Cjantaclàr e Partelote

“The Nunne Preestes Tale”
Storia dal Confesòu da la Mùnia

Preàmbul

Finida la storia da la Madre Superiora (“The Pioresses Tale”), il
Ostièr al lasa che doj daj pelegrìns a discùtin su chèl ch’a àn apena
scoltàt. Dopo un tocùt, però, a si intromèt e a ghi domanda al
Confesòu da la Munia di contà alc encja luj. E alora…

Alora il nustri Ostièr, cul so parlà sclet a ghi dìs al Confesòu da la Mùnia: “Vèn chì, predi, vèn dongja, tu, ser Zuan, còntini alc cal posi scjaldani’l còu. Tenti sveàt, sù, encja se sintàt ti sòs ta’un gabèl. Se’mpuàrtia se’l to al è un cjavàl marzòc [1] Basta ca ti tegni sù; a no ti ocòr di pì. Tèn il còu sempri alegri—dut lì.” “Siorsì,” al à dìt. “Sigùr, paròn, sens’altri. Si no mi tèn ’legri, clamàimi pur cjastròn.” E cun chèl tacàt al veva la so storia; e cussì a ni’a dita a ogni un di nu, stu bravo predi, sta bunànima di ser Zuan.

La Storia

Na puora vèdula, un puc sù cuj àis, a viveva na volta’n ta na pìsula cjašuta tal orli di un boscùt di montagna. Sta vèdula, che di chè i vi conti la me storia, dal dì stes che finìt a veva di èsi maridada, vivùt a veva na vita a la buna, e puc a ghi bastava par mandà ’ndavànt baraca. Fašìnt li ròbis com’che Diu’l voleva, a si rangjava ben par ic e pa li so fìis. Tre bieli scròfis a veva, e basta, e tre vacjùtis e na piora ca si clamava Mali. Cjalinoša a era la so cjàmara e la cušina pur indulà ca si mangjava ogni so pastùt. Di roba picanta a no veva maj bišugna; e maj a ti cjoleva nisùn boconùt delicàt. Il so mangjà al era a la buna coma’l so gurmàl. Maj si malava par vèisi stonfada. Mangjusà puc: èco la so ùnica cura; e cun chèl il tègnisi contenta e ’ndafarada. Nisùn mal di gjàmbis a gh’impediva di balà, e maj a no sufriva di mal di cjaf. Vin a no’n beveva—nè blanc nè ros; ta la so taula t’jodèvis doma blanc e neri— lat e pan scur, che di chèl ic no si lagnava; panseta frita e ogni tant un ovùt o doj, parsè che ic a tegneva polàn e bèstis. Un curtìl a veva, sieràt dut atòr cu na stecjada e un fosalùt pardifòu; e’n ta chistu a ti tegneva un gjal, clamàt Cjantaclàr, che par cjantà il mont a no’n d’aveva di compaj. Na vòus pì biela al veva di chè di un òrgano alegri ca sùnin in glišia il dì di fiesta. Il so cjantà tant pì fuart al era’n ta stu curtìl che’l sun da l’ora’n tal cjampanìl in plasa. Par istìnt al cognoseva ogni vignì dal ecuinosi in ta stu paìs; pars’che cul alsasi di cuìndis gràdos, i ti lu sintèvis cjantà—nuja da fà. Al veva na cresta pì rosa di un coràl fin, a pùntis, coma li torètis di un cjascjèl. Il so bec al era neri, e neri a ti luševa. Ašurìns al veva gjàmbis e piè, cu li òngulis pì blàncis di un gilio. Li so plùmis, po, dut’ doràdis a èrin. Stu gjal nòbil governo al veva su sièt gjalìnis, ca lu servìvin in dut: sòus sos a èrin, ma encja i so paramours; e bièlis coma luj a èrin di colòu; ma chè che’l cuèl dal pì biel colòu a veva, la biela mam’selle Partelota a veva’n nòn. A era, di manièris, na vera madama, tant di compagnia; e un fà gentìl sempri vùt a veva da cuant che pitinut’a era; che ’nsoma il còu stes a ti veva cativàt di Cjantaclàr, e stret ti lu tegneva. Luj, po, dut il ben dal mont ghi voleva. A colava’l còu a sìntiju a cjantà, cuant che dut lustri al saltava fòu’l soreli, in plen’armonìa, “Oh cuant lontàn cal è’l me ben!” parsè che’n chej dìs, i vìn da savej, nemaj e usiej cjacarà e cjantà ben a podèvin. A era ’lòr capitàt che al cricà d’un dì che mentri che Cjantaclàr in miès da li so fèminis pojàt al era’n ta la stangja dal pulinàr, cu la biela Partelote dongja di luj, stu Cjantaclàr tacàt al veva a rugnati coma un cal stà fašìnt un brut sun. Cuant che Partelote sintùt lu veva cussì ronfà, duta’n pensej a ghi à dita: “O puor il me omp, se vèišu ch’i ronfàis in chista maniera? Durmiòn ch’i no sèis altri, sù, vergogna!” E luj ghi veva rispundùt, dišìnt: “Madame, i vi prej di no vèisila a mal: ma jò, pardiu, i mi soj apena insumiàt di alc ca mi à fàt tremà il còu. Diu bon,” al veva dita, “judimi a capì stu sun, e a tegni il me cuarp fòu da la galera! Mi soj insumiàt ch’i cjaminavi sù e jù pal nustri curtìl cuant ch’jodùt i’ai na bestia ca someàva un cjanàt ca varès volùt plantà i so dincj’ in tal me cuarp e fami fòu. Di colòu a era fra il zal e il ros, cu la punta nera da la coda e da l’orèlis, no coma’l rest dal so pelàn. Il nas pìsul a veva, e doj vuj ca ardèvin. I eri cuaši muart di poura al jòdila: a è par chèl ch’i rugnavi, i saj ben jò.” “Sù, sù!” a ghi’a dìt, “ma sè poura da vej! Adès po,” a ghi à dìt, “pal Diu bon lasù, i vèis pierdùt dut il ben ch’i vi volevi. Coma i faju jò a volèjghi ben a un fifòn? Par sigùr, com’ che ogni fèmina a dìs, i vìn dùtis na granda voja, se pusìbul, di vej òmis ca sòn sàvius e plèns di còu, ca no sòn stùpis nè crumìros nè ca tìrin il cul indavòu in front di ogni malàn, e nencja di chej ca si dà àriis, pardiu! Coma i ausàišu a dìšimi ‘puor me’ e a fami jodi ch’i tremàis da la poura? No vèišu il còu di un omp? No vèišu na barba? Diu bon—vi fani tremà i suns? Diu’l sà che i suns a no sòn nuja—na vanitàt e basta. I suns a sàltin fòu da l’indigestiòn, e spes daj vapòus e da la complesiòn, cuant che un al à na sorabondansa di umòus. A è clar che stu sun ch’i vèis vùt stanòt al vèn fòu da na superfluitàt dal vustri umòu ros, pardiu, che’n taj suns a ghi fà vignì a la zent na poura mata di frècis, di flàmis di fòuc ros, di besteàtis pròntis a muàrdiu, di lòtis, e di cjanùs e di cjanàs; pròpit coma che’l umòu da la melancolìa tancju òmis planzi al fà durànt la nòt par poura di òrs e di tòrus nèris, o par timòu di vignì ’ngrimpàs da diaulàs. I podarès contà pur di altri umòus che a tancju òmis a ghi ruvìnin il sun, ma di chej i contaraj un puc e basta. A nol vèvia Catòn—da omp sàviu cal era— dita che ai suns no si varès da fàjghi cašu? Alora, siòr me,” a à dita, “si vignìn scorsàs dal pulinàr, pal amòu di Diu, basta cjoli un lasatìf. Pa la salvesa da l’ànima me e da la me vita, scoltàimi ben, che jò i no vi dìs bušìis, ca è miej ch’i vi purgàdis ben da la melancolìa e da la bila; e par no pierdi timp, pars’che’n stu paìs a no è nisùn farmacista, i v’insegni ben jò a sièlzi li èrbis jùstis ca vi faràn ben e vi rimetaràn in stangja; e’n tal vustri stes ort i cjataraj li èrbis ch’a àn che proprietàs naturàlis di purgavi par disòt e par parzora. No stèit dismintiavi di chistu, pal amòu di Diu! A si jòt ben ch’i sèis colèric di temperamìnt. Stèit atènt dal soreli cuant cal và’n sù. No stèit ’mplenivi di ròbis masa picàntis; che si lu fèis, i scomèt pì di na palanca che ogni ters dì a vi tornarà na fievra, o un tic ca vi farà zì a finila malamintri. Par un dì o doj i varèsis da mangjà doma vièrs prin di cjoli’l vustri lasatìf di èrbis aromàtichis o cjasafièvra, opùr di ardìla ca crès ben ucà; o di eufòrbia opùr di cuàrgnuj o di che èdera ca si la gòt a cresi’n tal curtìl; cjapàilis sù e mastiàilis bièlis frèscis. Tegnèivi alegri, omp, in nòn di vustri pari! No stèit vej poura di un sun. I no vi dìs altri.”

“Madame,” al à dìt, “merci beaucoup pal consej. Lo stes, si volìn cjacarà di stu siòr Catòn, che di èsi sàviu al era cussì famòus, se ben ca nol veva vùt brus suns da contà, pardiu, però che un al pòl ben leši taj lìbris vècjus di tancju òmis che pì lungja ’la savèvin di Catòn stes—vi lu siguri jò— che dut il contrari a dišèvin di luj, e che par speriensa a riscuntràvin che i suns a pòsin significà bieli ròbis e no doma li tribulasiòns che la zent a à’n taj dìs dal so vivi. A no ocòr chì mètisi a discuti; la dimostrasiòn a si la cjata’n tal fat stes. Un daj pì grancj’ scritòus lešùs daj òmis al dìs cussì, che doj di lòu a èrin na volta zùs a fà i pelegrìns, cu la pì buna ’ntensiòn. A ghi càpita di rivà’n ta un paìs indulà ca era tanta di che zent —e mancjansa di alogjamìns— ca no èrin stàs bòis da cjatà nisùn lòuc indulà zì par pasà ’nsièmit la nòt. Par fuarsa di necesitàt alora a ghi à tocjàt zì ognùn pa la so banda; ogni un al è rivàt ta la so ostarìa, e a si à rangjàt coma cal à podùt. Un al è zùt a finila’n ta na stala, in font di un curtìl cuj nemaj da tiru; chel altri omp a si à’mpostàt tant miej, coma che la furtuna da li vòltis a vòu, ca ni governa dùcjus in ta la so maniera. A susèit duncja che, tant prin ca si fès lustri, stu omp a s’insumièa tal so jèt, lì cal era, di coma che’l so compaj a lu clamava e a ghi diševa: ‘Puor me! che stanòt i vegnaraj copàt chì ch’i soj, in ta na stala di nemaj. Vèn a judami, fradi me, prin ch’i mori; còr svelt uchì ch’i soj,’ al veva dita. Chist’omp a si à sveàt a colp da la poura; ma apena ca si veva sveàt a si’era voltàt di nòuf, fašìnt fenta di nuja, pensànt che’l so sun dom’na vanitàt al era. Ma’n tal so durmì do vòltis ’nsumiàt si veva; e na tersa volta’l so compaj al vèn e a ghi pàr cal diši: ‘Adès i soj stàt copàt. Jòt tu li me ferìdis, làrgis e fòndis! Se domàn ti lèvis sù bunoruta, in tal puartòn a ponènt dal paìs,’ al à dìt, ‘un cjar cargu di ledàn ulà t’jodaràs, e sot di chèl platàt al sarà’l me cuarp; sigùriti che stu cjar al vegni fermàt. Ti lu dìs jò ca mi àn copàt pal me oru’; e chì a ghi à contàt com’che copàt’l era stàt, cu na siera’n muša da fà tant dòu. E sigùr, po, che’l sun al era veretàt; par via che la matina dopo, al cricà dal dì, al è zùt là da l’ostarìa dal compaj; e cuant che rivàt al era’n ta la stala daj nemaj, a si’a metùt a colp a clamalu. Il ostièr a ghi à sùbit rispundùt, e a ghi à dìt: ‘Siòr, il vustri compaj al è partìt; al è zùt fòu dal paìs bunora bunora.’ Stu omp alora a si’a fàt sospetòus, recuardànt cuj cal veva jodùt’n tal so sun; e via cal è zùt, sensa pì dindulà, ta la punta Ovest dal paìs, indulà che cjatàt al à un cjar di ledàn, pront paj cjamps, dut rangjàt in ta la stesa maniera ca ghi veva contàt chèl cal era muart; e alora a si à metùt a sigà fuart: ‘Vendeta e gjustìsia par stu malfàt! Stanòt il me compaj al è stàt sasinàt; lì cal è’n tal cjar, cuj vuj spalancàs e svuarps. A li autoritàs i ghi sighi,’ al à dita, ‘ca varèsin da governà pì ben sta sitàt. Vegnèit, Diu bon! Jodèit il me puor compaj copàt!’ Sè altri i pòsiu contà di sta storia? Coruda lì, la zent a à rebaltàt il cjar e’n tal miès dal ledàn a à cjatàt il muart, stàt apena sasinàt. O Diu benedèt, che Just ti sòs e Bon, jòt com’che’l malfàt ti ni fàs sempri jodi! Il sasìn no si tèn maj platàt. Il sasìn ghi è cussì schifòus e abominàbil a Diu, che cussì just e bon al è, che maj nol vòu ca si tegni platàt: ca ghi voli un àn o doj o tre, il sasìn a si fà ben jodi, crodèimilu. E a colp i consilièrs dal paìs a ti cjàpin il cjaretièr e a lu tortùrin, e a la roda a ti mètin pur’l ostièr, che puc ghi’a volùt par confesà’l malfàt, e’mpicjàs pal cuèl a sòn zùs a finila. A è clar duncja che i suns a sòn da temi; e par sigùr in tal stes libri i lès pròpit in tal capìtul dopo di chistu, (i no conti bušìis, sinò ca mi vegni un colp), che doj òmis volùt a varèsin di viagjà par mar, par afàrs sos, fin ta un paìs lontàn, se il vint a no ghi fòs stàt contrari: e par chèl ghi à tocjàt spetà tant timp in ta na sitàt plena di ligrìa dongja d’un puart. Ma na biela dì, pròpit sul imbrunì, il vint al à tacàt a soflà com’ca volèvin. Ducju contèns a sòn zùs a durmì, intindìnt di partì di nòuf al cricà dal dì; ma jòt tu se a un a no ghi càpita na roba da no crodi. Pròpit chel lì, sùbit prin di sveàsi, a si’nsumièa di na maravèa di sun. A s’insumièa che un omp in banda dal jèt a ghi comandava di spetà lì, dišìnt: ‘S’i ti partìs domàn di matina, i ti vàs a’nnegati; la me storia a finìs lì.’ Sveàt, a ghi’a contàt il sun al so compaj, e a lu à preàt di posponi il viàs. Il so compaj, pojàt in banda dal jèt, e si’a metùt a ridi e a cjòilu inziru. ‘Nisùn sun,’ al à dìt, ‘a mi farà cussì tant timòu da fami lasà’n banda li me ròbis. A no m’impuarta na cica daj to suns, che i suns a sòn doma ilušiòns e schers. I òmis a s’insumièjn ogni dì di suvìtis e simiòs e di altri tancju strambolòs; A s’insumièjn di alc ca nol è e ca nol sarà. Ma dal momènt ch’i jòt che chì ti vòus restà e da bondanùja pierdi chì il to timp, par tant ca mi displaši, i ti daj il bundì.’ E cun chèl a mi à saludàt e’l è zùt via. Ma prin d’èsi rivàt a metàt dal so viàs, i no saj parsè e par cuala disgràsia, capitàt a era che’l font dal velièr a si’a spacàt e naf e omp a sòn zùs a’nfondasi in plena vista di altri nafs visìnis, ca stèvin fašìnt la stesa curìnt di mar. E alora, la me biela Partelote, da ešèmplis vècjus coma chìscjus i varèsis da jodi che nisùn al varès da scjasàjghi li spàlis ai suns, parsè ch’i vi siguri jò ca si à di vej poura di tancju suns. Jodèit che in ta la storia di Sant Kenelm i’ai lešùt —cal era fì di Kenulpus, un nòbil Re di Mercia—che Kenelm insumiàt di alc si veva un momènt prin di vignì sasinàt, tal stes dì, e’nsumiàt si veva cal sarès stàt copàt. Na serva so ghi veva spiegàt ogni toc dal so sun e consiliàt di vuardasi ben dal tradimìnt; ma al veva doma sièt àis e puc gh’interesava di tegni a mins i suns, tant ’nocènt cal era’l so còu. Pardiu, i vi darès volentej la me bluša si vèsis lešùt la so storia, coma me. Dama Partelote, in veretàt i vi dìs che Macrobius, che tant scrìt al veva in Africa di chel coragjòus di Sìpio, al aferma la veretàt daj suns, e al dìs ca còntin dùcjus di ròbis ca vàn a capità. Cundipì, i vi prej di dàjghi na ocjada al Testamìnt Vecju, chèl di Danièl, par jodi se par luj i suns a fòsin stàs na vanitàt. Lešèit pur di Jošèf, a lì i jodarèis che i suns a sòn stàs tanti vòltis (i no dìs sempri) sens di ròbis ca vèvin da capità. Jodèit i re dal Egjt, il siòr Faraòn, il so fornàr, e pur’l so castaldu, e vuardàit ben s’a ghi crodèvin ai suns o no. Chej ca vòlin leši di reàmps diferèns, a pòsin cjatà’n taj suns tanti maravèis. Jodèit Crèšus, che re di Lidia’l era: a no si vèvia’nsumiàt di èsi’n ta un àrbul, ca voleva diši cal sarès stàt impicjàt? E jodèit chì Andromaca, fèmina di Etor, che’l dì stes che Etor al varès pierdùt la vita, di chèl insumiada si era la nòt prima di coma che Etor la vita al sarès zùt a pierdi se’n ta chel dì al fòs zùt a lotà; višàt lu veva, ma nuja no veva zovàt; al era zùt lo stes a combati, ma al era stàt copàt a colp da Achìl. Ma sta storia a doventa masa lungja; il dì a si visina e a mi tocja fermà. I dìs, alora, par concludi a la svelta, che da chista višiòn i zaraj a vej alc di puc di bon; e i vuej pur diši chistu, che a li pùrghis i ghi faj pucja fede, par via che—i saj ben jò—a sòn velenòšis: chès no, ca no mi plàšin nencja un puc. Adès basta, e cjacaràn doma di ligrìa. Madame Partelote, pal me grant plašej Diu a mi à mandàt la grasia pì bondanta: che al jodi cuant biela ch’i sèis di muša, cun chel ros vìf ch’i vèis atòr daj vuj, a mi vèn la pì granda poura di murì; parsè che sigùrs i sìn che in principio mulier est hominis confusio. Madame, la sentensa di stu latìn a è clara: la fèmina a è dut il ben che’l omp al brama [2]; che cuant che di nòt i vi sìnt mulišina’n banda, e se ben ch’i no pòs montavi ’nsima par via che’l vustri stec al è masa fin, i soj lo stes cussì contènt e beàt ch’i sfidi ogni sun e ogni višiòn.”

E cun chèl jù cal svuala dal so pojadòu, che belzà a era dì, e duti li so clòcis cun luj; e cun un cocodèc a li clama dùtis dongja, indulà cal veva cjatàt un pu’ di furmìnt’n tal curtìl. Coma un re al era, sensa pì nisùn timòu; vincj’ vòltis balàt atòr di Partelote al veva, e vincj’ vòltis ghi’era zùt insima prin da la prim’ora. Un leòn al someàva, plen di bravura. In punta daj piè sù e jù al zeva, e maj si sbasava a meti duta la talpa’n cjera. S’al cjatava furmìnt al cocodecava di gust, e duti li so fèminis a ghi corèvin atòr. Cussì reàl, com’un principe’n tal so salòn, i lasi Cjantaclàr in tal so pàscul; e i contaraj dopo da li so’ventùris.

In tal mèis cuant che’l mont tacàt al veva —Mars stes, cuant che Diu’l omp fàt’l veva— e finìt al era, e pasàs a èrin, dal prin di Mars, trenta e doj dìs, capitàt a era che Cjantaclàr, plen di gloria, cu li so sièt fèminis in banda di luj, al veva cuj so vuj vuardàt’n alt il soreli luminòus che’n tal sen dal Toru al veva zà corùt vincjùn gràdos e un puc di pì; e al saveva, par pratica e no par gramatica, che’l timp’l era just, e a cocodecà contènt si veva metùt. “Il soreli,” al diševa, “al à scalàt sù’n tal cjel cuaranta e un gràdos, e alc di pì, po. Madame Partelote, beatitùdin dal me mont, scoltàit scju beàs di usiej, coma ca cjàntin, e jodèit scju biej florùs, com’ca si vièrzin; cuant plen cal è’l me còu di contentesa!” Ma dut ta’un colp alc di brut ghi veva capitàt: Diu’l sà che li ròbis bièlis di stu mont a dùrin puc; e s’un di chej ca la sàn lungja al fòs bon da scrivi, di chistu al podarès ben contavi, coma una da li pì grandi maravèis. Ogni omp sàviu al varès adès da scoltami: chista storia a è duta vera, vi lu siguri, coma cal è’l libri di Lanselòt dal Lac, che li fèminis cussì tant a riverìsin. Adès i torni ben jò in tal me discòrs. Na volp maculada, plena di tìmida tristesa, che vivùt a veva’n tal bosc par tre àis, com’che l’alta fantašia [3] belzà jodùt a veva, che stesa nòt un bus si veva fàt’n ta la brusa, sgnacànt fòu’n tal curtìl ’ndà che’l biel Cjantaclàr il timp—cu li so fèminis—al pasava; e sidìn-sidina’n ta’un grun di fen a era restada cuaši fin sul visinasi dal misdì, spetànt che Cjantaclàr a ghi zès visìn, coma ca fàn ducju scju sasìns, po, ca spètin sidìns par copà la zent. Oh sasìn fals, platàt’n ta la to tana! Oh tu, Scariota novèl, tu Ganelòn! E simulatòu fals , tu, Sinòn grec, ch’i ti às fàt tant sufrì la puora Troja! O Cjantaclàr, maladeta che matina cuant che tu i ti às svualàt jù dal traf tal curtìl: no èritu stàt ben višàt daj to suns che stu dì plen di perìcul stàt par te al sarès? Ma chèl che Diu zà’l saveva al à da capità, secònt l’opiniòn di sers studiòus. Cal scolti ben, chèl che studiòus perfèt al è, che’n ta sta materia a è dut un barufà e un cjòisi inziru e un grant disputà fra tancju òmis—pì di sentmil, po. Ma i no vorès èsi tant pignòu, coma cal pòl èsi il sant dotòu Gustìn o Boètius o’l vèscul Braduardìn, se la granda presiensa [4] di Diu a ni custrìns a fà alc, voja o no (par “custrìns” i vuej diši doma necesitàt semplice); e se un sièlzi lìbar a ni è concedùt di fà na roba, o di no fala, encja se Diu di chè al sà prin ca vegni fata; o se il so savèilu a nol centra cun chèl cal vèn fàt, fòu che par necesitàt condisionàl. Jò i no vuej intrigami di ròbis cussì; la me storia a è chè di un gjal, com’ch’i savèis, cal è zùt a scoltà la so fèmina, purtròp, di parà via a cjaminà tal curtìl il dì stes cal veva vùt il so sun, com’ch’i vi’ai contàt. Il consej di na fèmina al pòl èsi spes fatàl; e al à fàt Adamo partì dal paradìs, indulà cal era stàt sempri contènt e beàt. Ma dal momènt ch’i no saj a cuj ca podarès displàšighi si vès da criticà’l consej da li fèminis, lasàn pur stà, com’ch’i ài dita. Ca dìšin pu chej ch’a s’intìndin di sti matèriis, che lì i sintarèis di sè ca dìšin da li fèminis. Stis chì a sòn li peràulis dal gjal, no li mes; jò i no ghi cjati nisùn mal in ta li fèminis. Duta beàda a ti sgarfava’n tal savolòn la Partelote cun duti li so dàmis in ta stu dì di soreli; e Cjantaclàr par so cont a ti cjantava pì ’legri da li serènis dal mar. Phisiologus [5] stes, po, a ni conta ca ti cjantàvin sempri contèns e ben. A è capitàt cussì, duncja, che cuant che cul vuli a ghi còr davòu di na farfala’n ta li erbàtis, a ti jòt na volp ca si tegneva basuta. A ghi pasa alòr’a colp la voja di cjantà, e a ti siga ’nvensi “co-co-ricò!” e a s’inrigidìs, com’un omp ca si sìnt ingelà’l còu. Na bestia—a è naturàl—a vòu scjampà dal so contrari, s’al intiva a jòdilu, encja s’a no lu’a maj jodùt prima’n vita so. Cuant che stu Cjantaclàr joduda a l’à, scjampàt al sarès se la volp a no vès dita: “Siòr me, ma indulà i zèišu? Vèišu poura di me ch’i vi soj amigo? Vuardàit ch’i sarès tant pešu di un diàu se cuntra di vu i vès da èsi malintensionàt. I no soj vegnùt pa ’ntrigami daj vustri afàrs; crodèimi si vi lu dìs ch’i soj chì doma parsè ca mi cola il còu di sìntivi a cjantà. I vèis na vòus—o se doma i lu savèsis!— coma chè di un ànzul dal paradìs. I vèis in ta la vustra mùšica pì sintimìnt di Boètius, o di cualsìasi di lòu ca cjàntin. Il vustri siòr pari (che Diu’l proteši’l so spìrit!) e la vustra puora mari, pal so spìrit gentìl, a cjatami a èrin vegnùs, che tant contènt mi vèvin fàt; e i vi siguri, messèr, ch’i varès tant gust di servivi. Ma dal momènt ch’i cjacaràn di cjantà, si pol profità daj me doj vuj, fòu che di vu, a no mi’a maj capitàt di sinti nisùn cjantà com’cal cjantava’l vustri pari al cricà dal dì. Plen di sintimìnt a era dut sè cal cjantava; e par dàjghi ’ncjamò pì fuarsa a la so vòus, ogni volta ca si meteva a cjantà al sierava i vuj par cjantà pì fuart, e a si meteva in punta daj so piè e a ti slungjava il cuèl lunc e snel. Al veva pur cussì tant sintimìnt ca no era nisùn in ta la contrada cal era bon di bàtilu’n tal fà melodìa. I’ai lešùt in tal “Burnèl e Simiòt” [6] coma che’n ta li so stròfis al era un gjal che dopo che’l fì di un predi un scals ghi veva dàt’n ta na cragnola cuant ch’encjamò al era zòvin e stùpit, al pari ghi veva fàt pierdi’l post. Ma par sigùr a no si pòl paragonà La ’nteligensa e la discresiòn di vustri pari a chès di chel altri gjal. Adès cjantàit pur, messèr, par caritàt! Jodìn si cjantàis ben coma’l pari vustri!”

Stu Cjantaclàr a si’a metùt a scjasà li àlis, cussì tant lušingàt cal era stàt da la volp. Ah, siòr mes, cuancju lecascàrpis e stivaj ch’i vèis’n taj vustri palàs, cuancju lušingatòus che pì contèns vi tègnin, sacrabòlt, di un che doma la veretàt vi conta. Sul lušingà lešèit ben Eclešiàstes; vuardàisi ben, siòrs, daj so tradimìns. stu Cjantaclàr fin ta la punta da li so tàlpis a si’a’ndresàt, e cul cuèl slungjàt e’i vuj sieràs a cjantà da mat si’a metùt par l’ocašiòn; e’l volpòn Siòr Rosùt a ghi’a saltàt ’ntòr a colp, e’mbrincàt pa la gašota a ti’a’l puor Cjantaclàr, e strisinàt a ti lu à’n tal bosc sensa che nisùn a protèšilu al zès. O destìn ca nol pòl vignì evitàt! O ma parsè al èria Cjantaclàr saltàt jù dal traf! O ma parsè la so fèmina a no scoltàvia ben i suns! E’n ta un vìnars, po, al era susedùt dut stu malàn. O Venere, ch’i ti sòs dèa dal plašej, tu, che Cjantaclàr al era’l to servitòu, e che par serviti al veva fàt di dut, tant pì par gust che par voja di multiplicà, parsè i làsitu che’n ta stu dì al zedi a murì? O Gofredo [7], messèr cussì tant benvolùt, che, cuant che’l puor Re Ricardo’l era stàt da na frecja copàt, la muart so tant lamentàt ti vèvis, parsè no àju adès la to sapiensa di cridà stu vìnars, com’che tu ti vèvis fàt (che pròpit in ta un vìnars al era stàt copàt)? Alora sì ch’i sarès bon da lamentami pa la poura dal puor Cjantaclàr e dal so dolòu. Un lamìnt cussì grant nol era maj par sigùr stàt fàt da li dàmis di Iliòn [8] al colà da la sitàt, e Pìrrus cul so spadòn, dopo vej’ngrimpàt Priam pal so barbòn, copàt lu veva (com’ca ni conta l’Enèide), com’che fàt a vèvin li clòcis in ta stu curtìl cuant ch’jodùt a vèvin la volp cun Cjantaclàr scjampà. Ma pì di dut a veva sigàt la dama Partelote —pì fuart encjamò da la fèmina di Àsdrubal cuant che’l so omp pierdùt al veva la vita, e i Romàns brušàt a vèvin Cartàgin: cussì plena di rabia a era, e furioša, ca ti era fin saltada dentri dal fòuc e brustulada a si era cul còu sempri grant. O puori li me clòcis, che tant sigàt i vèis, coma li fèminis daj senatòus cuant che Neròn ’nflamàt al veva duta Roma e crepàs a èrin ducju i so òmis, copàs cussì, sensa volèjlu, da Neròn.

Ma i torni adès a la me storia. Sta buna vèdula e li so do fiòlis, sintùt ca vèvin il scalmanasi di sti gjalìnis, a èrin a colp corùdis fòu da la puarta just in timp par jodi la volp scjampà’n tal bosc cul puor gjal ca ti tegneva’n ta la schena. A sigà metùdis si’èrin: “Oh, Signòu, judàini! Diu bon—il volpòn!” e davòu ghi èrin corùdis, cun stàngis e cun tancju altri òmis. Davòu ghi còrin pur i cjans, Col, Talbòt e Gernòn; e Malachina, che un bastòn a svintulava. E’ndavòu no stèvin nencja vacja nè vigjèl nè pursìs, insuriàs dùcjus dal bajà daj cjans e dal bovolà daj òmis e da li fèminis. Ognùn di lòu al coreva a crepacòu. A ti sigàvin com’ca fàn i diàus dal infièr: a vošàvin li ràsis com’che cualchidùn li stès spelànt; li àucis, spaurìdis, a ti svualàvin in taj lencs; par dut si sinteva un fracàs dal infièr—oh benedicite! Oh, ma nencja Jacu di Paja [9] e i sos a ti vèvin fàt un cašìn cussì grant cuant ca si metèvin a copà i Fiandrìns, coma che’n chel dì chì a ti fèvin pa la volp. Tròmbis di otòn a vèvin, e di lèn di bòsul, e di cuar e di vuès, ca ti soflàvin da mas, e cun chej a ti fèvin dut un scalmanès, ca someàva che’l cjel ghi varès colàt ’mparzora.

Ma adès, bunànimis, scoltàit ben! vuardàit coma che dut ta’un colp la furtuna cambiàt a veva’l sperà e’l pretindi dal nemìc! Stu gjal, che pojàt al era’n ta la schena da la volp, plen di tremarola a si mèt a dìsighi cussì: “Siòr, se jò i fòs in tal vustri post i dišarès chistu, che Diu mi vuardi, ‘Tornàit indavòu, marmaja ch’i sèis! Ch’i vegnèdis dùcjus cuàncjus impestàs! Adès ch’i soj rivàt’n ta stu boscùt, stu gjal i mi lu tèn jò, ca vi plaši o no; pardiu, i mi lu faj fòu jò, e a colp!’” E la volp: “Pa l’ànima me, i lu faraj.” Mentri cal diševa chistu, dut ta’un colp il gjal a si la svigna fòu daj do dincj’ e sù ca ti à svuala’n tal alt d’un àrbul. Cuant che di chistu necuarta si veva la volp, “Sè pecjàt!” a à dita, “O Cjantaclàr, sè pecjàt! I vi ài fàt,” al à dita, “na’njustìsia cun duta la poura ch’i vi ài fàt cjapà in tal brincavi e partavi fòu di stu curtìl. Ma siòr me, i no lu’ai fàt par malìsia; vegnèit jù ch’i vi conti ben il parsè. I vi conti la veretàt, che Diu mi proteši.” “Eh no,” al à dìt, “i ni maledìs ducju doj, e prin i mi maledìs me stes, cjar e vuès, si ti vàs a’nganami pì di na volta. Cul to lušingami i no ti rivaràs pì A fami cjantà e a sierà i me vuj. Che chèl che i vuj al siera cuant che spalancàs al varès di tègniu, da Diu nol varà furtuna.” “A è vera,” a à dita la volp, “e che Diu’l dani encja chèl cal sà cussì puc a governasi cal cjacarèa cuant cal varès da stà sidìn.”

Jodèit, cussì a è cuant ca no si uša ben il cjaf, o ca si è negligèns o ca si si lasa lušingà. Ma se par vuàltris sta storia a è na monada, di na volp, o di un gjal e di na clocja, scoltàit ben la so lesiòn, siòrs mes. San Pauli, dopodùt, al dìs che dut sè ca è scrìt al è scrìt par ca ni dedi profìt. Cjolèit la siminsa e lasàit stà la bula. E adès, Diu bon, se chistu al è’l to volej, com’cal dìs il vèscul, fani ducju buna zent, ch’i vignini beàs par sempri. Amen.

Epilogo

“Siòr Confesòu da la Munia, al à’lòr dìt’l Ostièr, “beàt il to afàr e’l to cošo! Biela la to storia di Cjantaclàr. Pardiu, si no ti fòs, di chej dal àbit scur, i ti sarès un gjal dal cjan dal òsti! Che si ti às tant spìrit com’ch’i ti às fuarsa, i ti varès bišugna di tanti gjalìnis —almancu, i crot, sièt vòltis sièt. Jodèit se musculòus cal è stu predi, cu la so cadopona e schenata! Coma un barbazuàn a ti vuarda cuj so vuj; a nol à bišugna di piturasi li mosèlis cu na pomada rosa, nè cu na tinta dal Portogàl. Alora, Siòr, che la vustra storia a ni parti furtuna!”

Notes

1. Gabèl e marzòc (in prèstit dal altri furlàn).

2. Buna roba che la Madame Partelote a vèn tegnuda sù di ziru pì da la cresta di Cjantaclàr che da la coretesa dal so latìn; che sinò a ghi darès na gran biela becotada.

3. Chè di Cjantaclàr.

4. La cuestiòn da la “providensa” di Diu (se l’omp al veva o no na friguja di sièlta lìbara) a era encjamò di moda in taj timps di Chaucer.

5. Scritòu medievàl cal contava daj aspiès alegòrics da li bèstis.

6. Caràtar di na storia medievàl clamada Speculum stultorum.

7. Poeta medievàl cal veva scrìt na elegia par Re Ricardo I.

8. Troja.

9. Stu Jacu di Paja (Jack Straw) al veva insuriàt i contadìns a ribelasi in tal 1381.