hoogste punt van den Ichigart-Tao, die de dalen
van Irtach en Djannart scheidt. Wij vermijden de steenachtige
hellingen, en klimmen langs den noordelijken bergrug omhoog, waar
steile kalksteenrotsen het ons verbazend lastig maken. Wij dachten
dat de weg volstrekt niet moeilijk zou zijn, en hebben zelfs geen
touw meegenomen, zoodat we weer toeren verrichten, die geen acrobaat
ons verbeteren zou. En langs de andere helling hadden we den berg
desnoods te paard kunnen bestijgen! Hier loopen we levensgevaar,
spannen ons in tot het uiterste, en scheuren onze nagels bijna stuk,
terwijl we op ons doode gemak ons doel hadden bereikt, als we een
anderen weg hadden gekozen. Maar onze moeite wordt ruim beloond door
het prachtige uitzicht, dat wij genieten op den top van den Karahoum,
die 4150 M. hoog is.

Vooral het geheimzinnige Djannart-plateau wordt onderworpen aan een
nauwkeurig onderzoek.

Ik geloof niet, dat men ergens elders zulke zonderlinge, verrassende
en onverklaarbare tegenstellingen zal ontmoeten als in het Hemelsche
Gebergte. Dat is ons reeds meermalen opgevallen. De natuur schijnt
hier te hebben gehoorzaamd aan wetten, wier oorsprong buitengewoon
moeilijk is na te gaan. Hoe zijn die zonderlinge bergen ontstaan,
en welke ontzaglijke veranderingen moeten zij hebben ondergaan, om
zoo ten eenenmale af te wijken van de voorstellingen, die wij ons
vormen omtrent de gevolgen eener vulkanische uitbarsting?

Het aan anderen overlatend, deze raadselen op te lossen, zullen wij
ons vergenoegen met een beschrijving te geven van die wijde kom, die
het eigenlijke Djannart-dal vormt. Ongeveer 150 wersten lang en 100
breed, strekt het zich uit als een geweldige arena, in het midden bijna
vlak, en omgeven door trapsgewijs opstijgende, hooge bergmuren. In het
Zuiden verbergen de besneeuwde toppen van den Kok-Chaal-Tao de grens
tusschen het russische en chineesche grondgebied. In dien bergwand
onderscheiden wij het Djannart-dal, waarnaar de geheele kom genoemd is,
het dal van Kaïtche, en dat van Bichirtik, en eindelijk het Ichtik-dal,
dat zich aansluit bij het plateau van Karagan. Daarop volgt het dal
van Akchirak, dat begint bij den pas van dien naam, die tevens het
eene uiteinde vormt van de keten, waarop wij ons bevinden. Van dit
hooge punt zien wij met genoegen naar de ons reeds welbekende toppen,
dien van Oustchiar, den Kaënde Tao, den Khan Tengri, den Kizil-Tao,
en de groepen van Terekty en Keou-eou-leou, waaruit een met sneeuw
bedekte spits oprijst, die ons aan den Cervin herinnert.

In het Westen rijzen de koepelvormige sneeuwgevaarten op, die den
gletscher van Pretovsk bekronen, waarop men vermoedt dat de Syr-Daria
ontspringt.

Als wij ons kamp opbreken, heeft er juist een Kirghizenbegrafenis
plaats. Eenige dagen geleden hebben herders een lijk in de rivier
gevonden. De kaltchè, die het niet herkende, heeft het bericht laten
verspreiden, en het is doorgedrongen tot Prjevalsk, waar de ouders
van den overledene wonen. Intusschen heeft men het lijk, met touwen
gebonden, en met steenen bezwaard, in het water gelegd. Dat stelsel
van bevriezen is bij de nomaden in zwang.

Als de ouders van den doode zijn aangekomen, wordt het lijk op een
ruwe baar naar de plek vervoerd, waar het zal begraven worden. De
plechtigheid is niet indrukwekkend. De kaltchè vraagt aan de ouders,
of zij in den doode hun zoon herkend hebben, en als zij die vraag
bevestigend hebben beantwoord, laat hij de aanwezigen met luider
stem herhalen, dat...., zoon van...., door een ongeluk om het leven
is gekomen. Daarop wordt het lijk in een vilten omhulsel gewikkeld,
met touwen vastgebonden, en in den kuil neergelaten. De aanwezigen
gaan in optocht rond het graf, en werpen er bij elken stap een
handvol aarde in, tot de kuil gevuld is. Daarna wordt er een hoop
steenen op gestapeld. Het is een weinig tijdroovende, eenvoudige,
en niet kostbare begrafenisplechtigheid.

Toen wij des avonds in het hooger gelegen gedeelte van het Irtach-dal
kampeerden, vernamen wij, waarom het dezen naam draagt. In het dal
bevindt zich een steen, die op een paardenzadel gelijkt. Op een
afstand van honderd mijlen in den omtrek is die steen bekend, en al
de nomaden, die er voorbijtrekken, gaan erheen, om er dierenschedels
neer te leggen. De steen staat op een groot rotsblok, waaromheen de
horens van allerlei dieren liggen opgehoopt.




V.

    De terugreis.--Het Irtach-dal.--Bij het
    douane-station.--Aankomst te Prjevalsk.--Wij gaan uiteen.


Het Irtach-dal, dat bijna honderd wersten lang is, vertoont den
vorm van een wijden Z. Het bovenste dwarsstreepje grenst aan de
Terskeï-ala-Tao, die de vlakte afsluit, waarin het meer Issik-Koul is
gelegen. Aan het eind van die dwarsstreep, waar het haakje ombuigt,
ligt de Djoukoutchiak-pas, de gewone weg der nomaden, die zich naar
Prjevalsk begeven.

Dit zou ook onze terugweg zijn. Tegenover den pas, aan de zuidzijde,
strekt zich een kring van weiden uit, waartusschen gletschers afdalen,
welker stroomen een groote vlakte besproeien en verloopen in eene
menigte kleine poelen en plassen. Deze pas, 3850 M. hoog, is zeer
gevaarlijk voor de paarden; de hellingen zijn dan ook bezaaid met
rottende lijken of met geraamten, die door de gieren zijn afgeknaagd,
welke voor ons uitvliegen op onzen weg. Eerst moet men zich een weg
banen tusschen steenen, en dan een ijshelling beklimmen, waarna men den
rand der moraines volgt, tot aan de eerste grasvlakten. Langzamerhand
geraken wij uit het hooggebergte in een boschrijke streek. De
noordelijke helling van den Terskeï-ala-Tao is bedekt met wouden,
waarin zich zoovele dieren ophouden, dat men geen stap kan doen,
zonder ze naar alle zijden te doen wegvluchten onder de struiken,
waaruit zwermen vogels opvliegen.

Dit dal sluit zich aan bij de Zououka-vallei, waardoor de karavanen
trekken, die geregeld vrachtgoederen vervoeren tusschen Viernyi
en Kasjgar. Dat vervoer is uitsluitend in handen van een stam der
Sarten, en de post gaat over van vader op zoon. Onderweg vinden zij
dikwijls nog gelegenheid, om onder de nomaden hun slag te slaan, en
kostbare pelterijen in te ruilen tegen katoentjes en snuisterijen uit
Rusland. De lieden, die aan deze tochten deelnemen, slijten hun geheele
leven in de Hemelsche Bergen, in alle jaargetijden. Hun familie trekt
mede, de vrouwen wijdbeens op balen katoen of rollen linnen gezeten,
de kinderen veilig geborgen in houten kooien, die aan beide zijden van
den zadel zijn bevestigd. Bij het douanenstation van Zoukoua, aan het
begin der vallei, zien wij hoe de goederen gevisiteerd worden. Ze zijn
in schilderachtige verwarring op het gras uitgespreid, en schapen en
honden wandelen er overheen. De beambten zien op hun gemak na, of er
ook contrabande onder schuilt, en laten geen enkel pakket ongeopend
de revue passeeren. Ze laten zelfs de vrouwen zich ontkleeden, om te
zien, of zij ook verboden waar onder hare kleeren verborgen hebben.

Natuurlijk hebben zij altoos gelijk, en noch het heftig verzet
der vrouwen, noch de scheldwoorden der mannen brengen hen van hun
stuk. Soms worden er stokslagen uitgedeeld, als het eenvoudigste
middel om de zaak in 't reine te brengen. De vrouwen zijn voor zulke
reizigsters bijzonder fraai gekleed. Ze dragen zilveren sieraden om
den hals, en aan hare ooren hangen kettingen, die tot op de schouders
bengelen, en telkens verward raken in de knoopen van haar lijfje.

Na Zououka wordt het dal zeer breed; de beide zijden nemen zichtbaar in
hoogte af, en worden langgestrekte heuvels, die aan steenen muren doen
denken. Werkelijk geven die lage, roode rotswanden, waardoor diepe,
horizontale groeven en kleine, loodrechte insnijdingen loopen, den
indruk van twee geweldige gemetselde dijken, die een denkbeeldigen
stroom moeten insluiten. De bodem vertoont overal die zelfde roode
kleur, zoodat de rivier, als er regen valt, een bloedstroom gelijkt,
die uit een of ander reuzen-abattoir is losgebroken. Terwijl wij
steeds lager dalen, en het gebergte achter ons laten, zien wij vaag,
als in een droom, een witte wolk oprijzen aan den horizon, als een
windveer in de lucht. Het is de Koungheï-ala-Tao, aan de overzijde
van het meer Issik-koul, waarvan de zachtblauwe waterspiegel zich
voor ons uitbreidt, in het trillende, gulden waas, dat uit den grond
schijnt op te stijgen.

De vallei van Issik-koul is overal waar men het oog laat rusten,
even bekoorlijk. De wisselende tinten van het landschap zijn zoo ijl
en doorzichtig, en de lijnen van elk tafereel zoo wazig en onbestemd,
dat men zich vol verrukking overgeeft aan de indrukken, gewekt door
het aanschouwen van grootschheid, die met bevalligheid gepaard gaat.

Weldra komen wij te Slifkina, een kozakkendorp, op de grens tusschen
de beschaafde wereld en het Hemelsche Gebergte gelegen. 't Is het
laatste russische dorp in de streek ten Zuiden en Westen van het
meer Issik-koul. Men kan zich niet voorstellen, hoe blijde wij zijn,
eindelijk eens weer menschelijke wezens te zien, die geen Kirghizen
zijn, en woningen, die er anders uitzien dan de yourtes. 't Is
werkelijk, alsof we in een groote stad zijn aangekomen. De verwarde
haren en scharlaken kleeding der kozakken doen ons oog bepaald
aangenaam aan, en het welgedane voorkomen der roodwangige russische
vrouwen maakt thans op ons een geheel anderen indruk dan vroeger. Wij
vinden ze nu bijna mooi. Met de matigheid, die wij zoo lang hebben
moeten betrachten, is het nu ook gedaan. We halen onze schade in, en
doen ons te goed aan pivo en heerlijke goudgele appelen, terwijl we
des avonds een stevig maal eer aan doen van eieren, kip, aardappels,
rijst en vruchten. Slifkina of Kizil-sou, zooals de Kirghizen het
noemen, ligt dertig wersten ten Westen van Prjevalsk. Niet meer
over gletschers, door steenen, noch langs afgronden voert ons pad;
wij rijden rustig over een breeden, witten weg, die als een lint door
groene velden slingert. Geen sprake meer van bezorgdheid over de meer
of mindere doorwaadbaarheid der rivieren, nu de hoeven onzer paarden
vroolijk over de stevige bruggen trappelen, die de oevers verbinden
van elken stroom.

En toch, ondanks die rust en die veiligheid, komt die kalme, vlakke
streek ons na de eerste twintig werst eentonig voor, en wij verbeelden
ons, dat het rijden hier ons veel meer vermoeit dan onze tochten door
de bergen. En dan die zon,--en dat stof!...

Kort daarna kwamen wij behouden te Prjevalsk. Om een al te plotselingen
overgang te vermijden, sliepen wij niet in het posthuis; maar
kampeerden buiten, in een boomgaard.

Twee dagen later, den 4den September, gingen wij ieder onzes
weegs. Zurbriggen en Abbas keerden terug naar Tasjkent; terwijl de
prins en ik onze reis voortzetten naar Siberië.




VI.

    De Kirghizen.--Oorsprong van het ras.--Kozakken en
    Kirghizen.--Verdeeling der Bourouts.--Kleederdracht.--De
    yourte.--Zeden en gebruiken.--Huwelijk.--Besluit.


De wetenschap heeft haar laatste woord nog niet gesproken omtrent
de samengestelde stammen, die slechts een karig levensonderhoud
vinden in die gedeelten van Midden-Azië, welke wij thans hadden
bezocht. Meerdere reizigers meenen die lastige vraag bevredigend te
hebben opgelost. Waar het onderzoek van den geleerde zich grondt
op de geschiedenis, en zekere bewijzen bestaan voor den samenhang
van bepaalde gebeurtenissen, kan men licht een stelsel opbouwen,
een redeneering volgen, die niet al te veel van de waarheid afwijkt.

Maar niet alle volken hebben achter zich, wat men een geschiedenis
noemt; niet allen bezitten bewijzen van hun ouderdom of gedenkteekenen,
die ons hun verleden weder voor den geest roepen. Door bergen of
woestijnen afgesloten, zonder ooit den invloed der beschaving te
hebben ondergaan of deze met opzet ontwijkend, uit vrees hun vrijheid
te verliezen, zijn zulke volken gebleven in den primitieven staat,
waarin zij zich bevonden van den beginne. Met de dieren en als de
dieren levend, hebben zij nooit behoefte gevoeld, in dien toestand
verandering te brengen. Tot die volken behooren ook de Kirghizen. Zij
zijn nagenoeg dezelfden als voor 2000 jaar. En in al die eeuwen hebben
zij niets verricht, dat den geleerde opheldering zou kunnen verschaffen
omtrent hunne afstamming of de wisselvalligheden van hun bestaan. Nog
steeds verdiept men zich in gissingen omtrent den oorsprong van hun
naam. In het Turksch schijnt het woord: "landbewoners" te beteekenen;
terwijl het in de taal der nomaden vertaald kan worden door: "veertig
meisjes" (Karr-Keuz). Wij zouden eer vermoeden, dat in de chineesche
taal de juiste oplossing van dit raadsel is te vinden. Sedert de
10de eeuw van onze jaartelling wordt in chineesche boeken gesproken
van een volk, dat den Tiensjan-Nan-Sou bewoont, het zuidelijk deel
van het Hemelsche  gebergte. Later, tegen het eind der 13e eeuw,
spreekt de beroemde zendeling Hiouen Tsang, de eerste man, die
het aziatische vasteland bereisde, van de Ki-zi-li-tsé, die hij op
zijn tochten had leeren kennen. Hij zegt, dat hij Kirghizen ontmoet
heeft in het dal van Dzoungarie. Deze streek zou, volgens hem, hun
aangenomen vaderland zijn geweest; oorspronkelijk bewoonden zij het
oostelijk deel van het Altaï-gebergte. Onophoudelijk bedreigd door
de Mongolen in het Zuiden en de Tartaren in het Noorden, waren zij
gedwongen eerst naar het Tabargataï-gebergte te verhuizen en daarna,
eenige eeuwen later, naar de Hemelsche bergen. De naam Ki-zi-li-tsé
zou later veranderd zijn in Kirr-ki-tsé, toen het volk van dien naam
zich tot het Mohammedaansche geloof had bekeerd.

De heer Ujfalvy de Mezö-Kovesd heeft bij zijn onderzoekingen in
Turkestan rassenverwantschap meenen te ontdekken tusschen de bewoners
der steppen en die van het gebergte. Volgens hem, en andere reizigers,
zou er geen onderscheid bestaan tusschen de Kara-Kirghizen en de
Kirghizen-Kazakken, de nomaden uit de vlakte.

Al leiden deze volken echter hetzelfde leven, en al kleeden zij zich
nagenoeg op dezelfde wijze, hun taal is niettemin zeer verschillend. En
bovendien koesteren zij jegens elkander zulk een hevigen haat, dat
het bijna niet mogelijk is aan stamverwantschap tusschen die beide
volken te gelooven.

Uit anthropologisch oogpunt beschouwd, vertoonen de beide typen ook
opvallende punten van verschil. Hun lichaamsbouw, de vorm van hun
hoofd, hun gelaatstint, de soort en kleur van hun haar, dat alles
is geheel verschillend. Het is dus wel wat voorbarig, te beweren,
dat de Kazakken niet anders dan Kirghizen zijn. Om dit te kunnen
vaststellen, moest men overtuigende bewijsgronden kunnen aanvoeren,
verzameld na een langdurig verblijf in die streek.

Ons zijn alleen bekend de Kirghizen, of Bourouts, een volk, dat
uitsluitend in de dalen van den Tiensjan woont; van Pamir tot
Dzoungarie; van het meer Issik-koul tot Ak-sou. Het is onmogelijk,
hun aantal ook maar bij benadering vast te stellen. Men hoort het
getal 400 zoowel als 500 000 noemen; maar er zullen er nog wel tweemaal
zooveel zijn in de werkelijkheid. Als men aan een der hoofden vraagt,
hoeveel lieden in zijn aoul wonen, kan hij het niet zeggen; wel weet
hij precies, hoeveel schapen en paarden zijn volkje bezit. Men kan
de Kirghizen ook moeilijk rangschikken in verschillende groepen. Hun
land is niet eens geheel en al bekend, en er zijn dus stellig stammen,
die nooit met vreemdelingen in aanraking zijn geweest.

De berichten der nomaden zelf dienaangaande zijn volstrekt niet
te vertrouwen. Tot nu toe verdeelt men de Kirghizen in twee groote
groepen, de linker- en de rechtergroep. De eerste, _sol_ genaamd,
omvat het bekken van den Naryn, den hoogen Oxus en de Kok-Chaal-daria.

Die groep wordt onderscheiden in 4 stammen: Koutchi, Sorou, Moundouz
en Kitaïs. De laatste benaming dragen zij, die chineesch grondgebied
bewonen.

De rechter groep, _on_ genaamd, houdt zich op in het bekken van het
meer Issik-koul, en de dalen rondom de Khan-Tengri-groep. Zij wordt
verdeeld in zeven stammen: Bogon, Sary-Baghichtch, Son-Baghichtch,
Soulton, Echerik, Sagaz en Bassindz.

Het russische gouvernement volgt een andere indeeling, op het voorbeeld
der aoulbewoners, die hun buren in de andere valleien eenvoudig
noemen naar de plaatsen, waar ze gewoonlijk kampeeren. Zoo noemen
zij de lieden, die in de omstreken huizen van het Tourghent-dal,
Tourghensky, en blijven ook verder aan dien regel getrouw.

Het spreekt van zelf, dat de russische regeering het aantal harer
onderdanen in deze streken volstrekt niet kent. De meesten ontsnappen
dan ook aan de, overigens niet hooge, belasting van anderhalven
roebel per yourte of familie. Die schatting is de eenige band, welke
hen aan Rusland bindt; want ze zijn volstrekt niet veranderd sedert
de verovering van Turkestan, en nog even vrij en onafhankelijk als
voorheen.

De Kirghizen zijn in den regel goed gebouwd en zeer sterk. Ze hebben
een dikken neus, een stompen gelaatshoek, uitstekende jukbeenderen,
en zwarte, kleine, schuinstaande oogen, evenals de Chineezen. De
baardgroei is zeer gering. Hun haar is sluik en zwart; blonde personen
ziet men zeer zelden. Dikwijls treft men onder hen zuiver mongoolsche
typen aan. De mannen zijn goed geproportionneerd en niet terugstootend.

Het voorkomen der vrouwen heeft weinig aantrekkelijks. De jonge meisjes
hebben vrij geregelde gelaatstrekken; maar, al zijn ze niet mager,
hare vormen zijn hoekig en schraal. Ze hebben echter mooie zwarte
oogen en prachtige tanden. Haar costuum draagt er echter niet toe bij,
hare bekoorlijkheid te verhoogen.

De kleederdracht der Kirghizen is uiterst eenvoudig. Over een
bont katoenen hemd, met bespottelijk lange mouwen, en een wijde,
lange linnen broek, met een gordel om het middel vastgemaakt,
dragen zoowel vrouwen als mannen een soort overkleed van cretonne,
met wol of watten gevoerd, dat op de borst met houten knoopen wordt
gesloten, en om het middel wordt vastgehouden door eene lange sjerp,
die van voren geknoopt wordt. De mouwen van dit kleedingstuk reiken
niet eens tot aan den elleboog; maar die van het hemd vallen over de
hand, en worden telkens door een snelle beweging van den pols weer
opgeschoven. Dat gebaar maken de Kirghizen nu al eeuwen lang.

Deze primitieve kleedij wordt binnenshuis gedragen, en ook des
zomers, als zij buiten zijn. Hooge, tot de knie reikende laarzen,
met hielen van minstens 10 cM. hoog, en een smerig kapje op hun
kaalgeschoren kruin voltooien hun costuum. In den winter en op hun
reizen trachten de Kirghizen zich tegen de koude te beschermen door
hun wijden tschiapann, een grooten, gevoerden overjas, waarin ze
geheel verdwijnen. Soms dragen ze, bij strenge koude, twee, drie of
meer van die omhulsels over elkaar. Daarbij bedekken ze dan hun hoofd
met een ronden, wit vilten hoed met een zwarten rand, van voren neer,
van achteren opgeslagen. Dat hoofddeksel is van chineeschen oorsprong,
en daar niet ieder zich zulk een hoed kan verschaffen, dragen zij in
de plaats daarvan ook wel een muts van ruw vilt, met lamsvel gevoerd.

Dat staat niet leelijk, en past goed bij hun overig costuum. Zulke
mutsen kunnen in de bergen over de ooren getrokken worden, en als
het regent, wordt de lamsvacht naar buiten gekeerd. De vrouwen gaan
precies zoo gekleed als de mannen; alleen in kleinigheden is eenig
verschil op te merken. Hare laarzen zijn sierlijker, met zijde geboord,
of met randjes van gekleurd leer versierd, en de hielen en teenen
zijn met koper beslagen. Haar broeken zijn wijder en langer, en hare
tschiapanns zijn vervaardigd van fijnere en bontgekleurde stoffen;
soms wel van zijde uit Bokhara of Kasjgar.

Het merkwaardigste onderdeel van de kleederdracht der Kirghizenvrouwen
is de witte kap, dien zij op het hoofd dragen, en die haar op nonnen
doet gelijken. 't Is een cylindervormig gewonden band van gesteven
linnen, wel 30 cM. breed, die om het hoofd sluit, en waarvan de
einden los op den rug hangen. Het haar wordt glad achterover gekamd,
en zorgvuldig onder die soort van doos verborgen, die tevens als
bergplaats dient van kleine voorwerpen voor dagelijksch gebruik. Een
bijzonder praktische inrichting, zooals men ziet.

Van achteren wordt het haar in twee of meer vlechten gevlochten,
waarvan er eenige op den rug neerhangen, en met een kettinkje of gesp
zijn vastgemaakt. Daaraan bengelt weer een bos sleutels, of koperen
plaatjes, die tot op de hielen hangen, zoodat ze bij elke beweging
een rinkelend geluid maken. Dien tulband of eletchik dragen alleen
de getrouwde vrouwen.

De jonge meisjes zijn meer behaagziek. Zij tooien zich met mutsen van
vossenvel, waarop een bosje arendsveeren prijkt. Het haar vlechten
ze in een menigte dunne vlechtjes, die langs de slapen en op den
rug neerhangen, waar ze worden bijeengehouden door een lap stof, met
glazen kralen versierd. Als jonge meisjes een man willen veroveren,
flonkeren ze van blinkende sieraden en trachten zich zoo rijk mogelijk
uit te dossen. Maar later moeten zij dikwijls zwaar voor hare ijdelheid
boeten, want ze worden de slavinnen van mannen, die haar geheel in
hun macht hebben en gewoonlijk ruw behandelen.

De yourte der Kirghizen is niet zoo ruim als die der Kozakken, of
als de kibitka der Turkomanen. Zij is bescheidener van afmeting en
minder weelderig ingericht. De Kirghizen moeten dikwijls verhuizen,
wegens gebrek aan weidegrond. Bovendien noodzaken hen de strenge en
langdurige winters, de afmetingen van hun woonvertrekken tot een
minimum te beperken, om ten minste nog zooveel mogelijk warmte te
genieten bij het weinigje brandstof, waarover zij kunnen beschikken. De
tenten der Kirghizen bestaan uit een geraamte van buigzaam hout, dat
met paaltjes in den grond wordt gestoken en met riemen van dierenhuid
doorvlochten is. Dat geraamte is ongeveer twee of drie meter hoog,
en evenzoo breed. De zoldering wordt gesteund door houten latten, die
schuin oploopen naar een opening in het midden, welke als schoorsteen,
en tevens als venster dient. Over dit onderstel worden zware lappen
vilt geslagen, die met touwen worden omwonden en bevestigd.

Zulk een tent wordt binnen eenige minuten opgeslagen, of weer
afgebroken, en kan door twee kameelen worden vervoerd. De inrichting
is, zelfs bij rijkere lieden, zeer eenvoudig. De stapels vilt, die
als matrassen dienst doen, de houten kisten, zakken, paardetuig en
dergelijke benoodigdheden liggen over den grond verspreid, of worden
langs de zijden van de tent opgehangen. Midden in de yourte, op drie
rechtopstaande steenen, of op een ijzeren voetstuk geplaatst, staat
een groote ijzeren pot, de kazan, het eenige gerei, waarvan zich de
nomaden bedienen om hun potje te koken. Overigens zijn de werktuigen,
die zij gebruiken bij het verrichten van hun dagelijksche bezigheden,
noch talrijk, noch gecompliceerd. Behalve den kazan, hebben zij meestal
een soort kan van geciseleerd koper, en twee of drie houten nappen; hun
vingers moeten vorken en lepels vervangen. Voor het melken gebruiken
ze emmers van dierenvel, en in leêren zakken wordt de melk bewaard.

Lucifers zijn bij de Kirghizen niet bekend, ieder draagt een leeren
zakje bij zich, met een vuursteen, een stuk ijzer, en een brok
zwam. Van dat zakje en een klein stevig dolkmes, aan hun gordel
bevestigd, zijn ze onafscheidelijk. Het mes wordt voor de meest
verschillende doeleinden gebruikt; om dieren te dooden, vellen af
te schrapen, hun hoofd te scheren, hout te snijden, enz. 't Is het
eenige scherpe werktuig, dat bij de nomaden in gebruik is.

Al het werk komt neer op de vrouwen. Die hebben den geheelen dag volop
te doen. Als 's morgens het vee naar de weide is, maken zij koumiss
van de melk van den vorigen dag, looien dierenhuiden, kloppen vilt,
vlechten tres, maken kleeren, en als ze er tijd voor kunnen vinden,
borduren ze ook nog met wol. 's Avonds halen ze, geholpen door de
grootste kinderen, het vee weer binnen, en binden de dieren aan lange
touwen vast. Ondanks dien zwaren arbeid, die haar geen oogenblik
verpoozing gunt, schijnen de vrouwen der Kirghizen niet ontevreden
met haar lot. Ze zijn zeer vroolijk en altijd tot babbelen en lachen
geneigd.

De mannen brengen den dag door met op hun vrouwen te passen, en
elkaar over en weer verhalen te doen, of te beraadslagen omtrent
plannen, die ze in den zin hebben. Het gesprek loopt hoofdzakelijk
over paarden. De taal der Kirghizen, overigens vrij arm, is uiterst
rijk aan uitdrukkingen, die op paarden betrekking hebben; en elk
jaar krijgen de dieren weer een anderen naam. Het paard is voor den
Kirghies niet, zooals voor den Arabier, een voorwerp van vereering;
zij hebben het niet weten te veredelen of verfijnen; maar het is hun
onafscheidelijke metgezel, en zij zouden niet kunnen leven zonder dien
trouwen kameraad. In de oudheid stelde men zich voor, dat de Tartaren
verblijf hielden in deze onbekende streken, en de verbeelding dacht
zich die half wilde wezens als centauren, half mensch, half paard. Aan
die voorstelling beantwoordt nog steeds de Kirghies van thans.

Als men hen te paard ziet zitten, schijnen ze als aan den zadel
vastgegroeid, en hoewel dit van hout en zeer ongemakkelijk is, leggen
zij zonder de minste vermoeienis lange dagreizen af, langs meestal
gevaarlijke wegen. Van loopen houden ze echter volstrekt niet; ze
worden spoedig moede, en zullen zonder noodzaak geen honderd schreden
te voet gaan. Voor 't geval, dat ze zich van hun yourte naar een
andere willen begeven, staat altijd een paard aan den ingang der tent
gereed. Ze zijn ontzettend lui, en kunnen slapen als marmotten. Men
ziet ze nooit langer dan een paar minuten achtereen rechtop staan,
en het is ondenkbaar, dat twee Kirghizen in staande houding een
gesprek zouden voeren. Als ze elkaar iets te zeggen hebben, gaan
ze op de hurken zitten, vatten elkaar bij beide handen, en in die
positie bespreken zij alles, wat zij te verhandelen hebben. In die
ongemakkelijke houding blijven ze soms een halven dag achtereen zitten.

Nog een andere reden waarom de Kirghizen hun paarden in eere houden,
is deze, dat zij uit de melk der paarden den koumiss bereiden. Alle
Oosterlingen zijn dol op dien heerlijken drank; maar niemand is er
blijkbaar zoo op verlekkerd als de Kirghizen. Zij leven van koumiss
en voor koumiss alleen. Wilde men hen van dien drank berooven, dan zou
men hen evengoed het genot van frissche lucht kunnen ontzeggen. Als ze
zich niet letterlijk eraan hebben te buiten gegaan, zijn ze niet te
houden; ze zouden uw karavaan in den steek laten, en de afgelegenste
hoeken van het gebergte doorzoeken, om een aoul te vinden waar ze hun
verlangen kunnen bevredigen. De zak met koumiss staat altijd voor den
voorbijtrekkenden reiziger gereed en wordt hem nimmer geweigerd. De
Kirghizen vinden het dan ook volstrekt niet noodig, op hun tochten
voedsel mede te nemen; zij weten zeer goed, dat ze erop kunnen
rekenen, in de aouls, op hun weg verspreid, voldoende onderhoud te
vinden. Behalve koumiss, dien zij den geheelen dag door drinken,
gebruiken de Kirghizen slechts één maaltijd per dag. Bij troepen
van tien, vijftien, tot twintig personen vereenigen zij zich in de
yourte om den kazan, waarin een geheel schaap gekookt wordt. Ieder
haalt zijn pitchiak uit de scheede, grijpt een been, en gaat smakelijk
aan 't kluiven, terwijl men af en toe het vleeschnat toespreekt. Tot
besluit volgt natuurlijk weer koumiss, die eerst, om hem goed te laten
schuimen, duchtig wordt geschud. Als ze dan volop gegeten hebben, geven
ze met welbehagen toe aan de onvermijdelijke slaapzucht, die het gevolg
is van zulk een overvloedig maal. Thee en brood gebruiken alleen rijke
lieden. Het laatste wordt in den aoul zelf toebereid uit gerstemeel,
waarvan koeken worden gekneed, die zij bakken in schapenvet.

De brandstof der Kirghizen bestaat bijna uitsluitend uit twijgen en
wortels van den téo-goïrouk (kameelenstaart), die zoo genoemd wordt,
omdat de takken ervan veel op dat aanhangsel gelijken. Het is een
soort rhododendron, die in den grond geworteld, en met doornachtige
takken, ongeveer een halven meter hoog is. Deze plant groeit tot op
een hoogte van 3000 M.; altijd op de noordelijke berghellingen.

Aan de aanwezigheid van die struiken hebben de nomaden het te danken,
als zij zich kunnen ophouden in de hooggelegen dalen van den Tiensjan,
welke, dicht bij de gletschers gelegen, lang groen blijven, ondanks
de zomerhitte.

Wanneer echter op honderd mijlen in den omtrek geen brandhout te vinden
is, gebruiken de Kirghizen dierenmest als brandstof. Zulk een vuurtje
is niet bevorderlijk voor de frischheid der atmosfeer in de benauwde
yourte; maar overgevoelige reukzenuwen hebben de Kirghizen niet.

Als zij niets beters te doen hebben, gaan zij somtijds op de
jacht. Ze richten arenden af voor de vangst van vossen en pelsdieren,
en dooden grootere dieren, zooals wolven, beren en ovispoli met
een flintgeweer, waaraan, op ongeveer een derde van den loop, een
beweegbaar steunsel is bevestigd voor het aanleggen. De Kirghies
is echter geen geweldig Nimrod, en de tallooze dieren, die zich in
de dalen van het Hemelsche gebergte ophouden, hebben van zijn zijde
geen groot gevaar te duchten. Hij jaagt alleen om in zijn onderhoud
te voorzien, en drijft geen handel in pelterijen.

Men heeft dikwijls willen beweren, dat de Kirghizen woest en
onhandelbaar zijn. Wij vonden hen integendeel zeer zachtaardig en
onderworpen. Ook daarin verschillen zij van de Kozakken, want deze
zijn diefachtig en niet te vertrouwen. De Kirghizen zijn volstrekt
niet strijdlustig, zooals de Turkomanen en Afghanen; hun aard is zelfs
bijzonder vreesachtig. Dreigt hun geen gevaar, dan zullen zij nooit
geweld plegen. Diefstal komt bij hen zeer veel voor. Daarom moeten
ze bijzondere zorg dragen voor hun kudden, die 's nachts bij den aoul
worden verzameld en door honden bewaakt. De Kirghizen zijn werkelijk
buitengewoon goedaardig en naïef. Die eenvoud is zeker wel het gevolg
van het leven, dat zij leiden en de afzondering, waarin zij hun dagen
slijten. Fatalisten zijn ze allen en in alle omstandigheden. Alles
is hun een goed of slecht voorteeken, het vallen van een draad op een
witten steen, de kleurspelingen in een vlam, de vormen der wolken, een
ontmoeting van bepaalde dieren; of het gezicht van een zekere bloem,
alles heeft voor hen beteekenis, en van die toevallige kleinigheden
laten zij dikwijls gewichtige besluiten afhangen.

Ze nemen allerlei middelen te baat, om de booze geesten te
bezweren. Men kan zich geen denkbeeld vormen van hun kinderachtige
bijgeloovigheid. Een grillig gevormde rots, een struik in een kloof
geworteld, een vallende meteoorsteen, of een warme bron, 't zijn
voor hen louter wonderbare verschijnselen, die zij niet anders dan
met uitgespreide armen en vele kniebuigingen durven naderen.

Ze noemen zich Sunitische Mohammedanen; maar zij zijn dit in
werkelijkheid niet. Zij verrichten noch de wasschingen, noch de
gebeden, die door den Koran worden voorgeschreven, zij hebben geen
moskeeën, noch mollahs, en ondernemen nooit bedevaarten naar het graf
van den Profeet. Wel hebben ze eenige gebruiken bewaard, die aan den
mohammedaanschen godsdienst zijn ontleend; maar dat is slechts een
uiterlijke vertooning, die zij ten behoeve van vreemdelingen ten beste
geven. Feitelijk hebben zij geen bepaalden godsdienst, behalve enkele
herinneringen aan de vele verschillende secten, waarvan het Noorden
van Azië eertijds wemelde. Een voorschrift van den Koran volgen zij
echter letterlijk op, n.l. dat omtrent de veelwijverij. Als het hem
maar eenigszins mogelijk is, huwt de Kirghies twee, drie of meer
vrouwen. Het aantal zijner echtgenooten staat in verband met het
getal kudden, dat hij bezit; want dat is het ruilmiddel waarmede hij
zijn vrouwen koopt. Vergezeld van eenige vrienden en verwanten, trekt
hij bergop, bergaf, doorzoekt alle aouls, en geeft zich veel moeite
om, desnoods door list, de meisjes, die bijna altijd in de hutten
blijven, te zien te krijgen. Als hij een keuze heeft gedaan, worden
met de ouders onderhandelingen aangeknoopt over de huwelijksgift. Na
maandenlang loven en bieden wordt men het eindelijk eens, en van nu
af telt het jonge meisje, om zoo te zeggen, niet meer mede.

Als de koop gesloten is, mag zij gedurende een geheel jaar met geen
andere mannen meer spreken dan haar familieleden en moet altijd in
de yourte blijven, waar de andere vrouwen urenlang met haar komen
babbelen, en haar helpen om haar uitzet gereed te maken.

Het huwelijk wordt voltrokken door het hoofd van den stam. De
plechtigheid bestaat voornamelijk in een wisseling van begroetingen
tusschen het jonge paar en hun verwanten, waarna alle aanwezigen
zich vereenigen tot een reuzenmaaltijd, waarbij de koumiss vloeit in
stroomen en ieder zich te goed doet aan borsaks en schapenbout. Daarop
biedt de jonge echtgenoot zijn schoonvader de beloofde kudden aan. Deze
stelt een nauwkeurig onderzoek in naar den toestand der dieren, en telt
ze, om zeker te zijn dat hij niet bedrogen wordt. In ruil daarvoor
schenkt hij zijn schoonzoon, als bruidschat zijner dochter, eenige
kameelen en paarden, die zoolang zij leeft haar eigendom blijven. De
man behoudt en gebruikt ze, zoolang zijn vrouw onder zijn dak vertoeft;
maar als hij haar verstoot, moet hij ze teruggeven, tenzij zij een
misstap begaan heeft. De Kirghizen nemen niet meerdere vrouwen tegelijk
ten huwelijk, zooals de Mohammedanen doen. Zij huwen slechts ééne;
maar als deze hun na eenigen tijd niet meer behaagt, nemen zij een
jongere vrouw, en zoo gaan zij voort, zoolang hun middelen hun dit
veroorloven. De laatste is natuurlijk altijd de gunstelinge van haar
echtgenoot; de anderen tellen niet meer mede. De jonggetrouwde zit
op haar gemak in de yourte, verwend en vertroeteld door haar man,
en de andere vrouwen werken buitenshuis en slapen afzonderlijk.

Eer zij met de Russen in aanraking kwamen, kenden de Kirghizen het
gebruik van het geld niet; zij ruilden hun koopwaren in voor vee. Ook
thans nog hebben zij van tijdverdeeling geen begrip; zij weten niet
hoe oud zij zijn, en zijn evenmin op de hoogte van het begin der
mohammedaansche tijdrekening. Het jaar wordt ingedeeld naar de manen,
en de maand naar het wassen en afnemen daarvan. Om een bepaalden
tijdsduur aan te geven, spreken zij van een dag, een halven of een
kwart dag, en zoo berekenen zij ook afstanden. Voor kleinere maten
gebruiken zij hun arm, hand of voet.

Hoogst zelden treft men onder de nomaden van den Tiensjan lieden
aan, die kunnen lezen en schrijven. De meesten zijn zeer tevreden in
hun staat van volslagen onwetendheid, en vertoonen niet de minste
neiging om zich te ontworstelen aan den toestand van barbaarsche
duisternis, waarin hun geest sedert eeuwen is gehuld. Dit gemis van
de eerste beginselen der beschaving heeft hen ook altijd verhinderd,
zich tot een geheel volk te vereenigen. Elke stam blijft binnen zijn
eigen domein, en vermijdt de nabijheid zijner buren. Zij kampeeren
op vaste plaatsen, en elke yourte wordt neergezet op dezelfde plek,
waar zij het vorige jaar werd opgeslagen. Slaven der gewoonte zijn de
Kirghizen, naar lichaam en ziel. Hun aanhankelijkheidsgevoel is weinig
ontwikkeld. Gehechtheid aan personen of zaken kennen zij niet. Voor hun
vrouwen koesteren zij geen andere gevoelens, dan die van het dier voor
zijn wijfje, en de genegenheid voor hun kroost gaat ook niet zeer diep.

Als zij aan hun bergen gehecht zijn, vloeit dit voort uit gewoonte;
en zij zouden dan ook nergens elders het ongebonden, zwervend leven
kunnen leiden, waaraan zij behoefte hebben.

Hun kunstzin is nagenoeg niet ontwikkeld, doch zingen doen zij gaarne,
zoowel de mannen als de vrouwen. Soms begeleiden zij dat gezang op
een soort van gitaar, uit een massief stuk hout vervaardigd, waarover
snaren van darmen zijn gespannen.

Een ander muziek-instrument is een fluit, uit een uitgeholden boomtak
gesneden, die rauwe en on welluidende klanken voortbrengt. Het
is een volk, dat den trap der eerste kindsheid nog niet heeft
overschreden. Maar zoolang zij binnen hun bergen blijven opgesloten,
door hooge graniet wanden gescheiden van de bewoonde wereld, zullen
de Kirghizen ongetwijfeld blijven zooals zij zijn.

Wat de uitkomsten onzer reis naar het Hemelsche gebergte betreft, die
uitsluitend met een wetenschappelijk doel werd ondernomen, kunnen wij
tevreden zijn. Al ontdekten wij niet anders dan gletschers en stroomen,
al zagen wij geen historische bouwvallen, en al liepen wij er geen
gevaar, door kannibalen te worden verslonden, voor wie de bekoring
ondergaat dezer woeste en maagdelijke natuur, zullen deze sombere,
verlaten berggevaarten, deze wijde, schijnbaar onvruchtbare dalen
niet langer verlaten en somber schijnen, daar zij hem spreken van
het onbekende, zijn weetgierigheid prikkelen, en hem opwekken tot
het naspeuren van de vele raadselen, welker oplossing hem nog wacht.

In dien zin opgevat, mogen wij op onzen eentonigen en vermoeienden
tocht met voldoening terugzien, daar ons onderzoek ons in staat
gesteld heeft een nauwkeurig beeld te ontwerpen van een tot nog toe
geheel onbekend gebleven gedeelte onzer aardoppervlakte. En dit
eindresultaat, dat der geographische wetenschap ten goede komt,
vergoedt ons ruimschoots de vermoeienissen en gevaren van onzen
bezwaarlijken tocht.







*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK DE REIS VAN PRINS SCIPIO BORGHESE NAAR DE HEMELSCHE BERGEN ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.