The Project Gutenberg eBook of Confessiones
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

Title: Confessiones

Author: Bishop of Hippo Saint Augustine

Editor: sieur Philippe Goibaud Du Bois
        E. B. Pusey

Release date: October 10, 2010 [eBook #33849]
                Most recently updated: October 13, 2013

Language: Latin

Credits: Produced by Steven Giacomelli, Keith Edkins and the Online
        Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
        file was produced from images generously made available
        by The Internet Archive/Canadian Libraries)


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK CONFESSIONES ***




Produced by Steven Giacomelli, Keith Edkins and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was produced from images generously made available
by The Internet Archive/Canadian Libraries)





S. AURELII

AUGUSTINI

CONFESSIONES

POST EDITIONEM PARISIENSEM NOVISSIMAM

AD FIDEM

CODICUM OXONIENSIUM RECOGNITÆ,

ET POST EDITIONEM M. DUBOIS

EX IPSO AUGUSTINO ILLUSTRATÆ.

       *       *       *       *       *

OXONII,

J. H. PARKER;

J. G. ET F. RIVINGTON, LONDINI.

MDCCCXXXVIII.

       *       *       *       *       *


{vii}

MONITUM.

Quum Patrum studium omni fere tempore in Ecclesia Anglicana floruerit,
mirum sane accidit, non nisi unum S. Augustini opusculum[1], quod sciam,
idque historici tantum argumenti, typis apud nos unquam mandatum fuisse.
Auspicatius ergo a nullo alio exordium sumpturam fore Bibliothecam hanc
Patrum duximus, quam ab ipso Augustino, neque opera ejus selecta quam ab
ipsius Confessionibus, tum quia indolem Sancti Patris, ingenium, vitam,
mores optime declarent, tum vero quia iis, qui pietati gnaviter studuerunt,
nunquam non (si modo licuerit) in manibus versatæ sint. Operi tam insigni,
et sæculorum plus quam tredecim quæ id in succum et sanguinem pietatis suæ
converterunt, suffragiis, amore, studio, comprobato, non est quod
immoremur; id ergo paucis tantum exponemus, quod in hac editione præstare
voluerimus.

Et nos quidem editione Benedictina contenti fuissemus, quam certe, (si in
hâc vel illa Patrum editione minus diligenter egerint Monachi quidam
ordinis illius impigerrimi, deque Patribus optime meriti,) solito labore et
patientia, summaque cura et fidelitate concinnarunt, præsertim cum
recentius adhuc summa cum diligentia denuo recensita sit et emendata; eorum
tamen scrupulis occurrere voluimus, quibus suspectum est quicquid Ecclesiæ
Romanæ elaboraverint asseclæ, quosque a Patrum studio absterret
corruptelarum nescio quarundam suspicio. Quo ergo huic timori mederemur,
codices Manuscriptos, quotquot Bibliothecæ nostræ habent, contulimus; et
textum Benedictinum pro fundamento quidem ponentes, varias etiam lectiones,
quas notarunt {viii} Benedictini, sedulo pensitantes, codicum Oxoniensium
quoque, in nova hac editione paranda, opem adhibuimus. Et quatuor quidem ex
iis jamdudum in gratiam editorum Benedictinorum, hic illic collati erant;
quod tamen, etsi non infide, negligentius tamen certe factum est. Quos cum
accuratius contulissemus, e duobus eos fontibus profluxisse apparuit; et
eorum quidem, quos literis ABCD insignivimus[2], tantam esse inter se
affinitatem, ut ex uno Ms. eos exscriptos esse suborta sit suspicio; alias
tamen, (etsi rarius in lectionibus majoris momenti,) adeo in diversa
ierunt, ut ad unam potius, quam dicunt, "familiam" pertinere visi sint,
quam ab uno exemplare desumpti. Codex autem reliquus E, ad aliam omnino
familiam pertinet; adeo ut mirum sit eum qui codices BCDE olim contulerit,
"codd. Anglicanis" toties hanc vel illam lectionem tribuerit, cum cod. E ut
plurimum a cæteris diversam sistat. Indoles autem horum Mss. clarius nobis
innotuit, inspectis Varr. Lectt., quas editor recentior Benedictinus D.
Martin, suæ Confessionum editioni (Parisiis 1741) subjecit, quippe qui
Mss., quos adhibuerit, nominatim fere ubique adducat. Postquam ergo horum
lectiones sedulo notaveramus, codd. ABCD maxime cum antiquissimo illo
codice Germ. 1. (sæculi, sicut ille autumat, octavi, adeoque vix
quadringentos post editas Confessiones annos descripto) congruere
reperimus; E vero potius cum Bertinensi. Hi autem in libb. x. et xi
universis, quater tantum, (quoad saltem lectiones utriusque notavit D.
Martin,) inter se concordant; cæteris Mss. præcipuis, Gislen. Camer. Aquic.
Torn. 1., cum utroque ut plurimum congruentibus, quoties a lectione vulgata
discedant; ita tamen ut Germ. 2. plerumque cum Germ. 1. congruat, uterque
vero, ut et Bertin., lectiones plures sibi proprias habeat. "Familias"
ergo, quas vocant, duas admodum diversas exhibent. Codd. autem Oxon. ita
cum utroque congruunt, ut in aliis rursus discedant, unde liquet eos e
codicibus antiquis, his affinibus, potius quam ex ipsis fuisse derivatos;
{ix} sæpissime vero eas lectiones habent, quas Benedictini, tanto
supellectile muniti, in "codd. antiquissimis" vel "optimis" exstare testati
sunt.

Cum Codd. ergo ABC, quos per benevolentiam Præfectorum et Sociorum Colleg.
Mertonensis et Ænei Nasi, mihi domi habere licuit, amicorum juniorum ope
adhibita, textum Confessionum a capite ad calcem contuli; codd. vero DE,
quos non nisi in Bibliotheca Bodleiana conferre licuit, postquam eorum
indolem satis exploraverim, iis tantum in locis, haud paucis sane, inspexi,
ubi codd. jam collati inter se discreparunt. Lectt. porro Varr. minoris
sæpe, vel nullius fere, momenti notavi, quo codd. nostrorum indoles melius
innotesceret; verborum autem ordinem, quem Augustinus subtilem et limatum
imprimis adhibet, utpote qui Rhetor olim fuerit et "acutis auribus"
præditus, tacite, ne tædio foret crebra harum minutiarum adnotatio, ad
eorumdem fidem immutavi. Immutavi autem, cum, etsi minutum sit, suum tamen
habeat leporem. Opere vero jam ad finem perducto, merita editionis
Benedictinæ adeo non elevare vellem, ut nequeam non admirari summam fidem,
diligentiam, acumen, quæ in ea concinnanda, adhibuerunt Monachi
Benedictini.[3]

Notulas, quas textui subjecimus, utiles fore speravimus, quod Augustini
mentem subinde plenius declararent, vel rem aliquam, quam in Confessionibus
obiter tantum tetigerit, expressius tractarent, vel ex alia quadam parte
ante oculos sisterent. Eas autem ex editione M. Dubois (Paris. 1776)
maximam partem desumptas esse, jam diximus; quasdam ipsi adjecimus, maxime,
quæ ad Manichæorum hæresin pertinent. Ubique autem fere verba ipsius
Augustini adhibuimus, tum ne nostra cum ipsius sententiis miscere quibusdam
videremur, tum vero quod ipse sensus suos magis vivide esset {x} aperturus,
tum denique quod thesaurus quodammodo sententiarum et dictorum Sancti
illius ita evasurus foret, unde ii, qui in operibus ejus minus versati
essent, divitias, quas per insignem hunc servum Suum Ecclesiæ Suæ contulit
Deus, rectius æstimarent. Faxit Ille, ut scripta inclyti hujus sanctique
propugnatoris sanæ fidei pietatisque virilis, regnum Ejus, "cujus erat et
cui serviit" nunc etiam promoveant.

  E. B. P.

  _Oxonii_
  _Die festo S. Bartholomæi_
  A.D. 1838.

       *       *       *       *       *


{xi}

AUGUSTINUS DARIO COMITI, EPISTOLA 231, N. 6.

"Sume libros, quos desiderasti, Confessionum mearum. Ibi me inspice, ne me
laudes ultra quam sum; ibi non aliis de me crede, sed mihi; ibi me attende,
et vide quid fuerim in meipso, per meipsum: et si quid in me tibi
placuerit, lauda ibi mecum, quem laudari volui de me; neque enim me.
Quoniam ipse fecit nos, et non ipsi nos: nos autem perdideramus nos; sed
qui fecit, refecit. Cum autem ibi me inveneris, ora pro me, ne deficiam,
sed perficiar."

EX LIBRO DE DONO PERSEVERANTIÆ, CAP. XX.

"Quid autem meorum opusculorum frequentius et delectabilius innotescere
potuit, quam libri Confessionum mearum? Cum et ipsos ediderim antequam
Pelagiana hæresis exstitisset, in eis certe dixi Deo nostro, et sæpe dixi:
'Da quod jubes, et jube quod vis.' Quæ mea verba Pelagius Romæ cum a quodam
fratre coepiscopo meo fuissent eo præsente commemorata, ferre non potuit;
et contradicens aliquanto commotius, pene cum eo qui illa commemoraverat,
litigavit."

LIB. II. RETRACTATIONUM CAPUT VI.

"Confessionum mearum libri tredecim, et de malis et de bonis meis Deum
laudant justum et bonum, atque in eum excitant humanum intellectum et
affectum; interim quod ad me attinet, hoc in me egerunt cum scriberentur,
et agunt cum leguntur. Quid de illis alii sentiant, ipsi viderint; multis
tamen fratribus eos multum placuisse et placere scio. A primo usque ad
decimum de me scripti sunt: in tribus cæteris, de Scripturis sanctis; ab eo
quod scriptum est, _In principio fecit Deus coelum et terram_[4], usque ad
sabbati requiem."

       *       *       *       *       *


{xiii}

ARGUMENTUM.

    LIBER PRIMUS.

    A Dei laudibus exorsus, recolit vitæ suæ primordia ad annum decimum
    quintum. Infantiæ peccata agnoscit et pueritiæ; atque hac ætate in
    lusum et puerilia quæque oblectamenta, quam in litterarum studia
    procliviorem se fuisse confitetur. p. 1

    LIBER SECUNDUS.

    Ad ætatem aliam progreditur, primumque adolescentiæ suæ, id est, sextum
    decimum vitæ annum, quem in paterna domo studiis intermissis
    consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem
    revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quoddam
    gratis perpetrasse; quod contra, cor humanum non nisi aliqua boni
    specie in malum trahi. 18

    LIBER TERTIUS.

    De annis ætatis illius decimo septimo, decimo octavo, et decimo nono
    transactis Carthagine, ubi dum studiorum gratia commorabatur,
    spectaculis et flagitiis ultro se dedit. Ciceronis Hortensio in amorem
    sapientiæ accenditur. Eam superbe quærens, in Manichæorum hæresin
    incurrit, quorum dum hic obiter errores et ineptias exagitat, de
    flagitiis et facinoribus, et de verâ justitiâ disserit luculenter.
    Uberes ac perennes pro filio lachrymas fundens Monnica de futurâ ejus
    resipiscentiâ certior fit, a Deo immisso somnio, et sancti cujusdam
    Episcopi responso. 27

    LIBER QUARTUS.

    Pudet se Manichæorum sectæ addictum fuisse per novennium, atque alios
    secum in eumdem errorem pertra isse; tum etiam consuluisse
    mathematicos: et amicum sibi interea morte præreptum, acerbiori quam
    æquum esset animi dolore fuisse prosecutum; cujus insignem conversionem
    memorat, et mortis ejus occasione, de vana et de solida amicitia {xiv}
    et quam fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus disserit.
    Mentionem facit librorum de Pulchro et Apto, a se anno ætatis vigesimo
    sexto aut vigesimo septimo conscriptorum; necnon quam facili negotio
    liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias, anno ætatis
    ferme vigesimo, per sese intellexerit. 45

    LIBER QUINTUS.

    Annum ætatis suæ exhibet vigesimum nonum, quo scilicet, comperta Fausti
    Manichæi imperitia in iis, quæ isti se divinitus scire jactitabant,
    propositum in illa secta proficiendi abjecit; quo etiam Romam, ubi
    rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut eamdem artem doceret,
    abdita Dei providentia missus est; ubi coepit audito Ambrosio
    resipiscere, et Manichæismo abdicato, catechumenus in Ecclesia
    Catholica denuo fieri decrevit. 63

    LIBER SEXTUS.

    Monnicæ matris ejus, adventus, et pium erga Ambrosium obsequium.
    Ambrosii mores et vitæ habitus. Aug. annum ætatis agens trigesimum,
    Ambrosii conciones frequentat, et doctrinam Catholicam a Manichæis
    falso insimulari clarius intelligit; fidei tamen naturam et utilitates
    haud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapitur, dum de vita
    melius instituenda deliberat; mortis quoque ac judicii metu perculsus,
    ad vitæ conversionem in dies accenditur. 82

    LIBER SEPTIMUS.

    Juventatis suæ exordium, id est annum ætatis trigesimum primum, ob
    mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii valde
    perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo non nisi
    corporaliter sentire potuerit; Manichæos ergo impie sentire probe
    cernit, Ecclesiæ vero fidem omnino amplecti nequit; a Mathematicorum
    erroribus revocatur; quæstione tamen, unde malum? misere torquetur;
    plurimum e Platonicorum libris proficit, neque tamen sufficiunt, cum de
    Christi incarnatione prave senserit; arreptis vero S. Scripturis, et
    præsertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus omnes concidunt. 103

    LIBER OCTAVUS.

    Vitæ ipsius partem attingit celeberrimam, annum ætatis trigesimum
    secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo
    Victorini conversione, ad imitandum exarsit. Tum vero, iis quæ de
    Antonio Ægyptio monacho et duorum aulicorum conversione a Pontitiano
    didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctam inter carnem
    et spiritum, codicem Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit;
    lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et
    diruptis cupiditatum vinculis totus ad Deum convertitur. 125 {xv}

    LIBER NONUS.

    Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricæ professionem, sed non ante
    transactas vindemiales ferias quæ proxime instabant, abjicere statuit.
    Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundum ad percipiendam
    Baptismi gratiam se parat; ac tandem cum Alypio, et filio suo Adeodato
    baptizatur. Nec multo post, Africam repetens, Ostiam venit, cum amicis
    et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio exhibet,
    quæque ibidem defungitur, anno ætatis suæ 56, Augustini 33. 145

    LIBER DECIMUS.

    Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam baptismi
    gratiam fuerit, in hoc scrutatur, qualis esset quo tempore hæc
    scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tum quæ ad ipsum
    cognoscendum incunda sit via disquirens, omnes animæ suæ facultates
    lustrat; sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet,
    Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inquirit in actus, in
    sensus et affectus suos, ex triplici tentatione, voluptatis,
    curiositatis et superbiæ; et quid circa unamquamque præscribat
    temperantia Christiana, luculentur docet. Tum de Christo Mediatore
    disserit, cujus ope omnes animæ suæ languores sanatum iri confidit. 168

    LIBER UNDECIMUS.

    Quæ ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem modo ad Officia Divina
    exequenda fuerit perductus, silentio præterit, Deum ex eo laudaturus,
    quod Scripturæ suæ interiora sensim ei aperuerit. Moysen non nisi in
    Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem libri Geneseos,
    _In principio fecit Deus coelum et terram._ De his disserens, occurrit
    obtrectantibus, "quid faceret Deus antequam coelum et terram conderet;
    et unde ei in mentem venerit tandem aliquando ea facere, cum antea non
    fecisset." Dum vero iis refellendis insistit, de Tempore copiose et
    accurate disserit. 205

    LIBER DUODECIMUS.

    Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, _In principio
    fecit Deus coelum et terram_; in quo _coeli_ nomine significari docet
    creaturam illam spiritualem vel intellectualem, quæ faciem Dei semper
    contemplatur; _terræ_ autum vocabulo informem materiam, ex qua rerum
    corporearum species fuerunt posthac formatæ. Verum alias interpretandi
    rationes haudquaquam improbandas esse; imo ex Scripturæ divinæ
    profunditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid
    omnino veri in ejus verbis inveniri potest, id in iis revera contineri,
    confitetur. 226 {xvi}

    LIBER DECIMUS TERTIUS.

    Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum rebus a se
    creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit, sed singulas
    quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum, ipsiusque Spiritus
    sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit; et de
    ejus in nobis effectibus præclare omnino disserit. Deinde tota conditi
    Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum
    ordinem, quem in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare
    voluit, cum non alio plane fine condita fuerint universa. 249

       *       *       *       *       *


{1}

S. AUR. AUGUSTINI

HIPPONENSIS EPISCOPI

CONFESSIONUM

LIBRI TREDECIM.[5]

       *       *       *       *       *

LIBER PRIMUS.

    A Dei laudibus exorsus, recolit vitæ suæ primordia ad annum decimum
    quintum. Infantiæ peccata agnoscit et pueritiæ; atque hac ætate in
    lusum et puerilia quæque oblectamenta, quam in litterarum studia
    procliviorem se fuisse confitetur.

[Sidenote: I. Deum vult laudare ab ipso excitatus. Ps. 144, 3; 146, 5. Jac.
4, 6. 1 Pet. 5, 5.]

1. _Magnus es, Domine, et laudabilis valde: magna virtus tua, et sapientiæ
tuæ non est numerus._ Et laudare te vult homo, aliqua portio creaturæ tuæ;
et homo circumferens mortalitatem suam, circumferens testimonium peccati
sui, et testimonium quia _superbis resistis_: et tamen laudare te vult
homo, aliqua portio creaturæ tuæ. Tu excitas, ut laudare te delectet; quia
fecisti nos ad te, et inquietum est cor nostrum, donec requiescat in te[6].
Da mihi, Domine, scire et intelligere utrum sit prius invocare te, an
laudare te; et scire te prius sit, an invocare te. Sed quis te invocat,
nesciens te? Aliud enim pro alio potest invocare nesciens te. An potius
invocaris, ut sciaris? [Sidenote: Rom. 10, 14.]_Quomodo autem invocabunt in
quem non crediderunt? aut quomodo credent sine prædicante? [Sidenote: Ps.
21, 27. Mat. 7, 7.]Et laudabunt Dominum qui requirunt eum. Quærentes enim
invenient eum_, et invenientes laudabunt eum. Quæram te, Domine, invocans
te; et invocem te, credens in te: prædicatus enim es nobis. Invocat te,
Domine, fides mea quam dedisti mihi, quam inspirasti mihi per humanitatem
Filii tui, per ministerium prædicatoris tui.

{2}

[Sidenote: II. Deum quem invocat in ipso esse, ipsumque in Deo.]

2. Et quomodo invocabo Deum meum, Deum et Dominum meum? Quoniam utique in
me ipsum eum vocabo[7], cum invocabo eum. Et quis locus est in me quo
veniat in me Deus meus? quo Deus veniat in me, Deus qui fecit coelum et
terram? Itane, Domine Deus meus, est quidquam in me quod capiat te? An vero
coelum et terra quæ fecisti, et in quibus me fecisti, capiunt te? An quia
sine te non esset quidquid est, fit ut quidquid est capiat te? Quoniam
itaque et ego sum, quid peto ut venias in me, qui non essem, nisi esses in
me? Non enim ego jam in inferis*, et tamen etiam ibi es. Nam [Sidenote: Ps.
138, 8.]_etsi descendero in infernum, ades_. Non ergo essem, Deus meus non
omnino essem, nisi esses in me. An potius non essem, nisi essem in te,
[Sidenote: Rom. 11, 36.]_ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia_? Etiam
sic, Domine, etiam sic. Quo te invoco, cum in te sim? aut unde venias in
me? Quo enim recedam extra coelum et terram, ut inde in me veniat Deus
meus, qui dixit: [Sidenote: Jer. 23, 24.]_ Coelum et terram ego impleo?_

[Sidenote: III. Deus sic ubique totus, ut res nulla ipsum totum capiat.]

3. Capiunt[8] ergone te coelum et terra, quoniam tu imples ea? An imples,
et restat, quoniam non te capiunt? Et quo refundis quidquid impleto coelo
et terra restat ex te? An non opus habes, ut quoquam continearis, qui
contines omnia; quoniam quæ imples, continendo imples? Non enim vasa quæ te
plena sunt, stabilem te faciunt; quia etsi frangantur, non effunderis. Et
cum [Sidenote: Act. 2, 18.]_effunderis super nos_, non tu jaces, sed erigis
nos; nec tu dissiparis*, sed colligis nos. Sed qui* imples omnia, te toto
imples omnia? An quia non possunt te totum capere omnia, partem tui
capiunt, et eamdem partem simul omnia capiunt? An singulas singula, et
majores majora, minores minora capiunt? Ergo est aliqua pars tui major,
aliqua minor. An ubique totus es, et res nulla te totum capit?

[Sidenote: IV. Dei majestas et perfectiones inexplicabiles.]

4. Quid es ergo, Deus meus? quid, rogo, nisi Dominus Deus? [Sidenote: Ps.
17, 32.]_Quis enim Dominus præter Dominum? aut quis Deus præter Deum
nostrum?_ Summe, optime, potentissime, omnipotentissime, misericordissime
et justissime, secretissime et præsentissime, pulcherrime et fortissime,
stabilis et incomprehensibilis; immutabilis, mutans omnia; nunquam novus,
{3} nunquam vetus; innovans omnia, et [Sidenote: Job 9, 5. e vers. vet.]_in
vetustatem perducens_ superbos[9], [Sidenote: Mat. 25, 27.]_et nesciunt_:
semper agens, semper quietus; colligens, et non egens; portans, et implens,
et protegens; creans, et nutriens, et perficiens; quærens, cum nihil desit
tibi. Amas, nec æstuas; zelas, et securus es; poenitet te, et non doles;
irasceris et tranquillus es; opera mutas, nec mutas consilium: recipis quod
invenis, et nunquam amisisti*; nunquam inops, et gaudes lucris; nunquam
avarus, et usuras exigis. Supererogatur tibi, ut debeas; et quis habet
quidquam non tuum? Reddis debita nulli debens, donas debita nihil perdens.
Et quid diximus*, Deus meus, vita mea, dulcedo mea sancta? aut quid dicit
aliquis, cum de te dicit? Et væ tacentibus de te; quoniam loquaces muti
sunt.

[Sidenote: V. Petit amorem Dei, et delictorum veniam.]

5. Quis mihi dabit acquiescere in te? Quis mihi dabit ut venias in cor
meum, et inebries illud, ut obliviscar mala mea, et unum bonum meum
amplectar te? Quid mihi es? Miserere, ut loquar. Quid tibi sum ipse, ut
amari te jubeas a me, et nisi faciam irascaris mihi, et mineris ingentes
miserias? Parvane ipsa est*, si non amem te? Hei mihi! Dic mihi per
miserationes tuas, Domine Deus meus, quid sis mihi. [Sidenote: Ps. 34.
3.]_Dic animæ meæ: Salus tua ego sum_. Sic dic, ut audiam. Ecce aures
cordis mei ante te, Domine; aperi eas, et [Sidenote: Ex. 33, 20.]_dic animæ
meæ: Salus tua ego sum_. Curram post vocem hanc, et apprehendam te. Noli
abscondere a me faciem tuam: moriar, ne moriar, ut eam videam.

6. Augusta est domus animæ meæ quo venias ad eam; dilatetur abs te. Ruinosa
est; refice eam. Habet quæ offendant oculos tuos; fateor et scio: sed quis
mundabit eam? aut cui alteri præter te clamabo, [Sidenote: Ps. 18, 13,
14.]_Ab occultis meis munda me, Domine, et ab alienis[10] parce servo tuo?
[Sidenote: Ps. 115, 10.]Credo, propter quod et loquor_; Domine, tu scis.
[Sidenote: Ps. 31, 5.]_Nonne tibi prolocutus sum adversum me delicta mea,
Deus meus: [Sidenote: Job 9, 2, 3.]et tu dimisisti impietatem cordis mei?_
Non judicio contendo tecum qui veritas es; et ego nolo fallere meipsum,
[Sidenote: Ps. 26, 12.]_ne mentiatur {4} iniquitas mea sibi_. Non ergo
judicio contendo tecum; quia [Sidenote: Ps. 129, 3.]_si iniquitates
observaveris, Domine; Domine, quis sustinebit_?

[Sidenote: VI. Infantiam suam describit, laudat Dei providentiam et
æternitatem.]

7. Sed tamen, sine me loqui apud misericordiam tuam, [Sidenote: Gen. 18,
27.]_me terram et cinerem_. Sine* tamen loqui; quoniam ecce misericordia
tua est, non homo irrisor meus, cui loquor. Et tu fortasse irrides me; sed
[Sidenote: Jer. 12, 15.]_conversus misereberis mei_. Quid enim est quod
volo dicere, Domine Deus meus, nisi quia nescio unde venerim huc? in istam
dico vitam mortalem*, an mortalem vitalem, nescio. Et susceperunt me
consolationes miserationum tuarum, sicut audivi a parentibus carnis meæ, ex
quo* et in qua formasti me in tempore; non enim ego memini. Exceperunt ergo
me consolationes lactis humani. Nec mater mea, vel nutrices meæ sibi ubera
implebant: sed tu mihi per eas dabas alimentum infantiæ, secundum
institutionem tuam et divitias usque ad fundum rerum dispositas. Tu etiam
mihi dabas nolle amplius quam dabas; et nutrientibus me dare mihi velle
quod eis dabas. Dare enim mihi per ordinatum affectum volebant quo ex te
abundabant. Nam bonum erat eis bonum meum ex eis; quod non ex eis*, sed per
eas erat: ex te quippe bona omnia, Deus; [Sidenote: 2 Reg. 23, 5.]_et ex
Deo meo salus mihi universa_. Quod animadverti postmodum, clamante te mihi
per hæc ipsa quæ tribuis intus et foris. Nam tunc sugere noram, et
acquiescere delectationibus, flere autem offensiones carnis meæ; nihil
amplius.

8. Post et ridere coepi, dormiens primo, deinde vigilans. Hoc enim de me
mihi indicatum est et credidi, quoniam sic videmus et alios infantes: nam
ista mea non memini. Et ecce paulatim sentiebam ubi essem, et voluntates
meas volebam ostendere eis per quos implerentur, et non poteram; quia illæ
intus erant, foris autem illi, nec ullo suo sensu valebant introire in
animam meam. Itaque jactabam membra et voces, signa similia voluntatibus
meis, pauca quæ poteram, qualia poteram: non enim erant veri similia. Et
cum mihi non obtemperabatur, vel non intellecto, vel ne obesset; indignabar
non subditis majoribus, et liberis non servientibus, et me de illis flendo
vindicabam. Tales esse infantes didici quos discere potui, et me talem
fuisse magis mihi ipsi indicaverunt nescientes, quam scientes nutritores
mei.

9. Et ecce infantia mea olim mortua est, et ego vivo. Tu autem, Domine, qui
et semper vivis, et nihil moritur in te, {5} quoniam ante primordia
sæculorum, et ante omne quod vel ante dici potest, tu es, et Deus es
Dominusque omnium quæ creasti: et apud te rerum omnium instabilium stant
causæ; et rerum omnium mutabilium immutabiles manent origines; et omnium
irrationabilium et temporalium sempiternæ vivunt rationes. Dic mihi
supplici tuo, Deus, et misericors misero tuo; dic mihi utrum jam alicui
ætati meæ mortuæ successerit infantia mea: an illa est quam egi intra
viscera matris meæ? Nam et de illa mihi nonnihil indicatum est, et
prægnantes ipse vidi feminas. Quid ante hanc etiam, dulcedo mea, Deus meus?
fuine alicubi, aut aliquis? Nam quis mihi dicat ista, non habeo; nec pater
nec mater potuerunt, nec aliorum experimentum, nec memoria mea. An irrides
me ista quærentem, teque de hoc quod novi, laudari a me jubes, et confiteri
me tibi*?

10. Confiteor tibi, Domine coeli et terræ, laudem dicens tibi de primordiis
et infantia mea quæ non memini; et dedisti ea homini ex aliis de se
conjicere, et auctoritatibus etiam muliercularum multa de se credere. Eram
enim et vivebam etiam tunc, et signa, quibus sensa mea nota aliis facerem,
jam in fine infantiæ quærebam. Unde hoc tale animal nisi abs te, Domine? An
quisquam se faciendi erit artifex? aut ulla vena trahitur aliunde, qua esse
et vivere currat in nos, præterquam quod [Sidenote: Ps. 99, 3.]_tu facis
nos_, Domine, cui esse et vivere non aliud atque aliud est; quia summe
esse, atque summe vivere idipsum es? Summus enim es, et [Sidenote: Mal. 3,
6.]_non mutaris_; neque peragitur in te hodiernus dies, et tamen in te
peragitur, quia in te sunt et ista omnia: non enim haberent vias
transeundi, nisi contineres ea. Et quoniam [Sidenote: Ps. 101, 28.]_anni
tui non deficiunt_*, anni tui hodiernus dies: et quam multi jam dies nostri
et patrum nostrorum per hodiernum tuum transierunt, et ex illo acceperunt
modos, et utcumque exstiterunt, et transibunt adhuc alii, et accipient, et
utcumque existent! [Sidenote: Ibid.]_Tu autem idem ipse es_; et omnia
crastina atque ultra, omniaque hesterna et retro hodie facies, hodie
fecisti. Quid ad me, si quis non intelligat[11]? {6} Gaudeat et ipse,
dicens: [Sidenote: Ex. 16, 15.]_Quid est hoc_? Gaudeat etiam sic; et amet
non inveniendo invenire potius, quam inveniendo non invenire te.

[Sidenote: VII. Infantia quoque peccatis obnoxia.]

11. Exaudi, Deus. Væ peccatis hominum! Et homo dicit hæc, et misereris
ejus; quoniam tu fecisti eum, et peccatum non fecisti in eo. Quis me*
commemorat peccatum infantiæ meæ? Quoniam nemo mundus a peccato coram te,
nec infans cujus est unius diei vita super terram. [Sidenote: Job 14, 4. e
vers. vet.]Quis me commemorat? An quilibet tantillus nunc parvulus, in quo
video quod non memini de me? Quid ergo tunc peccabam? An quia uberibus
inhiabam plorans? Nam si nunc faciam, non quidem uberibus, sed escæ
congruenti annis meis ita inhians, deridebor atque reprehendar justissime.
Tunc ergo reprehendenda faciebam: sed quia reprehendentem intelligere non
poteram; nec mos reprehendi me, nec ratio sinebat. Nam exstirpamus et
ejicimus ista crescentes. Nec vidi quemquam scientem; [Sidenote: Joh. 5,
2.]cum aliquid purgat*, bona projicere. An pro tempore etiam illa bona
erant, flendo petere etiam quod noxie daretur; indignari acriter non
subjectis hominibus, liberis et majoribus, hisque a quibus genitus est,
multisque præterea prudentioribus non ad nutum voluntatis obtemperantibus;
feriendo nocere niti quantum potest, quia non obeditur imperiis quibus
perniciose obediretur? Ita imbecillitas membrorum infantilium innocens est,
non animus infantium. Vidi ego et expertus sum zelantem parvulum: nondum
loquebatur, et intuebatur pallidus amaro aspectu collactaneum suum. Quis
hoc ignorat? Expiare se dicunt ista matres atque nutrices nescio quibus
remediis. Nisi vero et ista innocentia est, in fonte lactis ubertim manante
atque abundante, opis egentissimum, et illo adhuc uno alimento vitam
ducentem, consortem non pati. Sed blande tolerantur hæc, non quia nulla vel
parva, sed quia ætatis accessu peritura sunt. Quod licet probes, cum* ferri
æquo animo eadem ipsa non possunt, quando in aliquo annosiore
deprehenduntur.

12. Tu itaque, Domine Deus meus, qui dedisti vitam infanti, et corpus, quod
ita ut videmus instruxisti sensibus, compegisti membris, figura decorasti,
proque ejus universitate atque incolumitate omnes conatus animantis
insinuasti; jubes me laudare te in istis et [Sidenote: Ps. 91,
2.]_confiteri tibi, et psallere nomini tuo {7} Altissime_: quia Deus es
omnipotens et bonus, etiamsi sola ista fecisses, quæ nemo alius potest
facere, nisi tu, une, a quo est omnis modus; formosissime, qui formas
omnia, et lege tua ordinas omnia. Hanc ergo ætatem, Domine, qua me vixisse*
non memini, de qua aliis credidi, et quam me egisse ex aliis infantibus
conjeci, quanquam ista multum fida conjectura sit, piget me annumerare huic
vitæ meæ, qua vivo in hoc sæculo. Quantum enim attinet ad oblivionis meas
tenebras, par illi est qua vixi in matris utero. Quod si et* [Sidenote: Ps.
50, 7.]_in iniquitate conceptus sum et in peccatis me mater mea in uteru
aluit_; ubi, oro te, Deus meus, ubi, Domine, ego servus tuus, ubi aut
quando innocens fui? Sed ecce omitto illud tempus: et quid mihi jam cum eo
est, eujus nulla vestigia recolo?

[Sidenote: VIII. Unde puer loqui didicerit.]

13. Nonne ab infantia huc pergens veni in pueritiam; vel potius ipsa in me
venit, et successit infantiæ? Nec discessit illa: quo enim abiit? et tamen
jam non erat. Non enim eram infans qui non farer, sed jam puer loquens
eram. Et memini hoc; et unde loqui didicerim, post adverti. Non enim
docebant me majores homines præbentes mihi verba certo aliquo ordine
doctrinæ, sicut paulo post litteras: sed ego ipse mente quam dedisti mihi,
Deus meus, cum gemitibus et vocibus variis, et variis membrorum motibus
edere vellem sensa cordis mei ut voluntati pareretur, nec valerem quæ
volebam omnia, nec quibus volebam omnibus, præsonabam memoria*; cum ipsi
appellabant rem aliquam, et cum secundum eam vocem corpus ad aliquid
movebant, videbam et tenebam hoc ab eis vocari rem illam, quod sonabant,
cum eam vellent ostendere. Hoc autem eos velle ex motu corporis
aperiebatur, tanquam verbis naturalibus omnium gentium, quæ fiunt vultu et
nutu oculorum, cæterorumque membrorum actu, et sonitu vocis indicante
affectionem animi, in petendis, habendis, rejiciendis, fugiendisve rebus.
Ita verba in variis sententiis, locis suis posita, et crebro audita, quarum
rerum signa essent, paulatim colligebam, measque jam voluntates edomito in
eis signis ore, per hæc enuntiabam. Sic cum his inter quos eram, voluntatum
enuntiandarum signa communicavi, et vitæ humanæ procellosam societatem
altius ingressus sum, pendens ex parentum auctoritate, nutuque majorum
hominum. {8}

[Sidenote: IX. Odium litterarum, amor lusus, et vapulandi timor in pueris.]

14. Deus, Deus meus, quas ibi miserias expertus sum et ludificationes!
quandoquidem recte mihi vivere puero id proponebatur, obtemperare
monentibus, ut in hoc sæculo florerem, et excellerem linguosis artibus, ad
honorem hominum et falsas divitias famulantibus. Inde in scholam datus sum
ut discerem litteras, in quibus quid utilitatis esse ignorabam miser, et
tamen si segnis in discendo essem, vapulabam. Laudabatur enim hoc a
majoribus; et multi ante nos vitam istam agentes, præstruxerant ærumnosas
vias, per quas transire cogebamur, multiplicato labore et dolore filiis
Adam. Invenimus autem, Domine, homines rogantes te; et didicimus ab eis,
sentientes te, ut poteramus, esse magnum aliquem, qui posses, etiam non
apparens sensibus nostris, exaudire nos et subvenire nobis. Nam puer coepi
rogare te, auxilium et refugium meum; et in tuam invocationem rumpebam
nodos linguæ meæ; et rogabam te parvus, non parvo affectu, ne in schola
vapularem. Et cum me non exaudiebas, quod [Sidenote: Ps.21, 3.]_non_ erat
_ad insipientiam mihi_[12], ridebantur a majoribus hominibus, usque ab
ipsis parentibus, qui mihi accidere mali nihil volebant, plagæ meæ, magnum
tunc et grave malum meum.

15. Estne quisquam, Domine, tam magnus animus, prægrandi affectu tibi
cohærens? estne, inquam, quisquam (facit enim hoc quædam etiam stoliditas,)
est ergo, qui tibi pie cohærendo ita sit affectus granditer, ut equuleos et
ungulas, atque hujuscemodi varia tormenta, pro quibus effugiendis tibi per
universas terras cum timore magno supplicatur, ita parvi æstimet, deridens*
eos qui hæc acerbissime formidant, quemadmodum parentes nostri ridebant
tormenta quibus pueri a magistris affligebamur? Non enim aut minus ea
metuebamus, aut minus te de his evadendis deprecabamur: et peccabamus tamen
minus scribendo, aut legendo, aut cogitando de litteris, quam exigebatur a
nobis. Non enim decrat, Domine, memoria vel ingenium, quæ nos habere
voluisti pro illa ætate satis; sed delectabat ludere: et vindicabatur in
nos ab eis qui talia utique agebant. Sed majorum nugæ negotia vocantur;
puerorum autem talia cum sint, {9} puniuntur a majoribus: et nemo miseratur
pueros, vel illos, vel utrosque. Nisi vero approbet* quisquam bonus rerum
arbiter vapulasse me, quia ludebam pila puer, et eo ludo impediebar
quominus celeriter discerem litteras, quibus major deformius luderem: aut*
aliud faciebat idem ipse a quo vapulabam; qui si in aliqua quæstiuncula a
condoctore suo victus esset, magis bile atque invidia torqueretur, quam ego
cum in certamine pilæ a collusore meo superabar?

[Sidenote: X. Amore lusus et spectaculorem avocatur a litterarum studio.]

16. Et tamen peccabam, Domine Deus, ordinator et creator omnium rerum
naturalium, peccatorum autem tantum ordinator[13]: Domine Deus meus,
peccabam faciendo contra præcepta parentum et magistrorum illorum. Poteram
enim postea bene uti litteris, quas volebant ut discerem quocumque animo
illi mei. Non enim meliora eligens, inobediens eram, sed amore ludendi,
amans in certaminibus superbas victorias, et scalpi aures meas falsis
fabellis, quo prurirent ardentius, eadem curiositate magis magisque per
oculos emicante in spectacula* ludosque majorum; quos tamen qui edunt, ea
dignitate præditi excellunt, ut hoc pene omnes optent parvulis suis: quos
tamen cædi libenter patiuntur, si spectaculis talibus impediuntur a studio,
quo eos ad talia edenda cupiunt pervenire. Vide ista, Domine,
misericorditer, et libera nos jam invocantes te; libera etiam eos qui
nondum te invocant, ut invocent te, et liberes eos.

[Sidenote: XI. Morbo pressus Baptismum flagitat, quem mater certo consilio
differt.]

17. Audieram enim ego adhuc puer de vita æterna nobis promissa per
humilitatem[14] Domini Dei nostri descendentis ad superbiam nostram; et
signabar jam signo crucis ejus, et condiebar ejus sale[15], jam inde ab
utero matris meæ, quæ {10} multum speravit in te. Vidisti, Domine, cum
adhuc puer essem, et quodam die pressu stomachi* repente æstuarem pene
moriturus; vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras, quo motu animi
et qua fide baptismum Christi tui Dei et Domini mei flagitavi a pietate
matris meæ, et matris omnium nostrum Ecclesiæ tuæ. Et conturbata mater
carnis meæ, quoniam et sempiternam salutem meam charius parturiebat corde
casto in fide tua, jam curaret festinabunda ut Sacramentis salutaribus
initiarer et abluerer, te, Domine Jesu, confitens in remissionem
peccatorum, nisi statim recreatus essem. Dilata est itaque mundatio mea,
quasi necesse esset ut adhuc sordidarer, si viverem; quia videlicet post
lavacrum illud major et periculosior in sordibus delictorum reatus foret.
Ita jam credebam, et illa et omnis domus, nisi pater solus, qui tamen non
evicit in me jus maternæ pietatis, quominus in Christum crederem, sicut
ille nondum crediderat. Nam illa satagebat ut tu mihi pater esses, Deus
meus, potius quam ille: et in hoc adjuvabas eam ut superaret virum, cui
melior serviebat; quia et in hoc tibi utique id jubenti serviebat.

18. Rogo te, Deus meus, vellem scire, si tu etiam velles, quo consilio
dilatus sum ne tunc baptizarer: utrum bono meo mihi quasi laxata sunt lora
peccandi, an non laxata sunt*? Unde ergo etiam nunc de aliis atque aliis
sonat undique in auribus nostris, Sine illum, faciat*: nondum enim
baptizatus est: et tamen in salute corporis non dicimus, Sine, vulneretur
amplius; nondum enim sanatus est? Quanto ergo melius et cito sanarer*, et
id ageretur mecum meorum meaque diligentia, ut recepta salus animæ meæ tuta
esset tutela tua, qui dedisses eam? Melius vero. Sed quot et quanti fluctus
impendere tentationum post pueritiam videbantur, noverat eos jam illa
mater; et terram per eos* unde postea formarer, quam ipsam jam effigiem
committere volebat.

[Sidenote: XII. Ad litteras cogebatur, quo tamen Deus utebatur bene.]

19. In ipsa tamen pueritia, de qua mihi minus quam de adolescentia
metuebatur, non amabam litteras, et me in eas urgeri oderam; et urgebar
tamen, et bene mihi fiebat, nec faciebam ego bene: non enim discerem, nisi
cogerer. Nemo autem invitus bene facit, etiam si bonum est quod facit. Nec
qui me urgebant, bene faciebant; sed bene mihi fiebat abs te, Deus meus.
Illi enim non intuebantur quo referrem* quod me discere cogebant,
præterquam ad satiandas insatiabiles {11} cupiditates copiosæ inopiæ et
ignominiosæ gloriæ. [Sidenote: Mat. 10, 30.]Tu vero cui numerati sunt
capilli capitis nostri, errore omnium qui mihi instabant ut discerem,
utebaris ad utilitatem meam; meo autem, qui discere nolebam, utebaris ad
poenam meam, qua plecti non eram indignus tantillus puer et tantus
peccator. Ita de non bene facientibus tu bene faciebas mihi; et de peccante
meipso juste retribuebas mihi. Jussisti enim, et sic est, ut poena sua sibi
sit omnis inordinatus animus.

[Sidenote: XIII. Quibus studiis potissimum sit delectatus.]

20. Quid autem erat causæ cur Græcas litteras oderam, quibus puerulus
imbuebar, ne nunc quidem mihi satis exploratum est. Adamaveram enim
Latinas, non quas primi magistri, sed quas docent qui grammatici vocantur.
Nam illas primas ubi legere et scribere et numerare discitur, non minus
onerosas poenalesque habebam, quam omnes Græcas. Unde tamen et hoc nisi de
peccato et vanitate vitæ, qua [Sidenote: Ps. 77, 39. e vers. vet. vid.
Sabat.]_caro eram*, et spiritus ambulans et non revertens_? Nam utique
meliores, quia certiores erant primæ illæ litteræ, quibus fiebat in me, et
factum est, et habeo illud ut et legam si quid scriptum invenio, et scribam
ipse si quid volo, quam illæ quibus tenere cogebar Æneæ nescio cujus
errores, oblitus errorum meorum; et plorare Didonem mortuam, quia se
occidit ob amorem, cum interea meipsum in his a te morientem, Deus vita
mea, siccis oculis ferrem miserrimus.

21. Quid enim miserius misero non miserante seipsum, et flente Didonis
mortem, quæ fiebat amando Æneam; non flente autem mortem suam, quæ fiebat
non amando te, Deus lumen cordis mei, et panis oris intus animæ meæ, et
virtus maritans mentem meam[16] et sinum cogitationis meæ? Non te amabam,
et fornicabar abs te, et fornicanti sonabat undique, Euge, euge. Amicitia
enim mundi hujus, fornicatio est abs te[17]; et Euge, euge dicitur, ut
pudeat si non ita homo sit. Et hæc non flebam, sed flebam Didonem
"exstinctam, ferroque extrema secutam[18]," sequens ipse extrema condita
tua, relicto te, et terra* iens in terram: et si prohiberer ea legere,
dolerem, quia non legerem quod dolerem. Talis dementia {12} honestiores et
uberiores litteræ putantur, quam illæ quibus legere et scribere didici.

22. Sed nunc in anima mea clamet Deus meus, et veritas tua dicat mihi: Non
est ita, non est ita; melior est prorsus doctrina illa prior. Nam ecce
paratior sum oblivisci errores Æneæ, atque omnia ejusmodi, quam scribere et
legere. At enim vela pendent liminibus grammaticarum scholarum: sed non
illa magis honorem secreti, quam tegumentum erroris significant. Non
clament adversus me, quos jam non timeo, dum confiteor tibi quæ vult anima
mea, Deus meus, et acquiesco in reprehensione malarum viarum mearum, ut
diligam bonas vias tuas. Non clament adversum me venditores grammaticæ vel
emptores: quia si proponam eis, interrogans utrum verum sit quod Æneam
aliquando Carthaginem venisse Poeta dicit; indoctiores se nescire
respondebunt, doctiores autem etiam negabunt verum esse. At si quæram
quibus litteris scribatur Æneæ nomen, omnes mihi, qui hæc didicerunt, verum
respondebunt; secundum id pactum et placitum, quo inter se homines ista
signa firmarunt. Item, si quæram quid horum majore vitæ hujus incommodo
quisque obliviscatur, legere et scribere, an poetica illa figmenta; quis
non videat quid responsurus sit, qui non est penitus oblitus sui? Peccabam
ergo puer cum illa inania istis utilioribus amore præponebam, vel potius
ista oderam, illa amabam. Jamvero unum et unum duo, duo et duo quatuor,
odiosa cantio mihi erat; et dulcissimum spectaculum vanitatis equus ligneus
plenus armatis, et Trojæ incendium, atque ipsius umbra Creusæ[19].

[Sidenote: XIV. Litteras Græcas oderat.]

23. Cur ergo Græcam etiam grammaticam oderam talia cantantem? Nam et
Homerus peritus texere tales fabellas, et dulcissime vanus est, et mihi
tamen amarus erat puero. Credo etiam Græcis pueris Virgilius ita sit, cum
eum sic discere coguntur, ut ego illum. Videlicet difficultas*, difficultas
omnino ediscendæ peregrinæ linguæ, quasi felle aspergebat omnes suavitates
Græcas fabulosarum narrationum. Nulla enim verba illa noveram, et sævis
terroribus ac poenis ut nossem instabatur mihi vehementer. Nam et Latina
aliquando infans utique nulla noveram; et tamen advertendo didici sine ullo
metu atque cruciatu, inter etiam blandimenta nutricum, {13} et joca
arridentium, et lætitias alludentium. Didici vero illa sine poenali onere
urgentium, cum me urgeret cor meum ad parienda concepta sua, quæ non
possem*, nisi aliqua verba didicissem, non a docentibus, sed a loquentibus,
in quorum et ego auribus parturiebam quidquid sentiebam. Hinc satis elucet
majorem habere vim ad discenda ista liberam curiositatem, quam meticulosam
necessitatem. Sed illius fluxum hæc restringit legibus tuis, Deus, legibus
tuis a magistrorum ferulis usque ad tentationes martyrum; valentibus
legibus tuis miscere salubres amaritudines, revocantes nos ad te a
jucunditate pestifera, qua recessimus a te*.

[Sidenote: XV. Precatio ad Deum.]

24. Exaudi, Domine, deprecationem meam ne deficiat anima mea sub disciplina
tua; neque deficiam in confitendo tibi miserationes tuas, quibus eruisti me
ab omnibus viis meis pessimis; ut dulcescas[20] mihi super omnes
seductiones quas sequebar; et amem te validissime et amplexer manum tuam
totis præcordiis meis, et eruas me ab omni tentatione usque in finem. Ecce
enim tu, Domine, rex meus et Deus meus, tibi serviat quidquid utile puer
didici; tibi serviat quod loquor, et scribo, et lego, et numero: quoniam
cum vana discerem, tu disciplinam dabas mihi; et in eis vanis peccata
delectationum mearum dimisisti mihi. Didici enim in eis multa verba utilia;
sed et quæ in rebus non vanis disci possunt: et ea via tuta est in qua
pueri ambularent.

[Sidenote: XVI. Improbat modum juventutis erudiendæ.]

25. Sed væ tibi, flumen moris humani! Quis resistet tibi? quamdiu non
siccaberis? quousque volves Evæ filios in mare magnum et formidolosum, quod
vix transeunt qui lignum conscenderint[21]? Nonne ego in te legi et
tonantem Jovem et adulterantem? Et utique non posset hæc duo; sed actum
est, ut haberet auctoritatem ad imitandum verum adulterium, lenocinante
falso tonitruo. Quis autem penulatorum magistrorum audit aure sobria, ex
eodem pulvere hominem clamantem et dicentem: "Fingebat hæc Homerus, et
humana ad "Deos transferebat; divina mallem ad nos[22]?" Sed verius {14}
dicitur quod fingebat hæc quidem ille; sed hominibus flagitiosis divina
tribuendo, ne flagitia flagitia putarentur*, et ut quisquis ea fecisset,
non homines perditos, sed coelestes deos videretur imitatus.

26. Et tamen, o flumen tartareum, jactantur in te filii hominum, cum
mercedibus ut hæc discant; et magna res agitur, cum hoc agitur publice in
foro, in conspectu legum supra mercedem salaria decernentium; et saxa tua
percutis et sonas dicens: Hinc verba discuntur, hinc acquiritur eloquentia
rebus persuadendis sententiisque explicandis maxime necessaria. Ita vero
non cognosceremus verba hæc, imbrem aureum, et gremium, et fucum, et templa
coeli, et alia verba quæ in eo loco scripta sunt, nisi Terentius induceret
nequam adolescentem proponentem sibi Jovem ad exemplum stupri, dum spectat
tabulam quamdam pictam in pariete, ubi inerat pictura hæc: "Jovem quo pacto
Danaæ misisse aiunt in gremium quondam imbrem aureum, fucum factum
mulieri?" Et vide quemadmodum se concitat ad libidinem, quasi coelesti
magisterio:

  At quem deum (_inquit_)? Qui templa coeli summa sonitu concutit.
  Ego homuncio id non facerem? Ego vero feci illud ita, ac lubens[23].

Non omnino per hanc turpitudinem verba ista commodius discuntur; sed per
hæc verba turpitudo ista confidentius perpetratur. Non accuso verba, quasi
vasa electa atque pretiosa; sed vinum erroris quod in eis nobis
propinabatur ab ebriis doctoribus: et nisi biberemus, cædebamur, nec
appellare aliquem judicem sobrium licebat. Et tamen ego, Deus meus, in
cujus conspectu jam secura est recordatio mea, libenter hæc didici, et eis
delectabar miser, et ob hoc bonæ spei puer appellabar.

[Sidenote: XVII. Prosequitur contra modum exercendæ juventutis in re
litteraria.]

27. Sine me, Deus meus, dicere aliquid et de ingenio meo munere tuo, in
quibus a me deliramentis atterebatur. Proponebatur enim mihi negotium animæ
meæ satis inquietum, præmio laudis, et dedecoris vel plagarum metu, ut
dicerem verba Junonis irascentis et dolentis quod non posset Italia
Teucrorum avertere regem[24]; quæ nunquam Junonem dixisse audieram: se
figmentorum poeticorum vestigia errantes sequi cogebamur, et tale aliquid
dicere solutis verbis, quale {15} Poeta dixisset versibus; et ille dicebat
laudabilius, in quo pro dignitate adumbratæ personæ, iræ ac doloris
similior affectus eminebat, verbis sententias congruenter vestientibus.
Utquid mihi illud, o vera vita mea, Deus meus, quod mihi recitanti
acclamabatur præ multis coætaneis et conlectoribus meis? Nonne ecce illa
omnia fumus et ventus? Itane aliud non erat ubi exerceretur ingenium et
lingua mea? Laudes tuæ, Domine, laudes tuæ per Scripturas tuas suspenderent
palmitem cordis mei, et non raperetur per inania nugarum turpis præda
volatilibus. Non enim uno modo sacrificatur transgressoribus angelis.

[Sidenote: XVIII. Quod homines curant servare leges grammaticorum, et non
divinorum præceptorum.]

28. Quid autem mirum quod in vanitates ita ferebar, et a te, Deus meus,
ibam foras, quando mihi imitandi proponebantur homines, qui aliqua facta
sua non mala, si cum barbarismo aut soloecismo enuntiarent, reprehensi
confundebantur; si autem libidines suas integris et rite consequentibus
verbis copiose ornateque narrarent, laudati gloriabantur? Vides hæc,
Domine, et taces, longanimis, et multum misericors, et verax. Numquid
semper tacebis? Et nunc eruis* de hoc immanissimo profundo quærentem te
animam, et sitientem delectationes tuas, et [Sidenote: Ps. 26, 8.]_cujus
cor dicit tibi: Quæsivi vultum tuum; vultum tuum, Domine, requiram_. Nam*
longe a vultu tuo, in affectu tenebroso.* Non enim pedibus aut spatiis
locorum itur abs te, aut reditur ad te. Aut vero filius ille tuus minor
equos, aut currus, vel naves quæsivit, aut avolavit penna visibili, aut
moto poplite iter egit, ut in longinqua regione vivens prodige dissiparet
quod dederas proficiscenti? Dulcis pater quia dederas, et egeno redeunti
dulcior. [Sidenote: Luc. 15, 11--32.]In affectu ergo libidinoso, id enim
est tenebroso, atque id est longe a vultu tuo.

29. Vide, Domine Deus, et patienter ut vides vide, quomodo diligenter
observent filii hominum pacta litterarum, et syllabarum accepta a prioribus
locutoribus, et a te accepta æterna pacta perpetuæ salutis negligant; ut
qui illa sonorum vetera placita teneat aut doceat, si contra disciplinam
grammaticam, sine aspiratione primæ syllabæ, ominem, dixerit, displiceat
magis hominibus, quam si contra tua præcepta hominem oderit, cum sit homo.
Quasi vero quemlibet inimicum hominem perniciosius sentiat quam ipsum
odium, quo in eum irritatur, aut vastet quisquam persequendo alium gravius,
{16} quam cor suum vastat inimicando. Et certe non est interior litterarum
scientia, quam scripta conscientia, id se alteri* facere quod nolit pati.
Quam tu secretus es, [Sidenote: Is. 33, 5.]_habitans in excelsis_ in
silentio, Deus solus magnus, lege infatigabili spargens poenales cæcitates
super illicitas cupiditates! Cum homo eloquentiæ famam quærit, astans ante
hominem judicem, circumstante hominum multitudine, inimicum suum odio
immanissimo insectans, vigilantissime cavet ne per linguæ errorem dicat,
Inter hominibus*; et ne per mentis furorem hominem auferat ex hominibus,
non cavet.

[Sidenote: XIX. Pueritiæ vitia quæ in majores ætates transeunt.]

30. Horum ego puer morum in limine jacebam miser, et hujus arenæ palæstra
erat illa, ubi magis timebam barbarismum facere, quam cavebam si facerem,
non facientibus invidere. Dico hæc et confiteor tibi, Deus meus, in quibus
laudabar ab eis, quibus placere tunc mihi erat honeste vivere. Non enim
videbam voraginem turpitudinis in quam [Sidenote: Ps. 30, 23.]_projectus
eram ab oculis tuis_. Nam in illis jam quid me foedius fuit, ubi etiam
talibus displicebam, fallendo innumerabilibus mendaciis et pædagogum, et
magistros, et parentes amore ludendi, studio spectandi nugatoria, et
imitandi ludicra inquietudine? Furta etiam faciebam de cellario parentum et
de mensa, vel gula imperitante, vel ut haberem quod darem pueris, ludum
suum mihi, quo pariter utique delectabantur, tamen vendentibus. In quo
etiam ludo fraudulentas victorias, ipse vanæ* excellentiæ cupiditate
victus, sæpe aucupabar. Quid autem tam nolebam pati, atque atrociter, si
deprehenderem, arguebam, quam id quod aliis faciebam, et si deprehensus
arguerer, sævire magis quam cedere libebat? Istane est innocentia puerilis?
Non est, Domine, non est: oro te, Deus meus. Nam hæc ipsa sunt quæ a
pædagogis et magistris, a nucibus, et pilulis, et passeribus, ad præfectos
et reges, aurum, prædia, mancipia, hæc ipsa omnino quæ succedentibus
majoribus ætatibus transeunt, sicuti ferulis majora supplicia succedunt.
Humilitatis ergo signum in statura pueritiæ, Rex noster, probasti, cum
aisti: [Sidenote: Mat. 19, 14.]_Talium est regnum coelorum_.

[Sidenote: XX. Pro bonis sibi in pueritia collatis]

31. Sed tamen, Domine, tibi excellentissimo atque optimo conditori et
rectori universitatis, Deo nostro gratias, etiamsi me puerum tantum esse
voluisses. Eram enim etiam tunc, vivebam* atque sentiebam, meamque
incolumitatem, vestigium {17} secretissimæ unitatis ex qua eram[25], curæ
habebam; [Sidenote: Deo gratias agit.]custodiebam interiore sensu
integritatem sensuum meorum, inque ipsis parvis, parvarumque rerum
cogitationibus veritate delectabar. Falli nolebam, memoria vigebam,
locutione instruebar, amicitia mulcebar, fugiebam dolorem, abjectionem,
ignorantiam. Quid in tali animante non mirabile atque laudabile? At ista
omnia Dei mei dona sunt; non mihi ego dedi hæc: et bona sunt, et hæc omnia
ego. Bonus ergo est qui fecit me, et ipse est bonum meum, et illi exsulto
bonis omnibus quibus etiam puer eram. Hoc enim peccabam, quod non in ipso,
sed in creaturis ejus, me atque cæteris*, voluptates, sublimitates,
veritates quærebam; atque ita irruebam in dolores, confusiones, errores.
Gratias tibi, dulcedo mea, et honor meus, et fiducia mea, Deus meus:
gratias tibi de donis tuis; sed tu mihi ea serva. Ita enim servabis me; et
augebuntur, et perficientur quæ dedisti mihi, et ero ipse tecum; quia et ut
sim, tu dedisti mihi.

       *       *       *       *       *


{18}

LIBER SECUNDUS.

    Ad ætatem aliam progreditur, primumque adolescentiæ suæ, id est, sextum
    decimum vitæ annum, quem in paterna domo studiis intermissis
    consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem
    revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur, se furtum quoddam
    gratis perpetrasse; quod contra, cor humanum non nisi aliqua boni
    specie in malum trahi.

[Sidenote: I. Adolescentiæ ætatem et vitia recolit.]

1. Recordari volo transactas foeditates meas, et carnales corruptiones
animæ meæ: non quod eas amem; sed ut amem te, Deus meus. Amore amoris tui
facio istud, recolens vias meas nequissimas in amaritudine recogitationis
meæ, ut tu dulcescas mihi, dulcedo non fallax, dulcedo felix et secura, et
colligens* me a dispersione in qua frustatim discissus sum, dum ab uno te
aversus in multa evanui[26]. Exarsi enim aliquando satiari inferis* in
adolescentia, et silvescere ausus sum variis et umbrosis amoribus; et
contabuit species mea; et computrui coram oculis tuis placens mihi, et
placere cupiens oculis hominum.

[Sidenote: II. Annum ætatis suæ decimum sextum in ardore libidinoso
consumptum.]

2. Et quid erat quod me delectabat, nisi amare et amari? Sed non tenebatur
modus ab animo usque ad animum quatenus est luminosus* limes amicitiæ; sed
exhalabantur nebulæ de limosa concupiscentia carnis et scatebra pubertatis,
et obnubilabant atque offuscabant cor meum, ut non discerneretur serenitas
dilectionis a caligine libidinis. Utrumque in confuso æstuabat, et rapiebat
imbecillam ætatem per abrupta cupiditatum, atque mersabat gurgite
flagitiorum. Invaluerat super me ira tua, et nesciebam. Obsurdueram*
stridore catenæ mortalitatis meæ, poena superbiæ animæ meæ; et ibam longius
a te, et sinebas; et jactabar, et effundebar, et diffluebam, et ebulliebam
per fornicationes meas, et tacebas. {19} O tardum gaudium meum! Tacebas
tunc, et ego ibam porro longe a te in plura et plura sterilia semina
dolorum, superba dejectione, et inquieta lassitudine.

3. Quis mihi modularetur* ærumnam meam, et novissimarum rerum fugaces
pulchritudines in usum verteret, earumque suavitatibus metas præfigeret, ut
usque ad conjugale littus exæstuarent fluctus ætatis meæ, si tranquillitas
in eis non poterat esse, fine procreandorum liberorum contenta, sicut
præscribit lex tua, Domine, qui formas etiam propaginem mortis nostræ*,
potens imponere lenem manum ad temperamentum spinarum a paradiso tuo
seclusarum? Non enim longe est a nobis omnipotentia tua, etiam cum longe
sumus a te. Aut certe sonitum nubium tuarum vigilantius adverterem:
[Sidenote: 1 Cor. 7, 28.] _Tribulationem autem carnis habebunt hujusmodi;
ego autem vobis parco_; et, [Sidenote: ver. 1.] _Bonum est homini mulierem
non tangere_; et, [Sidenote: ver. 32, 33.]_Qui sine uxore est, cogitat ea
quæ sunt Dei, quomodo placeat Deo: qui autem matrimonio junctus est,
cogitat ea quæ sunt mundi, quomodo placeat uxori_. [Sidenote: Mat. 19,
12.]Has ergo voces exaudirem vigilantior, et abscisus propter regnum
coelorum, felicior exspectarem amplexus tuos.

4. Sed efferbui miser, sequens impetum fluxus mei relicto te; et excessi
omnia legitima tua, nec evasi flagella tua: quis enim hoc mortalium? Nam tu
semper aderas misericorditer sæviens, et amarissimis aspergens
offensionibus omnes illicitas jucunditates meas, ut ita quærerem sine
offensione jucundari; et ubi hoc possem, non invenirem quidquam, præter te,
Domine, præter te [Sidenote: Ps. 93, 20.]_qui fingis[27] dolorem in
præcepto_, et percutis ut sanes, et occidis nos ne moriamur abs te.
[Sidenote: Deut. 32, 39.]Ubi eram, et quam longe exsulabam a deliciis domus
tuæ, anno illo sexto decimo ætatis carnis meæ, cum accepit in me sceptrum,
et totas manus ei dedi, vesania libidinis*, licentiosæ per dedecus humanum,
illicitæ autem per leges tuas? Non fuit cura meorum ruentem excipere me
matrimonio; sed cura fuit tantum ut discerem sermonem facere quam optimum,
et persuadere dictione.

{20}

[Sidenote: III. De peregrinatione studiorum causa, et de parentum
proposito.]

5. Et anno quidem illo intermissa erant studia mea, dum mihi reducto a
Madauris, in qua vicina urbe jam coeperam litteraturæ atque oratoriæ
percipiendæ gratia peregrinari, longinquioris apud Carthaginem
peregrinationis sumptus præparabantur, animositate magis quam opibus
patris, municipis Thagastensis admodum tenuis. Cui narro hæc? Neque enim
tibi, Deus meus; sed apud te narro hæc generi meo, generi humano,
quantulacumque ex particula incidere potest in istas meas litteras. Et
utquid hoc? Ut videlicet ego et quisquis hæc legit, cogitemus [Sidenote:
Ps. 129, 1.]_de_ quam _profundo clamandum sit ad te_. Et quid propius
auribus tuis, si cor confitens et vita ex fide est? Quis enim non
extollebat laudibus tunc hominem patrem meum*, quod ultra vires rei
familiaris suæ impenderet filio quidquid etiam longe peregrinanti studiorum
causa opus esset? Multorum enim civium longe opulentiorum nullum tale
negotium pro liberis erat: cum interea non satageret idem pater qualis
crescerem tibi, aut quam castus essem; dummodo essem disertus, vel desertus
potius a cultura tua, Deus, qui es unus verus et bonus Dominus agri tui
cordis mei.

6. Sed ubi sexto illo et decimo anno, interposito otio ex necessitate
domestica feriatus ab omni schola, cum parentibus esse coepi, excesserunt
caput meum vepres libidinum; et nulla erat eradicans manus. Quinimo, ubi me
ille pater in balneis vidit pubescentem, et inquieta indutum adolescentia,
quasi jam ex hoc in nepotes gestiret, gaudens matri indicavit; gaudens
vinolentia in qua te iste mundus oblitus est creatorem suum, et creaturam
tuam pro te amavit, de vino invisibili perversæ atque inclinatæ* in ima
voluntatis suæ. Sed matris in pectore jam inchoaveras templum tuum, et
exordium sanctæ habitationis tuæ: nam ille adhuc catechumenus, et hoc
recens erat. Itaque illa exsilivit pia trepidatione ac tremore; et quamvis
mihi nondum fideli, timuit tamen vias distortas, in quibus ambulant qui
[Sidenote: Jer. 2, 27.]_ponunt ad te tergum, et non faciem_.

7. Hei mihi! et audeo dicere tacuisse te, Deus meus, cum irem abs te
longius! Itane tu tacebas tunc mihi? Et cujus erant, nisi tua, verba illa
per matrem meam, fidelem tuam, quæ cantasti in aures meas? Nec inde
quidquam descendit in cor, ut facerem illud. Volebat enim illa, et secreto
memini ut monuerit cum sollicitudine ingenti ne fornicarer, {21} maximeque
ne adulterarem cujusquam uxorem. Qui mihi monitus muliebres videbantur,
quibus obtemperare erubescerem. Illi autem tui erant, et nesciebam; et te
tacere putabam, atque illam loqui, per quam mihi tu non tacebas, et in illa
contemnebaris a me filio ejus, [Sidenote: Ps. 115, 6.]_filio ancillæ tuæ,
servo tuo_. Sed nesciebam, et præceps ibam tanta cæcitate, ut inter
coætaneos meos puderet me minoris dedecoris, quoniam audiebam eos jactantes
flagitia sua, et tanto gloriantes magis, quanto magis turpes essent: et
libebat facere non solum libidine facti, verum etiam laudis. Quid dignum
est vituperatione nisi vitium? Ego ne vituperarer, vitiosior fiebam; et ubi
non suberat quo admisso æquarer perditis, fingebam me fecisse quod non
feceram, ne viderer abjectior quo eram innocentior, et ne vilior haberer
quo eram castior.

8. Ecce cum quibus comitibus iter agebam platearum Babyloniæ, et volutabar
in coeno ejus, tanquam in cinnamis et unguentis pretiosis. Et in umbilico
ejus, quo tenacius hærerem, calcabat me inimicus invisibilis, et seducebat
me, quia ego seductilis eram. Non enim et illa, quæ jam [Sidenote: Jer. 51,
6.]_de medio Babylonis fugerat_, sed ibat in cæteris ejus tardior, mater
carnis meæ, sicut monuit me pudicitiam, ita curavit quod de me a viro suo
audierat, jamque pestilentiosum et in posterum periculosum sentiebat,
coercere termino conjugalis affectus, si resecari ad vivum non poterat. Non
curavit hoc, quia metus erat ne impediretur spes mea compede uxoria; non
spes illa quam in te futuri sæculi habebat mater, sed spes litterarum, quas
ut nossem nimis volebat parens uterque: ille, quia de te prope nihil
cogitabat, de me autem inania; illa autem, quia non solum nullo detrimento,
sed etiam nonnullo adjumento ad te adipiscendum futura existimabat usitata
illa studia doctrinæ. Ita enim conjicio, recolens, ut possum, mores
parentum meorum. Relaxabantur etiam mihi ad ludendum habenæ, ultra
temperamentum severitatis, in dissolutionem affectionum variarum, et in
omnibus erat caligo intercludens mihi, Deus meus, serenitatem veritatis
tuæ; et [Sidenote: Ps. 72, 7.]_prodibat tanquam ex adipe iniquitas mea_.

[Sidenote: IV. Furtum cum sodalibus perpetratum.]

9. Furtum certe punit lex tua, Domine, et lex scripta in cordibus hominum,
quam ne ipsa quidem delet iniquitas. Quis enim fur æquo animo furem
patitur? Nec copiosus adactum inopia. Et ego furtum facere volui et feci,
nulla {22} compulsus egestate nec penuria, sed fastidio justitiæ*, et
sagina iniquitatis. Nam id furatus sum quod mihi abundabat, et multo
melius: nec ea re volebam frui quam furto appetebam; sed ipso furto et
peccato. Arbor erat pirus in vicinia vineæ nostræ pomis onusta, nec forma
nec sapore illecebrosis. Ad hanc excutiendam atque asportandam, nequissimi
adolescentuli perreximus nocte intempesta, quousque ludum de pestilentiæ
more in areis produxeramus; et abstulimus inde onera ingentia, non ad
nostras epulas, sed vel projicienda porcis, etiamsi aliquid inde comedimus;
dum tamen fieret a nobis quod eo liberet quo non liceret. Ecce cor meum,
Deus, ecce cor meum quod miseratus es in imo abyssi. Dicat tibi nunc ecce
cor meum quid ibi quærebat, ut essem gratis malus, et malitiæ meæ causa
nulla esset nisi malitia. Foeda erat, et amavi eam; amavi perire: amavi
defectum meum; non illud ad quod deficiebam, sed defectum meum ipsum amavi:
turpis anima et dissiliens a firmamento tuo in exterminium; non dedecore*
aliquid, sed dedecus appetens.

[Sidenote: V. Neminem peccare sine causa.]

10. Etenim species est pulchris corporibus, et auro, et argento, et
omnibus; et in contactu carnis congruentia valet plurimum, cæterisque
sensibus est sua cuique accommodata modificatio corporum; habet etiam honor
temporalis, et imperitandi atque superandi potentia suum decus, unde etiam
vindictæ aviditas oritur: et tamen in cuncta hæc adipiscenda non est
egrediendum abs te, Domine, neque deviandum a lege tua. Et vita quam hic
vivimus habet illecebram suam propter quemdam modum decoris sui, et
convenientiam cum his omnibus infimis pulchris. Amicitia quoque hominum
charo nodo dulcis est propter unitatem de multis animis. Propter universa
hæc atque hujusmodi, peccatum admittitur, dum immoderata in ista
inclinatione cum extrema bona sint, meliora et summa deseruntur[28], tu,
Domine Deus noster, et veritas tua, et lex tua. Habent enim et hæc ima
delectationes, sed non sicut Deus meus qui fecit omnia; quia [Sidenote: Ps.
63, 11.]_in ipso delectatur justus_, et ipse est deliciæ _rectorum corde_.

11. Cum itaque de facinore quæritur qua causa factum sit, credi non solet,
nisi cum appetitus adipiscendi alicujus {23} illorum bonorum, quæ infima
diximus, esse potuisse apparuerit aut metus amittendi. Pulchra sunt enim et
decora, quanquam præ bonis superioribus et* beatificis abjecta et jacentia.
Homicidium fecit. Cur fecit? Adamavit ejus conjugem aut prædium, aut voluit
deprædari unde viveret, aut timuit ab illo tale aliquid amittere, aut læsus
ulcisci se exarsit. Num homicidium sine causa faceret, ipso homicidio
delectatus? Quis crediderit? Nam et de quo dictum est vecordi et nimis
crudeli homine, quod gratuito potius malus atque crudelis erat, prædicta
est tamen causa: "Ne per otium, inquit, torpesceret manus aut animus[29]."
Quare id quoque? cur ita? Ut scilicet illa exercitatione scelerum, capta
urbe, honores, imperia, divitias assequeretur, et careret metu legum, et
difficultate rerum, propter inopiam rei familiaris, et conscientiam
scelerum. Nec ipse igitur Catilina amavit facinora sua; sed utique aliud
cujus causa illa faciebat.

[Sidenote: VI. Omnia quæ boni specie ad vitia invitant, in solo Deo esse
vera et perfecta.]

12. Quid ego* miser in te amavi, o furtum meum, o facinus illud meum
nocturnum sexti decimi anni ætatis meæ? Non enim pulchrum eras, cum furtum
esses; aut vero aliquid es, ut loquar ad te? Pulchra erant poma illa quæ
furati sumus, quoniam creatura tua erat*, pulcherrime omnium, creator
omnium, Deus bone, Deus summum bonum, et bonum verum meum: pulchra erant
illa poma; sed non ipsa concupivit anima mea miserabilis. Erat enim mihi
meliorum copia; illa autem decerpsi tantum ut furarer. Nam decerpta
projeci, epulatus inde solam iniquitatem*, qua lætabar fruens*. Nam et si
quid illorum pomorum intravit in os meum, condimentum ibi* facinus erat. Et
nunc, Domine Deus meus, quæro quid me in furto delectaverit, et ecce
species nulla est: non dico sicut in æquitate atque prudentia; sed neque
sicut in mente hominis atque memoria et sensibus et vegetante vita; neque
sicut speciosa sunt sidera et decora locis suis et terra et mare plena
fetibus, qui succedunt nascendo decedentibus; non saltem ut est quædam
defectiva species et umbratica vitiis fallentibus.

13. Nam et superbia celsitudinem imitatur; cum tu sis unus super omnia Deus
excelsus. Et ambitio quid nisi honores quærit et gloriam; cum tu sis præ
cunctis honorandus unus et gloriosus in æternum? Et sævitia potestatum {24}
timeri vult: quis autem timendus, nisi unus Deus? Cujus potestati eripi aut
subtrahi quid potest? quando, aut ubi, aut quo, vel a quo*? Et blanditiæ
lascivientium amari volunt: sed neque blandius est aliquid tua charitate,
nec amatur quidquam salubrius, quam illa præ cunctis formosa et luminosa
veritas tua. Et curiositas affectare videtur studium scientiæ; cum tu omnia
summe noveris. Ignorantia quoque ipsa atque stultitia, simplicitatis et
innocentiæ nomine tegitur; quia te simplicius quidquam non reperitur. Quid
te autem innocentius, quandoquidem opera sua* malis inimica sunt[30]? Et
ignavia quasi quietem appetit: quæ vero quies certa præter Dominum? Luxuria
satietatem atque abundantiam se cupit vocari: tu autem es plenitudo et
indeficiens copia incorruptibilis suavitatis. Effusio liberalitatis
obtendit umbram: sed bonorum omnium largitor affluentissimus tu es.
Avaritia multa possidere vult; et tu possides omnia. Invidentia de
excellentia litigat: quid te excellentius? Ira vindictam quærit: te justius
quis vindicat? Timor insolita et repentina exhorrescit, rebus quæ amantur
adversantia, dum præcavet securitati: [Sidenote: Rom. 8, 9.]tibi enim quid
insolitum? quid repentinum? aut quis a te separat quod diligis? aut ubi,
nisi apud te, firma securitas? Tristitia rebus amissis contabescit, quibus
se oblectabat cupiditas; quia ita sibi nollet, sicut tibi auferri nihil
potest.

14. Ita fornicatur anima, cum avertitur abs te, et quærit extra te ea, quæ
pura et liquida non invenit, nisi cum redit ad te. Perverse te imitantur
omnes qui longe se a te faciunt, et extollunt se adversum te[31]. Sed etiam
sic te imitando indicant creatorem te esse omnis naturæ; et ideo non esse
quo a te omnimodo recedatur. Quid ergo in illo furto ego dilexi? et in quo
Dominum meum vel vitiose atque perverse imitatus sum? An libuit facere
contra legem saltem fallacia, quia potentatu non poteram, ut mancam
libertatem captivus {25} imitarer faciendo impune quod non liceret,
tenebrosa omnipotentiæ similitudine? Ecce est ille servus fugiens Dominum
suum, et consecutus umbram. O putredo, o monstrum vitæ, et mortis
profunditas! Potuitne libere quod non licebat, non ob aliud, nisi quia non
licebat?

[Sidenote: VII. Gratias agit Deo pro remissione peccatorum, quodque a
multis servatus sit.]

15. [Sidenote: Ps. 115, 4.]_Quid retribuam Domino_, quod recolit hæc
memoria mea, et anima mea non metuit inde? Diligam te, Domine, et gratias
agam, et confitear nomini tuo, quoniam tanta dimisisti mihi mala et nefaria
opera mea. Gratiæ tuæ deputo et misericordiæ tuæ, quod peccata mea tanquam
glaciem solvisti. Gratiæ tuæ deputo et quæcumque non feci mala: quid enim
non facere potui, qui etiam gratuitum facinus amavi? Et omnia mihi dimissa
esse fateor; et quæ mea sponte feci mala, et quæ te duce non feci. Quis est
hominum qui suam cogitans infirmitatem, audet viribus suis tribuere
castitatem atque innocentiam suam; ut minus amet[32] te, quasi minus ei
necessaria fuerit misericordia tua, qua donas peccata conversis ad te? Qui
enim vocatus a te secutus est vocem tuam, et vitavit ea quæ me de meipso
recordantem et fatentem legit, non me derideat ab eo medico ægrum sanari, a
quo sibi præstitum est ut non ægrotaret, vel potius ut minus ægrotaret: et
ideo te tantumdem, imo vero amplius diligat; quia per quem me videt tantis
peccatorum meorum languoribus exui, per eum se videt tantis peccatorum
languoribus non implicari.

[Sidenote: VIII. Amavit in furto consortium simul peccantium.]

16. [Sidenote: Rom. 6, 21.]_Quem fructum habui_ miser aliquando _in iis quæ
nunc_ recolens _erubesco_, maxime in illo furto in quo ipsum furtum amavi?
Nihil aliud; cum et ipsum esset nihil, et eo ipso ego miserior. Et tamen
solus id non fecissem, sic recordor animum tunc meum; solus omnino id non
fecissem. Ergo amavi ibi etiam consortium eorum* cum quibus id feci. Non
ergo nihil aliud quam furtum amavi; imo vero nihil aliud, quia et illud
nihil est. Quid est revera? Quis est qui doceat me, nisi qui illuminat cor
meum et discernit umbras ejus? Quid est quod mihi venit in mentem quærere,
et discutere, et considerare? Quia si tunc amarem poma illa {26} quæ
furatus sum, et eis frui cuperem, possem etiam solus, si satis esset
committere illam iniquitatem, qua pervenirem ad voluptatem meam; nec
confricatione consciorum animorum accenderem pruritum cupiditatis meæ. Sed
quoniam in illis pomis voluptas mihi non erat, ea erat in ipso facinore,
quam faciebat consortium simul peccantium.

[Sidenote: IX. Contagiosa res sodales mali.]

17. Quid erat ille affectus animi? Certe enim plane turpis erat nimis; et
væ mihi erat qui habebam illum. Sed tamen quid erat? [Sidenote: Ps. 18,
13.]_Delicta quis intelligit?_ Risus erat, quasi titillato corde, quod
fallebamus eos qui hæc a nobis fieri non putabant, et vehementer nolebant.
Cur ergo eo me delectabat, quo id non faciebam solus? An quia etiam nemo
facile solus ridet? Nemo quidem facile; sed tamen etiam solos et singulos
homines, cum alius nemo præsens est, vincit risus aliquando, si aliquid
nimie ridiculum, vel sensibus occurrit*, vel animo. At ego illud solus non
facerem, non facerem omnino solus. Ecce est coram te, Deus meus, viva
recordatio animæ meæ. Solus non facerem furtum illud, in quo me non libebat
id quod furabar, sed quia furabar: quod me solum facere prorsus non
liberet, nec facerem. O nimis inimica amicitia, seductio mentis
investigabilis, ex ludo et joco nocendi aviditas, et alieni damni
appetitus; nulla lucri mei, nulla ulciscendi libidine; sed cum dicitur:
Eamus, faciamus; et pudet non esse impudentem.

[Sidenote: X. In Deo omne bonum.]

18. Quis exaperit istam tortuosissimam et implicatissimam nodositatem?
Foeda est; nolo in eam intendere, nolo eam videre. Te volo, justitia et
innocentia, pulchra et decora honestis luminibus, et insatiabili satietate.
Quies est apud te valde, et vita imperturbabilis. Qui intrat in te,
[Sidenote: Mat. 25, 21.]_intrat in gaudium Domini sui_; et non timebit, et
habebit se optime in optimo. Defluxi abs te ego, et erravi, Deus meus,
nimis devius a stabilitate tua in adolescentia, et factus sum mihi regio
egestatis.

       *       *       *       *       *


{27}

LIBER TERTIUS.

    De annis ætatis illius decimo septimo, decimo octavo, et decimo nono
    transactis Carthagine, ubi dum studiorum gratia commorabatur,
    spectaculis et flagitiis ultro se dedit. Ciceronis Hortensio in amorem
    sapientiæ accenditur. Eam superbe quærens, in Manichæorum hæresin
    incurrit, quorum dum hic obiter errores et ineptias exagitat, de
    flagitiis et facinoribus, et de verâ justitiâ disserit luculenter.
    Uberes ac perennes pro filio lachrymas fundens Monnica de futurâ ejus
    resipiscentiâ certior fit, a Deo immisso somnio, et sancti cujusdam
    Episcopi responso.

[Sidenote: I. Amore quem venabatur capitur.]

1. Veni Carthaginem; et circumstrepebat me undique sartago flagitiosorum
amorum. Nondum amabam, et amare amabam*, et secretiore indigentia oderam me
minus indigentem. Quærebam quod amarem, amans amare, et oderam securitatem,
et viam sine muscipulis. Quoniam fames mihi erat intus ab interiore cibo
teipso, Deus meus, et ea fame non esuriebam; sed eram sine desiderio
alimentorum incorruptibilium: non quia plenus eis eram, sed quo inanior, eo
fastidiosior. Et ideo non bene valebat anima mea; et ulcerosa projiciebat
se foras miserabiliter scalpi avida contactu sensibilium. Sed si non
haberent animam, non utique amarentur. Amare et amari dulce mihi erat,
magis si et amantis corpore fruerer. Venam igitur amicitiæ coinquinabam
sordibus concupiscentiæ, candoremque ejus obnubilabam de tartaro
libidinis*; et tamen foedus atque inhonestus, elegans et urbanus esse
gestiebam abundanti vanitate. Rui etiam in amorem quo cupiebam capi. Deus
meus, misericordia mea, quanto felle mihi suavitatem illam, et quam bonus
aspersisti! quia et amatus sum, et perveni occulte ad vinculum fruendi, et
colligabar lætus ærumnosis nexibus, ut cæderer virgis ferreis ardentibus
zeli, et suspicionum, et timorum, et irarum, atque rixarum.

[Sidenote: II. Amavit spectacula tragica.]

2. Rapiebant me spectacula theatrica, plena imaginibus miseriarum mearum,
et fomitibus ignis mei. Quid est quod ibi homo vult dolere, cum spectat
luctuosa atque tragica, quæ tamen pati ipse nollet? Et tamen pati vult ex
eis dolorem spectator, et dolor ipse est voluptas ejus. Quid est, {28} nisi
miserabilis insania*? Nam eo magis eis movetur quisque, quo minus a talibus
affectibus sanus est: quanquam cum ipse patitur, miseria; cum aliis
compatitur, misericordia dici solet[33]. Sed qualis tandem misericordia in
rebus fictis et scenicis? Non enim ad subveniendum provocatur auditor; sed
tantum ad dolendum invitatur: et actori* earum imaginum amplius favet, cum
amplius dolet. Et si calamitates illæ hominum vel antiquæ vel falsæ sic
agantur, ut qui spectat non doleat; abscedit inde fastidiens et
reprehendens: si autem doleat, manet intentus, et gaudens lacrymatur.

3. Ergo amantur et dolores*? Certe omnis homo gaudere vult. An cum miserum
neminem esse libeat, libet tamen esse misericordem; quod quia non sine
dolore est, hac una causa amantur dolores? Et hoc de illa vena amicitiæ
est. Sed quo vadit? quo fluit? Utquid decurrit in torrentem picis
bullientis æstus* immanes tetrarum libidinum, in quos ipsa mutatur et
vertitur per nutum proprium de coelesti serenitate detorta atque dejecta?
Repudietur ergo misericordia? Nequaquam. Ergo amentur dolores aliquando.
Sed cave immunditiam, anima mea, sub tutore Deo meo, [Sidenote: Dan. 3, 52.
Vulg.]_Deo patrum nostrorum, et laudabili et superexaltato in omnia
sæcula_; cave immunditiam. Neque enim nunc non misereor; sed tunc in
theatris congaudebam amantibus, cum sese fruebantur per flagitia, quamvis
hæc imaginarie gererent* in ludo spectaculi. Cum autem sese amittebant,
quasi misericors contristabar; et utrumque delectabat tamen. Nunc vero
magis misereor gaudentem in flagitio, quam velut dura perpessum detrimento
perniciosæ voluptatis, et amissione miseræ felicitatis. Hæc certe verior
misericordia; sed non in ea delectat dolor*. Nam etsi approbatur officio
charitatis qui dolet miserum; mallet tamen utique non esse quod doleret,
qui germanitus misericors est. Si enim est malevola benevolentia, quod
fieri non potest; potest et ille qui veraciter sinceriterque miseretur,
cupere esse miseros ut misereatur. Nonnullus itaque dolor approbandus,
nullus amandus est. Hoc enim tu, Domine Deus, qui animas amas, longe
lateque purius quam nos, et incorruptibilius misereris, quod nullo dolore
sauciaris. [Sidenote: 2 Cor. 2, 16.]_Et ad hæc quis idoneus?_

{29}

4. At ego tunc miser dolere amabam, et quærebam ut esset quod dolerem,
quando mihi in ærumna aliena, et falsa, et saltatoria, ea magis placebat
actio histrionis, meque alliciebat vehementius, qua mihi lacrymæ
excutiebantur. Quid autem mirum cum infelix pecus aberrans a grege tuo, et
impatiens custodiæ tuæ turpi scabie foedarer? Et inde erant dolorum amores,
non quibus altius penetrarer; non enim amabam talia perpeti, qualia
spectare; sed quibus auditis et fictis, tanquam in superficie raderer: quos
tamen quasi ungues scalpentium fervidus tumor, et tabes, et sanies horrida
consequebatur. Talis vita mea, numquid vita erat, Deus meus?

[Sidenote: III. In schola rhetoris ab Eversorum factis abhorrebat.]

5. Et circumvolabat super me fidelis a longe misericordia tua. In quantas
iniquitates distabui, et sacrilegam curiositatem secutus sum, ut deserentem
te, deduceret me ad ima infida, et circumventoria obsequia dæmoniorum,
quibus immolabam facta mea mala, et in omnibus flagellabas me! Ausus sum
etiam in celebritate solemnitatum tuarum, intra parietes ecclesiæ tuæ
concupiscere et agere negotium procurandi fructus mortis: unde me
verberasti gravibus poenis; sed nihil ad culpam meam, o tu prægrandis
misericordia mea, Deus meus, refugium meum a terribilibus nocentibus, in
quibus vagatus sum præfidenti collo, ad longe recedendum a te, amans vias
meas et non tuas, amans fugitivam libertatem.

6. Habebant et illa studia quæ honesta vocabantur, ductum suum intuentem
fora litigiosa, ut excellerem in eis, hoc laudabilior, quo fraudulentior.
Tanta est cæcitas hominum de cæcitate etiam gloriantium. Et major jam eram
in schola rhetoris; et gaudebam superbe, et tumebam typho; quanquam longe
sedatior, Domine, tu scis, et remotus omnino ab eversionibus quas faciebant
Eversores (hoc enim nomen scævum* et diabolicum, velut insigne urbanitatis
est), inter quos vivebam pudore impudenti, quia talis non eram: et cum eis
eram, et amicitiis eorum delectabar aliquando, a quorum semper factis
abhorrebam, hoc est ab eversionibus, quibus proterve insectabantur
ignotorum verecundiam, quam perturbarent gratis illudendo atque inde
pascendo malevolas lætitias suas. Nihil est illo actu similius actibus
dæmoniorum[34]. Quid itaque verius {30} quam eversores vocarentur? Eversi
plane prius ipsi atque perversi, deridentibus eos et seducentibus
fallacibus occulte spiritibus, in eo ipso quo alios irridere amant et
fallere.

[Sidenote: IV. Hortensius Ciceronis excitavit illum ad ardorem
philosophiæ.]

7. Inter hos ego, imbecilla tunc ætate discebam libros eloquentiæ, in qua
eminere cupiebam fine damnabili et ventoso per gaudia vanitatis humanæ; et
usitato jam discendi ordine perveneram in librum cujusdam Ciceronis, cujus
linguam fere omnes mirantur, pectus non ita. Sed liber ille ipsius
exhortationem continet ad philosophiam, et vocatur Hortensius. Ille vero
liber mutavit affectum meum, et ad teipsum, Domine, mutavit preces meas, et
vota ac desideria mea fecit alia. Viluit mihi repente omnis vana spes, et
immortalitatem sapientiæ concupiscebam æstu cordis incredibili; et surgere
coeperam ut ad te redirem. Non enim ad acuendam linguam, quod videbar emere
maternis mercedibus, cum agerem annum ætatis undevigesimum, jam defuncto
patre ante biennium: non ergo ad acuendam linguam referebam illum librum;
neque mihi locutionem, sed quod loquebatur persuaserat.

8. Quomodo ardebam, Deus meus, quomodo ardebam revolare a terrenis ad te;
et nesciebam quid ageres mecum! Apud te est enim sapientia. Amor autem
sapientiæ nomen Græcum habet [Greek: philosophian], quo me accendebant illæ
litteræ. Sunt qui _seducant per philosophiam_, magno et blando et honesto
nomine colorantes et fucantes errores suos: et prope omnes qui ex illis et
supra temporibus tales erant, notantur in eo libro et demonstrantur; et
manifestatur ibi salutifera illa admonitio Spiritus tui per servum tuum
bonum et pium: [Sidenote: Col. 2, 8. 9.]_Videte ne quis vos decipiat per
philosophiam et inanem seductionem, secundum traditionem hominum, secundum
elementa hujus mundi, et non secundum Christum; quia in ipso inhabitat
omnis plenitudo divinitatis corporaliter._ Et ego illo tempore, scis tu,
lumen cordis mei, quoniam nondum mihi hæc apostolica nota erant; hoc tamen
solo delectabar in illa exhortatione, quod non illam aut illam sectam, sed
ipsam, quæcumque esset, sapientiam ut diligerem, et quærerem, et {31}
assequerer, et tenerem atque amplexarer fortiter, excitabar sermone illo,
et accendebar, et ardebam; et hoc solum me in tanta flagrantia
refrangebat*, quod nomen Christi non erat ibi. Quoniam hoc nomen secundum
misericordiam tuam, Domine, hoc nomen Salvatoris mei Filii tui, in ipso
adhuc lacte matris, tenerum cor meum præbiberat*, et alte retinebat; et
quidquid sine hoc nomine fuisset, quamvis litteratum, et expolitum, et
veridicum, non me totum rapiebat.

[Sidenote: V. Fastidiit sacras Litteras propter simplicitatem stili.]

9. Itaque institui animum intendere in Scripturas sanctas, ut viderem
quales essent. Et ecce video rem non compertam superbis, neque nudatam
pueris; sed incessu humilem, successu excelsam et velatam mysteriis: et non
eram ego talis ut intrare in eam possem, aut inclinare cervicem ad ejus
gressus. Non enim sicut modo loquor, ita sensi cum attendi ad illam
Scripturam: sed visa est mihi indigna quam Tullianæ dignitati compararem.
Tumor enim meus refugiebat modum ejus; et acies mea non penetrabat
interiora ejus. Verumtamen illa erat quæ cresceret cum parvulis; sed ego
dedignabar esse parvulus, et turgidus fastu mihi grandis videbar.

[Sidenote: VI. A Manichæis quomodo captus.]

10. Incidi itaque[35] in homines superbe delirantes, et carnales nimis et
loquaces, in quorum ore laquei diaboli, et viscum confectum commixtione
syllabarum nominis tui, et Domini Jesu Christi, et Paracleti consolatoris
nostri Spiritus sancti. Hæc nomina* non recedebant[36] de ore eorum, sed
tenus sono* {32} et strepitu linguæ; et cæterum, cor inane veri. Et
dicebant, Veritas, et veritas: et multum eam dicebant mihi, et [Sidenote: 1
Joh. 2, 4.]_nusquam erat in eis_; sed falsa loquebantur, non de te tantum,
qui vere Veritas es, sed etiam de istis elementis hujus mundi creatura tua,
de quibus etiam vera dicentes philosophos transgredi debui præ amore tuo,
mi Pater summe bone, pulchritudo pulchrorum omnium. O Veritas, Veritas,
quam intime etiam tum medullæ animi mei suspirabant tibi, cum te illi
sonarent mihi frequenter et multipliciter voce sola, et libris multis et
ingentibus! Et illa erant fercula in quibus mihi esurienti te, inferebantur
pro te sol et luna,[37] pulchra opera tua; sed tamen {33} opera tua, non
tu, nec ipsa prima. Priora enim spiritualia opera tua, quam ista corporea,
quamvis lucida et coelestia. At ego nec priora illa, sed teipsam, te,
Veritas, in qua [Sidenote: Jac. 1, 17.]_non est commutatio nec momenti
obumbratio_, esuriebam et sitiebam; et apponebantur adhuc mihi in illis
ferculis phantasmata splendida, quibus jam melius erat amare istum solem,
saltem istis oculis verum, quam illa falsa animo decepto per oculos. Et
tamen, quia te putabam, manducabam; non avide[38] quidem, quia nec sapiebas
in ore meo sicuti es; neque enim tu eras figmenta illa inania; nec
nutriebar eis, sed exhauriebar magis. Cibus in somnis simillimus est cibis
vigilantium, quo tamen dormientes non aluntur; dormiunt enim: at illa nec
similia erant ullo modo tibi, sicut nunc mihi locuta es; quia illa erant
corporalia phantasmata, falsa corpora, quibus certiora sunt vera corpora
ista quæ videmus visu carneo, sive coelestia sive terrestria: cum pecudibus
et volatilibus videmus hæc; et certiora sunt, quam cum imaginamur ea. Et
rursus certius imaginamur ea, quam ex eis suspicamur alia grandiora, et
infinita, quæ omnino nulla sunt, qualibus ego tunc pascebar inanibus; et
non pascebar. At tu, amor meus, in quem deficio ut fortis sim, nec ista
corpora es quæ videmus, quanquam in coelo; nec ea es quæ non videmus ibi,
quia tu ista condidisti, nec in summis tuis conditionibus habes*. Quanto
ergo longe es a phantasmatibus illis meis, phantasmatibus corporum quæ
omnino non sunt! quibus certiores sunt phantasiæ corporum eorum quæ sunt;
et eis certiora corpora, quæ tamen non es: sed nec anima es, quæ vita est
corporum. Ideo melior vita corporum certiorque quam corpora. Sed tu vita es
animarum, vita vitarum, vivens te ipsa, et non mutaris, vita animæ meæ.

{34}

11. Ubi ergo mihi tunc eras, et quam longe? Et longe peregrinabar abs te,
exclusus et a siliquis porcorum, quos de siliquis pascebam. [Sidenote: Luc.
15, 16.]Quanto enim meliores grammaticorum et poetarum fabellæ, quam illa
decipula! Nam versus et carmen et Medea volans utiliores certe, quam
quinque elementa[39] varie fucata, propter quinque antra tenebrarum, quæ
omnino nulla sunt, et occidunt credentem. Nam versum et carmen etiam ad
vera pulmenta* transfero. Volantem autem Medeam etsi cantabam, non
asserebam; etsi cantari audiebam, non credebam: illa autem credidi. Væ, væ!
quibus gradibus deductus sum [Sidenote: Prov. 9, 18.]_in profunda inferi_?
Quippe laborans et æstuans inopia veri, cum te, Deus meus (tibi enim
confiteor, qui me miseratus es et nondum confitentem), cum te non secundum
intellectum mentis, quo me præstare voluisti belluis, sed secundum sensum
carnis quærerem. Tu autem eras interior intimo meo, et superior summo
meo[40]. Offendi illam* mulierem audacem, inopem prudentiæ, ænigma
Salomonis, sedentem super sellam in foribus, et dicentem: [Sidenote: Prov.
9, 13-17.]_Panes occultos libenter edite, et aquam dulcem furtivam bibite._
Quæ me seduxit, quia invenit foris habitantem in oculo carnis meæ, et talia
ruminantem apud me, qualia per illum* vorassem.

[Sidenote: VII. Doctrina Manichæorum absurda cui suffragabatur.]

12. Nesciebam enim aliud vere quod est; et quasi acutule movebar ut
suffragarer stultis deceptoribus, cum a me quærerent unde malum[41]? et
utrum forma corporea Deus finiretur et {35} haberet capillos et ungues? et
utrum justi existimandi essent qui haberent uxores multas simul, et
occiderent homines, et sacrificarent de animalibus? Quibus rerum ignarus
perturbabar; et recedens a veritate, ire in eam mihi videbar; quia non
noveram malum non esse nisi privationem boni[42], usque ad quod omnino non
est. Quod unde viderem, cujus videre usque ad corpus erat oculis, et animo
usque ad phantasma? Et non noveram Deum esse spiritum, non cui membra
essent per longum et latum, nec cui esse moles esset: quia moles in parte
minor est quam in toto suo; et si infinita sit, minor est in aliqua parte
certo spatio definita, quam per infinitum; et non est tota ubique, sicut
spiritus, sicut Deus. Et quid in nobis esset, secundum quod essemus similes
Deo et recte in Scriptura* diceremur [Sidenote: Gen. 1, 27.]_ad imaginem
Dei_, prorsus ignorabam.

13. Et non noveram justitiam veram interiorem, non ex consuetudine
judicantem, sed ex lege rectissima* Dei omnipotentis, qua formarentur mores
regionum et dierum pro regionibus et diebus; cum ipsa ubique ac semper
esset, non alibi alia, nec alias aliter; secundum quam justi essent
Abraham, et Isaac, et Jacob, et Moyses, et David, et illi omnes laudati ore
Dei: sed eos ab imperitis judicari iniquos, [Sidenote: 1 Cor. 4,
3.]_judicantibus ex humano die_, et universos mores humani generis ex parte
moris sui metientibus, tanquam si quis nescius in armamentis quid cui
membro accommodatum sit, ocrea velit caput contegi, et galea calceari; et
murmuret quod non apte conveniat: aut in uno die indicto a pomeridianis
horis justitio, quisquam stomachetur non sibi concedi quid venale
proponere, quia mane concessum est: aut in una domo videat aliquid tractari
manibus a quoquam servo, quod facere non sinatur qui pocula ministrat: aut
aliquid post præsepia fieri, quod ante mensam prohibeatur; et indignetur,
cum sit unum habitaculum et una familia, non ubique atque omnibus idem
tribui. Sic sunt isti qui indignantur, cum audierint illo sæculo licuisse
justis aliquid, quod isto non licet justis; et quia illis aliud præcepit
Deus, istis aliud pro temporalibus causis, cum eidem justitiæ utrique
servierint: cum in uno homine, et in uno die, et in unis ædibus videant
aliud alii membro congruere, et aliud jamdudum licuisse, post horam non
licere; quiddam in illo angulo permitti aut juberi, quod in isto juste
vetetur et {36} vindicetur. Numquid justitia varia est et mutabilis? Sed
tempora quibus præsidet, non pariter eunt; tempora enim sunt. Homines autem
quorum vita super terram brevis est, quia sensu non valent causas contexere
sæculorum priorum, aliarumque gentium quas experti non sunt, cum his quas
experti sunt; in uno autem corpore, vel die, vel domo, facile possunt
videre quid cui membro, quibus momentis, quibus partibus personisve
congruat: in illis offenduntur[43], his serviunt.

14. Hæc ego tunc nesciebam, et non advertebam; et feriebant undique ista
oculos meos, et non videbam. Et cantabam carmina, et non mihi licebat
ponere pedem quemlibet ubilibet, sed in alio atque alio metro aliter atque
aliter; et in uno aliquo versu, non omnibus locis eumdem pedem. Et ars ipsa
qua canebam, non habebat aliud alibi, sed omnia simul. Et non intuebar
justitiam cui servirent boni et sancti homines, longe excellentius atque
sublimius habere simul omnia quæ praecepit*, et nulla ex parte variari, et
tamen variis temporibus non omnia simul, sed propria distribuentem ac
præcipientem. Et reprehendebam cæcus pios patres; non solum sicut Deus
juberet atque inspiraret utentes præsentibus, verum quoque sicut Deus
revelaret futura prænuntiantes[44].

[Sidenote: VIII. Contra Manichæos dicit quæ flagitia semper detestanda, quæ
facinora.]

15. Numquid aliquando aut alicubi injustum est [Sidenote: Mat. 22,
37-39.]_diligere Deum ex toto corde, et ex tota anima, et ex tota mente, et
diligere proximum tanquam seipsum_? Itaque flagitia quæ sunt contra
naturam, ubique ac semper detestanda atque punienda sunt, qualia
Sodomitarum fuerunt. Quæ si omnes gentes facerent, eodem criminis reatu
divina lege tenerentur, quæ non sic fecit homines ut se illo uterentur
modo. Violatur quippe ipsa societas quæ cum Deo nobis esse debet, cum eadem
natura, cujus ille auctor est, libidinis perversitate {37} polluitur. Quæ
autem contra mores hominum sunt flagitia, pro morum diversitate[45] vitanda
sunt; ut pactum inter se civitatis aut gentis consuetudine vel lege
firmatum, nulla civis aut peregrini libidine violetur. Turpis enim omnis
pars est suo universo non congruens. Cum autem Deus aliquid contra morem
aut pactum quorumlibet jubet, etsi nunquam ibi factum est, faciendum est:
et si omissum, instaurandum; et si institutum non erat, instituendum est.
Si enim regi licet in civitate cui regnat, jubere aliquid quod neque ante
illum quisquam, nec ipse unquam jusserat; et non contra societatem
civitatis ei obtemperatur, imo contra societatem non obtemperatur,
(generale quippe pactum est societatis humanæ obedire regibus suis,) quanto
magis Deo regnatori universæ creaturæ suæ, ad ea quæ jusserit, sine
dubitatione serviendum est! Sicut enim in potestatibus societatis humanæ,
major potestas minori ad obediendum præponitur; ita Deus omnibus.

16. Item in facinoribus[46], ubi libido est nocendi, sive per contumeliam,
sive per injuriam; et utrumque vel ulciscendi causa, sicut inimico
inimicus; vel adipiscendi alicujus extra commodi, sicut latro viatori; vel
evitandi mali, sicut ei qui timetur; vel invidendo, sicut feliciori
miserior; aut in aliquo prosperatus, ei quem sibi æquari timet aut æqualem
dolet; vel sola voluptate alieni mali, sicut spectatores gladiatorum, aut
irrisores, aut illusores quorumlibet: hæc sunt capita iniquitatis, quæ
pullulant principandi et spectandi et sentiendi libidine[47], [Sidenote: 1
Joh. 2, 16.]aut una, aut duabus earum, aut simul omnibus; et vivitur male
adversus tria et septem[48], [Sidenote: Ps. 143, 9.]_psalterium decem
chordarum_ {38} decalogum tuum, Deus altissime et dulcissime. Sed quæ
flagitia in te qui non corrumperis? aut quæ adversus te facinora, cui
noceri non potest? Sed hoc vindicas quod in se homines perpetrant, quia
etiam cum in te peccant, impie faciunt in animas suas, [Sidenote: Ps. 26,
12.]_et mentitur iniquitas sibi_, sive corrumpendo ac pervertendo naturam
suam quam tu fecisti et ordinasti, vel immoderate utendo concessis rebus,
vel in non concessa [Sidenote: Rom. 1.]_flagrando in eum usum qui est
contra naturam_; aut rei tenentur, animo et verbis sævientes adversus te,
et [Sidenote: Act. 9, 5.]_adversus stimulum calcitrantes_; aut cum
disruptis limitibus humanæ societatis, lætantur audaces privatis
conciliationibus aut diremptionibus, prout quidque delectaverit aut
offenderit. Et ea fiunt cum tu derelinqueris, fons vitæ, qui es unus et
verus creator et rector universitatis; et privata superbia diligitur in
parte[49] unum falsum. Itaque pietate humili reditur in te, et purgas nos a
consuetudine mala, et propitius es peccatis confitentium, et [Sidenote: Ps.
101, 21.]_exaudis gemitus compeditorum_, et solvis a vinculis quæ nobis
fecimus, si jam non erigamus adversus te cornua falsæ libertatis,
[Sidenote: Ps. 74, 5, 6.]avaritia[50] plus habendi, et damno totum
amittendi; amplius amando proprium nostrum, quam te omnium bonum.

[Sidenote: IX. Discrimen inter peccata, et inter Dei judicium et hominum.]

17. Sed inter flagitia et facinora et tam multas iniquitates, sunt peccata
proficientium, quæ a bene judicantibus et vituperantur ex regula
perfectionis, et laudantur spe frugis, sicut {39} herba segetis. Et sunt
quædam similia vel flagitio vel facinori, et non sunt peccata; quia nec te
offendunt Dominum Deum nostrum, nec sociale consortium: cum conciliantur
aliqua in usum vitæ congrua tempori, et incertum est an libidine habendi;
aut puniuntur corrigendi studio potestate ordinata, et incertum est an
libidine nocendi. Multa itaque facta quæ hominibus improbanda viderentur,
testimonio tuo approbata sunt; et multa laudata ab hominibus, te teste
damnantur: cum sæpe se aliter habet species facti, et aliter facientis
animus, atque articulus occulti[51] temporis. Cum vero aliquid tu repente
inusitatum et improvisum imperas, etiam si hoc aliquando vetuisti, quamvis
causam imperii tui pro tempore occultes, et quamvis contra pactum sit
aliquorum hominum societatis; quis dubitet esse faciendum[52], quando ea
justa est societas hominum, quæ servit tibi? Sed beati qui te imperasse
sciunt. Fiunt enim omnia a servientibus tibi, vel ad exhibendum quod ad
præsens opus est, vel ad futura prænuntianda[53].

[Sidenote: X. Nugæ Manichæorum de terræ fructibus.]

18. Hæc ego nesciens, irridebam illos sanctos servos et Prophetas tuos. Et
quid agebam cum irridebam eos[54], nisi ut irriderer abs te; sensim atque
paulatim perductus ad eas nugas, ut crederem ficum[55] plorare cum
decerpitur, et matrem {40} ejus arborem lacrymis lacteis? Quam tamen ficum
si comedisset aliquis sanctus, alieno[56] sane, non suo scelere decerptam,
misceret visceribus, et anhelaret de illa angelos, imo vero particulas[57]
Dei, gemendo in oratione atque {41} ructando[58]: quæ particulæ summi et
veri Dei ligatæ fuissent in illo pomo, nisi electi[59] sancti dente ac
ventre solverentur. Et credidi miser magis esse misericordiam præstandam
fructibus terræ, quam hominibus, propter quos nascerentur. Si quis enim
esuriens[60] peteret, qui Manichæus non esset, quasi {42} capitali
supplicio damnanda buccella videretur, si ei daretur.

[Sidenote: XI. Planctus et somnium matris de filio.]

19. Et [Sidenote: Ps. 143, 7.]_misisti manum tuam ex alto_, et de hac
profunda caligine [Sidenote: Ps. 85, 13.]_eruisti animam meam_, cum pro me
fleret ad te mater mea fidelis tua, amplius quam flent matres corporea
funera. Videbat enim illa mortem meam ex fide et spiritu, quem habebat ex
te; et exaudisti eam, Domine. Exaudisti eam, nec despexisti lacrymas ejus,
cum profluentes rigarent terram sub oculis ejus, in omni loco orationis
ejus; exaudisti eam. Nam unde illud somnium, quo eam consolatus es, ut
vivere me concederet* et habere secum eamdem mensam in domo; quod nolle
coeperat, aversans et detestans blasphemias erroris mei? Vidit enim stantem
se in quadam regula lignea, et advenientem ad se juvenem splendidum,
hilarem atque arridentem sibi, cum illa esset moerens et moerore confecta:
qui cum causas quæsisset ab ea moestitiæ suæ quotidianarumque lacrymarum,
docendi, ut assolet, non discendi gratia, atque illa respondisset
perditionem meam se plangere; jussisse illum quo secura esset, atque
admonuisse ut attenderet et videret, ubi esset illa, ibi esse et me. Quod
illa ubi attendit, vidit me juxta se in eadem regula stantem. Unde hoc,
nisi quia erant aures tuæ ad cor ejus? O tu, bone omnipotens, qui sic curas
unumquemque nostrum, tanquam solum cures; et sic omnes, tanquam singulos!

20. Unde illud etiam, quod cum mihi narrasset ipsum visum, et ego ad id
trahere conarer, ut illa se potius non desperaret futuram esse quod eram;
continuo sine aliqua hæsitatione, "Non, inquit: non enim mihi dictum est,
Ubi ille, ibi et tu; sed, Ubi tu, ibi et ille." Confiteor tibi, Domine,
recordationem meam quantum recolo, quod sæpe non tacui, amplius me isto per
matrem vigilantem responso tuo, quod tam vicina interpretationis falsitate
turbata non est, et tam cito vidit quod videndum fuit, quod ego certe,
antequam dixisset, non {43} videram; etiam tum commotum fuisse, quam ipso
somnio, quo feminæ piæ gaudium tanto post futurum, ad consolationem tunc
præsentis sollicitudinis, tanto ante prædictum est. Nam novem ferme anni
secuti sunt, quibus ego in illo limo profundi ac tenebris falsitatis, cum
sæpe surgere conarer, et gravius alliderer, volutatus sum: cum tamen illa
vidua casta, pia et sobria, quales amas, jam quidem spe alacrior, sed fletu
et gemitu non segnior, non desineret horis omnibus orationum suarum de me
plangere ad te; et [Sidenote: Ps. 87, 3.]_intrabant in conspectum tuum
preces ejus_, et me tamen dimittebas adhuc volvi et involvi illa caligine.

[Sidenote: XII. Quale responsum mater Augustini accepit a quodam episcopo
de ipsius conversione.]

21. Et dedisti alterum responsum interim, quod recolo. Nam et multa
prætereo, propter quod propero ad ea quæ me magis urgent confiteri tibi, et
multa non memini. Dedisti ergo alterum per sacerdotem tuum, quemdam
episcopum nutritum in Ecclesia, et exercitatum in Libris tuis. Quem cum
illa femina rogasset ut dignaretur mecum colloqui, et refellere errores
meos, et dedocere me mala, ac docere bona (faciebat enim hoc, si quos forte
idoneos invenisset); noluit ille, prudenter sane, quantum sensi postea.
Respondit enim me adhuc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate
hæresis illius, et nonnullis quæstiunculis[61] jam multos imperitos
exagitassem, sicut illa indicaverat ei. "Sed sine, inquit, illum ibi, et
tantum roga pro eo Dominum: ipse legendo reperiet quis ille sit error, et
quanta impietas." Simul etiam narravit se quoque parvulum a seducta matre
sua datum fuisse Manichæis, et omnes pene non legisse tantum, verum etiam
scriptitasse libros eorum; sibique apparuisse, nullo contra disputante et
convincente, quam esset illa secta fugienda; {44} itaque fugisse. Quæ cum
ille dixisset, atque illa nollet acquiescere, sed instaret magis
deprecando, et ubertim flendo, ut me videret, et mecum dissereret: ille jam
substomachans tædio, "Vade, inquit, a me; ita vivas: fieri* non potest ut
filius istarum lacrymarum pereat." Quod illa ita se accepisse, inter
colloquia sua mecum sæpe recordabatur, ac si de coelo sonuisset.

       *       *       *       *       *


{45}

LIBER QUARTUS.

    Pudet se Manichæorum sectæ addictum fuisse per novennium, atque alios
    secum in eumdem errorem pertraxisse; tum etiam consuluisse
    mathematicos: et amicum sibi interea morte præreptum, acerbiori quam
    æquum esset animi dolore fuisse prosecutum; cujus insignem conversionem
    memorat, et mortis ejus occasione, de vana et de solida amicitia et
    quam fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus disserit. Mentionem
    facit librorum de Pulchro et Apto, a se anno ætatis vigesimo sexto aut
    vigesimo septimo conscriptorum; necnon quam facili negotio liberalium
    artium libros atque Aristotelis Categorias, anno ætatis ferme vigesimo,
    per sese intellexerit.

[Sidenote: I. Quamdiu et quomodo alios seduxerit.]

1. Per idem tempus annorum novem, ab undevigesimo anno ætatis meæ, usque ad
duodetrigesimum, seducebamur et seducebamus, falsi atque fallentes in
variis cupiditatibus; et palam per doctrinas quas liberales vocant, occulte
autem falso nomine religionis. Hic superbi, ibi superstitiosi, ubique vani.
Hac popularis gloriæ sectantes inanitatem, usque ad theatricos plausus, et
contentiosa carmina*, et agonem coronarum fenearum, et spectaculorum nugas,
et intemperantiam libidinum: illac autem purgari nos ab istis sordibus
expetentes, cum eis qui appellarentur electi et sancti, afferremus escas,
de quibus nobis in officina[62] aqualiculi sui fabricarent angelos et deos
per quos liberaremur[63]; et sectabar ista atque faciebam cum amicis meis,
per me ac mecum deceptis. Irrideant me arrogantes, et nondum salubriter
prostrati et {46} elisi a te, Deus meus; ego tamen confitear tibi dedecora
mea in laude tua. Sine me, obsecro, et da mihi circumire præsenti memoria
præteritos circuitus erroris mei, et [Sidenote: Ps. 49, 14.]_immolare tibi
hostiam jubilationis_. Quid enim sum ego mihi sine te, nisi dux[64] in
præceps? Aut quid sum cum mihi bene est, nisi sugens lac tuum, aut fruens
[Sidenote: Joh. 6, 27.]_te cibo qui non corrumpitur_? Et quis homo est
quilibet homo, cum sit homo? Sed irrideant nos fortes et potentes; nos
autem [Sidenote: Ps. 73, 21.]_infirmi et inopes confiteamur tibi_.

[Sidenote: II. Rhetoricam docet, concubinam fovet, et aruspicem qui
victoriam promittebat, contemnit.]

2. Docebam in illis annis artem rhetoricam, et victoriosam loquacitatem
victus cupiditate vendebam. Malebam tamen, Domine, tu scis, bonos habere
discipulos, sicut appellantur boni: et eos sine dolo docebam dolos; non
quibus contra caput innocentis agerent, sed aliquando pro capite nocentis.
Et, Deus, vidisti de longinquo lapsantem in lubrico, et in multo fumo
scintillantem fidem meam, quam exhibebam in illo magisterio [Sidenote: Is.
42, 3. Mat. 12, 20. Ps. 4, 3.]_diligentibus vanitatem, et quærentibus
mendacium_, socius eorum. In illis annis unam habebam, non eo quod
legitimum vocatur, conjugio cognitam, sed quam indagaverat vagus ardor,
inops prudentiæ; sed unam tamen, ei quoque servans tori fidem: in qua sane
experirer exemplo meo, quid distaret inter conjugalis placiti modum quod
foederatum esset generandi gratia, et pactum libidinosi amoris, ubi proles
etiam contra votum nascitur, quamvis jam nata cogat se diligi.

3. Recolo etiam, cum mihi theatrici carminis certamen inire placuisset,
mandasse mihi nescio quem aruspicem, quid ei dare mercedis vellem ut
vincerem; me autem foeda illa sacramenta detestatum et abominatum
respondisse, nec si corona illa esset immortaliter aurea, muscam pro
victoria mea necari me sinere. Necaturus enim erat ille in sacrificiis suis
animantia, et illis honoribus invitaturus mihi suffragatura dæmonia
videbatur. Sed hoc quoque malum non ex tua castitate[65]* repudiavi, Deus
cordis mei. Non enim amare te {47} noveram, qui nisi fulgores corporeos[66]
cogitare non noveram. Talibus enim figmentis suspirans anima, nonne
fornicatur abs te, et fidit in falsis[67], et _pascit ventos_? Sed
videlicet sacrificari pro me nollem dæmonibus, quibus me illa superstitione
ipse sacrificabam. Quid est enim aliud, [Sidenote: Hos. 12, 1.]_ventos
pascere_, quam ipsos pascere; hoc est, errando eis esse voluptati atque
derisui?

[Sidenote: III. Ab astrologia, cui deditus erat, per senem medicinæ et
rerum peritum revocatur.]

4. Ideoque illos planos*, quos mathematicos vocant, plane consulere non
desistebam, quod quasi nullum eis esset sacrificium, et nullæ preces ad
aliquem spiritum ob divinationem dirigerentur: quod tamen christiana et
vera pietas consequenter repellit et damnat. Bonum est enim confiteri tibi,
Domine, et dicere, [Sidenote: Ps. 40, 5.]_Miserere mei; cura animam meam,
quoniam peccavi tibi_; neque ad licentiam peccandi abuti indulgentia tua,
sed meminisse dominicæ vocis, [Sidenote: Joh. 5, 14.]_Ecce sanus factus es;
jam noli peccare, ne quid tibi deterius contingat_. Quam totam illi
salubritatem interficere conantur, cum dicunt: De coelo tibi est
inevitabilis causa peccandi; et Venus hoc fecit, aut Saturnus, aut Mars.
Scilicet, ut homo sine culpa sit, caro et sanguis et superba putredo;
culpandus sit autem coeli ac siderum creator et ordinator. Et quis est hic,
nisi Deus noster, suavitas et origo justitiæ, qui [Sidenote: Mat. 16, 27.
Rom. 2, 6.]_reddis unicuique secundum opera ejus_, et [Sidenote: Ps. 50,
19.]_cor contritum et humiliatum non spernis_?

inter lucem quod est Deus, et lucem quam fecit Deus, &c. (Aug. c. Faust.
xxii. 8.) Alii Deum esse non posse, nisi corpus igneum putaverunt. Alii
[Manichæi] candorem lucis immensæ per infinita spatia usquequaque
porrectum, ex una tamen parte quasi nigro quodam cuneo fissum, duo adversa
regna opinantes, et talia rebus constituentes principia, cum suis
phantasmatis fabulati sunt. De verâ relig. §. 96. Sed nec iterum ideo tibi
non videatur Deus quod sol, quia sol tamquam rota quædam est, non immensum
lucis spatium; et dicas tibi, Ergo Deus infinitæ lucis est et immensæ: ut
quasi tendas ipsum solem, et facias illum non habere finem, nec hac nec
illac, nec sursum nec deorsum; et tamen lucem tibi immensam proponas Deum:
nec hoc est Deus. Aug. Serm. iv. §. 5.]

{48}

5. Erat eo tempore vir sagax[68], medicæ artis peritissimus, atque in ea
nobilissimus, qui proconsule* manu sua coronam illam agonisticam imposuerat
non sano capiti meo, sed non ut medicus. Nam illius morbi tu sanator, qui
[Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 4, 6.]_resistis superbis, humilibus autem das
gratiam_. Numquid tamen etiam per illum senem defuisti mihi, aut destitisti
mederi animæ meæ? Quia enim factus ei eram familiarior, et ejus sermonibus
(erant enim sine verborum cultu vivacitate sententiarum jucundi et graves)
assiduus et fixus inhærebam; ubi cognovit ex colloquio meo libris
genethliacorum esse me deditum, benigne ac paterne monuit ut eos abjicerem,
neque curam et operam rebus utilibus necessariam, illi vanitati frustra
impenderem: dicens ita se illam didicisse, ut ejus professionem primis
annis ætatis suæ deferre voluisset, qua vitam degeret; et si Hippocratem
intellexisset, et illas utique litteras potuisse intelligere*: et tamen non
ob aliam causam se postea, illis relictis, medicinam assecutum, nisi quod
eas falsissimas comperisset, et nollet vir gravis decipiendis hominibus
victum quærere. "At tu, inquit, quo te in hominibus sustentas*, rhetoricam
tenes; hanc autem fallaciam libero studio, non necessitate rei familiaris
sectaris; quo magis mihi te oportet de illa credere, qui eam tam perfecte
discere elaboravi, quam ex ea sola vivere volui." A quo ego cum quæsissem
quæ causa ergo faceret ut multa inde vera pronuntiarentur; respondit ille,
ut potuit, vim sortis hoc facere in rerum natura usquequaque diffusam. Si
enim de paginis* poetæ cujuspiam longe aliud canentis atque intendentis,
cum forte quis consulit, mirabiliter consonus negotio sæpe versus exiret;
mirandum non esse dicebat, si ex anima humana, superiore aliquo instinctu,
nesciente quid in se fieret, non arte sed sorte sonaret aliquid quod
interrogantis rebus factisque concineret.

6. Et hoc quidem ab illo vel per illum procurasti mihi. Et quid ipse postea
per meipsum quærerem, in memoria mea delineasti. Tunc autem nec ipse, nec
charissimus meus Nebridius, adolescens valde bonus et valde castus[69]*,
irridens totum illud divinationis genus, persuadere mihi potuerunt ut hæc
abjicerem: quoniam me amplius ipsorum auctorum movebat auctoritas; et
nullum certum quale quærebam {49} documentum adhuc inveneram, quo mihi sine
ambiguitate appareret, quæ ab eis consultis vera dicerentur, forte vel
sorte, non arte inspectorum siderum dici.

[Sidenote: IV. Morbum et baptismum amici narrat, quem etiam suis erroribus
involverat; eoque morte sublato, dolet gravissime. Mirabilis efficacia
sacramenti Baptismi.]

7. In illis annis, quo primum tempore in municipio quo natus sum docere
coeperam, comparaveram amicum societate studiorum nimis charum, coævum mihi
et conflorentem flore adolescentiæ. Mecum puer creverat, et pariter in
scholam ieramus, pariterque luseramus. Sed nondum erat sic amicus, quanquam
ne tunc quidem sicuti est vera amicitia; quia non est vera, nisi cum eam tu
agglutinas inter inhærentes tibi, [Sidenote: Rom. 5, 5.]_charitate diffusa
in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis_. Sed tamen
dulcis erat nimis, cocta* fervore parilium studiorum. Nam et a fide vera,
quam non germanitus et penitus adolescens tenebat, deflexeram ego eum in
superstitiosas fabellas et perniciosas, propter quas plangebat me mater.
Mecum jam errabat in animo homo ille, et non poterat anima mea sine illo.
Et ecce tu imminens dorso fugitivorum tuorum, [Sidenote: Ps. 93, 1.]_Deus
ultionum_ et fons misericordiarum simul, qui convertis* nos ad te miris
modis; ecce abstulisti hominem de hac vita, cum vix explevisset annum in
amicitia mea, suavi* mihi super omnes suavitates illius vitæ meæ.

8. [Sidenote: Ps. 105, 2.]_Quis laudes tuas enumerat_ unus, in se uno quas
expertus est? Quid tunc fecisti, Deus meus, et quam investigabilis
[Sidenote: Ps. 35, 7.]_abyssus judiciorum tuorum_? Cum enim laboraret ille
febribus, jacuit diu sine sensu in sudore letali. Et cum desperaretur,
baptizatus est nesciens, me non curante, et præsumente id retinere potius
animam ejus quod a me acceperat, non quod in nescientis corpore fiebat.
Longe autem aliter erat; nam recreatus est et salvus factus. Statimque ut
primum cum eo loqui potui (potui autem mox ut ille potuit, quando non
discedebam, et nimis pendebamus ex invicem), tentavi apud illum irridere,
tanquam et illo irrisuro[70] mecum Baptismum quem {50} acceperat mente
atque sensu absentissimus, sed tamen jam se accepisse didicerat. At ille
ita me exhorruit ut inimicum, admonuitque mirabili et repentina libertate,
ut si amicus esse vellem, talia sibi dicere desinerem. Ego autem
stupefactus atque turbatus, distuli omnes motus meos, ut convalesceret
prius, essetque idoneus viribus valetudinis cum quo agere possem quod
vellem. Sed ille abreptus dementiæ meæ, ut apud te servaretur consolationi
meæ, post paucos dies, me absente, repetitur febribus et defungitur.

9. Quo dolore contenebratum est cor meum; et quidquid aspiciebam, mors
erat. Et erat mihi patria supplicium, et paterna domus mira infelicitas; et
quidquid cum illo communicaveram, sine illo in cruciatum immanem verterat.
Expetebant eum undique oculi mei, et non dabatur mihi; et oderam omnia,
quia non haberent eum, nec mihi jam dicere poterant: Ecce veniet, sicut cum
viveret, quando absens erat. Factus eram ipse mihi magna quæstio, et
interrogabam [Sidenote: Ps. 41, 6.]_animam meam quare tristis esset_, et
_quare conturbaret me_ valde; et nihil noverat respondere mihi. Et si
dicebam, _Spera in Deum_; juste non obtemperabat: quia verior erat et
melior homo quem charissimum amiserat, quam phantasma[71] in quod sperare
jubebatur. Solus fletus erat dulcis mihi et successerat amico meo in
deliciis animi mei.

[Sidenote: V. Cur fletus dulcis miseris.]

10. Et nunc, Domine, jam illa transierunt, et tempore lenitum est vulnus
meum. Possumne audire abs te qui veritas es, et admovere aurem cordis mei
ori tuo, ut dicas mihi cur fletus dulcis sit miseris? An tu, quamvis ubique
adsis, longe abjecisti a te miseriam nostram? Et tu in te manes; nos autem
in experimentis volvimur. Et tamen nisi ad aures tuas ploraremus, nihil
residui de spe nostra fieret. Unde igitur suavis fructus de amaritudine
vitæ carpitur, gemere et flere, et suspirare et conqueri? An hoc ibi* dulce
est, quod speramus exaudire te? Recte istud in precibus, quia desiderium
perveniendi habent. Numquid in dolore amissæ rei et luctu quo tunc
operiebar? Neque enim sperabam reviviscere illum, aut {51} hoc petebam
lacrymis; sed tantum dolebam et flebam. Miser enim eram, et amiseram
gaudium meum. An et fletus res amara est, et præ fastidio rerum quibus
prius fruebamur, et tunc dum ab eis abhorremus, delectat?

[Sidenote: VI. Quantus ex amici morte dolor.]

11. Quid autem ista loquor? Non enim tempus quærendi nunc est, sed
confitendi tibi. Miser eram, et miser est omnis animus vinctus amicitia
rerum mortalium; et dilaniatur cum eas amittit, et tunc sentit miseriam qua
miser est et antequam amittat eas. Sic ego eram illo tempore, et flebam
amarissime, et requiescebam in amaritudine. Ita miser eram, et habebam
chariorem illo amico meo vitam ipsam miseram[72]. Nam quamvis eam mutare
vellem, nollem tamen amittere magis quam illum. Et nescio an vellem vel pro
illo, sicut de Oreste et Pylade traditur, si non fingitur, qui vellent pro
invicem vel simul mori, quia morte pejus eis erat non simul vivere. Sed in
me nescio quis affectus nimis huic contrarius ortus erat; et tædium vivendi
erat in me gravissimum, et moriendi metus. Credo quo magis illum amabam, eo
magis mortem, quæ mihi eum abstulerat, tanquam atrocissimam inimicam,
oderam et timebam; et eam repente consumpturam omnes homines putabam, quia
illum potuit. Sic eram omnino, memini. Ecce cor meum, Deus meus: ecce intus
vide quia memini, spes mea, qui me mundas a talium affectionum immunditia,
dirigens [Sidenote: Ps. 24, 15.]_oculos meos ad te_, et _evellens de laqueo
pedes meos_. Mirabar enim cæteros mortales vivere, quia ille, quem quasi
non moriturum dilexeram, mortuus erat; et me magis, quia illi alter eram,
vivere illo mortuo mirabar. Bene quidam dixit de amico suo: "Dimidium animæ
meæ[73]." Nam ego sensi animam meam et animam illius unam fuisse animam in
duobus corporibus[74]: et ideo mihi horrori erat vita, quia nolebam
dimidius vivere; et ideo forte mori metuebam, ne totus ille moreretur quem
multum amaveram[75].

{52}

[Sidenote: VII. Impatientia doloris mutat locum.]

12. O dementiam nescientem diligere homines humaniter! o stultum hominem
immoderate humana patientem, quod ego tunc eram! Itaque æstuabam,
suspirabam, flebam, turbabar; nec requies erat, nec consilium. Portabam
enim conscissam* et cruentam animam meam, impatientem a me portari; et ubi
eam ponerem non inveniebam. Non in amoenis nemoribus, non in ludis atque
cantibus, nec in suave olentibus locis, nec in conviviis apparatis, neque
in voluptate cubilis et lecti, non denique in libris atque carminibus
acquiescebat. Horrebant omnia, et ipsa lux; et quidquid non erat quod ille
erat, improbum et odiosum erat, præter gemitum et lacrymas. Nam in eis
solis aliquantula requies. Ubi autem inde auferebatur anima mea, onerabat
me grandis sarcina miseriæ. Ad te*, Domine, levanda erat et curanda,
sciebam; sed nec volebam, nec valebam, eo magis quia non mihi eras aliquid
solidum et firmum, cum de te cogitabam. Non enim tu eras, sed vanum
phantasma[76], et error meus erat Deus meus. Si conabar eam ibi ponere ut
requiesceret, per inane labebatur, et iterum ruebat super me; et ego mihi
remanseram infelix locus, ubi nec esse possem, nec inde recedere. Quo enim
cor meum fugeret a corde meo? quo a me ipso fugerem? quo me non sequerer?
Et tamen fugi de patria. Minus enim eum quærebant oculi mei, ubi videre non
solebant; atque a Thagastensi oppido veni Carthaginem.

[Sidenote: VIII. Tempus et amicorum colloquia dolori medentur.]

13. Non vacant tempora, nec otiose volvuntur; per sensus nostros faciunt in
animo mira opera. Ecce veniebant et præteribant de die in diem, et veniendo
et prætereundo inserebant mihi species alias et alias memorias, et paulatim
resarciebant me pristinis generibus delectationum, quibus cedebat dolor
meus ille; sed succedebant non quidem dolores alii, causæ tamen aliorum
dolorum[77]. Nam unde me facillime et in intima dolor ille penetraverat,
nisi quia [Sidenote: fors. Job 16, 14.]_fuderam in arenam animam meam_,
diligendo moriturum ac si non moriturum? Maxime quippe me reparabant atque
recreabant aliorum amicorum solatia, cum quibus amabam quod pro te amabam:
et hoc erat ingens fabula et longum mendacium, cujus adulterina
confricatione corrumpebatur mens nostra pruriens in auribus. Sed illa mihi
fabula non moriebatur, si quis amicorum meorum moreretur. Alia erant quæ in
eis {53} amplius capiebant animum: colloqui et corridere, et vicissim
benevole obsequi; simul legere libros dulciloquos, simul nugari, et simul
honestari; dissentire interdum sine odio, tanquam ipse homo secum, atque
ipsa rarissima dissensione condire consensiones plurimas; docere aliquid
invicem, aut discere ab invicem; desiderare absentes cum molestia,
suscipere venientes cum lætitia: his atque hujusmodi signis a corde
amantium et redamantium procedentibus per os, per linguam, per oculos, et
mille motus gratissimos, quasi fomitibus conflare animos, et ex pluribus
unum facere.

[Sidenote: IX. De humana amicitia. Beatus qui amat in Deo.]

14. Hoc est quod diligitur in amicis; et sic diligitur, ut rea sibi sit
humana conscientia, si non amaverit redamantem, aut si amantem non
redamaverit, nihil quærens ex ejus corpore præter indicia benevolentiæ.
Hinc ille luctus, si quis moriatur; et tenebræ dolorum, et versa dulcedine
in amaritudinem cor madidum, et ex amissa vita morientium mors viventium.
Beatus qui amat te, et amicum in te, et inimicum propter te. Solus enim
nullum charum amittit, cui omnes in illo chari sunt, qui non amittitur. Et
quis est iste, nisi Deus noster, Deus qui [Sidenote: Gen. 2, 24.]_fecit
coelum et terram_, et [Sidenote: Jer. 23, 24.]_implet ea_[78], quia
implendo ea fecit ea? Te nemo amittit, nisi qui dimittit: et qui dimittit,
quo it, aut quo fugit, nisi a te placido ad te iratum? Nam ubi non invenit
legem tuam in poena sua? Et [Sidenote: Ps. 118, 142.]_lex tua veritas_, et
[Sidenote: Joh. 14, 6.]_veritas tu_.

[Sidenote: X. Labiles creaturæ, nec in eis potest anima requiescere.]

15. [Sidenote: Ps. 79, 20.]_Deus virtutum, converte nos, et ostende faciem
tuam et salvi erimus._ Nam quoquoversum se verterit anima hominis, ad
dolores[79] figitur alibi præterquam in te, tametsi figitur in pulchris
extra te et extra se. Quæ tamen nulla essent nisi essent abs te, quæ
oriuntur et occidunt, et oriendo quasi esse incipiunt, et crescunt ut
perficiantur, et perfecta senescunt et intereunt: et non* omnia senescunt,
et omnia intereunt. Ergo cum oriuntur et tendunt esse, quo magis celeriter
crescunt ut sint, eo magis festinant ut non sint: sic est modus eorum.
Tantum dedisti eis, quia partes sunt rerum, quæ non sunt omnes simul; sed
decedendo ac succedendo agunt omnes universum, cujus partes sunt. Ecce sic
peragitur et sermo noster per signa sonantia. Non enim erit totus sermo, si
unum verbum non decedat cum sonuerit partes suas, ut succedat aliud. Laudet
te ex illis anima mea, Deus creator omnium; sed non {54} in eis infigatur
glutine amoris per sensus corporis. Eunt enim quo ibant, ut non sint*, et
conscindunt eam desideriis pestilentiosis; quoniam ipsa esse vult, et
requiescere amat in eis quæ amat[80]. In illis autem non est ubi: quia non
stant, fugiunt; et quis ea sequitur sensu carnis? aut quis ea comprehendit,
vel cum præsto sunt? Tardus est enim sensus carnis, quoniam sensus carnis
est, et ipse est modus ejus. Sufficit ad aliud ad quod factus est: ad illud
autem non sufficit, ut teneat transcurrentia ab initio debito usque ad
finem debitum. In verbo enim tuo per quod creantur, ibi audiunt: Hinc, et
hucusque.

[Sidenote: XI. Omnia creata sunt instabilia. Solus Deus stabilis.]

16. Noli esse vana, anima mea, et obsurdescere in aure cordis, tumultu
vanitatis tuæ. Audi et tu: Verbum ipsum clamat ut redeas; et ibi est locus
quietis imperturbabilis, ubi non deseritur amor, si ipse non deserat. Ecce
illa discedunt, ut alia succedant, et omnibus suis partibus constet infima
universitas. Numquid ego aliquo discedo? ait Verbum Dei. Ibi fige mansionem
tuam; ibi commenda quidquid inde habes, anima mea, saltem fatigata
fallaciis. Veritati commenda quidquid tibi est a veritate, et non perdes
aliquid; et reflorescent putria tua, et [Sidenote: Ps. 102, 3.]_sanabuntur
omnes languores tui_, et fluxa tua reformabuntur, et renovabuntur, et
constringentur ad te: et non te deponent quo descendunt; sed stabunt tecum,
et permanebunt ad semper stantem ac [Sidenote: 1 Pet. 1, 23.]_permanentem
Deum_.

17. Utquid perversa sequeris carnem tuam? Ipsa te sequatur conversa.
Quidquid per illam sentis, in parte est; et ignoras totum cujus hæ partes
sunt; et delectant te tamen. Sed si ad totum comprehendendum esset idoneus
sensus carnis tuæ, ac non et ipse in parte universi accepisset pro poena
tua justum modum, velles ut transiret quidquid existit in præsentia, ut
magis tibi omnia[81] placerent. Nam et quod loquimur, per eumdem sensum
carnis audis; et non vis utique stare syllabas, sed transvolare, ut aliæ
veniant, et totum audias[82]. Ita, semper omnia quibus unum aliquid
constat, et non simul sunt omnia ea quibus constat; plus delectant omnia
quam singula, si possint sentiri omnia. Sed longe {55} his melior qui fecit
omnia, et ipse est Deus noster; et non discedit, quia nec succeditur ei.

[Sidenote: XII. Amor non improbatur, modo in his quæ placent, amemus Deum.]

18. Si placent corpora, Deum ex illis lauda, et in artificem eorum retorque
amorem[83]; ne in his quæ tibi placent, tu displiceas. Si placent animæ, in
Deo amentur: quia et ipsæ mutabiles sunt, et in illo fixæ stabiliuntur;
alioquin irent et perirent. In illo ergo amentur; et rape ad eum tecum quas
potes, et dic eis: "Hunc amemus, hunc amemus; ipse fecit hæc, et non est
longe. Non enim fecit atque abiit, sed ex illo in illo sunt[84]. Ecce ubi
est*, ubi sapit veritas. Intimus cordi est; sed cor erravit ab eo.
[Sidenote: Is. 46, 8.]_Redite, prævaricatores, ad cor_[85], et inhærete
illi qui fecit vos. State cum eo, et stabitis: requiescite in eo, et quieti
eritis. Quo itis in aspera? quo itis? Bonum quod amatis, ab illo[86] est:
sed quantum est ad illum, bonum est et suave; sed amarum erit juste, quia
injuste amatur deserto illo, quidquid ab illo est[87]. Quo vobis adhuc et
adhuc ambulare vias difficiles et laboriosas? Non est requies ubi quæritis
eam. Quærite quod quæritis: sed ibi non est ubi quæritis. Beatam vitam
quæritis in regione mortis; non est illic. Quomodo enim beata vita, ubi nec
vita?"

19. "Et descendit huc ipsa Vita nostra, et tulit mortem nostram, et occidit
eam de abundantia vitæ suæ: et tonuit clamans, ut redeamus hinc ad eum in
illud secretum unde {56} processit ad nos, in ipsum primum virginalem
uterum, ubi ei nupsit humana creatura, caro mortalis, ne esset semper
mortalis; et [Sidenote: Ps. 18, 6.]_inde velut sponsus procedens de thalamo
suo, exsultavit ut gigas ad currendam viam_. Non enim tardavit, sed
cucurrit; clamans dictis, factis, morte, vita, descensu, ascensu; clamans
ut redeamus ad eum. Et discessit ab oculis, ut redeamus ad cor, et
inveniamus eum. Abscessit enim, et ecce hic est. Noluit nobiscum diu esse,
et non reliquit nos. Illuc enim abscessit, unde nunquam recessit, quia
[Sidenote: Joh. 1, 10.]_mundus per eum factus est_; et _in hoc mundo erat_,
et [Sidenote: 1 Tim. 1, 15.]_venit in hunc mundum peccatores salvos
facere_; cui confitetur anima mea, [Sidenote: Ps. 40, 5.]_et sanat eam*,
quia peccavit illi_. [Sidenote: Ps. 4, 3.]_Filii hominum usquequo graves
corde?_ Numquid et post descensum* vitæ non vultis ascendere et vivere? Sed
quo ascenditis[88], quando _in alto estis_, et [Sidenote: Ps. 72,
9.]_posuistis in coelum os vestrum_? Descendite, ut ascendatis[89], et
ascendatis ad Deum. Cecidistis enim, ascendendo contra eum. Dic eis ista,
ut plorent [Sidenote: Ps. 83, 7.]_in convalle plorationis_, et sic eos rape
tecum ad Deum; quia de Spiritu ejus hæc dicis eis, si dicis ardens igne
charitatis.

[Sidenote: XIII. Amor unde proveniat.]

20. Hæc tunc non noveram, et amabam pulchra inferiora, et ibam in
profundum, et dicebam amicis meis: Num amamus aliquid, nisi pulchrum? Quid
est ergo pulchrum? et quid est pulchritudo? Quid est quod nos allicit et
conciliat rebus quas amamus? Nisi enim esset in eis decus et species, nullo
modo nos ad se moverent. Et animadvertebam et videbam in ipsis corporibus
aliud esse quasi totum, et ideo pulchrum; aliud autem quod ideo deceret,
quoniam apte accommodaretur alicui, sicut pars corporis ad universum suum,
aut calceamentum ad pedem, et similia. Et ista consideratio scaturivit in
animo meo ex intimo corde meo; et scripsi {57} libros de Pulchro et Apto;
puto, duos aut tres. Tu scis, Deus: nam excidit mihi. Non enim habemus eos;
sed aberraverunt a nobis, nescio quomodo.

[Sidenote: XIV. Libri de Apto et Pulchro Hierio nuncupati. Unde hunc
amaverat.]

21. Quid est autem quod me movit, Domine Deus meus, ut ad Hierium* Romanæ
urbis oratorem scriberem illos libros, quem non noveram facie, sed amaveram
hominem ex doctrinæ fama quæ illi clara erat, et quædam verba ejus
audieram, et placuerant mihi? Sed magis quia placebat aliis, et efferebant
eum laudibus, stupentes quod ex homine syro, docto prius Græcæ facundiæ,
postea in Latina etiam dictor* mirabilis exstitisset, et esset
scientissimus rerum ad studium sapientiæ pertinentium, mihi placebat.
Laudatur homo, et amatur absens. Utrumnam ab ore laudantis intrat in cor
audientis amor ille? Absit: sed ex amante alio accenditur alius. Hinc enim
amatur qui laudatur, dum non fallaci corde laudatoris prædicari creditur;
id est, cum amans eum laudat.

22. Sic enim tunc amabam homines ex hominum judicio; non enim ex tuo, Deus
meus, in quo nemo fallitur. Sed tamen, cur non sicut auriga nobilis, sicut
venator studiis popularibus diffamatus; sed longe aliter et graviter, et
ita quemadmodum et me laudari vellem? Non autem vellem ita laudari et amari
me, ut histriones; quanquam eos et ipse laudarem et amarem: sed eligens
latere, quam ita notus esse; et vel haberi odio, quam sic amari. Ubi
distribuuntur ista pondera variorum et diversorum amorum in anima una? Quid
est quod amo in alio, quod rursus, nisi odissem, non a me detestarer et
repellerem, cum sit uterque nostrum homo? Non enim, sicut equus bonus
amatur ab eo qui nollet hoc esse, etiam si posset; hoc et de histrione
dicendum est, qui naturæ nostræ socius est. Ergone amo in homine quod odi
esse, cum sim homo? Grande profundum est ipse homo, [Sidenote: Mat. 10,
30.]_cujus_ etiam _capillos_ tu, Domine, _numeratos_ habes, et non
minuuntur in te: et tamen capilli ejus magis numerabiles sunt, quam
affectus ejus, et motus cordis ejus.

23. At ille rhetor ex eo erat genere, quem sic amabam, ut vellem me esse
talem; et errabam typho, et [Sidenote: Eph. 4, 14.]_circumferebar omni
vento_, et nimis occulte gubernabar abs te. Et unde scio, et unde certus
confiteor tibi quod illum in amore laudantium magis amaveram, quam in rebus
ipsis de quibus laudabatur? Quia si non laudatum vituperarent eum iidem
{58} ipsi, et vituperando atque spernendo ea ipsa narrarent, non accenderer
in eum et non excitarer. Et certe res non aliæ forent, nec homo ipse alius;
sed tantummodo alius affectus narrantium. Ecce ubi jacet anima infirma,
nondum hærens soliditati veritatis. Sicut auræ linguarum flaverint a
pectoribus opinantium; ita fertur et vertitur, torquetur ac retorquetur, et
obnubilatur ei lumen, et non cernitur veritas. Et ecce est ante nos. Et
magnum quiddam mihi erat, si sermo meus et studia mea illi viro
innotescerent. Quæ si probaret, flagrarem magis; si autem improbaret,
sauciaretur cor vanum et inane soliditatis tuæ. Et tamen pulchrum illud
atque aptum, unde ad eum scripseram, libenter animo versabam, ob os
contemplationis meæ*, et nullo collaudatore mirabar.

[Sidenote: XV. Quod corporalibus imaginibus contenebratus, non potuit
capere spiritualia.]

24. Sed tantæ rei cardinem in arte tua nondum videbam, Omnipotens,
[Sidenote: Ps. 135, 4.]_qui facis mirabilia solus_: et ibat animus meus per
formas corporeas; et "pulchrum," quod per seipsum, "aptum" autem, quod ad
aliquid accommodatum, deceret, definiebam et distinguebam, et exemplis
corporeis astruebam. Et converti me ad animi naturam; et non me sinebat
falsa opinio quam de spiritualibus habebam, verum cernere. Et irruebat in
oculos ipsa vis veri, et avertebam palpitantem mentem ab incorporea re ad
lineamenta, et colores, et tumentes magnitudines. Et quia non poteram ea
videre in animo, putabam me non posse videre animum meum. Et cum in virtute
pacem amarem, in vitiositate autem odissem discordiam; in illa unitatem, in
ista quamdam divisionem notabam. Inque illa unitate mens rationalis[90] et
natura veritatis ac summi boni mihi esse videbatur: in ista vero divisione
irrationabilis vitæ* nescio quam substantiam et naturam summi mali, quæ non
solum esset substantia, sed omnino vita esset, et tamen abs te non esset,
Deus meus, ex quo sunt omnia, miser opinabar. Et tamen illam monadem
appellabam, tanquam sine ullo sexu[91] mentem*; hanc vero dyadem, iram in
facinoribus, libidinem in flagitiis, nesciens quid loquerer. Non enim
noveram neque didiceram, nec ullam substantiam malum esse,

{59} nec ipsam mentem nostram summum atque incommutabile bonum.

25. Sicut enim facinora sunt, si vitiosus est ille animi motus, in quo est
impetus, et se jactat insolenter ac turbide; et flagitia, si est immoderata
illa animæ affectio, qua carnales hauriuntur voluptates: ita errores et
falsæ opiniones vitam contaminant, si rationalis mens ipsa vitiosa est;
qualis in me tunc erat, nesciente alio lumine illam illustrandam esse ut
sit particeps veritatis, quia non est ipsa natura veritatis. Quoniam
[Sidenote: Ps. 17, 29.]_tu illuminabis lucernam meam, Domine; Deus meus,
illuminabis tenebras meas: et de plenitudine tua nos omnes accepimus.
[Sidenote: Joh. 1, 16. 9.]Es enim tu lumen verum quod illuminat omnem
hominem venientem in hunc mundum; [Sidenote: Jac. 1, 17.]quia in te non est
transmutatio, nec momenti obumbratio._

26. Sed ego conabar ad te, et repellebar abs te, ut saperem mortem, quoniam
[Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 4, 6.]_superbis resistis_. Quid autem
superbius, quam ut assererem mira dementia me id esse naturaliter quod tu
es[92]? Cum enim ego essem mutabilis, et eo mihi manifestum esset, quod
ideo utique sapiens esse cupiebam, ut ex deteriore melior fierem; malebam
tamen etiam te opinari mutabilem, quam me non hoc esse quod tu es. Itaque
repellebar, et resistebas ventosæ cervici meæ: et imaginabar formas
corporeas, et caro carnem[93] accusabam, et [Sidenote: Ps. 77,
39.]_spiritus ambulans {60} nondum revertebar_ ad te; et ambulando
ambulabam in ea quæ non sunt, neque in te, neque in me, neque in corpore;
neque mihi creabantur a veritate tua, sed a mea vanitate fingebantur ex
corpore: et dicebam parvulis fidelibus tuis, civibus meis, a quibus
nesciens exsulabam, dicebam illis garrulus et ineptus, Cur ergo errat anima
quam fecit Deus? Et mihi nolebam dici, Cur ergo errat Deus? Et contendebam
magis incommutabilem tuam substantiam coactam errare, quam meam mutabilem
sponte deviasse, et poena errare confitebar*.[94]

27. Et eram ætate annorum fortasse viginti sex aut septem, cum illa
volumina scripsi, volvens apud me corporalia figmenta, obstrepentia cordis
mei auribus; quas intendebam, dulcis veritas, in interiorem melodiam tuam,
cogitans de "pulchro et apto," et [Sidenote: Joh. 3, 29.]_stare_ cupiens
_et audire_ te, et _gaudio gaudere propter vocem sponsi_, et non poteram:
quia vocibus erroris mei rapiebar foras, et pondere superbiæ meæ in ima
decidebam. Non enim [Sidenote: Ps. 50, 10.]_dabas auditui meo gaudium et
lætitiam_, aut _exsultabant ossa mea_, quæ _humiliata_ non erant.

[Sidenote: XVI. Categorias Aristotelis et liberalium artium libros per se
intellexit.]

28. Et quid mihi proderat quod annos natus ferme viginti, cum in manus meas
venissent Aristotelica quædam, quas appellant decem Categorias, (quarum
nomine, cum eas rhetor Carthaginensis magister meus buccis typho
crepantibus commemoraret, et alii qui docti habebantur, tanquam in nescio
quid magnum et divinum suspensus inhiabam,) legi eas solus et intellexi?
Quas cum contulissem cum eis qui se dicebant vix eas, magistris
eruditissimis, non loquentibus tantum, sed multa in pulvere depingentibus,
intellexisse, nihil inde aliud mihi dicere potuerunt, quam ego solus apud
meipsum legens cognoveram. Et satis aperte mihi videbantur loquentes de
substantiis, sicuti est homo; et quæ in illis essent, sicuti est {61}
figura hominis, qualis sit; et statura, quot pedum sit; et cognatio, cujus
frater sit; aut ubi sit constitutus; aut quando natus; aut stet, aut
sedeat; aut calceatus vel armatus sit; aut aliquid faciat; aut patiatur
aliquid: et quæcumque in his novem generibus, quorum exempli gratia quædam
posui, vel in ipso substantiæ genere innumerabilia reperiuntur.

29. Quid hoc mihi proderat, quando et oberat? cum etiam te, Deus meus,
mirabiliter simplicem atque incommutabilem, illis decem prædicamentis
putans quidquid esset omnino comprehensum, sic intelligere conarer, quasi
et tu subjectus esses magnitudini tuæ aut pulchritudini, ut illa essent in
te quasi in subjecto, sicut in corpore; cum tua magnitudo et tua
pulchritudo tu ipse sis, corpus autem non eo sit magnum et pulchrum quo
corpus est; quia etsi minus magnum et minus pulchrum esset, nihilominus
corpus esset. Falsitas enim erat quam de te cogitabam, non veritas; et
figmenta miseriæ meæ, non firmamenta beatitudinis tuæ. Jusseras enim, et
ita fiebat in me, ut terra [Sidenote: Gen. 3, 18. 19. vid.
Sabatier.]_spinas et tribulos pareret mihi, et cum labore_ pervenirem ad
_panem meum_.

30. Et quid mihi proderat quod omnes libros artium quas liberales vocant,
tunc nequissimus malarum cupiditatum servus per meipsum legi et intellexi,
quoscumque legere potui? Et gaudebam in eis, et nesciebam unde esset
quidquid ibi verum et certum esset. Dorsum enim habebam ad lumen, et ad ea
quæ illuminantur, faciem: unde ipsa facies mea, qua illuminata cernebam,
non illuminabatur. Quidquid de arte loquendi et disserendi, quidquid de
dimensionibus figurarum, et de musicis et de numeris, sine magna
difficultate, nullo hominum tradente, intellexi, scis tu, Domine Deus meus;
quia et celeritas intelligendi, et dispiciendi acumen*, donum tuum est: sed
non inde sacrificabam tibi. Itaque mihi non ad usum, sed ad perniciem magis
valebat, quia tam bonam [Sidenote: Ps. 58, 10.]_partem substantiæ meæ_
sategi habere in potestate: et _fortitudinem meam_ non _ad te custodiebam_;
sed [Sidenote: Luc. 15, 12. 13. 30.]_profectus_ sum abs te _in longinquam
regionem_, ut _eam dissiparem in meretrices_ cupiditates*. Nam quid mihi
proderat bona res, non utenti bene? Non enim sentiebam illas artes etiam ab
studiosis et ingeniosis difficillime intelligi, nisi cum eis easdem conabar
exponere; et erat ille excellentissimus in eis, qui me exponentem non
tardius sequeretur. {62}

31. Sed quid mihi hoc proderat, putanti quod tu, Domine Deus veritas,
corpus esses lucidum et immensum, et ego frustum de illo corpore? Nimia
perversitas! sed sic eram. Nec erubesco, Deus meus, confiteri tibi in me
misericordias tuas, et invocare te, qui non erubui tunc profiteri hominibus
blasphemias meas, et latrare adversum te. Quid ergo mihi tunc proderat
ingenium per illas doctrinas agile, et nullo adminiculo humani magisterii
tot nodosissimi libri enodati, cum deformiter et sacrilega turpitudine in
doctrina pietatis errarem? Aut quid tantum oberat parvulis tuis longe
tardius ingenium, cum a te longe non recederent, ut in nido Ecclesiæ tuæ
tuti plumescerent, et alas charitatis alimento sanæ fidei nutrirent? O
Domine, Deus noster, [Sidenote: Ps. 62, 8. vid. Sabatier.]_in velamento
alarum tuarum speremus_; et protege nos, et porta nos. [Sidenote: Is. 46,
3. 4.]_Tu portabis_ et _parvulos, et usque ad canos tu portabis_: quoniam
firmitas nostra quando tu es, tunc est firmitas; cum autem nostra est,
infirmitas est. Vivit apud te semper bonum nostrum; et quia inde aversi
sumus, perversi sumus. Revertamur jam, Domine, ut non evertamur; quia vivit
apud te sine ullo defectu bonum nostrum, quod tu ipse es: et non timebimus*
ne non sit quo redeamus, quia nos inde ruimus; nobis autem absentibus non
ruit domus nostra, æternitas tua.

       *       *       *       *       *


{63}

LIBER QUINTUS.

    Annum ætatis suæ exhibet vigesimum nonum, quo scilicet, comperta Fausti
    Manichæi imperitia in iis, quæ isti se divinitus scire jactitabant,
    propositum in illa secta proficiendi abjecit; quo etiam Romam, ubi
    rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut eamdem artem doceret,
    abdita Dei providentia missus est; ubi coepit audito Ambrosio
    resipiscere, et Manichæismo abdicato, catechumenus in Ecclesia
    Catholica denuo fieri decrevit.

[Sidenote: I. Excitat mentem ad Deum laudandum.]

1. Accipe sacrificium confessionum mearum de manu linguæ meæ, quam formasti
et excitasti, ut confiteatur nomini tuo; [Sidenote: Ps. 34, 10.]_et sana
omnia ossa mea, et dicant: Domine, quis similis tibi?_ Neque enim docet te
quid in se agatur qui tibi confitetur; quia oculum tuum non excludit cor
clausum, nec manum tuam repellit duritia hominum: sed solvis eam, cum
voles, aut miserans aut vindicans; et [Sidenote: Ps. 18, 7.]_non est qui se
abscondat a calore tuo_. Sed te laudet anima mea, ut amet te; et
confiteatur tibi miserationes tuas, ut laudet te. Non cessat nec tacet
laudes tuas universa creatura tua; nec spiritus omnis hominis per os
conversum ad te, nec animalia nec corporalia per os considerantium ea; ut
exsurgat in te a lassitudine anima nostra, innitens[95] eis quæ fecisti, et
transiens ad te qui fecisti hæc mirabiliter: et ibi refectio et vera
fortitudo.

[Sidenote: II. Dei præsentiam iniquos non effugere: itaque ad eum debere
converti.]

2. Eant et fugiant a te inquieti et iniqui: et tu vides eos, et distinguis
umbras; et ecce pulchra sunt cum eis omnia, et ipsi turpes sunt[96]. Et
quid nocuerunt tibi[97]? aut in quo imperium tuum dehonestaverunt[98], a
coelis usque in novissima justum {64} et integrum? [Sidenote: Ps. 138,
7.]Quo enim fugerunt, cum fugerent a facie tua? aut ubi tu non invenis eos?
Sed fugerunt, ut non viderent [Sidenote: Gen. 16, 14.]_te videntem se_,
atque excæcati in te offenderent; quia [Sidenote: Sap. 11, 25. v. Sab.]_non
deseris aliquid eorum quæ fecisti_; in te offenderent injusti, et juste
vexarentur*; subtrahentes se lenitati tuæ, et offendentes in rectitudinem
tuam, et cadentes in asperitatem suam*. Videlicet nesciunt quod ubique sis,
quem nullus circumscribit locus, et solus es præsens, etiam iis qui longe
fiunt a te. Convertantur ergo et quærant te, quia non sicut ipsi
deseruerunt creatorem suum, ita et tu deseruisti creaturam tuam. Ipsi
convertantur, et quærant te; et ecce ibi es in corde eorum, in corde
confitentium tibi, et projicientium se in te, et plorantium in sinu tuo
post vias suas difficiles: et tu facilis tergens lacrymas eorum; et magis
plorant et gaudent in fletibus, quoniam tu, Domine, non aliquis homo _caro
et sanguis_, sed tu, Domine, qui fecisti, reficis et consolaris eos. Et ubi
ego eram, quando te quærebam? Et tu eras ante me; ego autem et a me
discesseram, nec me inveniebam; quanto minus te!

[Sidenote: III. De Fausto Manichæo, et de philosophorum cæcitate qui per
creaturas Creatorem non cognoverunt.]

3. Proloquar in conspectu Dei mei annum illum undetrigesimum ætatis meæ.
Jam venerat Carthaginem quidam Manichæorum episcopus, Faustus[99] nomine,
magnus laqueus diaboli: et multi implicabantur in eo per illecebram
suaviloquentiæ; quam ego tametsi laudabam, discernebam tamen a veritate
rerum, quarum discendarum avidus eram; nec quali vasculo sermonis, sed quid
mihi scientiæ comedendum apponeret nominatus apud eos ille Faustus,
intuebar. Fama enim de illo prælocuta mihi erat quod esset honestarum
omnium doctrinarum peritissimus, et apprime disciplinis liberalibus
eruditus. Et quoniam multa philosophorum legeram, memoriæque mandata
retinebam, ex eis quædam comparabam illis Manichæorum longis fabulis[100]:
et mihi probabiliora ista videbantur, quæ dixerunt illi, [Sidenote: Sap.
13, 9, vid. Sabat.]_qui tantum potuerunt valere, ut possent æstimare
sæculum_, quanquam [Sidenote: Ps. 137, 6.]_ejus Dominum minime invenerint_.
Quoniam [Sidenote: Ps. 33, 19. v. Sab.]_magnus es, Domine, et humilia
respicis; excelsa autem a longe cognoscis_: nec _propinquas_ nisi _obtritis
{65} corde_; nec inveniris a superbis, nec si illi curiosa peritia numerent
stellas et arenam, et dimetiantur sidereas plagas, et vestigent vias
astrorum.

4. Mente enim sua quærunt ista, et ingenio quod tu dedisti eis; et multa
invenerunt, et prænuntiaverunt ante multos annos defectus luminarium solis
et lunæ, quo die, qua hora, quanta ex parte futuri essent; et non eos
fefellit numerus, et ita factum est ut prænuntiaverunt: et scripserunt
regulas indagatas, et leguntur hodie, atque ex eis prænuntiatur quo anno et
quo mense anni, et quo die mensis, et qua hora diei, et quota parte luminis
sui defectura sit luna vel sol; et ita fiet ut prænuntiatur. Et mirantur
hæc homines et stupent qui nesciunt ea, et exsultant atque extolluntur qui
sciunt; et per impiam superbiam recedentes et deficientes a lumine tuo,
tanto ante solis defectum futurum prævident, et in præsentia suum non
vident. Non enim religiose quærunt unde habeant ingenium quo ista quærunt.
Et invenientes quia tu fecisti eos, non ipsi dant tibi se ut serves quod
fecisti, et quales se ipsi fecerant occidunt se tibi*, et trucidant
exaltationes[101] suas sicut [Sidenote: Ps. 8, 8. 9.]_volatilia_ et
curiositates[101] suas sicut _pisces maris_, quibus _perambulant_ secretas
_semitas abyssi_, et luxurias[101] suas sicut _pecora campi_; ut tu,
[Sidenote: Deut. 4, 24.]_Deus ignis edax_, consumas mortuas curas eorum
recreans eos immortaliter.

5. Sed non noverunt viam, [Sidenote: Joh. 1, 3.]_Verbum_ tuum, _per quod
fecisti_ ea quæ numerant, et ipsos qui numerant, et sensum quo cernunt quæ
numerant, et mentem de qua numerant; et [Sidenote: Ps. 146, 5.]_sapientiæ
tuæ non est numerus_. Ipse autem Unigenitus [Sidenote: 1 Cor. 1,
30.]_factus est nobis sapientia, et justitia, et sanctificatio_; [Sidenote:
Mat. 17, 27.]et numeratus est inter nos, et solvit tributum Cæsari. Non
noverunt hanc viam[102], qua descendant ad illum a se, et per eum ascendant
{66} ad eum. Non noverunt hanc viam, et putant se excelsos esse cum
sideribus et lucidos; et ecce [Sidenote: Is. 14, 13. Rev. 12, 4.]_ruerunt
in terram_, et [Sidenote: Rom. 1, 21.]_obscuratum est insipiens cor eorum_.
Et multa vera de creatura dicunt, et Veritatem, creaturæ Artificem, non pie
quærunt, et ideo non inveniunt: aut si inveniunt, [Sidenote:
Ibid.]_cognoscentes Deum, non sicut Deum honorant, aut gratias agunt; sed
evanescunt in cogitationibus suis, et dicunt se esse sapientes_, sibi
tribuendo quæ tua sunt, ac per hoc student perversissima cæcitate etiam
tibi tribuere quæ sua sunt, mendacia scilicet in te conferentes, qui
veritas es, [Sidenote: ver. 23.]_et immutantes gloriam incorrupti Dei in
similitudinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum,
et serpentum, [Sidenote: ver. 25.]et convertunt veritatem tuam in
mendacium; et colunt, et serviunt creaturæ potius quam Creatori_.

6. Multa tamen ab eis, ex ipsa creatura, vera dicta retinebam; et
occurrebat mihi ratio per numeros et ordinem temporum, et visibiles
attestationes siderum, et conferebam cum dictis Manichæi, quæ* de his rebus
multa scripsit copiosissime delirans; et non mihi occurrebat ratio nec
solstitiorum et æquinoctiorum, nec defectuum luminarium, nec quidquid tale
in libris sæcularis sapientiæ didiceram. Ibi autem credere jubebar, et ad
illas rationes numeris et oculis meis exploratas non occurrebat, et longe
diversum erat.

[Sidenote: IV. Sola Dei cognitio beat.]

7. Numquid, Domine Deus veritatis, quisquis novit ista, jam placet tibi?
Infelix enim homo qui scit illa omnia, te autem nescit: beatus autem qui te
scit, etiam si illa nesciat[103]. Qui vero et te et illa novit, non propter
illa beatior, sed propter te solum beatus est, [Sidenote: Rom. 1, 21.]_si
cognoscens te, sicut Deum glorificet, et gratias agat, et non evanescat in
cogitationibus suis_. Sicut enim melior est qui novit possidere arborem, et
de usu ejus tibi gratias agit, quamvis nesciat vel quot cubitis alta sit,
vel quanta latitudine diffusa; quam ille qui eam metitur, et omnes ramos
ejus numerat, et neque possidet eam, neque creatorem ejus novit aut
diligit: sic fidelis homo, cujus totus mundus divitiarum est, et quasi
[Sidenote: 2 Cor. 6, 10.]_nihil habens, omnia possidet_, inhærendo tibi cui
serviunt omnia, quamvis nec saltem septentrionum gyros noverit; dubitare
stultum est quin utique melior {67} sit quam mensor coeli, et numerator
siderum, et pensor elementorum, et negligens tui, qui [Sidenote: Sap. 11,
21.]_omnia in mensura et numero et pondere disposuisti_.

[Sidenote: V. Manichæi de astris imperitia indignum eum fide in cæteris
faciebat.]

8. Sed tamen quis quærebat Manichæum nescio quem etiam ista scribere, sine
quorum peritia pietas disci poterat? Dixisti enim homini, [Sidenote: Job
28, 28 sec. LXX.]_Ecce pietas et sapientia_; quam ille ignorare posset,
etiamsi ista perfecte nosset: ista vero quia non noverat impudentissime
audens docere, prorsus illam nosse non posset. Vanitas est enim mundana
ista etiam nota profiteri, pietas autem tibi confiteri. Unde ille devius,
ad hoc* ista multum locutus est, ut convictus ab eis qui ista vere
didicissent, quis esset ejus sensus in cæteris quæ abditiora sunt,
manifeste cognosceretur. Non enim parvi existimari se voluit, sed Spiritum
sanctum consolatorem et ditatorem fidelium tuorum, auctoritate plenaria
personaliter[104] in se esse persuadere conatus est. Itaque, cum de coelo
ac stellis, et de solis ac lunas motibus falsa dixisse deprehenderetur,
quamvis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen ausus ejus
sacrilegos fuisse satis emineret; cum ea non solum ignorata, sed etiam
falsata, tam* vesana superbiæ vanitate diceret, ut ea tanquam divinæ
personæ[105] tribuere sibi niteretur.

9. Cum enim audio christianum aliquem fratrem, illum aut illum, ista
nescientem, et aliud pro alio sentientem, patienter intueor opinantem
hominem; nec illi obesse video, cum de te, Domine creator omnium, non
credat indigna, si forte situs et habitus creaturæ corporalis ignoret.
Obest autem si hoc ad ipsam doctrinæ pietatis formam pertinere arbitretur,
et {68} pertinacius affirmare audeat quod ignorat. Sed etiam talis
infirmitas in fidei cunabulis a charitate matre sustinetur, donec assurgat
novus homo [Sidenote: Eph. 4, 13. 14.]_in virum perfectum_, et
_circumferri_ non possit _omni vento doctrinæ_. In illo autem qui doctor,
qui auctor, qui dux et princeps eorum quibus illa suaderet, ita fieri ausus
est, ut qui eum sequerentur, non quemlibet hominem, sed Spiritum tuum
sanctum se sequi arbitrarentur; quis tantam dementiam, sicubi falsa dixisse
convinceretur, non detestandam longeque abjiciendam esse judicaret? Sed
tamen nondum liquido compereram utrum etiam secundum ejus verba,
vicissitudines longiorum et breviorum dierum atque noctium, et ipsius
noctis et diei, et deliquia luminum, et si quid ejusmodi in aliis libris
legeram, posset exponi; ut, si forte posset, incertam quidem mihi fieret
utrum ita se res haberet, an non ita; sed ad fidem meam illius
auctoritatem, propter creditam sanctitatem, præponerem.

[Sidenote: VI. Faustus eloquens, sed liberalium disciplinarum expers.]

10. Et per annos ferme ipsos novem, quibus eos animo vagabundus audivi,
nimis extento desiderio venturum exspectabam istum Faustum. Cæteri enim
eorum, in quos forte incurrissem, qui talium rerum quæstionibus a me
objectis deficiebant, illum mihi promittebant, cujus adventu collatoque
colloquio facillime mihi hæc, et si qua forte majora quærerem, enodatissime
expedirentur. Ergo ubi venit, expertus sum hominem gratum et jucundum
verbis, et ea ipsa quæ illi solent dicere, multo suavius garrientem. Sed
quid ad meam sitim pretiosiorum poculorum decentissimus ministrator? Jam
rebus talibus satiatæ erant aures meæ: nec ideo mihi meliora videbantur,
quia melius dicebantur; nec ideo vera quia diserta: nec ideo sapiens anima,
quia vultus congruus et decorum eloquium. Illi autem qui eum mihi
promittebant, non boni rerum existimatores erant; et ideo illis videbatur
prudens et sapiens, quia delectabat eos loquens. Sensi autem aliud genus
hominum etiam veritatem habere suspectam, et ei nolle acquiescere si compto
atque uberi sermone promeretur. Me autem jam docueras, Deus meus, miris et
occultis modis; et propterea credo quod tu me docueris, quoniam verum est,
nec quisquam præter te alius est doctor veri, ubicumque et undecumque
claruerit[106]. Jam ergo abs te didiceram, nec eo debere videri aliquid
verum dici, quia eloquenter dicitur; nec {69} eo falsum, quia incomposite
sonant signa labiorum: rursus, nec ideo verum, quia impolite enuntiatur;
nec ideo falsum, quia splendidus sermo est: sed perinde esse sapientiam et
stultitiam, sicut sunt cibi utiles et inutiles; verbis autem ornatis et
inornatis, sicut vasis urbanis et rusticanis, utrosque cibos posse
ministrari.

11. Igitur aviditas mea, qua illum tanto tempore exspectaveram hominem,
delectabatur quidem motu adfectuque disputantis, et verbis congruentibus,
atque ad vestiendas sententias facile occurrentibus. Delectabar autem et
cum multis, vel etiam præ multis laudabam ac efferebam; sed moleste habebam
quod in coetu audientium non sinerer illi ingerere, et partiri cum eo curas
quæstionum mearum, conferendo familiariter, et accipiendo ac reddendo
sermonem. Quod ubi potui, et aures ejus cum familiaribus meis eoque*
tempore occupare coepi, quo non dedeceret alternis disserere, et protuli
quædam quæ me movebant; expertus sum prius hominem expertem liberalium
disciplinarum, nisi grammaticæ, atque ejus ipsius usitato modo. Et quia
legerat aliquas Tullianas orationes, et paucissimos Senecæ libros, et
nonnulla poetarum, et suæ sectæ si qua volumina Latine atque composite
conscripta erant, et quia aderat quotidiana sermocinandi exercitatio; inde
suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius magisque seductorium moderamine
ingenii, et quodam lepore naturali. Itane est ut recolo, Domine Deus meus,
arbiter conscientiæ meæ? [Sidenote: Ps. 49, 21.]Coram te cor meum et
recordatio mea, qui me tunc agebas abdito secreto providentiæ tuæ, et
inhonestos errores meos jam convertebas ante faciem meam, ut viderem et
odissem.

[Sidenote: VII. Alienatur a secta Manichæorum.]

12. Nam posteaquam ille mihi imperitus earum artium, quibus eum excellere
putaveram, satis apparuit, desperare coepi posse eum mihi illa quæ me
movebant aperire atque dissolvere; quorum quidem ignarus posset veritatem
tenere pietatis, sed si manichæus non esset. Libri quippe eorum pleni sunt
longissimis fabulis[107], de coelo et sideribus, et sole et luna: quæ mihi
eum, quod utique cupiebam, collatis numerorum rationibus, quas alibi ego
legeram, utrum potius ita essent ut Manichæi libris continebantur, an certe
vel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse jam non
arbitrabar. {70} Quæ tamen ubi consideranda et discutienda protuli, modeste
sane ille nec ausus est subire ipsam sarcinam. Noverat enim se ista non
nosse, nec eum puduit confiteri. Non erat de talibus quales multos loquaces
passus eram, conantes ea me docere, et dicentes nihil. Iste vero cor
habebat, etsi non rectum ad te, nec tamen nimis incautum ad seipsum. Non
usquequaque imperitus erat imperitiæ suæ, et noluit se temere disputando in
ea coarctari, unde nec exitus ei ullus, nec facilis esset reditus: etiam
hinc mihi amplius placuit. Pulchrior est enim temperantia confitentis
animi, quam illa quæ nosse cupiebam: et eum in omnibus difficilioribus et
subtilioribus quæstionibus talem inveniebam.

13. Refracto itaque studio quod* intenderam in Manichæi litteras, magisque
desperans de cæteris eorum doctoribus, quando in multis quæ me movebant,
ita ille nominatus apparuit; coepi cum eo pro studio ejus agere vitam, quo
ipse flagrabat in eas litteras, quas tunc jam rhetor Carthagini
adolescentes docebam; et legere cum eo, sive quæ ille audita desideraret,
sive quæ ipse tali ingenio apta existimarem. Cæterum conatus omnis meus,
quo proficere in illa secta statueram, illo homine cognito prorsus
intercidit: non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quidquam non
inveniens, eo quo jam quoquo modo irrueram, contentus interim esse
decreveram, nisi aliquid forte quod magis eligendum esset eluceret. Ita
ille Faustus, qui multis laqueus mortis exstitit, meum quo captus eram
relaxare jam coeperat, nec volens nec sciens. Manus enim tuæ, Deus meus, in
abdito providentiæ tuæ, non deserebant animam meam; et de sanguine cordis
matris meæ, per lacrymas ejus diebus ac noctibus pro me sacrificabatur
tibi; et [Sidenote: Joel 2, 26.]_egisti mecum miris modis_*. Tu illud
egisti, Deus meus. Nam [Sidenote: Ps. 36, 23. Sabat.]_a Domino gressus
hominis diriguntur; et viam ejus volet_. Aut quæ procuratio salutis, præter
manum tuam, reficientem quæ fecisti?

[Sidenote: VIII. Proficiscitur Romam contra matris voluntatem.]

14. Egisti ergo mecum ut mihi persuaderetur Romam pergere, et potius ibi
docere quod docebam Carthagine. Et hoc unde mihi persuasum est*, non
præteribo confiteri tibi; quoniam et in his altissimi tui recessus, et
præsentissima in nos misericordia tua cogitanda et prædicanda est. Non ideo
Romam pergere volui, quod majores quæstus, majorque mihi dignitas ab
amicis, qui hoc suadebant, promittebatur; {71} quanquam et ista ducebant
animum tunc meum: sed illa erat causa maxima et pene sola, quod audiebam
quietius ibi studere adolescentes, et ordinatiore disciplinæ coercitione
sedari, ne in ejus scholam quo magistro non utuntur, passim et proterve
irruant; nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit. Contra, apud
Carthaginem foeda est et intemperans licentia scholasticorum. Irrumpunt
impudenter, et prope furiosa fronte perturbant ordinem, quem quisque
discipulis ad proficiendum instituerit. Multa injuriosa faciunt mira
hebetudine, et punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit; hoc
miseriores eos ostendens, quo jam, quasi liceat, faciunt quod per tuam
æternam legem nunquam licebit; et impune se facere arbitrantur, cum ipsa
faciendi cæcitate puniantur, et incomparabiliter patiantur pejora, quam
faciunt. Ergo quos mores, cum studerem, meos esse nolui*; eos, cum docerem,
cogebar perpeti alienos: et ideo placebat ire ubi talia non fieri, omnes
qui noverant, indicabant. Verum autem [Sidenote: Ps. 141, 6.]_tu_, _spes
mea et portio mea in terra viventium_, ad mutandum terrarum locum pro
salute animæ meæ, et Carthagini stimulos quibus inde avellerer, admovebas,
et Romæ illecebras quibus attraherer, proponebas mihi per homines qui
diligebant* vitam mortuam, hinc insana facientes, inde vana pollicentes; et
ad corrigendos gressus meos utebaris occulte et illorum et mea
perversitate. Nam et qui perturbabant otium meum, foeda rabie cæci erant;
et qui invitabant ad aliud, terram sapiebant. Ego autem qui detestabar hic
veram miseriam, illic falsam felicitatem appetebam.

15. Sed quare hinc abirem, et illuc irem, tu sciebas, Deus; nec indicabas
mihi nec matri, quæ me profectum atrociter planxit, et usque ad mare secuta
est. Sed fefelli eam violenter me tenentem, ut aut revocaret, aut mecum
pergeret; et finxi me amicum nolle deserere, donec vento facto navigaret.
Et mentitus sum matri, et illi matri, et evasi: quia et hoc tu dimisisti
mihi misericorditer, servans me ab aquis maris, plenum exsecrandis
sordibus, usque ad aquam gratiæ tuæ, qua me abluto siccarentur flumina
maternorum oculorum, quibus pro me quotidie tibi rigabat terram sub vultu
suo. Et tamen recusanti sine me redire, vix persuasi ut in loco, qui
proximus nostræ navi erat Memoria[108] beati Cypriani, maneret {72} ea
nocte. Sed ea nocte clanculo ego profectus sum: illa autem non mansit*
orando et flendo. Et quid a te petebat, Deus meus, tantis lacrymis, nisi ut
navigare me non sineres? Sed tu alte consulens, et exaudiens cardinem
desiderii ejus, non curasti quod tunc petebat, ut me faceres* quod semper
petebat. Flavit ventus, et implevit vela nostra, et littus subtraxit
aspectibus nostris: in quo mane illa insaniebat dolore, et querelis, ac
gemitu implebat aures tuas contemnentis ista*; cum et me cupiditatibus meis
raperes ad finiendas ipsas cupiditates, et illius carnale desiderium justo
dolorum flagello vapularet. Amabat enim secum præsentiam meam more matrum,
sed multis multo amplius; et nesciebat quid tu illi gaudiorum facturus
esses de absentia mea. Nesciebat; ideo flebat et ejulabat, atque illis
cruciatibus arguebatur in ea reliquiarium Evæ*, cum gemitu quærens quod cum
gemitu pepererat. Et tamen post accusationem fallaciarum et crudelitatis
meæ, conversa rursus ad deprecandum te pro me, abiit ad solita, et ego
Romam.

[Sidenote: IX. Febri correptus periculose laborat.]

16. Et ecce excipior ibi flagello ægritudinis corporalis, et ibam ad
inferos, portans omnia mala quæ commiseram et in te, et in me, et in alios,
multa et gravia, super originalis peccati vinculum quo [Sidenote: 1 Cor.
15, 22.]_omnes in Adam morimur_. Non enim quidquam eorum mihi donaveras in
Christo; nec [Sidenote: Eph. 2, 14.]_solverat ille_ in cruce sua*
_inimicitias_ quas tecum contraxeram peccatis meis. Quomodo enim eas
solveret in cruce phantasmatis[109], {73} quod de illo credideram? Quam
ergo falsa mihi videbatur mors carnis ejus, tam vera erat animæ meæ: et
quam vera erat mors carnis ejus, tam falsa vita animæ meæ, quæ id non
credebat. Et ingravescentibus febribus jam [Sidenote: Ps. 58, 9. Heb.]_ibam
et peribam_. Quo enim irem, si tunc hinc abirem, nisi in ignem atque
tormenta digna factis meis in veritate ordinis tui? Et illa hoc nesciebat,
et tamen pro me orabat absens. Tu autem ubique præsens, ubi erat exaudiebas
eam; et ubi eram miserebaris mei, ut recuperarem salutem corporis mei,
adhuc insanus corde sacrilego. Neque enim desiderabam in illo tanto
periculo baptismum tuum; et melior eram puer, quando illum de materna
pietate flagitavi, sicut jam recordatus atque confessus[110] sum. Sed in
dedecus meum creveram, et consilia medicinæ tuæ demens irridebam[111], qui
me non sivisti talem bis mori. Quo vulnere si feriretur cor matris, nunquam
sanaretur. Non enim satis eloquor quid erga me habebat animi, [Sidenote:
Gal. 4, 19.]et quanto majore sollicitudine me parturiebat spiritu, quam
carne pepererat.

17. Non itaque video quomodo sanaretur, si mea talis illa mors
transverberasset viscera dilectionis ejus. Et ubi essent tantæ preces et
tam crebræ sine intermissione, nusquam nisi ad te? An vero tu, Deus
misericordiarum, [Sidenote: Ps. 50, 19.]_sperneres cor contritum et
humiliatum_ viduæ castæ ac sobriæ, frequentantis eleemosynas, obsequentis
atque servientis sanctis tuis, nullum diem prætermittentis oblationem ad
altare tuum; bis in die, mane et vespere, ad ecclesiam tuam sine ulla
intermissione venientis, non ad vanas fabulas et aniles loquacitates, sed
ut te audiret in tuis sermonibus, et tu illam in suis orationibus. Hujusne
tu lacrymas, quibus non a te aurum et argentum petebat, nec aliquod
mutabile aut volubile bonum, sed salutem animæ filii sui; tu cujus munere
talis erat, contemneres et repelleres ab auxilio tuo? Nequaquam, Domine.
Imo vero aderas, et exaudiebas, et faciebas ordine quo prædestinaveras esse
faciendum. Absit ut tu falleres eam in illis visionibus et responsis tuis,
quæ jam commemoravi, et quæ non commemoravi[112], quæ illa fideli pectore
tenebat; et semper orans, tanquam chirographa tua ingerebat tibi. Dignaris
{74} enim, [Sidenote: Ps. 117, 1.]_quoniam in sæculum misericordia tua_,
eis quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus tuis debitor fieri.

[Sidenote: X. Errores ante susceptam Evangelii doctrinam.]

18. Recreasti ergo me ab illa ægritudine, et salvum fecisti _filium ancillæ
tuæ_, tunc interim corpore, ut esset cui salutem meliorem atque certiorem
dares. Et jungebar etiam tunc Romæ falsis illis atque fallentibus sanctis:
non enim tantum Auditoribus eorum, quorum e numero erat etiam is in cujus
domo ægrotaveram et convalueram; sed eis etiam quos electos vocant. Adhuc
enim mihi videbatur non esse nos qui peccamus, sed nescio quam aliam in
nobis peccare naturam; et delectabat superbiam meam extra culpam esse; et
cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse, ut [Sidenote: Ps. 40,
5.]_sanares animam meam, quoniam peccabat tibi_; sed excusare eam amabam*,
et accusare nescio quid aliud, quod mecum esset, et ego non essem[113].
Verum autem totum ego eram, et adversum me impietas mea me diviserat: et id
erat peccatum insanabilius, quo me peccatorem non esse arbitrabar; et
exsecrabilis iniquitas te, Deus omnipotens, te in me* ad perniciem meam,
quam me a te ad salutem malle superari. Nondum ergo [Sidenote: Ps. 140, 3,
4. Sabat.]_posueras custodiam ori meo, et ostium continentiæ circum labia
mea, ut non declinaret cor meum in {75} verba maligna, ad excusandas
excusationes in peccatis, cum hominibus operantibus iniquitatem; et_ ideo
adhuc _combinabam cum electis eorum_*.

19. Sed tamen jam desperans in ea falsa doctrina me posse proficere; eaque
ipsa quibus si nihil melius reperirem, contentus esse decreveram, jam
remissius negligentiusque retinebam. Etenim suborta est etiam mihi
cogitatio, prudentiores cæteris fuisse illos philosophos, quos Academicos
appellant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant, nec aliquid veri ab
homine comprehendi posse decreverant. Ita enim et mihi liquido sensisse
videbantur, ut vulgo habentur[114], etiam illorum intentionem nondum
intelligenti. Nec dissimulavi eumdem hospitem meum reprimere a nimia
fiducia, quam sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus Manichæi libri
pleni sunt. Amicitia tamen eorum familiarius utebar, quam cæterorum hominum
qui in illa hæresi non fuissent. Nec eam defendebam pristina animositate;
sed tamen familiaritas {76} eorum, plures enim eos Roma occultat, pigrius
me[115] faciebat aliud quærere; præsertim desperantem in Ecclesia tua,
Domine coeli et terræ, creator omnium visibilium et invisibilium, posse
inveniri verum, unde me illi averterant: multumque mihi turpe videbatur,
credere figuram te habere humanæ carnis, et membrorum nostrorum lineamentis
corporalibus terminari. Et quoniam cum de Deo meo cogitare vellem, cogitare
nisi moles corporum[116] non noveram, neque enim videbatur mihi esse
quidquam quod tale non esset, ea maxima et prope sola causa erat
inevitabilis erroris mei.

20. Hinc enim et mali substantiam quamdam credebam esse talem, et habere
suam molem tetram et deformem; sive crassam, quam terram dicebant, sive
tenuem atque subtilem, sicut est aeris corpus; quam malignam mentem[117]
per illam terram repentem imaginantur. Et quia Deum bonum nullam malam
naturam creasse, qualiscumque pietas me credere cogebat; constituebam ex
adverso sibi duas moles, utramque infinitam, sed malam angustius[118],
bonam grandius. Et ex hoc initio pestilentioso me cætera sacrilegia
sequebantur. Cum enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem,
repercutiebar, quia non erat catholica fides quam esse arbitrabar. Et magis
pius mihi videbar, si te, Deus meus, cui confitentur ex me miserationes
tuæ, vel ex cæteris partibus infinitum crederem, quamvis ex una qua tibi
moles mali opponebatur, cogerer finitum fateri; quam si ex omnibus partibus
in corporis humani forma te opinarer finiri. Et melius mihi videbar credere
nullum malum te creasse; quod mihi nescienti non solum aliqua substantia,
sed etiam corporea videbatur, qui et mentem cogitare non noveram, nisi eam
subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur abs te*; quam
credere abs te esse qualem putabam naturam mali. Ipsum quoque Salvatorem
nostrum unigenitum tuum, tanquam de massa lucidissimæ molis tuæ[119]
porrectum ad nostram salutem, ita putabam, {77} ut aliud de illo non
crederem, nisi quod possem vanitate imaginari. Talem itaque naturam ejus
nasci non posse de Maria virgine arbitrabar, nisi carni concerneretur.
Concerni autem et non inquinari non videbam, quod mihi tale figurabam.
Metuebam itaque credere in carne natum[120], ne credere cogerer ex carne
inquinatum. Nunc spirituales tui blande et amanter ridebunt me, si has
confessiones meas legerint: sed tamen talis eram.

[Sidenote: XI. Qualiter Augustinus contulerit cum catholicis.]

21. Deinde quæ illi in Scripturis tuis reprehenderant*, defendi posse non
existimabam: sed aliquando sane cupiebam, cum aliquo illorum librorum
doctissimo conferre singula, et experiri quid inde sentiret. Jam enim
Helpidii cujusdam adversus eosdem Manichæos coram loquentis et disserentis
sermones, etiam apud Carthaginem movere me coeperant, cum talia de
Scripturis proferret, quibus resisti facile non posset, et imbecilla mihi
responsio videbatur istorum. Quam quidem non facile palam promebant, sed
nobis secretius, cum dicerent scripturas Novi Testamenti falsatas[121]
fuisse a nescio quibus, {78} qui Judæorum[122] legem inserere Christianæ
fidei voluerunt, atque ipsi incorrupta[123] exemplaria nulla proferrent.
Sed me maxime captum et offocatum quodammodo deprimebant corporalia
cogitantem moles illæ, sub quibus anhelans in auram tuæ veritatis liquidam
et simplicem respirare non poteram.

[Sidenote: XII. Fraus discipulorum Romæ in præceptores.]

22. Sedulo ergo agere coeperam, propter quod veneram, ut docerem Romæ artem
rhetoricam, et prius domi congregare aliquos, quibus et per quos
innotescere coeperam; et ecce cognosco alia Romæ fieri, quæ non patiebar in
Africa. Nam revera illas eversiones[124] a perditis adolescentibus ibi non
fieri manifestatum est mihi. Sed "subito," inquiunt, "ne mercedem magistro
reddant, conspirant multi adolescentes, et transferunt se ad alium;"
desertores fidei, et quibus præ pecuniæ charitate justitia vilis est.
[Sidenote: Ps. 138, 22.]_Oderat_ etiam istos _cor meum_, quamvis non
_perfecto odio_. Quod enim ab eis passurus eram, magis oderam fortasse,
quam eo quod cuilibet illicita faciebant. Certe tamen turpes sunt tales, et
_fornicantur abs te_, amando volatica ludibria temporum et lucrum luteum,
quod cum apprehenditur, manum inquinat; et amplectendo mundum fugientem,
contemnendo te manentem, et revocantem, et {79} ignoscentem redeunti ad te
meretrici animæ humanæ. Et nunc tales odi pravos et distortos, quamvis eos
corrigendos diligam, ut pecuniæ doctrinam ipsam, quam discunt, præferant,
ei vero te Deum veritatem et ubertatem certi boni et pacem castissimam. Sed
tunc eos magis pati nolebam malos propter me, quam fieri propter te bonos
volebam.

[Sidenote: XIII. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum; ab Ambrosio
suscipitur.]

23. Itaque posteaquam missum est a Mediolano Romam ad præfectum urbis, ut
illi civitati rhetoricæ magister provideretur, impertita etiam evectione
publica[125]; ego ipse ambivi per eosdem ipsos manichæis vanitatibus
ebrios, quibus ut carerem, ibam, sed utrique nesciebamus, ut dictione
proposita me probatum præfectus tunc Symmachus mitteret. Et veni Mediolanum
ad Ambrosium episcopum, in optimis notum orbi terræ, pium cultorem tuum;
cujus tunc eloquia strenue ministrabant adipem [Sidenote: Ps. 4, 8. 103,
15.]_frumenti_ tui, et lætitiam _olei_, et sobriam _vini_ ebrietatem populo
tuo. Ad eum autem ducebar abs te nesciens, ut per eum ad te sciens ducerer.
Suscepit me paterne ille homo Dei, et peregrinationem meam satis
episcopaliter dilexit. Et eum amare coepi, primo quidem non tanquam
doctorem veri, quod in Ecclesia tua prorsus desperabam, sed tanquam hominem
benignum in me. Et studiose audiebam disputantem in populo, non intentione
qua debui, sed quasi explorans ejus facundiam; utrum conveniret famæ suæ,
an major minorve proflueret, quam prædicabatur: et verbis ejus suspendebar
intentus; rerum autem incuriosus et contemptor astabam; et delectabar
suavitate sermonis, quanquam eruditioris, minus tamen hilarescentis atque
mulcentis quam Fausti erat, quod attinet ad dicendi modum. Cæterum rerum
ipsarum nulla comparatio: nam ille per manichæas fallacias aberrabat; iste
autem saluberrime docebat salutem. Sed [Sidenote: Ps. 118, 115.]_longe est
a peccatoribus salus_, qualis ego tunc aderam: et tamen propinquabam sensim
et nesciens*.

[Sidenote: XIV. Audito Ambrosio paulatim ab erroribus resipiscit.]

24. Cum enim non satagerem discere quæ dicebat, sed tantum quemadmodum
dicebat audire (ea mihi quippe jam {80} desperanti ad te viam patere
homini, inanis cura remanserat), veniebant in animum meum simul cum verbis
quæ diligebam, res etiam quas negligebam. Neque enim ea dirimere poteram.
Et dum cor aperirem ad excipiendum* quam diserte diceret, pariter intrabat
et quam vere diceret, gradatim quidem. Nam primo etiam ipsa defendi posse
mihi jam coeperant videri; et fidem catholicam, pro qua nihil posse dici
adversus oppugnantes Manichæos putaveram, jam non impudenter asseri
existimabam; maxime audito uno atque altero, et sæpius ænigmate soluto de
Scriptis veteribus; ubi, cum ad litteram acciperem, occidebar*
spiritaliter. Itaque plerisque illorum librorum expositis locis, jam
reprehendebam desperationem meam, illam duntaxat qua credideram Legem et
Prophetas detestantibus atque irridentibus[126] resisti omnino non posse.
Nec tamen jam ideo mihi catholicam viam tenendam esse sentiebam, quia et
ipsa poterat habere doctos assertores suos qui copiose et non absurde
objecta refellerent; nec ideo jam damnandum illud quod tenebam, quia
defensionis partes æquabantur. Ita enim Catholica non mihi victa videbatur,
ut nondum etiam victrix appareret.

25. Tunc vero fortiter intendi animum, si quo modo possem certis aliquibus
documentis Manichæos convincere falsitatis. Quod si possem spiritualem
substantiam cogitare, statim machinamenta illa omnia solverentur et
abjicerentur ex animo meo; sed non poteram. Verumtamen de ipso mundi hujus
corpore, omnique natura quam sensus carnis attingeret, multa probabiliora
plerosque sensisse philosophos, magis magisque considerans atque comparans,
judicabam. Itaque Academicorum more, sicut existimantur[127], dubitans de
omnibus atque inter omnia fluctuans, Manichæos quidem relinquendos esse
decrevi: non arbitrans eo ipso tempore dubitationis meæ in illa secta mihi
permanendum esse, cui jam nonnullos philosophos præponebam; quibus tamen
{81} philosophis, quod sine nomine salutari Christi essent, curationem
languoris animæ meæ committere omnino recusabam. Statui ergo tamdiu esse
catechumenus in catholica Ecclesia mihi a parentibus commendata, donec
aliquid certi eluceret quo cursum dirigerem.

       *       *       *       *       *

    Hanc vitæ partem summatim recenset Aug. in lib. de util. credendi (c.
    8.) si forsan Honorato viam eandem inire persuadeat: quædam autem habet
    illa narratio, quæ huic lucem affundant. "Edam tibi ut possum,
    cujusmodi viam usus fuerim, cum eo animo quærerem veram religionem, quo
    nunc exposui esse quærendam. Ut enim a vobis trans mare abscessi, jam
    cunctabundus atque hæsitans, quid mihi tenendum, quid dimittendum
    esset: quæ mihi cunctatio in dies major oboriebatur, ex quo illum
    hominem, cujus nobis adventus, ut nosti, ad explicanda omnia quæ nos
    movebant, quasi de cælo promittebatur, audivi, eumque excepta quadam
    eloquentiâ talem quales ceteros esse cognovi; rationem ipse mecum habui
    magnamque deliberationem jam in Italia constitutus, non utrum manerem
    in illa secta, in quam me incidisse poenitebat, sed quonam modo verum
    inveniendum esset, in cujus amorem suspiria mea nulli melius quam tibi
    nota sunt. Sæpe mihi videbatur non posse inveniri, magnique fluctus
    cogitationum mearum in Academicorum suffragium ferebantur. Sæpe rursus
    intuens quantum poteram, mentem humanam tam vivacem, tam sagacem, tam
    perspicacem, non putabam latere veritatem, nisi quod in ea quærendi
    modus lateret, eundemque ipsum modum ab aliqua divina auctoritate esse
    sumendum. Restabat quærere, quænam illa esset auctoritas; cum in tantis
    dissensionibus se quisque illam traditurum polliceretur. Occurrebat
    igitur inexplicabilis silva, cui demum inseri multum pigebat; atque
    inter hæc sine ulla requie, cupiditate reperiendi veri animus
    agitabatur. Dissuebam me tamen magis magisque ab istis, quos jam
    deserere proposueram. Restabat autem aliud nihil in tantis periculis,
    quam ut divinam providentiam lacrymosis et miserabilibus vocibus, ut
    opem mihi ferret, deprecarer. Atque id sedulo faciebam: et jam fere me
    commoverant nonnulæ disputationes Mediolanensis episcopi, ut non sine
    spe aliqua de ipsa vetere Testamento multa quærere cuperem, quæ, ut
    scis, male nobis commendata exsecrabamur. Decreveramque tamdiu esse
    catechumenus in Ecclesia, cui traditus a parentibus eram, donec aut
    invenirem quod vellem, aut mihi persuaderem non esse quærendum.
    Opportunissimum ergo me ac valde docilem tunc invenire posset, si
    fuisset qui posset docere.

       *       *       *       *       *


{82}

LIBER SEXTUS.

    Monnicæ matris ejus, adventus, et pium erga Ambrosium obsequium.
    Ambrosii mores et vitæ habitus. Aug. annum ætatis agens trigesimum,
    Ambrosii conciones frequentat, et doctrinam Catholicam a Manichæis
    falso insimulari clarius intelligit; fidei tamen naturam et utilitates
    haud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapitur, dum de vita
    melius instituenda deliberat; mortis quoque ac judicii metu perculsus,
    ad vitæ conversionem in dies accenditur.

[Sidenote: I. Augustinus nec Manichæus nec catholicus.]

1. Spes mea a juventute mea, ubi mihi eras, et quo recesseras? An vero non
tu feceras me, et discreveras me a quadrupedibus et volatilibus coeli?
Sapientiorem me feceras, et [Sidenote: Is. 50, 10. Ps. 34, 6.] _ambulabam
per tenebras et lubricum_, et quærebam te foris[128] a me, et non
inveniebam Deum cordis mei; et veneram in profundum maris, et diffidebam et
desperabam de inventione veri. Jam venerat ad me mater pietate fortis,
terra marique me sequens, et in periculis omnibus de te secura. Nam et per
marina discrimina ipsos nautas consolabatur, a quibus rudes abyssi
viatores, cum perturbantur, consolari solent; pollicens eis perventionem
cum salute, quia hoc ei tu per visum pollicitus eras. Et invenit me
periclitantem quidem graviter desperatione indagandæ veritatis. Sed tamen
ei cum indicassem, non me quidem jam esse manichæum, sed neque catholicum
christianum, non, quasi inopinatum aliquid audierit, exsilivit lætitia; cum
jam secura fieret ex ea parte miseriæ meæ, in qua me tanquam mortuum sed
resuscitandum tibi flebat, et [Sidenote: Luc. 7, 14. 15.]_feretro_
cogitationis _efferebat_, ut diceres filio viduæ: _Juvenis_, _tibo dico_,
_surge_; et revivisceret et _inciperet loqui, et traderes illum matri suæ_.
Nulla ergo turbulenta exsultatione trepidavit cor ejus, cum audisset ex
tanta parte jam factum quod tibi quotidie plangebat ut fieret; veritatem me
nondum adeptum, sed falsitati jam ereptum: imo vero quia certa erat, et
quod restabat te daturum, qui totum {83} promiseras; placidissime et
pectore pleno fiduciæ respondit mihi, credere se in Christo, quod priusquam
de hac vita emigraret, me visura esset fidelem catholicum. Et hoc quidem
mihi. Tibi autem, fons misericordiarum, preces et lacrymas densiores*, ut
accelerares adjutorium tuum et illuminares tenebras meas; et studiosius ad
Ecclesiam currere, et in Ambrosium* ora suspendi, [Sidenote: Joh. 4,
14.]_ad fontem salientis aquæ in vitam æternam_. Diligebat autem illum
virum [Sidenote: Gal. 4, 14.]_sicut angelum Dei_, quod per illum cognoverat
me interim ad illam ancipitem fluctuationem jam esse perductum, per quam
transiturum me ab ægritudine ad sanitatem, intercurrente arctiore
periculo*, quasi per accessionem quam criticam medici vocant, certa
præsumebat.

[Sidenote: II. Epulæ et synaxis apud sepulcra martyrum.]

2. Itaque cum ad Memorias[129] sanctorum, sicut in Africa solebat, pultes
et panem et merum attulisset, atque ab ostiario prohiberetur; ubi hoc
episcopum vetuisse cognovit, tam pie atque obedientur amplexa est, ut ipse
mirarer* quam facile accusatrix potius consuetudinis suæ, quam disceptatrix
illius prohibitionis effecta sit. Non enim obsidebat spiritum ejus
vinolentia, eamque stimulabat in odium veri amor vini, sicut plerosque
mares et feminas, qui ad canticum sobrietatis, sicut ad potionem aquatam
madidi nauseant. Sed illa cum attulisset canistrum cum solemnibus epulis
prægustandis atque largiendis, plus etiam quam unum pocillum* pro suo
palato satis sobrio temperatum, unde dignationem sumeret, non ponebat. Et
si multæ essent, quæ illo modo videbantur {84} honorandæ, memoriæ
defunctorum; idem ipsum unum, quod ubique poneret, circumferebat; quo jam
non solum aquatissimo, sed etiam tepidissimo* cum suis præsentibus per
sorbitiones exiguas partiretur: quia pietatem ibi quærebat, non voluptatem.
Itaque ubi comperit a præclaro prædicatore atque antistite pietatis
præceptum esse ista non fieri, nec ab eis qui sobrie facerent, ne ulla
occasio se ingurgitandi daretur ebriosis[130], et quia illa quasi
parentalia superstitioni gentilium essent simillima; abstinuit se
libentissime: et pro canistro pleno terrenis fructibus, plenum
purgatioribus votis pectus ad memorias martyrum afferre didicerat; ut et
quod posset daret egentibus, et sic communicatio[131] Dominici corporis
illic celebraretur, cujus passionis imitatione immolati et coronati sunt
martyres. Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus, et ita est in conspectu
tuo de hac re cor meum, non facile fortasse de hac amputanda consuetudine
matrem meam fuisse cessuram, si ab alio prohiberetur, quem non sicut
Ambrosium diligebat, quem propter salutem meam maxime diligebat; eam vero
ille propter ejus religiosissimam conversationem, qua in bonis operibus tam
[Sidenote: Rom. 12, 11.]_fervens spiritu_ frequentabat ecclesiam: ita ut
sæpe erumperet, cum me videret, in ejus prædicationem*, gratulans mihi quod
talem matrem haberem; nesciens qualem illa me filium, qui dubitabam de
illis omnibus, et inveniri posse _viam vitæ_ minime putabam.

[Sidenote: III. Occupationes et studia Ambrosii.]

3. Nec jam ingemiscebam orando ut subvenires mihi; sed ad quærendum
intentus, et ad disserendum inquietus erat animus meus. Ipsumque Ambrosium
felicem quemdam hominem secundum sæculum opinabar, quem sic tantæ
potestates honorarent; cælibatus tantum ejus mihi laboriosus videbatur.
Quid autem ille spei gereret, et adversus ipsius excellentiæ tentamenta
quid luctaminis haberet, quidve solaminis in adversis, et occultum os ejus
quod erat in corde ejus, quam sapida gaudia de pane tuo ruminaret[132]; nec
{85} conjicere noveram, nec expertus eram: nec ille sciebat æstus meos, nec
foveam periculi mei. Non enim quærere ab eo poteram quod volebam, sicut
volebam, secludentibus me ab ejus aure atque ore catervis negotiosorum
hominum, quorum infirmitatibus serviebat. Cum quibus quando non erat, quod
per exiguum temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis,
aut lectione animum. Sed cum legebat, oculi ducebantur per paginas, et cor
intellectum rimabatur, vox autem et lingua quiescebant. Sæpe cum adessemus,
non enim vetabatur quisquam ingredi, aut ei venientem nuntiari mos erat;
sic eum legentem vidimus tacite, et aliter nunquam: sedentesque in diuturno
silentio (quis enim tam intento esse oneri auderet?) discedebamus, et
conjectabamus eum parvo ipso tempore, quod reparandæ menti suæ
nanciscebatur, feriatum ab strepitu causarum alienarum, nolle in aliud
avocari; et cavere fortasse ne auditore suspenso et intento, si qua
obscurius posuisset ille quem legeret, etiam exponere necesse esset; aut de
aliquibus difficilioribus disceptare quæstionibus, atque huic operi
temporibus impensis, minus quam vellet voluminum evolveret: quanquam et
causa servandæ vocis, quæ illi facillime obtundebatur, poterat esse justior
tacite legendi. Quolibet tamen animo id ageret, bono utique ille vir
agebat.

4. Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quæ cupiebam de tam
sancto oraculo tuo pectore illius, nisi cum aliquid breviter esset
audiendum. Æstus autem illi mei otiosum eum valde, cui refunderentur,
requirebant, nec unquam inveniebant. Et eum quidem in populo [Sidenote: 2
Tim. 2, 15.]_verbum veritatis recte tractantem_ omni die dominico audiebam;
et magis magisque mihi confirmabatur omnes versutarum calumniarum nodos,
quos illi deceptores nostri adversus divinos Libros innectebant, posse
dissolvi. Ubi vero etiam comperi ad imaginem tuam hominem a te factum, a
spiritualibus filiis tuis quos de matre Catholica per gratiam regenerasti,
non sic {86} intelligi ut humani corporis forma te terminatum crederent
atque cogitarent: quanquam quomodo se haberet spiritualis substantia, ne
quidem tenuiter atque in ænigmate suspicabar; tamen gaudens erubui non me
tot annos adversus catholicam fidem, sed contra carnalium cogitationum
figmenta latrasse. Eo quippe temerarius et impius fueram, quod ea quæ
debebam quærendo dicere* accusando dixeram. Tu enim, altissime et proxime,
secretissime et præsentissime, cui membra non sunt alia majora et alia
minora, sed ubique totus es, et nusquam locorum es; non es utique forma
ista corporea: tamen _fecisti hominem ad imaginem tuam_; et ecce ipse a
capite usque ad pedes in loco est.

[Sidenote: IV. Doctrinam Ecclesiæ Ambrosio concionante intelligit.]

5. Cum ergo nescirem quomodo hæc subsisteret imago tua, pulsans* proponerem
quomodo credendum esset, non insultans opponerem quasi ita creditum esset:
tanto igitur acrior cura rodebat intima mea quid certi retinerem, quanto me
magis pudebat tam diu illusum et deceptum promissione certorum, puerili
errore et animositate, tam multa incerta quasi certa garrisse. Quod enim
falso essent, postea mihi claruit. Certum tamen erat quod incerta essent,
et a me aliquando pro certis habita fuissent, cum Catholicam tuam cæcis
contentionibus accusarem, etsi nondum compertam vera docentem, non tamen ea
docentem quæ graviter accusabam. Itaque confundebar, et convertebar: et
gaudebam, Deus meus, quod Ecclesia* unica corpus Unici tui, in qua mihi
nomen Christi infanti est inditum, non saperet infantiles nugas; neque hoc
haberet in doctrina sua sana, quod te creatorem omnium in spatium loci
quamvis summum et amplum, tamen undique terminatum membrorum humanorum
figura contruderet.

6. Gaudebam etiam quod vetera scripta Legis et Prophetarum jam non illo
oculo mihi legenda proponerentur, quo antea videbantur absurda, cum
arguebam tanquam ita sentientes sanctos tuos; verum autem non ita
sentiebant: et tanquam regulam diligentissime commendaret, sæpe in
popularibus sermonibus suis dicentem Ambrosium lætus audiebam, [Sidenote: 2
Cor. 3, 6.]_Littera occidit; spiritus autem vivificat_: cum ea quæ ad
litteram perversitatem docere videbantur, remoto mystico velamento
spiritualiter aperiret, non dicens quod me offenderet, quamvis ea diceret,
quæ utrum vera essent adhuc ignorarem. Tenebam enim cor meum ab omni
assensione, timens præcipitium; et {87} suspendio magis necabar. Volebam
enim eorum quæ non viderem ita me certum fieri, ut certus essem quod septem
et tria decem sint. Neque enim tam insanus eram, ut ne hoc quidem putarem
posse comprehendi; sed sicut hoc, ita cætera cupiebam, sive corporalia quæ
coram sensibus meis non adessent; sive spiritualia, de quibus cogitare nisi
corporaliter nesciebam. Et sanari credendo poteram[133], ut purgatior acies
mentis meæ dirigeretur aliquo modo in veritatem tuam semper manentem, et ex
nullo deficientem. Sed sicut evenire assolet ut malum medicum expertus,
etiam bono timeat se committere; ita erat valetudo animæ meæ, quæ utique
nisi credendo sanari non poterat, et ne falsa crederet, curari recusabat;
resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei confecisti, et sparsisti
super morbos orbis terrarum, et tantam illis auctoritatem tribuisti.

[Sidenote: V. De sacrorum Librorum auctoritate et necessario usu.]

7. Ex hoc tamen quoque jam præponens doctrinam catholicam, modestius ibi
minimeque fallaciter sentiebam juberi ut crederetur quod non demonstrabatur
(sive esset quid, sed cui forte non esset, sive nec quid esset[134]), quam
illic temeraria pollicitatione scientiæ credulitatem irrideri; et postea
tam multa fabulosissima et absurdissima, quia demonstrari non poterant,
credenda imperari[135]. Deinde paulatim tu, Domine, {88} manu mitissima et
misericordissima pertractans et componens cor meum, consideranti quam
innumerabilia crederem quæ non viderem*, neque cum gererentur adfuissem;
sicut tam multa in historia gentium[136], tam multa de locis atque urbibus
quæ non videram, tam multa amicis, tam multa medicis, tam multa hominibus
aliis atque aliis; quæ nisi crederentur, omnino in hac vita nihil
ageremus[137]; postremo, quam inconcusse fixum {89} fide retinerem, de
quibus parentibus ortus essem, quod scire non possem, nisi audiendo
credidissem: persuasisti mihi, non qui crederent Libris tuis, quos tanta in
omnibus fere gentibus auctoritate fundasti[138]; sed qui non crederent esse
culpandos, nec audiendos esse, si qui forte mihi dicerent: Unde scis illos
Libros unius veri et veracissimi Dei spiritu esse humano generi
ministratos? Idipsum enim maxime credendum erat, quoniam nulla pugnacitas
calumniosarum quæstionum, per tam multa quæ legeram inter se confligentium
philosophorum, extorquere mihi potuit ut aliquando non crederem, te esse
quidquid esses quod ego nescirem; aut administrationem rerum humanarum ad
te pertinere.

8. Sed id credebam aliquando robustius, aliquando exilius; semper tamen
credidi et esse te, et curam nostri gerere; etiamsi ignorabam vel quid
sentiendum esset de substantia tua, vel quæ via duceret aut reduceret ad
te. Ideoque cum essemus infirmi ad inveniendam liquida ratione veritatem,
et ob hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum Litterarum; jam credere
coeperam nullo modo te fuisse tributurum tam excellentem illi Scripturæ per
omnes jam terras auctoritatem, nisi et per ipsam tibi credi, et per ipsam
te quæri voluisses. Jam enim absurditatem quæ me in illis Litteris solebat
offendere, cum multa ex eis probabiliter exposita audissem, ad
sacramentorum altitudinem referebam: eoque mihi illa venerabilior et
sacrosancta fide dignior apparebat auctoritas, quo et omnibus ad legendum
esset in promptu, et secreti sui dignitatem in intellectu profundiore
servaret; verbis apertissimis et humillimo genere loquendi se cunctis
præbens, et exercens intentionem eorum, qui non sunt leves corde: ut
exciperet omnes populari sinu, et per angusta foramina paucos ad te
trajiceret, multo tamen plures, quam si nec tanto apice auctoritatis
emineret, nec turbas gremio sanctæ humilitatis hauriret. Cogitabam hæc, et
aderas mihi; suspirabam, et audiebas me: fluctuabam, et gubernabas me; ibam
per viam sæculi latam, nec deserebas.

{90}

[Sidenote: VI. De miseria ambitiosorum, adducto exemplo mendici lætantis].

9. Inhiabam honoribus, lucris, conjugio; et tu irridebas. Patiebar in eis
cupiditatibus amarissimas difficultates, te propitio tanto magis, quanto
minus sinebas mihi dulcescere quod non eras tu. Vide cor meum, Domine, qui
voluisti ut hoc recordarer et confiterer tibi. Nunc tibi inhæreat anima
mea, quam de visco tam tenaci mortis exuisti. Quam misera erat! et sensum
vulneris tu pungebas, ut relictis omnibus converteretur ad te qui es super
omnia, et sine quo nulla essent omnia; converteretur, et sanaretur. Quam
ergo miser eram, et quomodo egisti ut sentirem miseriam meam, die illo quo
cum pararem recitare Imperatori laudes[139], quibus plura mentirer, et
mentienti faveretur ab scientibus, easque curas anhelaret cor meum, et
cogitationum tabificarum febribus æstuaret; transiens per quemdam vicum
Mediolanensem, animadverti pauperem mendicum, jam credo saturum, jocantem
atque lætantem: et ingemui, et locutus sum cum amicis qui mecum erant,
multos dolores insaniarum nostrarum; quia omnibus talibus conatibus
nostris, qualibus tunc laborabam, sub stimulis cupiditatum trahens
infelicitatis meæ sarcinam, et trahendo exaggerans, nihil vellemus aliud
nisi ad securam lætitiam pervenire, quo nos mendicus ille jam præcessisset,
nunquam fortasse illuc venturos! Quod enim jam ille pauculis et emendicatis
nummulis adeptus erat, ad hoc ego tam ærumnosis anfractibus et circuitibus
ambiebam, ad lætitiam scilicet temporalis felicitatis. Non enim verum
gaudium habebat, sed et ego illis ambitionibus multo falsius quærebam. Et
certe ille lætabatur, ego anxius eram; securus ille, ego trepidus. Et si
quisquam percontaretur me, utrum mallem exsultare an metuere; responderem,
Exsultare. Rursus si interrogaret, utrum me talem mallem qualis ille, an
qualis ego tunc essem; meipsum curis timoribusque confectum eligerem: sed
perversitate; numquid veritate? Neque enim eo me præponere illi debebam,
quo doctior eram, quoniam non inde gaudebam, sed placere inde quærebam
hominibus; non ut eos docerem, sed tantum ut placerem. Propterea et tu
baculo disciplinæ tuæ [Sidenote: Ps. 41, 11. v. Sabat.]_confringebas ossa
mea_.

10. Recedant ergo ab anima mea qui dicunt ei: Interest unde {91} quis
gaudeat. Gaudebat mendicus ille vinolentia; tu gaudere cupiebas gloria. Qua
gloria, Domine? Quas non est in te. Nam sicut illud verum gaudium non erat,
ita nec illa vera gloria; et amplius vertebat mentem meam. Et ille ipsa
nocte digesturus erat ebrietatem suam; ego cum mea dormieram et surrexeram,
et dormiturus et surrecturus eram; vide quot diebus. Interest vero unde
quis gaudeat, scio, et gaudium spei fidelis incomparabiliter distat ab illa
vanitate; sed et tunc distabat inter nos. Nimirum quippe ille felicior
erat, non tantum quod hilaritate perfundebatur, cum ego curis eviscerarer;
verum etiam, quod ille bene optando acquisiverat vinum, ego mentiendo
quærebam typhum. Dixi tunc multa in hac sententia charis meis, et sæpe
advertebam in his quomodo mihi esset; et inveniebam male mihi esse, et
dolebam et conduplicabam ipsum male. Et si quid arrisisset prosperum,
tædebat apprehendere, quia pene priusquam teneretur, avolabat.

[Sidenote: VII. Alypium a Circensium insania convertit.]

11. Congemiscebamus in iis qui simul amice vivebamus, et maxime ac
familiarissime cum Alypio et Nebridio ista colloquebar: quorum Alypius ex
eodem, quo ego, ortus erat municipio, parentibus primatibus municipalibus,
me minor natu. Nam et studuerat apud me, cum in nostro docere coepi oppido,
et postea Carthagini: et diligebat me multum, quod ei bonus et doctus
viderer; et ego illum, propter magnam virtutis indolem, quæ in non magna
ætate satis eminebat. Gurges tamen morum Carthaginensium, quibus nugatoria
fervent spectacula, absorbuerat eum in insaniam Circensium: sed cum in eo
miserabiliter volveretur, ego autem rhetoricam ibi professus publica schola
uterer, nondum me audiebat ut magistrum, propter quamdam simultatem quæ
inter me et patrem ejus erat exorta, et compereram quod circum
exitiabiliter amaret, et graviter angebar, quod tantam spem perditurus, vel
etiam perdidisse mihi videbatur. Sed monendi eum et aliqua coercitione
revocandi nulla erat copia, vel amicitiæ benevolentia, vel jure magisterii.
Putabam enim eum de me cum patre sentire; ille vero non sic erat. Itaque
postposita in hac re patris voluntate, salutare me coeperat, veniens in
auditorium meum, et audire aliquid atque abire.

12. Sed enim de memoria mihi lapsum erat agere cum illo, ne vanorum ludorum
cæco et præcipiti studio tam bonum {92} interimeret ingenium. Verum autem,
Domine, tu qui præsides gubernaculis omnium quæ creasti, non eum oblitus
eras futurum inter filios tuos antistitem sacramenti tui; et ut aperte tibi
tribueretur ejus correctio, per me quidem illam, sed nescientem operatus
es. Nam quodam die cum sederem loco solito, et coram me adessent discipuli,
venit, salutavit, sedit, atque in ea quæ agebantur animum intendit: et
forte lectio in manibus erat, quam dum exponerem, et opportune mihi
adhibenda videretur similitudo Circensium, quo illud quod insinuabam et
jucundius et planius fieret, cum irrisione mordaci eorum quos illa
captivasset insania; tu scis, Deus noster, quod tunc de Alypio ab illa
peste sanando non cogitaverim. At ille in se rapuit, meque illud non nisi
propter se dixisse credidit. Et quod alius acciperet ad succensendum mihi,
accepit honestus adolescens ad succensendum sibi, et ad me ardentius
diligendum. Dixeras enim tu jam olim, et innexueras Litteris tuis:
[Sidenote: Prov. 9, 8.]_Corripe sapientem, et amabit te_. At ego illum jam
non corripueram; sed utens tu omnibus, et scientibus et nescientibus,
ordine quo nosti, et ille ordo justus est, [Sidenote: Is. 6, 6.]de corde et
lingua mea carbones ardentes operatus es, quibus mentem spei bonæ adureres
tabescentem, ac sanares. Taceat laudes tuas qui miserationes tuas non
considerat, quæ tibi de medullis meis confitentur. Etenim ille post illa
verba proripuit se ex fovea tam alta, qua libenter demergebatur, et cum
miserabili voluptate* cæcabatur; et excussit animum forti temperantia, et
resiluerunt omnes Circensium sordes ab eo, ampliusque illuc non accessit.
Deinde patrem reluctantem evicit, ut me magistro uteretur: cessit ille
atque concessit. Et audire me rursus incipiens, illa mecum superstitione
involutus est, amans in Manichæis ostentationem[140] continentiæ, quam
veram et germanam putabat. Erat autem illa vecors et seductoria, [Sidenote:
Prov. 6, 26. Sabat.]_pretiosas animas captans_, nondum virtutis {93}
altitudinem scientes tangere, et superficie decipi faciles, sed tamen
adumbratæ simulatæque virtutis.

[Sidenote: VIII. Alypius capitur insania ludorum gladiatoriorum, a quibus
antea abhorruerat.]

13. Non sane relinquens incantatam sibi a parentibus terrenam viam, Romam
præcesserat, ut jus disceret; et ibi gladiatorii spectaculi hiatu
incredibili et incredibiliter abreptus est. Cum enim aversaretur et
detestaretur talia, quidam ejus amici et condiscipuli, cum forte de prandio
redeuntibus pervius esset*, recusantem vehementer et resistentem, familiari
violentia duxerunt in amphitheatrum, crudelium et funestorum ludorum
diebus, hæc dicentem: "Si corpus meum in illum locum trahitis, et ibi
constituitis; numquid et animum et oculos meos in illa spectacula potestis
intendere? Adero itaque absens, ac sic et vos et illa superabo." Quibus
auditis, illi nihilo secius eum adduxerunt secum, idipsum forte explorare
cupientes, utrum posset efficere. Quo ubi ventum est, et sedibus quibus
potuerunt locati sunt, fervebant omnia immanissimis voluptatibus. Ille
clausis foribus oculorum, interdixit animo ne in tanta mala procederet;
atque utinam et aures obturavisset! Nam quodam pugnæ casu, cum clamor
ingens totius populi vehementer eum pulsasset, curiositate victus, et quasi
paratus quidquid illud esset, etiam visum contemnere et vincere, aperuit
oculos; et percussus est graviore vulnere in anima, quam ille in corpore,
quem cernere concupivit; ceciditque miserabilius quam ille quo cadente
factus est clamor qui per ejus aures intravit, et reseravit ejus lumina, ut
esset qua feriretur et dejiceretur audax adhuc potius quam fortis animus,
et eo infirmior quo de se præsumpserat, qui debuit de te. Ut enim vidit
illum sanguinem, immanitatem simul ebibit, et non se avertit, sed fixit
aspectum; et hauriebat furias, et nesciebat, et delectabatur scelere
certaminis, et cruenta voluptate inebriabatur. Et non erat jam ille qui
venerat, sed unus de turba ad quam venerat, et verus eorum socius, a quibus
adductus erat. Quid plura? Spectavit, clamavit, exarsit, abstulit inde
secum insaniam qua stimularetur redire, non tantum cum illis a quibus prius
abstractus est; sed etiam præ illis, et alios trahens. Et inde tamen manu
validissima et misericordissima eruisti eum tu, et docuisti non sui habere,
sed tui fiduciam; sed longe postea.

[Sidenote: IX. Alypius ut fur apprehenditur]

14. Verumtamen jam hoc ad medicinam futuram in ejus memoria reponebatur.
Nam et illud, quod cum adhuc studeret {94} jam me audiens apud Carthaginem,
et medio die cogitaret in foro quod recitaturus erat, sicuti exerceri
scholastici solent, sivisti eum comprehendi ab æditimis fori tanquam furem.
Non arbitror aliam ob causam te permisisse, Deus noster, nisi ut ille
vir[141] tantus futurus jam inciperet discere, quam non facile in
dignoscendis causis homo ab homine damnandus esset temeraria credulitate.
Quippe ante tribunal deambulabat solus cum tabulis ac stilo, cum ecce
adolescens quidam ex numero scholasticorum fur verus, securim clanculo
apportans, illo non sentiente ingressus est ad cancellos plumbeos qui vico
argentario desuper præminent, et præcidere plumbum coepit. Sono autem
securis audito submurmuraverunt argentarii qui subter erant, et miserunt
qui apprehenderent quem forte invenissent. Quorum vocibus auditis, relicto
instrumento ille discessit, timens ne cum eo teneretur. Alypius autem qui
non viderat intrantem, exeuntem sensit, et celeriter vidit abeuntem: et
causam scire cupiens ingressus est locum, et inventam securim stans atque
admirans considerabat. Cum ecce illi qui missi fuerant, reperiunt eum solum
ferentem ferrum cujus sonitu exciti venerant: tenent, attrahunt;
congregatis inquilinis fori, tanquam furem manifestum se comprehendisse
gloriantur, et inde offerendus judici ducebatur.

15. Sed hactenus docendus fuit. Statim enim, Domine, subvenisti innocentiæ
cujus testis eras tu solus. Cum enim duceretur vel ad custodiam, vel ad
supplicium, fit eis obviam quidam architectus cujus maxima erat cura
publicarum fabricarum. Gaudent illi eum potissimum occurrisse, cui solebant
in suspicionem venire ablatarum rerum quæ perissent de foro, ut quasi
tandem ille cognosceret a quibus hæc fierent. Verum autem viderat homo sæpe
Alypium in domo cujusdam senatoris {95} ad quem salutandum ventitabat:
statimque cognitum manu apprehensa semovit a turbis, et tanti mali causam
quærens, quid gestum esset audivit; omnesque tumultuantes qui aderant et
minaciter frementes jussit venire secum. Et venerunt ad domum illius
adolescentis qui rem commiserat. Puer vero erat ante ostium, et tam parvus
erat ut nihil exinde domino suo metuens, facile posset totum indicare: cum
eo quippe in foro fuit pedissequus. Quem posteaquam recoluit Alypius,
architecto intimavit. At ille securim demonstravit puero, quærens ab eo
cujus esset. Qui confestim, Nostra, inquit: deinde interrogatus aperuit
cætera. Sic in illam domum translata causa, confusisque turbis quæ de illo
triumphare jam coeperant, futurus dispensator[142] verbi tui, et multarum
in Ecclesia tua causarum examinator, experientior instructiorque discessit.

[Sidenote: X. De integritate Alypii et adventu Nebridii.]

16. Hunc ergo Romæ inveneram, et adhæsit mihi fortissimo vinculo, mecumque
Mediolanum profectus est, ut nec me deseret, et de jure quod didicerat
aliquid ageret, secundum votum magis parentum quam suum. Et ter* jam
assederat mirabili continentia cæteris, cum ille magis miraretur eos qui
aurum innocentiæ præponerent. Tentata est quoque ejus indoles, non solum
illecebra cupiditatis, sed etiam stimulo timoris. Romæ assidebat comiti
largitionum Italicianarum*.[143] Erat eo tempore quidam potentissimus
senator, cujus et beneficiis obstricti multi et terrori subditi erant.
Voluit sibi licere nescio quid ex more potentiæ suæ, quod esset per leges
illicitum; restitit Alypius: promissum est præmium; irrisit animo: prætentæ
minæ; calcavit: mirantibus omnibus inusitatam animam, quæ hominem tantum,
et innumerabilibus præstandi nocendique modis ingenti fama celebratum, vel
amicum non optaret, vel non formidaret inimicum. Ipse {96} autem judex, cui
consiliarius erat, quamvis et ipse fieri nollet, non tamen aperte
recusabat: sed in istum causam transferens, ab eo se non permitti
asserebat; quia et revera si ipse faceret, iste discederet. Hoc solo autem
pene jam illectus erat studio litterario, ut pretiis prætorianis[144]
codices sibi conficiendos curaret: sed consulta justitia deliberationem in
melius vertit; utiliorem judicans æquitatem qua prohibebatur, quam
potestatem qua sinebatur. Parvum est hoc; sed [Sidenote: Luc. 16,
10-12.]_qui in parvo fidelis est, et in magno fidelis est_. Nec ullo modo
erit inane, quod de tuæ Veritatis ore processit: _Si in injusto mammona
fideles non fuistis; quod verum est, quis credet vobis? Et si in alieno
fideles non fuistis; quod vestrum est, quis dabit vobis?_ Talis ille tunc
inhærebat mihi, mecumque nutabat in consilio, quisnam esset tenendus vitæ
modus.

17. Nebridius etiam qui relicta patria vicina Carthagini, atque ipsa
Carthagine ubi frequentissimus erat, relicto rure paterno optimo, relicta
domo et non secutura matre, nullam ob aliam causam Mediolanum venerat, nisi
ut mecum viveret in flagrantissimo studio[145] veritatis atque sapientiæ:
pariter suspirabat, pariterque fluctuabat, beatæ vitæ inquisitor ardens, et
quæstionum difficillimarum scrutator acerrimus. Et erant ora trium
egentium, et inopiam suam sibimet invicem anhelantium, et [Sidenote: Ps.
144, 15.]_a te exspectantium, ut dares eis escam in tempore opportuno_. Et
in omni amaritudine quæ nostros sæculares actus de misericordia tua
sequebatur, intuentibus nobis finem cur ea pateremur, occurrebant tenebræ;
et aversabamur* gementes, et dicebamus: Quamdiu hæc? Et hoc crebro
dicebamus; et dicentes non relinquebamus ea; quia non elucebat certum
aliquid quod illis relictis apprehenderemus.

[Sidenote: XI. Anxius Augustinus de instituenda vita deliberat.]

18. Et ego maxime mirabar, satagens et recolens, quam longum tempus esset
ab undevigesimo anno ætatis meæ, quo fervere coeperam studio sapientiæ;
disponens, ea inventa, relinquere omnes vanarum cupiditatum spes inanes et
insanias mendaces: et ecce jam tricenariam ætatem gerebam, in eodem luto
hæsitans aviditate fruendi præsentibus, fugientibus {97} et dissipantibus
me, dum dico: Cras inveniam; ecce manifestum apparebit, et tenebo: ecce
Faustus veniet, et exponet omnia. O magni viri Academici! nihil ad agendam
vitam certi comprehendi potest. Imo quæramus diligentius, et non
desperemus. Ecce jam non sunt absurda in Libris ecclesiasticis quæ absurda
videbantur, et possunt aliter atque honeste intelligi. Figam pedes in eo
gradu in quo puer a parentibus eram positus, donec inveniatur perspicua
veritas. Sed ubi quæretur? quando quæretur? Non vacat Ambrosio, non vacat
legere. Ubi ipsos codices quærimus? unde, aut quando comparamus? a quibus
sumimus? Deputentur tempora, distribuantur horæ pro salute animæ. Magna
spes oborta est: non docet catholica fides quod putabamus, et vani
accusabamus; nefas habent docti ejus credere Deum figura humani corporis
terminatum: et dubitamus pulsare quo aperiantur cætera? Antemeridianis
horis* discipuli occupant: cæteris quid facimus? cur non id agimus? Sed
quando salutamus amicos majores, quorum suffragiis opus habemus? quando
præparamus quod emant scholastici? quando reparamus nos ipsos, relaxando
animo ab intentione curarum?

19. Pereant omnia, et dimittamus hæc vana et inania: conferamus nos ad
solam inquisitionem veritatis. Vita* misera est; mors incerta. Si subito
obrepit, quomodo hinc exibimus? et ubi nobis discenda sunt quæ hic
negleximus, ac* non potius hujus negligentiæ supplicia luenda? Quid, si
mors ipsa omnem curam sensu amputabit et finiet? Ergo et hoc quærendum. Sed
absit ut ita sit. Non vacat, non est inane quod tam eminens culmen
auctoritatis christianæ fidei toto orbe diffunditur[146]. Nunquam tanta et
talia pro nobis divinitus agerentur, si morte corporis etiam vita animæ
consumeretur. Quid cunctamur igitur relicta spe sæculi, conferre nos totos
ad quærendum Deum et vitam beatam? Sed exspecta: jucunda sunt etiam ista;
habent non parvam dulcedinem suam: non {98} facile ab eis præcidenda est
intentio, quia turpe est ad ea rursum redire. Ecce jam quantum est, ut
impetretur aliquis honor? et quid amplius in his desiderandum? Suppetit
amicorum majorum copia: ut nihil aliud, et multum festinemus, vel
præsidatus dari potest; et ducenda uxor cum aliqua pecunia, ne sumptum
nostrum gravet[147]; et ille erit modus cupiditatis. Multi magni viri et
imitatione dignissimi, sapientiæ studio cum conjugibus dediti fuerunt.

20. Cum hæc dicebam, et alternabant hi venti et impellebant huc atque illuc
cor meum, transibant tempora, et tardabam converti ad Dominum, et
differebam de die in diem vivere in te, et non differebam quotidie in
memetipso mori. Amans beatam vitam, timebam illam in sede sua; et ab ea
fugiens, quærebam eam. Putabam enim me miserum fore nimis, si feminæ
privarer amplexibus[148]; et medicinam misericordiæ tuæ ad eamdem
infirmitatem sanandam non cogitabam, quia expertus non eram; et propriarum
virium credebam esse continentiam, quarum mihi non eram conscius, cum tam
stultus essem ut nescirem, sicut scriptum est, _neminem posse esse
continentem, nisi tu dederis_. Utique dares, si gemitu interno pulsarem
aures tuas, et fide solida in te jactarem curam meam.

[Sidenote: XII. Contentio inter Alypium et Augustinum de matrimonio et
coelibatu.]

21. Prohibebat me sane Alypius ab uxore ducenda, cantans* nullo modo nos
posse securo otio simul in amore sapientiæ vivere, sicut jam diu
desideraremus, si id fecissem. Erat enim ipse in ea re etiam tunc
castissimus, ita ut mirum esset; quia vel experientiam concubitus ceperat
in ingressu adolescentiæ suæ, sed non hæserat; magisque doluerat et
spreverat, et deinde jam continentissime vivebat. Ego autem resistebam
illi, exemplis eorum qui conjugati coluissent sapientiam, et promeruissent
Deum, et habuissent fideliter ac dilexissent {99} amicos. A quorum ego
quidem granditate animi longe aberam: et deligatus* morbo carnis mortifera
suavitate, trahebam catenam meam, solvi timens, et quasi concusso vulnere
repellens verba bene suadentis, tanquam manum solventis. Insuper etiam per
me ipsi quoque Alypio loquebatur serpens, et innectebat atque spargebat per
linguam meam dulces laqueos in via ejus, quibus illi honesti et expediti
pedes implicarentur.

22. Cum enim me ille miraretur, quem non parvipenderet, ita hærere visco
illius voluptatis, ut me affirmarem, quotiescumque inde inter nos
quæreremus, cælibem vitam nullo modo posse degere; atque ita me defenderem,
cum illum mirantem viderem, ut dicerem multum interesse inter illud quod
ipse raptim et furtim expertus esset, quod pene jam ne meminisset quidem,
atque ideo nulla molestia facile contemneret, et delectationes
consuetudinis meæ, ad quas si accessisset honestum nomen matrimonii, non
eum mirari oportere, cur ego illam vitam nequirem spernere: coeperat et
ipse desiderare conjugium, nequaquam victus libidine talis voluptatis, sed
curiositatis. Dicebat enim scire se cupere quidnam esset illud, sine quo
vita mea quæ illi sic placebat, non mihi vita, sed poena videretur.
Stupebat enim liber ab illo vinculo animus servitutem meam, et stupendo
ibat in experiendi cupidinem, venturus in ipsam experientiam, atque inde
fortasse lapsurus in eam quam stupebat servitutem; quoniam _sponsionem_
volebat _facere cum morte_; et _qui amat periculum, incidit in illud_.
Neutrum enim nostrum, si quod est conjugale decus in officio regendi
matrimonii et suscipiendorum liberorum, ducebat, nisi tenuiter. Magna autem
ex parte atque vehementer consuetudo satiandæ insatiabilis concupiscentiæ
me captum excruciabat: illum autem admiratio capiendum trahebat. Sic
eramus, donec tu, Altissime, non deserens humum nostram, miseratus miseros,
subvenires miris et occultis modis.

[Sidenote: XIII. Uxor quæritur Augustino.]

23. Et instabatur impigre ut ducerem uxorem. Jam petebam, jam
promittebatur, maxime matre dante operam, quo me jam conjugatum Baptismus
salutaris ablueret, quo me in dies gaudebat aptari, et vota sua ac promissa
tua in mea fide compleri animadvertebat. Cum sane et rogatu meo et
desiderio suo, forti clamore cordis abs te deprecaretur quotidie, {100} ut
ei per visum ostenderes aliquid de futuro matrimonio meo; nunquam voluisti.
Et videbat quædam vana et phantastica, quo cogebat impetus de hac re
satagentis humani spiritus; et narrabat mihi, non cum fiducia qua solebat,
cum tu demonstrabas ei, sed contemnens ea. Dicebat enim discernere se
nescio quo sapore, quem verbis explicare non poterat, quid interesset inter
revelantem te, et animam suam somniantem. Instabatur tamen, et puella
petebatur, cujus ætas ferme biennio minus quam nubilis erat; et quia ea
placebat, exspectabatur.

[Sidenote: XIV. De vita communi agenda dum amicis deliberat.]

24. Et multi amici agitaveramus animo, et colloquentes ac detestantes
turbulentas humanæ vitæ molestias, pene jam firmaveramus remoti a turbis
otiose vivere: id otium sic moliti, ut si quid habere possemus, conferremus
in medium, unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus; ut per amicitiæ
sinceritatem non esset aliud hujus et aliud illius; sed quod ex cunctis
fieret unum, et universum singulorum esset, et omnia omnium: cum videremur
nobis esse posse decem ferme homines in eadem societate, essentque inter
nos prædivites, Romanianus[149] maxime communiceps noster, quem tunc graves
æstus negotiorum suorum ad comitatum attraxerant, ab ineunte ætate mihi
familiarissimus; qui maxime instabat huic rei, et magnam in suadendo
habebat auctoritatem, quod ampla res ejus multum cæteris anteibat: et
placuerat nobis ut bini annui tanquam magistratus omnia necessaria
curarent, cæteris quietis. Sed posteaquam coepit

{101} cogitari utrum hoc mulierculæ sinerent, quas et alii nostrum jam
habebant, et nos habere volebamus, totum illud placitum quod bene
formabamus*, dissiluit in manibus, atque confractum et abjectum est. Inde
ad suspiria et gemitus*, et gressus ad sequendas [Sidenote: Mat. 7,
13.]_latas_ et tritas _vias_ sæculi, quoniam multæ cogitationes erant in
corde nostro; [Sidenote: Ps. 32, 11.]_consilium autem tuum manet in
æternum_. Ex quo consilio deridebas nostra, et tua præparabas, nobis
[Sidenote: Ps. 144, 15. 16.]_daturus escam in opportunitate_, et _aperturus
manum atque impleturus_ animas nostras _benedictione_.

[Sidenote: XV. In locum discedentis concubinæ alia succedit.]

25. Interea mea peccata multiplicabantur, et avulsa* a latere meo tanquam
impedimento conjugii, cum qua cubare solitus eram, cor ubi adhærebat,
concisum et vulneratum mihi erat, et trahebat sanguinem. Et illa in Africam
redierat, vovens tibi alium se virum nescituram, relicto apud me naturali
ex illa filio meo. At ego infelix nec feminæ imitator, dilationis
impatiens, tanquam post biennium accepturus eam quam petebam, quia non
amator conjugii sed libidinis servus eram; procuravi aliam, non utique
conjugem: quo tanquam sustentaretur et perduceretur vel integer vel auctior
morbus animæ meæ, satellitio perdurantis consuetudinis, in regnum uxorium.
Nec sanabatur vulnus illud meum quod prioris præcisione factum fuerat; sed
post fervorem doloremque acerrimum putrescebat, et quasi frigidius, sed
desperatius dolebat[150].

[Sidenote: XVI. Mortis et judicii metum nunquam deposuit.]

26. Tibi laus, tibi gloria, fons misericordiarum. Ego fiebam miserior, et
tu propinquior. Aderat jam jamque dextera tua ereptura* me de coeno, et
ablutura me; et ignorabam. Nec me revocabat a profundiore voluptatum
carnalium gurgite, nisi metus mortis et futuri judicii tui, qui per varias
quidem opiniones, nunquam tamen recessit de pectore meo. Et disputabam cum
amicis meis Alypio et Nebridio de finibus bonorum et malorum, Epicurum
accepturum fuisse palmam in animo meo, nisi ego credidissem post mortem
restare animæ vitam, et tractus meritorum, quod Epicurus {102} credere
noluit. Et quærebam, si essemus immortales et in perpetua corporis
voluptate sine ullo amissionis terrore viveremus, cur non essemus beati,
aut quid aliud quæreremus? Nesciens idipsum ad magnam miseriam pertinere,
quod ita demersus et cæcus cogitare non possem lumen honestatis et gratis
amplectendæ pulchritudinis, quam non videt oculus carnis, et videtur ex
intimo. Nec considerabam miser, ex qua vena mihi manaret, quod ista ipsa,
foeda tamen, cum amicis dulciter conferebam; nec esse sine amicis poteram
beatus, etiam secundum sensum quem tunc habebam in quantalibet affluentia
carnalium voluptatum. Quos utique amicos gratis diligebam, vicissimque ab
eis me diligi gratis sentiebam. O tortuosas vias! Væ animæ audaci quæ
speravit, si a te recessisset, se aliquid melius habituram! Versa et
reversa in tergum, et in latera, et in ventrem; et dura sunt omnia: et tu
solus requies[151]. Et ecce ades, et liberas a miserabilibus erroribus, et
constituis nos in via tua, et consolaris, et dicis: Currite; ego feram, et
ego perducam, et ibi ego feram*.

       *       *       *       *       *


{103}

LIBER SEPTIMUS.

    Juventutis suæ exordium, id est annum ætatis trigesimum primum, ob
    mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii valde
    perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo non nisi
    corporaliter sentire potuerit; Manichæos ergo impie sentire probe
    cernit, Ecclesiæ vero fidem omnino amplecti nequit; a Mathematicorum
    erroribus revocatur; quæstione tamen, unde malum? misere torquetur;
    plurimum e Platonicorum libris proficit, neque tamen sufficiunt, cum de
    Christi incarnatione prave senserit; arreptis vero S. Scripturis, et
    præsertim Apostolo Paulo, dubitationes ejus omnes concidunt.

[Sidenote: I. Deum cogitat tamquam aliquid corporeum per infinita spatia
diffusum.]

1. Jam mortua erat adolescentia mea mala et nefanda, et ibam in juventutem,
quanto ætate major, tanto vanitate turpior. Qui cogitare aliquid substantiæ
nisi tale non poteram, quale per hos oculos videri solet; non te
cogitabam*, Deus, in figura corporis humani: ex quo audire aliquid de
sapientia coepi, semper hoc fugi; et gaudebam me hoc reperisse in fide
spiritualis matris nostræ Catholicæ tuæ. Sed quid te aliud cogitarem non
occurrebat; et conabar cogitare te homo, et talis homo, summum et solum et
verum Deum! et te incorruptibilem, et inviolabilem, et incommutabilem,
totis medullis credebam; quia, nesciens unde et quomodo, plane tamen
videbam et certus eram, id quod corrumpi potest, deterius esse quam id quod
non potest; et quod violari non potest, incunctanter præponebam violabili;
et quod nullam patitur per mutationem, melius esse quam id quod mutari
potest. Clamabat violenter cor meum adversus omnia phantasmata mea, et hoc
uno ictu conabar abigere circumvolantem turbam immunditiæ ab acie meæ
mentis; et vix dimota in ictu oculi ecce conglobata rursus aderat, et
irruebat in aspectum meum, et obnubilabat eum: ut quamvis non forma humani
corporis, corporeum tamen aliquid cogitare cogerer per spatia locorum, sive
infusum mundo, sive etiam extra mundum per infinita diffusum, etiam ipsum
incorruptibile et inviolabile et incommutabile, quod corruptibili et
violabili et commutabili præponebam; quoniam quidquid {104} privabam
spatiis talibus, nihil mihi esse videbatur: sed prorsus nihil, ne inane
quidem; tanquam si corpus auferatur loco, et maneat locus omni corpore
vacuatus, et terreno et humido et aereo et coelesti, sed tamen sit locus
inanis tanquam spatiosum nihil.

2. Ego itaque incrassatus corde, nec mihimet ipsi vel ipse conspicuus[152],
quidquid non per aliquanta spatia tenderetur, vel diffunderetur, vel
conglobaretur, vel tumeret, vel tale aliquid caperet, aut capere posset,
nihil prorsus esse arbitrabar. Per quales enim formas ire solent oculi mei,
per tales imagines ibat cor meum: nec videbam hanc eamdem intentionem, qua
illas ipsas imagines formabam, non esse tale aliquid; quæ tamen ipsas non
formaret, nisi esset aliquid magnum. Ita etiam te, vita vitæ meæ, grandem
per infinita spatia undique cogitabam penetrare totam mundi molem, et extra
eam quaquaversum per immensam sine termino; ut haberet te terra, haberet
coelum, haberent omnia, et illa finirentur in te, tu autem nusquam. Sicut
autem luci solis non obsisteret corpus, aeris hujus qui supra terram est,
quominus per eum trajiceretur penetrans eum, non dirumpendo aut concidendo,
sed implendo eum totum: sic tibi putabam non solum coeli et aeris et maris,
sed etiam terræ corpus pervium, et ex omnibus maximis minimisque partibus
penetrabile ad capiendam præsentiam tuam, occulta inspiratione intrinsecus
et extrinsecus administrantem omnia quæ creasti. Ita suspicabar, quia
cogitare aliud non poteram; nam falsum erat. Illo enim modo major pars
terræ majorem tui partem haberet, et minorem minor: atque ita te plena
essent omnia, ut amplius tui caperet elephanti corpus quam passeris, quo
esset isto grandius, grandioremque occuparet locum; atque ita frustatim
partibus mundi, magnis magnas, brevibus breves partes tuas præsentes
faceres. Non es autem ita. Sed nondum iluminaveras tenebras meas.

[Sidenote: II. Momentum quo Nebridius confutaret Manichæos.]

3. Sat erat enim mihi, Domine, adversus illos deceptos deceptores, et
loquaces mutos*, quoniam non ex eis sonabat verbum tuum: sat erat ergo
illud quod jamdiu ab usque Carthagine a Nebridio proponi solebat, et omnes
qui {105} audieramus concussi[153] sumus. Quid erat tibi factura nescio quæ
gens tenebrarum, quam ex adversa mole solent opponere, si tu cum ea pugnare
noluisses*? Si enim responderetur, aliquid fuisse nocituram, violabilis tu
et corruptibilis fores. Si autem nihil ea nocere potuisse diceretur, nulla
afferretur causa pugnandi; et ita pugnandi, ut quædam portio tua et membrum
tuum, vel proles de ipsa substantia tua, misceretur adversis potestatibus
et non a te creatis naturis, atque in tantum ab eis corrumperetur et
commutaretur in deterius, ut a beatitudine in miseriam[154] verteretur, et
indigeret auxilio quo erui purgarique posset: et hanc esse animam, cui tuus
sermo, servienti liber, et contaminatæ purus, et corruptæ integer
subveniret; sed et ipse corruptibilis, quia ex una eademque substantia.
Itaque, si te, quidquid es, id est, substantiam tuam qua es,
incorruptibilem dicerent; falsa esse illa omnia et exsecrabilia: si autem
corruptibilem; idipsum jam falsum et prima voce abominandum. Sat erat ergo
istud adversus eos omnimodo evomendos a pressura pectoris, quia non
habebant qua exirent sine horribili sacrilegio cordis et linguæ, sentiendo
de te ista et loquendo.

[Sidenote: III. Liberum arbitrium causa peccati.]

4. Sed et ego adhuc, quamvis incontaminabilem et inconvertibilem, et nulla
ex parte mutabilem dicerem, firmeque sentirem Dominum nostrum Deum verum,
qui fecisti non solum animas nostras, sed etiam corpora[155], nec tantum
nostras animas et corpora, sed omnes et omnia; non tenebam explicatam* et
enodatam causam mali: quæcumque tamen esset, sic eam quærendam videbam, ut
non per illam constringerer Deum incommutabilem mutabilem credere, ne ipse
fierem quod quærebam. Itaque securus eam quærebam, et certus non esse verum
quod illi dicerent, quos toto animo fugiebam; quia videbam, quærendo unde
malum, repletos malitia, qua opinarentur tuam potius substantiam male
pati[154], quam suam male facere.

{106}

5. Et intendebam ut cernerem quod audiebam, liberum voluntatis arbitrium
causam esse ut male faceremus, et rectum judicium tuum ut pateremur[156];
et eam liquidam* cernere non valebam. Itaque aciem mentis de profundo
educere conatus, mergebar iterum; et sæpe conatus, mergebar iterum atque
iterum. Sublevabat enim me in lucem tuam quod tam sciebam me habere
voluntatem, quam me vivere. Itaque cum aliquid vellem aut nollem, non alium
quam me velle ac nolle certissimus eram; et ibi esse causam peccati mei jam
jamque animadvertebam. Quod autem invitus facerem, pati me potius quam
facere videbam; et id non culpam, sed poenam esse judicabam, qua me non
injuste plecti, te justum cogitans, cito fatebar. Sed rursus dicebam: Quis
fecit me? Nonne Deus meus, non tantum bonus, sed ipsum bonum? Unde igitur
mihi male velle et bene nolle, ut esset cur juste poenas luerem? Quis in me
hoc posuit, et inseruit mihi plantarium amaritudinis, cum totus fierem a
dulcissimo Deo meo? Si diabolus auctor, unde ipse diabolus? Quod si et ipse
perversa voluntate ex bono angelo diabolus factus est; unde et in ipso
voluntas mala qua diabolus fieret, quando totus angelus a conditore optimo
factus esset*? His cogitationibus deprimebar iterum et suffocabar: sed non
usque ad illum infernum subducebar erroris, ubi nemo [Sidenote: Ps. 6,
6.]_tibi confitetur_, dum tu potius mala pati, quam homo facere putatur.

[Sidenote: IV. Deum incorruptibilem esse oportet.]

6. Sic enim nitebar invenire cætera, ut jam inveneram melius esse
incorruptibile, quam corruptibile; et ideo te, quidquid esses, esse
incorruptibilem confitebar. Neque enim {107} ulla anima unquam potuit,
poteritve cogitare aliquid quod sit te melius, qui summum et optimum bonum
es. Cum autem verissime atque certissime incorruptibile corruptibili
præponatur, sicut ego jam præponebam; poteram jam cogitatione aliquid
attingere quod esset melius Deo meo, nisi tu esses incorruptibilis. Ubi
igitur videbam incorruptibile corruptibili esse præferendum, ibi te quærere
debebam, atque inde advertere ubi* sit malum, id est, unde sit ipsa
corruptio, qua violari substantia tua nullo modo potest. Nullo enim prorsus
modo violat corruptio Deum nostrum; nulla voluntate, nulla necessitate,
nullo improviso casu; quoniam ipse est Deus, et quod sibi vult bonum est,
et ipse est idem bonum: corrumpi autem non est bonum. Nec cogeris invitus
ad aliquid, quia voluntas tua non est major quam potentia tua. Esset autem
major, si te ipso tu ipse major esses: voluntas enim et potentia Dei, Deus
ipse est. Et quid improvisum tibi qui nosti omnia, et nulla natura est,
nisi quia nosti eam? Et utquid multa dicimus, cur non sit corruptibilis
substantia quæ Deus est, quando si hoc esset, non esset Deus?

[Sidenote: V. Quærit iterum unde malum, et quæ radix ejus.]

7. Et quærebam unde malum, et male quærebam; et in ipsa inquisitione mea
non videbam malum. Et constituebam in conspectu spiritus mei universam
creaturam, quidquid in ea cernere possumus; sicuti est terra, et mare, et
aer, et sidera, et arbores, et alia* mortalia; et quidquid in ea non
videmus, sicut firmamentum coeli, insuper et omnes Angelos et cuncta
spiritualia ejus; sed etiam ipsa, quasi corpora essent, locis et locis
ordinavit imaginatio mea: et feci unam massam grandem distinctam generibus
corporum creaturam tuam*; sive quæ re vera corpora erant, sive quæ ipse pro
spiritibus finxeram: et eam feci grandem, non quantum erat, quod scire non
poteram; sed quantum libuit, undiqueversum sane finitam. Te autem, Domine,
ex omni parte ambientem et penetrantem eam, sed usquequaque infinitum:
tanquam si mare esset ubique, et undique per immensa infinitum solum mare,
et haberet intra se spongiam quamlibet magnam, sed finitam tamen; plena
esset utique spongia illa ex omni sua parte ex immenso mari: sic creaturam
tuam finitam, te infinito plenam putabam, et dicebam: Ecce Deus, et ecce
quæ creavit Deus, et bonus Deus, atque his validissime longissimeque
præstantior; sed tamen bonus bona creavit, et ecce quomodo {108} ambit
atque implet ea. Ubi ergo malum, et unde, et qua huc irrepsit? Quæ radix
ejus, et quod semen ejus? An omnino non est? Cur ergo timemus et cavemus
quod non est? Aut si inaniter timemus, certe vel timor ipse malum est, quo
incassum stimulatur et excruciatur cor: et tanto gravius malum, quanto non
est quod timeamus, et timemus. Idcirco aut est malum quod timemus, aut hoc
malum est quia timemus. Unde est igitur, quoniam Deus fecit hæc omnia,
bonus bona? Majus quidem et summum bonum minora fecit bona, sed tamen et
creans et creata bona sunt omnia. Unde est malum? An unde fecit ea*,
materies aliqua mala erat, et formavit atque ordinavit eam, sed reliquit
aliquid in illa, quod in bonum non converteret? Cur et hoc? An impotens
erat totum vertere et commutare, ut nihil mali remaneret, cum sit
omnipotens? Postremo, cur inde aliquid facere voluit, ac non potius eadem
omnipotentia fecit ut nulla esset omnino? Aut vero existere poterat contra
ejus voluntatem? Aut si æterna erat, cur tam diu per infinita retro spatia
temporum, sic eam sivit esse, ac tanto post placuit aliquid ex ea facere?
Aut jam si subito aliquid voluit agere, hoc potius ageret omnipotens, ut
illa non esset, atque ipse solus esset totum, verum et summum et infinitum
bonum. Aut si non erat bene ut non aliquid boni etiam fabricaretur*, et
conderet qui bonus erat; illa sublata et ad nihilum redacta materia quæ
mala erat, bonam ipse institueret unde omnia crearet. Non enim esset
omnipotens, si condere non posset aliquid boni, nisi ea, quam non ipse
condiderat, adjuvaretur materia. Talia volvebam pectore misero, ingravidato
curis mordacissimis de timore mortis, et non inventa veritate: stabiliter
tamen hærebat in corde meo, in catholica Ecclesia fides Christi tui Domini
et Salvatoris nostri; in multis quidem adhuc informis, et præter doctrinæ
normam fluitans*, sed tamen non eam relinquebat animus, imo in dies magis
magisque imbibebat.

[Sidenote: VI. Mathematicorum divinationes rejicit.]

8. Jam etiam mathematicorum fallaces divinationes, et impia deliramenta
rejeceram. Confiteantur etiam hinc tibi de intimis visceribus animæ meæ
miserationes tuæ, Deus meus. Tu enim, tu omnino; nam quis alius a morte
omnis erroris revocat nos, nisi vita quæ mori nescit, et sapientia mentes
indigentes illuminans, nullo indigens lumine, qua mundus administratur
usque ad arborum volatica folia? tu {109} procurasti pervicaciæ meæ, qua
obluctatus sum Vindiciano acuto seni, et Nebridio adolescenti mirabilis
animæ: illi vehementer affirmanti, huic cum dubitatione quidem aliqua, sed
tamen crebro dicenti, non esse illam* artem futura prævidendi; conjecturas
autem hominum habere sæpe vim sortis, et multa dicendo dici pleraque
ventura, nescientibus eis qui dicerent, sed in ea non tacendo
incurrentibus: procurasti ergo tu hominem amicum, non quidem segnem
consultorem mathematicorum, nec eas litteras bene callentem; sed, ut dixi,
consultorem curiosum, et tamen scientem aliquid quod a patre suo se audisse
dicebat, quod* quantum valeret ad illius artis opinionem evertendam
ignorabat. Is ergo vir nomine Firminus, liberaliter institutus et excultus
eloquio, cum me tanquam charissimum, de quibusdam suis rebus, in quas
sæcularis spes ejus intumuerat, consuleret quid mihi secundum suas, quas
constellationes appellant, videretur; ego autem, qui jam de hac re in
Nebridii sententiam flecti coeperam, non quidem abnuerem conjicere ac
dicere quod nutanti occurrebat; sed tamen subjicerem, prope jam esse mihi
persuasum ridicula illa esse et inania: tum ille mihi narravit patrem suum
fuisse librorum talium curiosissimum, et habuisse amicum æque illa simulque
sectantem; qui pari studio et collatione flatabant in eas nugas ignem
cordis sui*, ita ut mutorum quoque animalium, si qua domi parerent,
observarent momenta nascentium, atque ad ea coeli positionem notarent, unde
illius quasi artis experimenta colligerent. Itaque dicebat audisse se a
patre, quod cum eumdem Firminum* prægnans mater esset, etiam illius paterni
amici famula quædam pariter utero grandescebat; quod latere non potuit
dominum, qui etiam canum suarum partus examinatissima diligentia nosse
curabat: atque ita factum esse ut cum iste conjugis, ille autem ancillæ
dies et horas, minutioresque horarum articulos cautissima observatione
numerarent, enixæ essent ambæ simul; ita ut easdem constellationes usque ad
easdem minutias utrique nascenti facere cogerentur, iste filio, ille
servulo. Nam cum mulieres parturire coepissent, indicaverunt sibi ambo quid
sua cujusque domo ageretur, et paraverunt quos ad se invicem mitterent,
simul ut natum quod parturiebatur esset cuique nuntiatum; quod tamen ut
continuo nuntiaretur, tanquam in regno suo facile effecerant. Atque ita,
qui ab alterutro missi sunt, tam {110} ex paribus domorum intervallis sibi
obviam factos esse dicebat, ut aliam positionem siderum, aliasque
particulas momentorum, neuter eorum notare sineretur: et tamen Firminus
amplo apud suos loco natus, dealbatiores vias sæculi cursitabat, augebatur
divitiis, sublimabatur honoribus; servus autem ille, conditionis jugo
nullatenus relaxato, dominis serviebat, ipso indicante qui noverat eum.

9. His itaque auditis et creditis, talis quippe narraverat, omnis illa
reluctatio mea resoluta concidit: et primo Firminum ipsum conatus sum ab
illa curiositate revocare, cum dicerem, constellationibus ejus inspectis,
ut vera pronuntiarem*, debuisse me utique videre ibi parentes inter suos
esse primarios, nobilem familiam propriæ civitatis, natales ingenuos,
honestam educationem, liberalesque doctrinas. At si me ille servus ex
eisdem constellationibus, quia et illius ipsæ essent, consuluisset, ut
eidem quoque vera proferrem, debuisse me rursus ibi videre abjectissimam
familiam, conditionem servilem, et cætera longe a prioribus aliena,
longeque distantia. Unde autem fieret ut eadem inspiciens diversa dicerem,
si vera dicerem; si autem eadem dicerem, falsa dicerem: inde certissime
colligi*, ea quæ vera, consideratis constellationibus, dicerentur, non arte
dici, sed sorte; quæ autem falsa, non artis imperitia, sed sortis mendacio.

10. Hinc autem accepto aditu*, ipse mecum talia ruminando, ne quis eorumdem
delirorum qui talem quæstum sequerentur, quos jam jamque invadere, atque
irrisos refellere cupiebam, mihi ita resisteret, quasi aut Firminus mihi,
aut illi pater falsa narraverit; intendi considerationem in eos qui gemini
nascuntur: quorum plerique ita post invicem funduntur ex utero, ut parvum
ipsum temporis intervallum, quantamlibet vim in rerum natura habere
contendant, colligi tamen humana observatione non possit, litterisque
omnino signari non valeat, quas mathematicus inspecturus est, ut vera
pronuntiet. Et non erunt vera, quia easdem litteras inspiciens, eadem
debuit dicere de Esau et de Jacob; sed non eadem utrique acciderunt. Falsa
ergo diceret: aut si vera diceret, non eadem diceret, at eadem* inspiceret.
Non ergo arte, sed sorte vera diceret. Tu enim, Domine, justissime
moderator universitatis, consulentibus consultisque nescientibus occulto
instinctu agis, ut dum quisque consulit, hoc audiat {111} quod eum oportet
audire occultis meritis animarum, ex abysso justi judicii tui, cui non
dicat homo: Quid est hoc? aut quid hoc? Non dicat, non dicat; homo est
enim.

[Sidenote: VII. Misere torquetur inquirens unde sit malum.]

11. Jam itaque me, adjutor meus, illis vinculis solveras, et quærebam unde
malum, et non erat exitus. Sed non sinebas me ullis fluctibus cogitationis
auferri ab ea fide qua credebam et esse te, et esse incommutabilem
substantiam tuam, et esse de hominibus curam et judicium tuum, et in
Christo Filio tuo Domino nostro, atque* Scripturis sanctis quas Ecclesiæ
tuæ catholicæ commendaret auctoritas, viam te posuisse salutis humanæ, ad
eam vitam, quæ post hanc mortem futura est. His itaque salvis, atque
inconcusse roboratis in animo meo, quærebam æstuans unde sit malum. Quæ
illa tormenta parturientis cordis mei! qui gemitus, Deus meus! Et ibi erant
aures tuæ, nesciente me. Et cum in silentio fortiter quærerem, magnæ voces
erant ad misericordiam tuam, tacitæ contritiones animi mei. Tu sciebas quid
patiebar, et nullus hominum. Quantum enim erat quod inde digerebatur per
linguam meam in aures familiarissimorum meorum? Numquid totus tumultus
animæ meæ, cui nec tempora, nec os meum sufficiebat, sonabat eis? Totum
tamen ibat in auditum tuum, quod [Sidenote: Ps. 37, 9-11.]_rugiebam a
gemitu cordis mei_, et _ante te erat desiderium meum, et lumen oculorum
meorum non erat mecum_. Intus enim erat, ego autem foris. Nec in loco
illud: at ego intendebam in ea quæ locis continentur, et non ibi inveniebam
locum ad requiescendum; nec recipiebant* me ista ut dicerem, Sat est, et
bene est; nec dimittebant redire, ubi mihi satis esset bene. Superior enim
eram istis, te autem inferior; et tu gaudium verum mihi subdito tibi, et tu
mihi subjeceras quæ infra me creasti. Et hoc erat rectum
temperamentum[157], et media regio salutis meæ, ut manerem ad imaginem
tuam, et tibi serviens dominarer corpori. Sed cum superbe contra te
surgerem, [Sidenote: Job 15, 26.]_et currerem adversus Dominum in cervice
crassa scuti mei_, etiam ista infima supra me facta sunt, et premebant, et
nusquam erat laxamentum et {112} respiramentum. Ipsa occurrebant undique
acervatim et conglobatim cernenti; cogitanti autem imagines corporum, ipsæ
opponebantur redeunti, quasi diceretur: Quo is, indigne et sordide? Et hæc
de vulnere meo creverant, quia [Sidenote: Ps. 88, 11]_humiliasti tanquam
vulneratum_, _superbum_; et tumore meo separabar abs te[158], et nimis
inflata facies claudebat oculos meos.

[Sidenote: VIII. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino.]

12. Tu vero, Domine, in æternum manes, et non in æternum irasceris nobis:
quoniam miseratus es terram et cinerem, et placuit in conspectu tuo
reformare deformia mea; et stimulis internis agitabas me, ut impatiens
essem, donec mihi per interiorem aspectum certus esses. Et residebat tumor
meus ex occulta manu medicinæ tuæ, aciesque conturbata et contenebrata
mentis meæ, acri collyrio salubrium dolorum meorum de die in diem
sanabatur.

[Sidenote: IX. In Platonicorum libris Verbi æterni divinitatem, non
incarnati humilitatem invenit.]

13. Et primo volens ostendere mihi quam [Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 2,
6.]_resistas superbis, humilibus autem des gratiam_, et quanta misericordia
tua demonstrata sit hominibus via humilitatis, quod Verbum tuum caro factum
est, et habitavit inter homines; procurasti mihi per quemdam hominem
immanissimo typho turgidum, quosdam Platonicorum[159] libros ex Græca
lingua in Latinam versos: et ibi legi, non quidem his verbis, sed hoc idem
omnino multis et multiplicibus suaderi rationibus, quod [Sidenote: Joh. 1,
1-5.]_in principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat
Verbum: hoc erat in principio apud Deum; omnia per ipsum facta sunt, et
sine ipso factum est nihil: quod factum est in ipso, vita erat, et vita
erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebræ eam non
comprehenderunt_. Et quia hominis anima quamvis _testimonium perhibeat de
lumine, non est_ tamen ipsa _lumen_[160]; sed tamen Verbum Deus _est lumen
{113} erum quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum_. Et quia
[Sidenote: Ver. 9-12.]_in hoc mundo erat, et mundus per eum factus est, et
mundus eum non cognovit_. Quia vero _in propria sua venit, et sui eum non
receperunt; quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei
fieri, credentibus in nomine ejus_; non ibi legi.

14. Item legi ibi quia Verbum Deus, [Sidenote: Ver. 13.]_non ex carne, non
ex sanguine, non ex voluntate viri, neque ex voluntate carnis, sed ex Deo
natus est_[161]. Sed quia [Sidenote: Ver. 14.]_Verbum caro factum est, et
habitavit in nobis_; non ibi legi. Indagavi quippe in illis litteris varie
dictum, et multis modis, quod sit Filius _in forma Patris, non rapinam
arbitratus esse æqualis Deo_, quia naturaliter idipsum est. Sed quia
[Sidenote: Phil. 2, 6-11.]_semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in
similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo; humiliavit se
factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod et Deus
illum exaltavit a mortuis, et donavit ei nomen quod est super omne nomen,
ut in nomine Jesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium et
infernorum; et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jesus in gloria est
Dei Patris_; non habent illi libri. Quod enim ante omnia tempora, et supra
omnia tempora incommutabiliter manet unigenitus Filius tuus coæternus tibi,
et quia [Sidenote: Joh. 1, 16.]_de plenitudine ejus accipiunt_ animæ ut
beatæ sint, et quia participatione manentis in se sapientiæ renovantur ut
sapientes sint; est ibi. Quod autem [Sidenote: Rom. 5, 6.]_secundum tempus
pro impiis mortuus est_; et [Sidenote: Rom. 8, 32.]_Filio tuo unico non
pepercisti, sed pro omnibus nobis tradidisti eum_; non est ibi. [Sidenote:
Mat. 11, 25. 28. 29.]_Abscondisti enim hæc a sapientibus, et revelasti ea
parvulis_; ut _venirent ad eum laborantes et onerati, et reficeret_ eos:
_quoniam mitis est et humilis corde_, et [Sidenote: Ps. 24, 9. 18.]_dirigit
mites in judicio, et docet mansuetos vias suas, videns humilitatem nostram,
et laborem nostrum, et {114} dimittens omnia peccata nostra_. Qui autem
cothurno tanquam doctrinæ sublimioris elati non audiunt dicentem,
[Sidenote: Mat. 11, 29.]_Discite a me quia mitis sum et humilis corde, et
invenietis requiem animabus vestris_: etsi [Sidenote: Rom. 1, 21.
22.]_cognoscunt Deum, non sicut Dominum glorificant aut gratias agunt; sed
evanescunt in cogitationibus suis, et obscuratur insipiens cor eorum;
dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt_.

15. Et ideo legebam ibi [Sidenote: Ver. 23.]_immutatam_ etiam _gloriam
incorruptionis tuæ in idola et varia simulacra, in similitudinem imaginis
corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum, et serpentum_;
[Sidenote: Gen. 25, 33. 34.]videlicet Ægyptium cibum[162] quo Esau perdidit
primogenita sua: quoniam caput quadrupedis pro te honoravit populus
primogenitus, [Sidenote: Act. 7, 39.]_conversus corde in Ægyptum_, _et_
curvans imaginem tuam, animam suam ante [Sidenote: Ex. 32, 1-6. et Ps. 105,
19. 20.]_imaginem vituli manducantis fenum_. Inveni hæc ibi, et non
manducavi. Placuit enim tibi, Domine, auferre opprobrium diminutionis ab
Jacob, ut [Sidenote: Rom. 9, 13.]_major serviret minori_; et vocasti Gentes
in hæreditatem tuam. Et ego ad te veneram ex Gentibus, et intendi in aurum
quod ab Ægypto voluisti[163] ut auferret populus tuus, quoniam tutum erat,
ubicumque erat. [Sidenote: Ex. 3, 22; et 11, 2.]Et dixisti {115}
Atheniensibus per Apostolum tuum, quod [Sidenote: Act. 17, 28.]_in te
vivimus et movemur et sumus; sicut et quidam secundum eos dixerunt_: et
utique inde erant illi libri. Et non attendi in idola Ægyptiorum, quibus de
auro tuo ministrabant, qui [Sidenote: Rom. 1, 25.]_transmutaverunt
veritatem Dei in mendacium, et coluerunt, et servierunt creaturæ potius
quam Creatori_.

[Sidenote: X. Clarius innotescunt jam Augustino divina.]

16. Et inde admonitus redire ad memetipsum, intravi in intima mea, duce te;
et potui, quoniam factus es adjutor meus. Intravi, et vidi qualicumque
oculo animæ meæ, supra eundem oculum animæ meæ, supra mentem meam, lucem*
incommutabilem; non hanc vulgarem et conspicuam omni carni[164]; nec quasi
ex eodem genere grandior erat, tanquam si ista multo multoque clarius
claresceret, totumque occuparet magnitudine. Non hoc illa erat; sed aliud,
aliud valde ab istis omnibus. Nec ita erat supra mentem meam sicut oleum
super aquam, nec sicut coelum super terram; sed superior, quia ipsa fecit
me, et ego inferior, quia factus sum ab ea. Qui novit veritatem, novit eam;
et qui novit eam, novit æternitatem. Charitas novit eam. O æterna veritas,
et vera charitas, et chara æternitas[165]! tu es Deus meus; tibi suspiro
die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu assumpsisti me, ut viderem esse
quod viderem, et nondum me esse qui viderem. Et reverberasti infirmitatem
aspectus mei, radians in me vehementer, et contremui amore et horrore; et
inveni longe me esse a te in regione dissimilitudinis[166], tanquam audirem
vocem tuam de excelso: Cibus sum grandium; cresce, et manducabis me. Nec tu
me in te mutabis, sicut cibum carnis tuæ; sed tu mutaberis in me. Et
cognovi quoniam [Sidenote: Ps. 38, 12.]_pro iniquitate erudisti hominem, et
tabescere fecisti sicut araneam animam_ meam; et dixi: Numquid nihil est
veritas, quoniam neque per finita, neque per infinita locorum spatia
diffusa est? Et clamasti de longinquo: Imo vero, [Sidenote: Ex. 3, 14.]_Ego
sum {116} qui sum_. Et audivi sicut auditur in corde, et non erat prorsus
unde dubitarem; faciliusque dubitarem vivere me, quam non esse veritatem,
[Sidenote: Rom. 1, 20.]_quæ per ea quæ facta sunt, intellecta
conspicitur_*.

[Sidenote: XI. Quomodo creaturæ sunt, et non sunt.]

17. Et inspexi cætera infra te, et vidi nec omnino esse, nec omnino non
esse: esse quidem, quoniam abs te sunt; non esse autem, quoniam id quod es
non sunt. Id enim vere est, quod incommutabiliter[167] manet. [Sidenote:
Ps. 72, 28.]_Mihi autem adhærere Deo bonum est_; quia si non manebo in
illo, nec in me potero. Ille autem [Sidenote: Sap. 7, 27.]_in se manens
innovat omnia_. Et [Sidenote: Ps. 15, 2.]_Deus meus es, quoniam bonorum
meorum non eges_.

[Sidenote: XII. Omnia bona, quæcumque sunt.]

18. Et manifestum est mihi quoniam bona sunt quæ corrumpuntur, quae neque
si summa bona essent, neque nisi bona essent, corrumpi possent: quia si
summa bona essent, incorruptibilia essent; si autem nulla bona essent, quid
in eis corrumperetur non esset. Nocet enim corruptio; et nisi bonum
minueret, non noceret. Aut igitur nihil nocet corruptio, quod fieri non
potest: aut, quod certissimum est, omnia quæ corrumpuntur, privantur bono.
Si autem omni bono privabuntur, omnino non erunt. Si enim erunt, et
corrumpi jam non poterunt, meliora erant, quia incorruptibiliter
permanebunt. Et quid monstruosius quam ea dicere omni bono amisso facta
meliora? Ergo si omni bono privabuntur, omnino nulla erunt: ergo quamdiu
sunt, bona sunt: ergo quæcumque sunt, bona sunt. Malumque illud quod
quærebam unde esset, non est substantia; quia si substantia esset, bonum
esset. Aut enim esset incorruptibilis substantia, magnum utique bonum: aut
substantia corruptibilis esset, quæ nisi bona esset, corrumpi non posset.
Itaque vidi et manifestatum est mihi quia omnia bona tu fecisti, et prorsus
nullæ substantiæ sunt quas tu non fecisti. Et quoniam non æqualia omnia
fecisti, ideo sunt omnia[168]; quia singula bona {117} sunt, et simul omnia
valde bona: quoniam [Sidenote: Gen. 1. et Eccli. 39, 21.]_fecit Deus noster
omnia bona valde_.

[Sidenote: XIII. Omnia condita laudant Deum.]

19. Et tibi omnino non est malum, non solum tibi, sed nec universæ creaturæ
tuæ; quia extra* non est aliquid quod irrumpat, et corrumpat ordinem quem
imposuisti ei. In partibus autem ejus quædam, quibusdam quia non
conveniunt, mala putantur: et eadem ipsa conveniunt aliis[169], et bona
sunt, et in semetipsis bona sunt. Et omnia hæc quæ sibimet invicem non
conveniunt, conveniunt inferiori parti rerum, quam terram dicimus; habentem
coelum suum nubilosum atque ventosum congruum sibi. Et absit jam ut
dicerem, Non essent ista*! quia etsi sola ista cernerem, desiderarem quidem
meliora, sed jam etiam de solis istis laudare te deberem; quoniam laudandum
te ostendunt [Sidenote: Ps. 148, 1-12.]_de terra dracones et omnes abyssi,
ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, quæ faciunt verbum tuum,
montes et omnes colles, ligna fructifera et omnes cedri; bestiæ et omnia
pecora, reptilia et volatilia pennata; reges terræ et omnes populi,
principes et omnes judices terræ; juvenes et virgines, seniores cum
junioribus laudant nomen tuum_. Cum vero etiam _de coelis te laudent,
laudent te_, Deus noster, _in excelsis omnes Angeli tui, omnes Virtutes
tuæ, sol et luna, omnes stellæ et lumen, coeli coelorum et aquæ quæ super
coelos sunt, laudent nomen tuum_: non jam desiderabam meliora, quia omnia
cogitabam; et meliora quidem superiora quam inferiora, sed meliora omnia
quam sola superiora, judicio saniore pendebam.

[Sidenote: XIV. Sanæ mentis homini nihil displicet inter creaturas Dei.]

20. Non est sanitas eis quibus displicet aliquid creaturæ tuæ; sicut mihi
non erat, cum displicerent multa quæ fecisti. Et quia non audebat anima mea
ut ei displiceret Deus meus, nolebat esse tuum quidquid ei displicebat. Et
inde ierat in opinionem duarum substantiarum, et non requiescebat, et
aliena loquebatur. Et inde rediens fecerat sibi Deum per infinita spatia
locorum omnium, et eum putaverat esse te; et eum collocaverat in corde suo,
et facta erat rursus templum idoli sui abominandum tibi. Sed posteaquam
fovisti caput nescientis, et clausisti [Sidenote: Ps. 118, 37.]_oculos meos
ne viderent vanitatem_; cessavi de me paululum, et consopita est insania
mea: et evigilavi in te, et vidi te infinitum aliter; et visus iste non a
carne trahebatur.

{118}

[Sidenote: XV. Quomodo veritas es falsitas in creaturis.]

21. Et respexi alia, et vidi tibi debere quia sunt, et in te cuncta finita:
sed aliter, non quasi in loco, sed quia tu es omnitenens manu veritate; et
omnia vera sunt, inquantum sunt; nec quidquam est falsitas, nisi cum
putatur esse quod non est. Et vidi quia non solum locis sua quæque suis
conveniunt, sed etiam temporibus: et quia tu, qui solus æternus es, non
post innumerabilia spatia temporum coepisti operari; quia omnia spatia
temporum, et quæ præterierunt et quæ præteribunt, nec abirent nec venirent,
nisi te operante et manente[170].

[Sidenote: XVI. Omnia bona, licet quibusdam non apta.]

22. Et sensi expertus non esse mirum, quod palato non sano poena est panis,
qui sano suavis est; et oculis ægris odiosa lux, quæ puris amabilis. Et
justitia tua displicet iniquis; nedum vipera et vermiculus, quæ bona
creasti, apta inferioribus creaturæ tuæ partibus: quibus et ipsi iniqui
apti sunt, quanto dissimiliores sunt tibi; apti autem superioribus, quanto
similiores fiunt tibi. Et quæsivi quid esset iniquitas, et non inveni
substantiam: sed a summa substantia, te Deo, detortæ in infima* voluntatis
perversitatem, [Sidenote: Eccli. 10, 10.]_projicientis intima sua_[171], et
tumescentis foras.

[Sidenote: XVII. Quæ retardent a cognitione divinorum.]

23. Et mirabar quod jam te amabam, non pro te phantasma. Et non instabam*
frui Deo meo, sed rapiebar ad te decore tuo, moxque diripiebar abs te
pondere meo, et ruebam in ista cum gemitu: et pondus hoc, consuetudo
carnalis. Sed mecum erat memoria tui, neque ullo modo dubitabam esse cui
cohærerem, sed nondum me esse qui cohærerem: [Sidenote: Sap. 9,
15.]_quoniam corpus quod corrumpitur, aggravat animam; et deprimit terrena
inhabitatio sensum multa cogitantem_. Eramque certissimus quod [Sidenote:
Rom. 1, 20.]_invisibilia tua, a constitutione mundi, per ea quæ facta sunt,
intellecta conspiciuntur; sempiterna quoque virtus et divinitas tua_.
Quærens enim unde approbarem pulchritudinem corporum, sive coelestium, sive
terrestrium; et quid mihi præsto esset integre de mutabilibus judicanti, et
dicenti, Hoc ita esse debet, illud non ita: hoc ergo quærens unde
judicarem, cum ita judicarem, inveneram incommutabilem et veram veritatis
æternitatem, supra mentem meam commutabilem. Atque ita gradatim a
corporibus ad {119} sentientem per corpus animam; atque inde ad ejus
interiorem vim, cui sensus corporis exteriora nuntiaret, quousque possunt
bestiæ: atque inde rursus ad ratiocinantem potentiam ad quam refertur
judicandum quod sumitur a sensibus corporis. Quæ se quoque in me comperiens
mutabilem, erexit se ad intelligentiam suam; et abduxit cogitationem a
consuetudine, subtrahens se contradicentibus turbis phantasmatum[172], ut
inveniret quo lumine aspergeretur[173], cum sine ulla dubitatione clamaret
incommutabilem præferendum esse mutabili; unde nosset ipsum incommutabile,
quod nisi aliquo modo nosset, nullo modo illud mutabili certa præponeret.
Et pervenit* ad id quod est, in ictu trepidantis aspectus. Tunc vero
_invisibilia tua, per ea quæ facta sunt, intellecta conspexi_; sed aciem
figere non valui*: et repercussa infirmitate redditus solitis, non mecum
ferebam nisi amantem memoriam, et quasi olfacta desiderantem quæ comedere
nondum possem.

[Sidenote: XVIII. Solus Christus via ad salutem.]

24. Et quærebam viam comparandi roboris quod esset idoneum ad fruendum te;
nec inveniebam, donec amplecterer [Sidenote: 1 Tim. 2, 5.]_mediatorem Dei
et hominum, hominem Christum Jesum, [Sidenote: Rom. 9, 5.]qui est super
omnia Deus benedictus in sæcula_, vocantem et dicentem, [Sidenote: Jo. 14,
6.]_Ego sum via, et veritas, et vita_; et cibum, cui capiendo invalidus
eram, miscentem carni; quoniam [Sidenote: Jo. 1, 14.]_Verbum caro factum
est_, ut infantiæ nostræ lactesceret sapientia tua, per quam creasti omnia.
Non enim tenebam Dominum meum Jesum, humilis humilem; nec cujus rei
magistra esset ejus infirmitas noveram. Verbum enim tuum æterna veritas,
superioribus creaturæ tuæ partibus supereminens, subditos[174] erigit ad
seipsam: in inferioribus autem ædificavit sibi humilem domum de limo
nostro, per quam subdendos deprimeret a seipsis, et ad se trajiceret,
sanans tumorem, et nutriens amorem; ne {120} fiducia sui progrederentur
longius, sed potius infirmarentur videntes ante pedes suos infirmam
divinitatem ex participatione [Sidenote: Gen. 3. 21.]_tunicæ pelliceæ_[175]
nostræ, et lassi prosternerentur in eam, illa autem surgens levaret eos.

[Sidenote: XIX. Quid senserit de Christi incarnatione.]

25. Ego vero aliud putabam, tantumque sentiebam de Domino Christo meo,
quantum de excellentis sapientiæ viro, cui nullus posset æquari; præsertim
quia mirabiliter natus ex virgine, ad exemplum contemnendorum temporalium
pro adipiscenda immortalitate, divina pro nobis cura tantam auctoritatem
magisterii meruisse videbatur. Quid autem sacramenti haberet [Sidenote: Jo.
1, 14.]VERBUM CARO FACTUM, ne suspicari quidem poteram. Tantum cognoveram
ex his quæ de illo scripta traderentur, quia manducavit et bibit, dormivit,
ambulavit, exhilaratus est, contristatus est, sermocinatus est; non hæsisse
carnem illam Verbo tuo, nisi cum anima et mente humana. Novit hoc omnis qui
novit incommutabilitatem Verbi tui, quam ego jam noveram, quantum poteram;
nec omnino quidquam inde dubitabam. Etenim nunc movere membra corporis per
voluntatem, nunc non movere; nunc aliquo affectu affici, nunc non affici;
nunc proferre per signa sapientes sententias, nunc esse in silentio:
propria sunt mutabilitatis animæ et mentis. Quæ si falsa de illo scripta
essent, etiam omnia periclitarentur mendacio, neque in illis Litteris ulla
fidei salus generi humano remaneret. Quia itaque vera scripta sunt, totum
hominem[176] in Christo agnoscebam; non corpus tantum hominis, aut cura
corpore sine mente animum*, sed ipsum hominem: non persona Veritatis, sed
magna quadam naturæ humanæ excellentia, et perfectiore participatione
sapientiæ præferri cæteris arbitrabar. Alypius autem Deum carne indutum ita
putabat credi a Catholicis, ut præter Deum et carnem, non esset in Christo
anima; mentemque hominis non existimabat in eo prædicari. Et quoniam bene
persuasum tenebat, ea quæ de illo memoriæ mandata sunt, sine {121} vitali
et rationali creatura non fieri, ad ipsam Christianam fidem pigrius
movebatur. Sed postea hæreticorum Apollinaristarum[177] hunc errorem esse
cognoscens, catholicæ fidei collætatus et contemperatus est. Ego autem
aliquanto posterius didicisse me fateor, in eo quod _Verbum caro factum
est_, quomodo catholica veritas a Photini[178] falsitate dirimatur.
Improbatio quippe hæreticorum facit eminere quid Ecclesia tua sentiat, et
quid habeat sana doctrina. [Sidenote: 1 Cor. 11, 19.]_Oportuit enim et
hæreses esse, ut probati manifesti fierent inter infirmos._

[Sidenote: XX. Ex Platonicis libris peritior, sed inflatior evaserat.]

26. Sed tunc lectis Platonicorum illis libris, posteaquam inde admonitus
quærere incorpoream veritatem, _invisibilia tua, per ea quæ facta sunt,
intellecta conspexi_; et repulsus sensi quid per tenebras animæ meæ
contemplari non sinerer, certus esse te, et infinitum esse, nec tamen per
locos finitos infinitosve diffundi; et vere te esse qui semper idem ipse
esses[179], ex nulla parte nulloque motu aliter aut aliter; cætera vero ex
te esse omnia, hoc solo firmissimo documento, quia sunt; certus quidem in
istis eram, nimis tamen infirmus ad fruendum te. Garriebam plane quasi
peritus, et nisi in Christo Salvatore nostro viam tuam quærerem, non
peritus, sed periturus essem. Jam enim coeperam velle videri sapiens,
plenus poena mea: et non flebam, insuper et [Sidenote: 1 Cor. 8,
1.]_inflator scientia_. {122} Ubi enim erat illa [Sidenote: 1 Cor. 3,
11.]_ædificans_ charitas a _fundamento_ humilitatis, _quod est Christus
Jesus_? Aut quando illi libri docerent me eam? In quos me propterea,
priusquam Scripturas tuas considerarem, credo voluisti incurrere, ut
imprimeretur memoriæ meæ quomodo ex eis affectus essem: et cum postea in
Libris tuis mansuefactus essem, et curantibus digitis tuis contrectarentur
vulnera mea; discernerem atque distinguerem quid interesset inter
præsumptionem et confessionem; inter videntes quo eundum sit nec videntes
qua, et viam[180] ducentem ad beatificam patriam, non tantum cernendam, sed
et habitandam. Nam si primo sanctis tuis Litteris informatus essem, et in
earum familiaritate obdulcuisses mihi, et postea in illa volumina
incidissem; fortasse aut abripuissent me a solidamento pietatis, aut si in
affectu quem salubrem imbiberam perstitissem, putarem etiam ex illis libris
eum posse concipi, si eos solos quisquam didicisset.

[Sidenote: XXI. Quid in sacris Libris invenerit, non inventum in
Platonicis.]

27. Itaque avidissime arripui venerabilem stilum Spiritus tui, et præ
cæteris apostolum Paulum; et perierunt illæ quæstiones in quibus mihi
aliquando visus est adversari sibi, et non congruere testimoniis Legis et
Prophetarum textus sermonis ejus. Et apparuit mihi una facies eloquiorum
castorum, et [Sidenote: Ps. 2, 11.]_exsultare cum tremore_ didici. Et
coepi*, et inveni quidquid illac verum legeram, hac cum commendatione
gratiæ tuæ[181] dici; ut qui videt, [Sidenote: 1 Cor. 4, 7.]_non sic
glorietur quasi non acceperit_, non solum id quod videt, sed etiam ut
videat: (_quid enim habet quod non accepit?_) et ut te, qui es semper idem,
non solum admoneatur ut videat, sed etiam sanetur ut teneat: et _qui de
longinquo videre non potest_, viam tamen ambulet qua veniat, et videat, et
teneat; quia etsi [Sidenote: Rom. 7, 22. 23.]_condelectetur homo legi Dei
secundum interiorem hominem_, quid faciet de _alia lege in membris suis,
repugnante legi mentis suæ, et se captivum ducente in lege peccati, quæ est
in {123} membris ejus_? [Sidenote: Dan. 3, 27-32.]_Quoniam justus es_,
Domine; nos autem _peccavimus, inique fecimus, impie gessimus_, et gravata
est super nos manus tua, et juste _traditi sumus_ antiquo peccatori
præposito mortis; quia persuasit voluntati nostræ similitudinem voluntatis
suæ, qua [Sidenote: Joh. 8, 44.]_in veritate tua non stetit. Quid faciet
miser homo? Quis eum liberabit de corpore mortis hujus_, nisi [Sidenote:
Rom. 7, 24. 25.]_gratia tua per Jesum Christum Dominum nostrum_, quem
genuisti coæternum, et [Sidenote: Prov. 8, 22.]_creasti in principio viarum
tuarum, [Sidenote: Joh. 14, 30.]in quo princeps hujus mundi non invenit_
quidquam morte dignum, et occidit eum; et [Sidenote: Col. 2, 14.]_evacuatum
est chirographum quod erat contrarium nobis_? Hoc illæ litteræ non habent.
Non habent illæ paginæ vultum pietatis hujus, lacrymas confessionis,
[Sidenote: Ps. 50, 19.]_sacrificium tuum, spiritum contribulatum, cor
contritum et humiliatum_, populi salutem, [Sidenote: Apoc. 21, 2.]_sponsam
civitatem, [Sidenote: 2 Cor. 5, 5.]arrham Spiritus sancti, poculum pretii_
nostri. Nemo ibi cantat: [Sidenote: Ps. 61, 2. 3.]_Nonne Deo subdita erit
anima mea? Ab ipso enim salutare meum. Etenim ipse est Deus meus et
salutaris meus; susceptor meus, non movebor amplius._ Nemo ibi audit
vocantem: [Sidenote: Mat. 11, 28. 29. 25.]_Venite ad me, omnes qui
laboratis._ Dedignantur ab eo _discere quoniam mitis est et humilis corde_.
_Abscondisti enim hæc a sapientibus et prudentibus, et revelasti ea
parvulis._ [Sidenote: Deut. 32, 49.]Et aliud est de silvestri cacumine
videre patriam pacis, et iter ad eam non invenire, et frustra conari per
invia, circum obsidentibus et insidiantibus fugitivis desertoribus, cum
principe suo [Sidenote: Ps. 90, 13.]_leone et dracone_: et aliud tenere
viam illuc ducentem, curia* coelestis Imperatoris munitam, ubi non
latrocinantur qui coelestem militiam deseruerunt; vitant enim eam sicut
supplicium. Hæc mihi inviscerabantur miris modis, cum [Sidenote: 1 Cor. 15,
9.]_minimum Apostolarum_ tuorum legerem[182], et consideraveram opera tua,
et expaveram.

       *       *       *       *       *


{125}

LIBER OCTAVUS.

    Vitæ ipsius partem attingit celeberrimam, annum ætatis trigesimum
    secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo
    Victorini conversione, ad imitandum exarsit. Tum vero, iis quæ de
    Antonio Æygptio monacho et duorum aulicorum conversione a Pontitiano
    didicit, magis magisque accensus, post vehementem luctam inter carnem
    et spiritum, codicem Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit;
    lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et
    diruptis cupiditatum vinculis totus ad Deum convertitur.

[Sidenote: I. Studio vitæ melius instituendæ ad Simplicianum ire statuit.]

1. Deus meus, recorder in gratiarum actione tibi, et confitear
misericordias tuas super me. Perfundantur ossa mea dilectione tua*, et
dicant: [Sidenote: Ps. 34, 10.]_Domine, quis similis tibi? Dirupisti
vincula mea, [Sidenote: Ps. 115, 17.]sacrificem tibi sacrificium laudis._
Quomodo dirupisti ea, narrabo; et dicent omnes qui adorant te, cum audiunt
hæc: Benedictus Dominus in coelo et in terra; magnum et mirabile nomen
ejus. Inhæserant præcordiis meis verba tua, et [Sidenote: Job 1,
10.]_undique circumvallabar abs te_. De vita tua æterna certus eram:
quamvis eam [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_in ænigmate et quasi per speculum
videram_; dubitatio tamen omnis de incorruptibili substantia, quod ab illa
esset omnis substantia, ablata mihi erat: nec certior de te, sed stabilior
in te esse cupiebam. De mea vero temporali vita nutabant omnia, et
[Sidenote: Ib. 5, 7.]_mundandum erat cor a fermento veteri_; et placebat
via ipse Salvator, et ire per ejus angustias adhuc pigebat. Et immisisti in
mentem meam, visumque est bonum in conspectu meo pergere ad Simplicianum
qui mihi bonus apparebat servus tuus, et lucebat in eo gratia tua. Audieram
etiam quod a juventute sua devotissime tibi viveret: jam vero tunc
senuerat, et longa ætate in tam bono studio sectandæ viæ tuæ, multa
expertus, multa edoctus mihi videbatur; et vere sic erat. Unde mihi ut
proferret volebam, conferenti secum æstus meos, quis esset aptus modus sic
affecto, ut ego eram, ad ambulandum in via tua. {126}

2. Videbam enim plenam Ecclesiam; et alius sic ibat, alius autem sic. Mihi
autem displicebat quod agebam in sæculo, et oneri mihi erat valde, non jam
inflammantibus cupiditatibus, ut solebant, spe honoris et pecuniæ, ad
tolerandam illam servitutem tam gravem. Jam enim me illa non delectabant
præ dulcedine tua et [Sidenote: Ps. 25, 8.]_decore domus tuæ quam dilexi_;
sed adhuc tenaciter colligabar ex femina: nec me prohibebat Apostolus
conjugari, quamvis exhortaretur ad melius, maxime volens omnes homines
[Sidenote: 1 Cor. 7.]_sic_ esse _ut ipse erat_. Sed ego infirmior eligebam
molliorem locum: et propter hoc unum volvebar in cæteris languidus, et
tabescens curis marcidis, quod* et in aliis rebus quas nolebam pati,
congruere cogebar vitæ conjugali, cui deditus obstringebar. Audieram ex ore
Veritatis, esse [Sidenote: Mat. 19, 12.]_spadones qui seipsos absciderunt
propter regnum coelorum_; sed, _Qui potest_, inquit, _capere, capiat_.
[Sidenote: Sap. 13, 1.]_Vani sunt certe omnes homines quibus non inest Dei
scientia; nec de his quæ videntur bona, potuerunt invenire eum qui est._ At
ego jam non eram in illa vanitate: transcenderam eam; et contestante
universa creatura tua[183], inveneram te creatorem nostrum, et Verbum tuum
apud te Deum, tecumque* unum Deum, per quod creasti omnia. Et est aliud
genus impiorum, qui _cognoscentes Deum, non sicut Deum glorificaverunt, aut
gratias egerunt_. In hoc quoque incideram; et [Sidenote: Ps. 17,
36.]_dextera tua suscepit me_, et inde ablatum posuisti ubi convalescerem,
quia dixisti homini: [Sidenote: Job 28, 28.]_Ecce pietas est sapientia_;
et, [Sidenote: Prov. 3, 7.]_Noli velle videre sapiens_; quoniam [Sidenote:
Rom. 1. 21, 22.]_dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt_. Et
[Sidenote: Mat. 13, 46.]_inveneram_ jam _bonam margaritam_; et _venditis
omnibus quæ haberem, emenda_ erat, et dubitabam.

[Sidenote: II. De Victorino rhetore converso.]

3. Perrexi ergo ad Simplicianum[184], patrem in accipienda gratia* tua
tunc[185] episcopi Ambrosii*, et quem vere ut patrem {127} diligebat.
Narravi ei circuitus erroris mei. Ubi autem commemoravi legisse me quosdam
libros Platonicorum, quos Victorinus quondam rhetor urbis Romæ, quem
Christianum defunctum esse audieram, in Latinam linguam transtulisset;
gratulatus est mihi quod non in aliorum philosophorum scripta incidissem,
plena _fallaciarum_ et deceptionum [Sidenote: Col. 2, 8.]_secundum elementa
hujus mundi_: in istis autem, omnibus modis insinuari Deum et ejus
Verbum[186]. Deinde, ut me exhortaretur ad humilitatem Christi, [Sidenote:
Mat. 11, 25.]_sapientibus absconditam et revelatam parvulis_,
Victorinum[187] ipsum recordatus est, quem, Romæ cum esset, familiarissime
noverat: de quo ille mihi narravit quod non silebo. Habet enim magnam
laudem gratiæ tuæ confitendam tibi, quemadmodum ille doctissimus senex, et
omnium liberalium doctrinarum peritissimus, quique philosophorum tam multa
legerat, et dijudicaverat*; doctor tot nobilium senatorum, qui etiam ob
insigne præclari magisterii, quod cives hujus mundi eximium putant, statuam
in Romano foro meruerat et acceperat; usque ad illam ætatem venerator
idolorum, sacrorumque sacrilegorum particeps, quibus tunc tota fere Romana
nobilitas inflata inspirabat populos jam et omnigenum deum monstra*, et
Anubem latratorem, quæ aliquando "Contra Neptunum et Venerem, contraque
Minervam" tela tenuerant[188], et a se victis jam Roma supplicabat[189];
quæ ista senex Victorinus tot annos ore terricrepo defensitaverat: non
erubuerit esse puer Christi tui, et infans fontis tui, subjecto collo ad
humilitatis jugum, et edomita fronte ad crucis opprobrium.

{128}

4. O Domine, Domine, qui [Sidenote: Ps. 143, 5.]_inclinasti coelos, et
descendisti; tetigisti montes, et fumigaverunt_: quibus modis te insinuasti
illi pectori? Legebat, sicut ait Simplicianus, sanctam Scripturam, omnesque
Christianas litteras investigabat studiosissime et perscrutabatur; et
dicebat Simpliciano non palam, sed secretius et familiarius: "Noveris me
Christianum jam esse." Et respondebat ille: "Non credam, nec deputabo te
inter Christianos, nisi in ecclesia Christi videro." Ille autem irridebat
dicens: "Ergo parietes faciunt Christianos?" Et hoc sæpe dicebat, jam se
esse Christianum; et Simplicianus illud sæpe respondebat, et sæpe ab illo
parietum irrisio repetebatur. Amicos enim suos reverebatur offendere
superbos dæmonicolas, quorum ex culmine Babylonicæ dignitatis, quasi ex
[Sidenote: Ps. 28, 5.]_cedris Libani_ quas nondum _contriverat_ Dominus,
graviter ruituras in se inimicitias arbitrabatur. [Sidenote: Mat. 10. 33.
Luc. 9, 26.]Sed posteaquam legendo et inhiando hausit firmitatem, timuitque
negari a Christo coram Angelis sanctis, si eum timeret coram hominibus
confiteri, reusque sibi magni criminis apparuit erubescendo de sacramentis
humilitatis Verbi tui, et non erubescendo de sacris sacrilegis superborum
dæmoniorum, quæ imitator superbus acceperat; depuduit vanitati, et erubuit
veritati, subitoque et inopinatus ait Simpliciano, ut ipse narrabat: "Eamus
in ecclesiam; Christianus volo fieri." At ille non se capiens lætitia,
perrexit cum eo. Ubi autem imbutus est primis instructionum sacramentis,
non multo post etiam nomen dedit, ut per Baptismum regeneraretur, mirante
Roma, gaudente Ecclesia. Superbi [Sidenote: Ps. 111, 10.]_videbant, et
irascebantur; dentibus suis stridebant, et tabescebant_: servo autem tuo*
[Sidenote: Ps. 39, 5.]_Dominus_ Deus erat _spes ejus_, et _non respiciebat
in vanitates et insanias mendaces_.

5. Denique, ut ventum est ad horam profitendæ fidei, quæ verbis certis
conceptis, retentisque memoriter, de loco eminentiore in conspectu populi
fidelis Romæ reddi[190] solet ab eis qui {129} accessuri sunt ad gratiam
tuam, oblatum esse dicebat Victorino a presbyteris ut secretius redderet,
sicut nonnullis qui verecundia trepidaturi videbantur offerri mos erat;
illum autem maluisse salutem suam in conspectu sanctæ multitudinis
profiteri. Non enim erat salus quam docebat in rhetorica, et tamen eam
publice professus erat. Quanto minus ergo vereri debuit mansuetum gregem
tuum pronuntians verbum tuum, qui non verebatur in verbis suis turbas
insanorum? Itaque ubi ascendit ut redderet, omnes sibimet invicem, quisque
ut eum noverant, instrepuerunt nomen ejus strepitu gratulationis. Quis
autem ibi non eum noverat? Et sonuit presso sonitu per ora cunctorum
collætantium: Victorinus, Victorinus! Cito sonuerunt exsultatione, quia
videbant eum; et cito siluerunt intentione, ut audirent eum. Pronuntiavit
ille fidem veracem præclara fiducia, et volebant omnes eum rapere intro in
cor suum; et rapiebant amando et gaudendo: hæ rapientium manus erant.

[Sidenote: III. Quod Deus et Angeli magis gaudent in peccatorum
conversione.]

6. Deus bone, quid agitur in homine, ut plus gaudeat de salute desperatæ
animæ, et de majore periculo liberatæ, quam si spes ei semper affuisset,
aut periculum minus fuisset? Etenim tu quoque, misericors Pater, plus
gaudes [Sidenote: Luc. 15.]_de uno poenitente, quam de nonaginta novem
justis, quibus non opus est poenitentia_. Et nos cum magna jucunditate
audimus, cum audimus quam exsultantibus* pastoris humeris reportetur ovis
quæ erraverat; et drachma referatur in thesauros tuos, collætantibus
vicinis mulieri quæ invenit: et lacrymas excutit gaudium solemnitatis domus
tuæ, cum legitur in domo tua de minore filio tuo, _Quoniam mortuus erat, et
revixit; perierat, et inventus est._ Gaudes quippe in nobis, et in Angelis
tuis sancta charitate sanctis. Nam tu semper idem, {130} quia quæ non
semper nec eodem modo sunt, eodem modo semper nosti omnia.

7. Quid ergo agitur in anima, cum amplius delectatur inventis aut redditis
rebus quas diligit, quam si eas semper habuisset? Contestantur enim et
cætera, et plena sunt omnia testimoniis clamantibus, Ita est. Triumphat
victor imperator, et non vicisset, nisi pugnavisset; et quanto majus
periculum fuit in prælio, tanto est gaudium majus in triumpho. Jactat
tempestas navigantes, minaturque naufragium; omnes futura morte pallescunt:
tranquillatur coelum et mare, et exsultant nimis, quoniam timuerunt nimis.
Æger est charus, et vena ejus malum renuntiat; omnes qui eum salvum
cupiunt, ægrotant simul animo: fit ei recte, et nondum ambulat pristinis
viribus; et fit tale jam gaudium, quale non fuit cum antea salvus et fortis
ambularet. Easque ipsas voluptates humanæ vitæ etiam non inopinatis et
præter voluntatem irruentibus, sed institutis et voluptariis* molestiis
homines acquirunt. Edendi et bibendi voluptas nulla est, nisi præcedat
esuriendi et sitiendi molestia. Et ebriosi quædam salsiuscula comedunt, quo
fiat molestus ardor, quem dum exstinguit potatio, fit delectatio. Et
institutum est ut jam pactæ sponsæ non tradantur statim, ne vilem habeat
maritus datam, quam non suspiraverit sponsus dilatam.

8. Hoc in turpi et exsecranda lætitia; hoc in ea quæ concessa et licita
est; hoc in ipsa sincerissima honestate amicitiæ: hoc in eo qui [Sidenote:
Luc. 15, 32.]_mortuus erat, et revixit: perierat, et inventus est_. Ubique
majus gaudium molestia majori præceditur. Quid est hoc, Domine Deus meus,
cum tu æternum tibi tu ipse sis gaudium, et quædam de te circa te semper
gaudeant[191]? Quid est quod hæc rerum pars alternat defectu et profectu,
offensionibus et conciliationibus? An is est modus earum; et tantum dedisti
eis, cum a summis coelorum usque ad ima terrarum, ab initio usque in finem
sæculorum, ab angelo usque ad vermiculum, a motu primo usque ad extremum,
omnia genera bonorum, et omnia justa opera tua, suis quæque sedibus
locares, et suis quæque temporibus ageres? Heu mihi, quam excelsus es in
excelsis, et quam profundus in profundis! et nusquam recedis, et vix
redimus ad te.

{131}

[Sidenote: IV. Quare plus lætandum sit in conversione nobilium.]

9. Age, Domine, fac; excita, et revoca nos; accende, et rape; flagra,
dulcesce: jam amemus, et curramus. Nonne multi ex profundiore tartaro
cæcitatis quam Victorinus, redeunt ad te, et accedunt, et illuminantur
recipientes lumen, quod si qui recipiunt, accipiunt a te [Sidenote: Joh. 1,
9. 12.]_potestatem ut filii tui fiant_? Sed si minus noti sunt populis,
minus de illis gaudent etiam qui noverunt eos. Quando enim cum multis
gaudetur, et in singulis uberius est gaudium, quia fervefaciunt se, et
inflammantur ex alterutro. Deinde, quod multis noti, multis sunt
auctoritati ad salutem, et multis præeunt secuturis. Ideoque multum de
illis et qui eos præcesserunt lætantur, quia non de solis lætantur. Absit
enim ut in tabernaculo tuo præ pauperibus accipiantur personæ divitum, aut
præ ignobilibus nobiles: quando potius [Sidenote: 1 Cor. 1, 27.
28.]_infirma mundi elegisti ut confunderes fortia; et ignobilia_ hujus
_mundi elegisti et contemptibilia, et ea quæ non sunt, tanquam quæ* sint,
ut ea quæ sunt evacuares_. Et tamen idem ipse [Sidenote: Id. 15,
9.]_minimus Apostolorum_ tuorum, per cujus linguam tua ista verba sonuisti,
cum Paulus proconsul, per ejus militiam debellata superbia, sub lene jugum
Christi tui missus esset, regis magni provincialis effectus; [Sidenote:
Act. 13, 7. l2.]ipse quoque ex priore Saulo Paulus vocari amavit, ob tam
magnæ* insigne victoriæ[192]. Plus enim hostis vincitur in eo quem plus
tenet, de quo plures tenet. Plus autem superbos tenet nomine nobilitatis,
et de his plures nomine auctoritatis. Quanto igitur gratius cogitabatur*
Victorini pectus, quod tanquam inexpugnabile receptaculum diabolus
obtinuerat, Victorini lingua, quo telo grandi et acuto multos peremerat;
tanto abundantius exsultare oportuit filios tuos, quia Rex noster
[Sidenote: Mat. 12, 29.]_alligavit fortem_, et videbant _vasa ejus erepta
mundari_, et aptari _in honorem_ tuum, et fieri [Sidenote: 2 Tim. 2,
21.]_utilia Domino ad omne opus bonum_.

[Sidenote: V. Quæ remorabantur eum a conversione.]

10. Sed ubi mihi homo tuus Simplicianus de Victorino ista narravit, exarsi
ad imitandum: ad hoc enim et ille narraverat. Posteaquam vero et illud
addidit, quod imperatoris Juliani {132} temporibus lege data prohibiti sunt
Christiani docere litteraturam et oratoriam; quam legem ille amplexus,
loquacem scholam deserere maluit, quam verbum tuum, quo [Sidenote: Sap. 10,
21.]_linguas infantium facis disertas_: non mihi fortior quam felicior
visus est, quia invenit occasionem vacandi tibi. Cui rei ego suspirabam
ligatus, non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate. Velle meum tenebat
inimicus, et inde mihi catenam fecerat, et constrinxerat me. Quippe ex
voluntate perversa, facta est libido: et dum servitur libidini, facta est
consuetudo; et dum consuetudini non resistitur, facta est necessitas.
Quibus quasi ansulis sibimet innexis, unde catenam appellavi, tenebat me
obstrictum dura servitus. Voluntas autem nova quæ mihi esse coeperat ut te
gratis colerem, fruique te vellem, Deus, sola jucunditas certa, nondum erat
idonea ad superandam priorem vetustate roboratam. Ita duæ voluntates meæ,
una vetus, alia nova, illa carnalis, illa spiritualis, confligebant inter
se, atque discordando dissipabant animam meam.

11. Sic intelligebam, meipso experimento*, id quod legeram, quomodo
[Sidenote: Gal. 5, 17.]_caro concupisceret adversus spiritum, et spiritus
adversus carnem_. Ego quidem in utroque[193]; sed magis ego in eo quod in
me approbabam, quam in eo quod in me improbabam. Ibi enim magis jam non
ego; quia ex magna parte id patiebar invitus, quam faciebam volens*. Sed
tamen consuetudo adversus me pugnacior ex me facta erat, quoniam volens,
quo nollem, perveneram. Et quis jure contradiceret, cum peccantem justa
poena sequeretur?[194] Et non erat jam illa excusatio*, qua videri mihi
solebam propterea me nondum contempto sæculo servire tibi, quia incerta
mihi esset perceptio veritatis: jam enim et ipsa certa erat. Ego autem
adhuc terra obligatus, militare tibi recusabam; et impedimentis omnibus sic
timebam expediri, quemadmodum impediri timendum est.

12. Ita sarcina sæculi, velut somno assolet, dulciter premebar; et
cogitationes quibus meditabar in te, similes erant conatibus expergisci
volentium, qui tamen superati soporis {133} altitudine remerguntur. Et
sicut nemo est qui dormire semper velit, omniumque sano judicio vigilare
præstat; differt tamen plerumque homo somnum excutere, cum gravis torpor in
membris est; eumque jam displicentem carpit libentius, quamvis surgendi
tempus advenerit: ita certum habebam esse melius tuæ charitati me dedere,
quam meæ cupiditati cedere; sed illud placebat, et vincebat*; hoc libebat
et vinciebat. Non enim erat quod tibi responderem dicenti mihi, [Sidenote:
Eph. 5, 14.]_Surge, qui dormis, et exsurge a mortuis; et illuminabit te
Christus_: et undique ostendenti vera te dicere, non erat omnino quid
responderem veritate convictus, nisi tantum verba lenta et somnolenta:
Modo, ecce modo; sine paululum. Sed, Modo, et modo, non habebant modum; et,
Sine paululum, in longum ibat. Frustra [Sidenote: Rom. 7,
22-25.]_condelectabar legi tuæ secundum interiorem hominem, cum alia lex in
membris meis repugnaret legi mentis meæ, et captivum me duceret in lege
peccati, quæ in membris meis erat_. Lex enim peccati est violentia
consuetudinis, qua trahitur et tenetur etiam invitus animus, eo merito quo
in eam volens illabitur. _Miserum_ ergo _me quis liberaret de corpore
mortis hujus, nisi gratia tua per Jesum Christum Dominum nostrum_?

[Sidenote: VI. Pontitianus narrat Antonii vitam.]

13. Et de vinculo quidem desiderii concubitus quo arctissimo tenebar, et
sæcularium negotiorum servitute, quemadmodum me exemeris, narrabo, et
confitebor nomini tuo, [Sidenote: Ps. 18, 15.]_Domine, adjutor meus et
redemptor meus_. Agebam solita, crescente anxietudine, et quotidie
suspirabam tibi; frequentabam ecclesiam tuam, quantum vacabat ab eis
negotiis sub quorum pondere gemebam*. Mecum erat Alypius otiosus ab opere
jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans quibus iterum consilia
venderet, sicut ego vendebam dicendi facultatem, si qua docendo præstari
potest. Nebridius autem amicitiæ nostræ cesserat, ut omnium nostrum
familiarissimo Verecundo, Mediolanensi et civi et grammatico subdoceret, et
vehementer desideranti et familiaritatis jure flagitanti de numero nostro
fidele adjutorium, quo indigebat nimis. Non itaque Nebridium cupiditas
commodorum eo traxit: majora enim posset si vellet de litteris agere; sed
officio benevolentiæ petitionem nostram contemnere noluit amicus
dulcissimus et mitissimus. Agebat autem illud prudentissime, cavens
innotescere personis secundum hoc sæculum majoribus, devitans {134} in eis
omnem inquietudinem animi, quem volebat habere liberum et quam multis
posset horis feriatum, ad quærendum aliquid, vel legendum vel audiendum de
sapientia.

14. Quodam igitur die, non recolo causam qua erat absens Nebridius, cum
ecce ad nos domum venit ad me et Alypium Pontitianus* quidam civis noster
inquantum Afer, præclare in palatio militans[195]: nescio quid a nobis
volebat. Et consedimus ut colloqueremur; et forte supra mensam lusoriam quæ
ante nos erat, attendit codicem, tulit, aperuit, invenit apostolum Paulum,
inopinate sane: putaverat enim aliquid de libris quorum professio me
conterebat. Tum vero arridens, meque intuens, gratulatorie miratus est quod
eas et solas præ oculis meis Litteras repente comperisset. Christianus
quippe et fidelis erat, et sæpe tibi Deo nostro prosternebatur in ecclesia
crebris et diuturnis orationibus. Cui ego cum indicassem illis me
Scripturis curam maximam impendere, ortus est sermo, ipso narrante, de
Antonio[196] Ægyptio monacho, cujus nomen excellenter clarebat apud servos
tuos; nos autem usque in illam horam latebat. Quod ille ubi comperit,
immoratus est in eo sermone, insinuans tantum virum ignorantibus, et
admirans eamdem nostram ignorantiam. Stupebamus autem audientes tam recenti
memoria, et prope nostris temporibus testatissima mirabilia[197] tua in
fide recta et catholica Ecclesia. Omnes mirabamur, et nos quia tam magna
erant, et ille quia inaudita nobis erant.

15. Inde sermo ejus devolutus est ad monasteriorum greges[198], {135} et
mores suaveolentiæ tuæ, et ubera deserta eremi, quorum nos nihil sciebamus.
Et erat monasterium Mediolani[199] plenum bonis fratribus, extra urbis
moenia, sub Ambrosio nutritore; et non noveramus. Pertendebat ille et
loquebatur adhuc, et nos intenti tacebamus. Unde et incidit ut diceret
nescio quando se et tres alios contubernales suos, nimirum apud Treveros,
cum Imperator pomeridiano Circensium spectaculo teneretur, exisse
deambulatum in hortos muris contiguos; atque illic ut forte combinati
spatiabantur, unum secum seorsum, et alios duos itidem seorsum pariterque
digressos: sed illos vagabundos irruisse in quamdam casam, ubi habitabant
quidam servi tui, [Sidenote: Mat. 5, 3.]_spiritu pauperes, qualium est
regnum coelorum_, et invenisse ibi codicem in quo scripta erat vita
Antonii. Quam legere coepit unus eorum, et mirari, et accendi, et inter
legendum meditari arripere talem vitam, et relicta militia[200] sæculari
servire tibi: erant* autem ex eis quos dicunt Agentes[201] in rebus. Tunc
subito repletus amore sancto et sobrio pudore, iratus sibi conjecit oculos
in amicum, et ait illi: "Dic, quæso te, omnibus istis laboribus nostris quo
ambimus pervenire? quid quærimus? cujus rei causa militamus? Majorne esse
poterit spes nostra in palatio, quam ut amici Imperatoris simus? Et ibi
quid non fragile, plenumque periculis? Et per quot pericula pervenitur ad
grandius periculum? Et quando* istud erit? Amicus autem Dei, si voluero,
ecce nunc fio." Dixit hoc, et turbidus parturitione novæ vitæ, reddidit
oculos paginis; et legebat, et mutabatur intus ubi tu videbas, et exuebatur
mundo mens ejus, ut mox apparuit. Namque dum legit, et volvit fluctus
cordis sui, {136} infremuit aliquando et discrevit, decrevitque meliora;
jamque tuus, ait amico suo: "Ego jam abrupi me ab illa spe nostra, et Deo
servire statui; et hoc ex hac hora, in hoc loco aggredior. Te si piget
imitari, noli adversari." Respondit ille, adhærere se socium* tantæ
mercedis tantæque militiæ. Et ambo jam tui, ædificabant turrim sumptu
idoneo [Sidenote: Luc. 14, 26-35.]_relinquendi omnia sua et sequendi te_.
Tum Pontitianus et qui cum eo per alias horti partes deambulabant,
quærentes eos devenerunt in eumdem locum, et invenientes admonuerunt ut
redirent, quod jam* declinasset dies. At illi narrato placito et proposito
suo, quoque modo in eis talis voluntas orta esset atque firmata, petiverunt
ne sibi molesti essent, si adjungi recusarent. Isti autem nihilo mutati a
pristinis, fleverunt se tamen, ut dicebat*, atque illis pie congratulati
sunt, et commendaverunt se orationibus eorum, et trahentes cor in terra
abierunt in palatium; illi autem affigentes cor coelo, manserunt in casa.
Et habebant ambo sponsas: quæ posteaquam hoc audierunt, dicaverunt etiam
ipsæ virginitatem tibi.

[Sidenote: VII. Rodebatur intus audito Pontitiano.]

16. Narrabat hæc Pontitianus: tu autem, Domine, inter verba ejus
retorquebas me ad meipsum, auferens me a dorso meo ubi me posueram, dum
nollem me attendere; et constituebas me ante faciem meam, ut viderem quam
turpis essem, quam distortus et sordidus, maculosus et ulcerosus. Et
videbam, et horrebam; et quo a me fugerem non erat. Et si conabar avertere
a me aspectum, narrabat ille quod narrabat, et tu me rursus opponebas mihi,
et impingebas me in oculos meos, [Sidenote: Ps. 35, 3.]_ut invenirem
iniquitatem meam et odissem_. Noveram eam, sed dissimulabam; et
conhibebam[202]*, et obliviscebar.

17. Tunc vero, quanto ardentius amabam illos de quibus audiebam salubres
affectus, quod se totos tibi sanandos dederant, tanto exsecrabilius me
comparatum eis oderam[203]. Quoniam multi mei anni mecum effluxerant, forte
duodecim anni, ex quo ab undevicesimo anno ætatis meæ, lecto[204] Ciceronis
Hortensio, excitatus eram studio sapientiæ; et differebam contempta
felicitate terrena ad eam investigandam vacare, {137} cujus non inventio,
sed vel sola inquisitio jam præponenda erat etiam inventis thesauris
regnisque gentium, et ad nutum circumfluentibus corporis voluptatibus. At
ego adolescens miser, valde miser, in exordio ipsius adolescentiæ etiam
petieram a te castitatem, et dixeram: Da mihi castitatem et continentiam,
sed noli modo. Timebam enim ne me cito exaudires, et cito sanares a morbo
concupiscentiæ, quam malebam expleri quam exstingui. Et ieram per vias
pravas superstitione sacrilega, non quidem certus in ea, sed quasi
præponens eam cæteris*, quæ non pie quærebam, sed inimice oppugnabam.

18. Et putaveram me propterea differre de die in diem contempta spe sæculi,
te solum sequi, quia non mihi apparebat certum aliquid quo dirigerem cursum
meum. Et venerat dies quo nudarer mihi, et increparet in me conscientia
mea: Ubi es* lingua? Nempe tu dicebas propter incertum verum nolle te
abjicere sarcinam vanitatis. Ecce jam certum est, et illa te adhuc premit,
humerisque liberioribus pennas recipiunt, qui neque ita inquirendo attriti
sunt, nec decennio et amplius ista meditati. Ita rodebar intus, et
confundebar pudore horribili vehementer, cum Pontitianus talia loqueretur.
Terminato autem sermone et causa qua venerat, abiit ille; et ego ad me. Quæ
non in me dixi? Quibus sententiarum verberibus non flagellavi animam meam,
ut sequeretur me conantem post te ire? Et renitebatur*; recusabat, et non
se excusabat. Consumpta erant et convicta argumenta omnia: remanserat muta
trepidatio; et quasi mortem reformidabat restringi a fluxu consuetudinis
quo tabescebat in mortem.

[Sidenote: VIII. In hortum secedit, quid ibi egerit.]

19. Tum in illa grandi rixa interioris domus meæ, quam fortiter excitaveram
cum anima mea in cubiculo nostro corde meo, tam vultu quam mente turbatus,
invado Alypium. Exclamo: "Quid patimur? quid est hoc? quid audisti? Surgunt
indocti et coelum rapiunt; et nos cum doctrinis nostris sine corde, ecce
ubi volutamur in carne et sanguine! An quia præcesserunt, pudet sequi, et
non pudet nec saltem sequi?" Dixi nescio quæ talia, et abripuit me ab illo
æstus meus, cum taceret attonitus me intuens. Neque enim solita sonabam;
plusque alloquebantur animum meum frons, genæ, oculi, color, modus vocis,
quam verba quæ promebam. Hortulus quidam {138} erat hospitii nostri, quo
nos utebamur sicut tota domo: nam hospes ibi non habitabat dominus domus.
Illuc me abstulerat tumultus pectoris, ubi nemo impediret ardentem litem
quam mecum aggressus eram, donec exiret qua tu sciebas; ego autem non*: sed
tantum insaniebam* salubriter, et moriebar vitaliter, gnarus quid mali
essem, et ignarus quid boni post paululum futurus essem. Abscessi ergo in
hortum, et Alypius pede post pedem*. Neque enim secretum meum non erat, ubi
ille aderat: aut quando me sic affectum desereret? Sedimus, quantum
potuimus remoti ab ædibus. Ego fremebam spiritu indignans indignatione
turbulentissima, quod non irem in placitum et pactum tecum, Deus meus, in
quod eundum esse _omnia ossa mea clamabant_, et in coelum tollebant
laudibus: et non illuc ibatur navibus, aut quadrigis, aut pedibus, quantum
saltem de domo in eum locum ieram, ubi sedebamus. Nam non solum ire, verum
etiam pervenire illuc, nihil erat aliud quam velle ire, sed velle fortiter
et integre; non semisauciam hac atque hac versare et jactare voluntatem,
parte assurgentem cum alia parte cadente luctantem*.

20. Denique tam multa faciebam corpore in ipsis cunctationis æstibus, quæ
aliquando volunt homines, et non valent, si aut ipsa membra non habeant,
aut ea vel colligata vinculis, vel resoluta languore, vel quoquo modo
impedita sint. Si vulsi capillum, si percussi frontem, si consertis digitis
amplexatus sum genu; quia volui, feci. Potui autem velle et non facere, si
mobilitas membrorum non obsequeretur. Tam multa ergo feci, ubi non hoc erat
velle quod posse: et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius
mihi placebat, et mox ut vellem, possem; quia mox ut vellem, utique vellem.
Ibi enim facultas ea quæ voluntas, et ipsum velle jam facere erat; et tamen
non fiebat: faciliusque obtemperabat corpus tenuissimæ voluntati animæ, ut
ad nutum* membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem suam*
magnam in sola voluntate perficiendam.

[Sidenote: IX. Unde fit ut animus imperet sibi, et resistatur.]

21. Unde hoc monstrum? et quare istuc? Luceat misericordia tua; et
interrogem, si forte mihi respondere possint latebræ poenarum hominum, et
tenebrosissimæ contritiones filiorum Adam. Unde hoc monstrum? et quare
istud? Imperat animus corpori, et paret statim; imperat animus {139} sibi,
et resistitur[205]. Imperat animus ut moveatur manus, et tanta est
facilitas ut vix a servitio discernatur imperium: et animus animus est,
manus autem corpus est. Imperat animus ut velit animus, nec alter est, nec
facit tamen. Unde hoc monstrum? et quare istud? Imperat, inquam, ut velit,
qui non imperaret nisi vellet, et non fit quod imperat. Sed non ex toto
vult; non ergo ex toto imperat. Nam intantum imperat, inquantum vult, et
intantum non fit quod imperat, inquantum non vult. Quoniam voluntas imperat
ut sit voluntas, nec alia sed ipsa. Non itaque plena* imperat, ideo non est
quod imperat. Nam si plena esset, nec imperaret ut esset, quia jam esset.
Non igitur monstrum partim velle, partim nolle, sed ægritudo animi est,
quia non totus assurgit, veritate sublevatus, consuetudine prægravatus. Et
ideo sunt duæ voluntates, quia una earum tota non est, et hoc adest alteri
quod deest alteri.

[Sidenote: X. Adversus Manichæos qui ex duabus contrariis voluntatibus duas
contrarias naturas asseverant.]

22. [Sidenote: Ps. 67, 3.]_Pereant a facie tua_, Deus, sicuti pereunt
[Sidenote: Tit. 1, 10.]_vaniloqui et_ mentis _seductores_, qui cum duas
voluntates in deliberando animadverterint, duas naturas duarum mentium esse
asseverant, unam bonam, alteram malam. Ipsi vere* mali sunt, cum ista mala
sentiunt, et iidem ipsi boni erunt si vera senserint, verisque
consenserint, ut dicat eis Apostolus tuus: [Sidenote: Eph. 5, 8.]_Fuistis
aliquando tenebræ; nunc autem lux in Domino._ Illi enim dum volunt esse
lux, non in Domino, sed in seipsis, putando animæ naturam hoc esse quod
Deus est[206], ita facti sunt densiores tenebræ; quoniam _longius a te
recesserunt_ horrenda arrogantia, a _te_ vero [Sidenote: Joh. 1, 9.]_lumine
illuminante omnem hominem venientem in hunc mundum_. Attendite quid
dicatis, et erubescite, et [Sidenote: Ps. 33, 6.]_accedite ad eum et
illuminamini, et vultus vestri non erubescent_. Ego cum deliberabam ut jam
servirem Domino Deo meo, sicut diu disposueram, ego eram qui volebam, ego
qui nolebam; ego, ego eram. Nec plene volebam, nec plene nolebam. Ideo
mecum contendebam, et dissipabar a meipso. Et ipsa dissipatio me invito
quidem fiebat, nec tamen ostendebat naturam mentis alienæ, sed poenam
meæ*[207]. [Sidenote: Rom. 7, 17.]_Et ideo non jam ego operabar illam, sed
quod {140} habitabat in me peccatum_ de supplicio liberioris peccati, quia
eram filius Adam.

23. Nam si tot sunt contrariæ naturæ, quot voluntates sibi resistunt; non
jam duæ, sed plures erunt. Si deliberet quisquam utrum ad conventiculum
eorum pergat, an ad theatrum; clamant isti: Ecce duæ naturæ: una bona hac
ducit; altera mala illac reducit. Nam unde ista cunctatio sibimet
adversantium voluntatum? Ego autem dico ambas malas, et quæ ad illos ducit,
et quæ ad theatrum reducit. Sed non credunt nisi bonam esse qua itur ad
eos. Quid si ergo quisquam nostrum deliberet, et secum altercantibus duabus
voluntatibus fluctuet, utrum ad theatrum pergat, an ad ecclesiam nostram?
nonne et isti quid respondeant fluctuabunt? Aut enim fatebuntur, quod
nolunt, bona voluntate pergi in ecclesiam nostram, sicut in eam pergunt qui
sacramentis ejus imbuti sunt atque detinentur: aut duas malas naturas, et
duas malas mentes in uno homine confligere putabunt; et non erit verum quod
solent dicere, unam bonam alteram malam: aut convertentur ad verum, et non
negabunt, cum quisque deliberat, animam unam diversis voluntatibus æstuare.

24. Jam ergo non dicant, cum duas voluntates in homine uno adversari sibi
sentiunt, duas contrarias mentes de duabus contrariis substantiis et de
duobus contrariis principiis contendere, unam bonam, alteram malam. Nam tu,
Deus verax, improbas eos, et redarguis atque convincis eos, sicut in
utraque mala voluntate, cum quisque deliberat utrum hominem veneno
interimat an ferro; utrum fundum alienum illum, an illum invadat, quando
utrumque non potest; utrum emat voluptatem luxuria, an pecuniam servet
avaritia; utrum ad circum pergat, an ad theatrum, si uno die utrumque
exhibeatur; addo etiam tertium, an ad furtum de domo aliena, si subest
occasio; addo et quartum, an ad committendum adulterium, si et inde simul
facultas aperitur, si omnia concurrant in unum articulum temporis,
pariterque cupiantur omnia quæ simul agi nequeunt: discerpunt enim animum
sibimet adversantibus quatuor voluntatibus, vel etiam pluribus in tanta
copia rerum quæ appetuntur, nec tamen tantam multitudinem diversarum
substantiarum solent dicere: ita et in bonis voluntatibus. Nam quæro ab eis
utrum bonum sit delectari lectione Apostoli, et utrum bonum sit delectari
psalmo {141} sobrio, et utrum bonum sit Evangelium disserere. Respondebunt
ad singula: Bonum. Quid si ergo pariter delectent omnia simulque uno
tempore? Nonne diversæ voluntates distendunt cor hominis, dum deliberatur
quid potissimum arripiamus? Et omnes bonæ sunt, et certant secum, donec
eligatur unum, quo feratur tota voluntas una, quæ in plures dividebatur.
Ita etiam cum æternitas delectat superius, et temporalis boni voluptas
retentat inferius, eadem anima est non tota voluntate illud aut hoc volens;
et ideo discerpitur gravi molestia, dum illud veritate præponit, hoc
familiaritate non ponit*.

[Sidenote: XI. Lucta spiritus et carnis in Augustino.]

25. Sic ægrotabam et excruciabar accusans memetipsum solito acerbius nimis,
ac volvens et versans me in vinculo meo, donec abrumperetur totum quo jam
exiguo tenebar, sed tenebar tamen. Et instabas tu in occultis meis, Domine,
severa misericordia, flagella ingeminans timoris et pudoris, ne rursus
cessarem, et non abrumperetur idipsum exiguum et tenue quod remanserat; et
revalesceret iterum, et me robustius alligaret. Dicebam enim apud me intus:
Ecce modo fiat, modo fiat. Et cum verbo jam ibam in placitum. Jam pene
faciebam, et non faciebam: nec relabebar tamen in pristina, sed de proximo
stabam, et respirabam. Et item conabar, et paulo minus ibi eram, et paulo
minus jamjamque attingebam et tenebam; et non ibi eram, nec attingebam, nec
tenebam, hæsitans mori morti, et vitæ vivere; plusque in me valebat
deterius inolitum, quam melius insolitum: punctumque ipsum temporis quo
aliud futurus eram, quanto propius admovebatur, tanto ampliorem incutiebat
horrorem; sed non recutiebat retro, nec avertebat, sed suspendebat.

26. Retinebant nugæ nugarum, et vanitates vanitatum* antiquæ amicæ meæ, et
succutiebant vestem meam carneam, et submurmurabant: Dimittisne nos? et a
momento isto non erimus tecum ultra in æternum? et a momento isto non tibi
licebit hoc et illud ultra in æternum? Et quæ suggerebant in eo quod dixi,
Hoc et illud? quæ suggerebant, Deus meus? Avertat ab anima servi tui
misericordia tua! Quas sordes suggerebant! quæ dedecora! Et audiebam eas
jam longe minus quam dimidius, non tanquam libere contradicentes eundo in
obviam, sed veluti a dorso mussitantes, et discedentem quasi furtim
vellicantes, ut respicerem. Retardabant {142} tamen cunctantem me abripere
atque excutere ab eis et transilire quo vocabar, cum diceret mihi
consuetudo violenta: Putasne sine istis poteris?

27. Sed jam tepidissime hoc dicebat. Aperiebatur enim ab ea parte qua
intenderam faciem, et quo transire trepidabam, casta dignitas continentiæ,
serena et non dissolute hilaris, honeste blandiens* venirem neque
dubitarem, et extendens ad me suscipiendum et amplectendum pias manus
plenas gregibus bonorum exemplorum. Ibi tot pueri et puellæ; ibi juventus
multa et omnis ætas, et graves viduæ, et virgines anus: et in omnibus ipsa
continentia nequaquam sterilis; sed [Sidenote: Ps. 112, 9.]_fecunda mater
filiorum_ gaudiorum de marito te, Domine. Et irridebat me irrisione
hortatoria, quasi diceret: Tu non poteris quod isti, quod istæ*? An vero
isti et istæ in seipsis possunt, ac non* in Domino Deo suo? Dominus Deus
eorum me dedit eis. Quid in te stas, et non stas? Projice te in eum; noli
metuere, non se subtrahet ut cadas: projice te securus, excipiet et sanabit
te. Et erubescebam nimis, quia illarum nugarum murmura* adhuc audiebam, et
cunctabundus pendebam. Et rursus illa, quasi diceret: Obsurdesce adversus
immunda illa membra tua super terram, ut mortificentur [Sidenote: Ps. 118,
85. vid. Sabat.]_Narrant tibi delectationes, sed non sicut lex Domini Dei
tui_. Ista controversia in corde meo, non nisi de meipso adversus meipsum.
At Alypius affixus lateri meo, inusitati motus mei exitum tacitus
opperiebatur.

[Sidenote: XII. Vocis admonitu quomodo totus conversus.]

28. Ubi vero a fundo arcano alta consideratio contraxit et congressit totam
miseriam meam in conspectum cordis mei, oborta est procella ingens, ferens
ingentem imbrem lacrymarum. Et ut totum effunderem cum vocibus suis,
surrexi ab Alypio: solitudo mihi ad negotium flendi aptior suggerebatur; et
secessi remotius, quam ut posset mihi onerosa esse etiam ejus præsentia.
Sic tunc eram, et ille sensit, nescio quid*; aliquid enim, puto, dixeram,
in quo apparebat sonus vocis meæ jam fletu gravidus, et sic surrexeram.
Mansit ergo ille ubi sedebamus, nimie stupens. Ego sub quadam fici arbore
stravi me nescio quomodo, et dimisi habenas lacrymis, et proruperunt
flumina oculorum meorum, [Sidenote: Ps. 50, 19.]acceptabile sacrificium
tuum. Et non quidem his verbis, sed in hac sententia multa dixi tibi:
[Sidenote: Ps. 6, 4.]_Et tu, Domine, usquequo? [Sidenote: Ps. 78, 5.
8.]Usquequo, Domine, irasceris in finem? Ne memor fueris {143} iniquitatum
nostrarum antiquarum._ Sentiebam enim eis me teneri: jactabam voces
miserabiles. Quamdiu? quamdiu, Cras et cras? Quare non modo? quare non hac
hora finis turpitudinis meæ?

29. Dicebam hæc, et flebam amarissima contritione cordis mei. Et ecce audio
vocem de vicina domo cum cantu dicentis et crebro repetentis, quasi pueri
an puellæ, nescio: "Tolle, lege; tolle, lege." Statimque mutato vultu,
intentissimus cogitare coepi utrumnam solerent pueri in aliquo genere
ludendi cantitare tale aliquid; nec occurrebat omnino audivisse me uspiam.
Repressoque impetu lacrymarum, surrexi, nihil aliud interpretans, nisi*
divinitus mihi juberi ut aperirem codicem, et legerem quod primum caput
invenissem. Audieram enim de Antonio quod ex* evangelica lectione[208], cui
forte supervenerat, admonitus fuerit, tanquam sibi diceretur quod
legebatur, [Sidenote: Mat. 19, 21.]_Vade, vende omnia quæ habes, et da
pauperibus; et habebis thesaurum in coelis: et veni, sequere me;_ et tali
oraculo confestim ad te esse conversum. Itaque concitus redii in eum locum
ubi sedebat Alypius: ibi enim posueram codicem Apostoli, cum inde
surrexeram. Arripui, aperui, et legi in silentio capitulum, quo primum
conjecti sunt oculi mei: [Sidenote: Rom. 13, 13. 14.]_Non in
comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in
contentione et æmulatione: sed induite Dominum Jesum Christum, et carnis
providentiam ne feceritis in concupiscentiis._[209] Nec ultra volui legere;
nec opus erat. Statim quippe cum fine hujusce sententiæ quasi luce
securitatis infusa cordi meo, omnes dubitationis tenebræ diffugerunt.

30. Tum interjecto aut digito aut nescio quo alio signo, codicem clausi, et
tranquillo jam vultu indicavi Alypio. At ille quid in se ageretur, quod ego
nesciebam, sic indicavit. Petit videre quid legissem: ostendi; et attendit
etiam ultra quam ego legeram, et ignorabam quid sequeretur. Sequebatur
vero: [Sidenote: Ib. 14, 1.]_Infirmum autem in fide recipite*._ Quod ille
ad {144} se retulit, mihique aperuit. Sed tali admonitione firmatus est,
placitoque ac proposito bono et congruentissimo suis moribus, quibus a me
in melius jam olim valde longeque distabat, sine ulla turbulenta
cunctatione conjunctus est. Inde ad matrem ingredimur: indicamus; gaudet.
Narramus quemadmodum gestum sit; exsultat et triumphat; et benedicebat
tibi, [Sidenote: Eph. 3, 20.]_qui potens es ultra quam petimus aut
intelligimus facere_, quia tanto amplius sibi a te concessum de me videbat,
quam petere solebat miserabilibus flebilibusque gemitibus. Convertisti enim
me ad te, ut nec uxorem quærerem, nec aliquam spem hujus sæculi, stans in
ea regula fidei[210] in qua me ante tot annos ei revelaveras. [Sidenote:
Ps. 29, 12.]_Et convertisti luctum ejus in gaudium_ multo uberius quam
voluerat; et multo charius atque castius, quam de nepotibus carnis meæ
requirebat.

       *       *       *       *       *


{145}

LIBER NONUS.

    Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricæ professionem, sed non ante
    transactas vindemiales ferias quæ proxime instabant, abjicere statuit.
    Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundum ad percipiendam
    Baptismi gratiam se parat; ac tandem cum Alypio, et filio suo Adeodato
    baptizatur. Nec multo post, Africam repetens, Ostiam venit, cum amicis
    et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio exhibet,
    quæque ibidem defungitur, anno ætatis suæ 56, Augustini 33.

[Sidenote: I. Laudat Dei bonitatem, agnoscens suam miseriam.]

1. [Sidenote: Ps. 115, 16. 17.]_O Domine, ego servus tuus; ego servus tuus,
et filius ancillæ tuæ. Disrupisti vincula mea; tibi sacrificabo hostiam*
laudis._ Laudet te cor meum et lingua mea, et [Sidenote: Ps. 34, 10.
3.]_omnia ossa mea dicant: Domine, quis similis tibi?_ Dicant, et responde
mihi, et _dic animæ meæ, Salus tua ego sum._ Quis ego, et qualis ego? Quid
non mali aut facta mea*; aut, si non facta, dicta mea; aut, si non dicta,
voluntas mea fuit? Tu autem, Domine, bonus et misericors, et dextera tua
respiciens profunditatem mortis meæ, et a fundo cordis mei exhauriens
abyssum corruptionis. Et hoc erat totum nolle quod volebam, et velle quod
volebas*. Sed ubi erat tam annoso tempore, et de quo imo altoque secreto
evocatum est in momento liberum arbitrium meum, quo subderem cervicem
[Sidenote: Mat. 11, 30.]_leni jugo tuo,_ et humeros _levi sarcinæ tuæ,_
Christe Jesu, [Sidenote: Ps. 18, 15.]_adjutor meus et redemptor meus?_ Quam
suave mihi subito factum est carere suavitatibus nugarum! et quas amittere
metus fuerat, jam dimittere gaudium erat. Ejiciebas enim eas a me, vera tu
et summa suavitas[211]: ejiciebas, et intrabas pro eis omni suavitate*
dulcior, sed non carni et sanguini; omni luce clarior, sed omni secreto
interior; omni honore sublimior, sed non sublimibus in se. Jam liber erat
animus meus a curis mordacibus ambiendi, acquirendi, et volutandi atque
scalpendi scabiem libidinum; et garriebam {146} tibi claritati meæ, et
divitiis meis, et saluti meæ Domino Deo meo.

[Sidenote: II. Deserere rhetorices professionem differt usque ad
vindemiales ferias.]

2. Et placuit mihi in conspectu tuo non tumultuose abripere, sed leniter
subtrahere ministerium linguæ meæ nundinis loquacitatis*; ne ulterius pueri
_meditantes_ non _legem tuam_, non pacem tuam, sed insanias mendaces, et
bella forensia, mercarentur ex ore meo arma furori suo. Et opportune jam
paucissimi dies supererant ad vindemiales ferias, et statui tolerare illos,
ut solemniter abscederem et redemptus a te jam non redirem venalis.
Consilium ergo nostrum erat coram te; coram hominibus autem, nisi nostris,
non erat. Et convenerat inter nos ne passim cuiquam effunderetur; quanquam
tu nobis [Sidenote: Ps. 83, 6. 7.]_a convalle plorationis ascendentibus_,
et cantantibus canticum graduum, [Sidenote: Ps. 129, 3-5.]_dederas sagittas
acutas_, et _carbones vastatores adversum linguam subdolam_[212], velut
consulendo contradicentem, et, sicut cibum assolet, amando consumentem.

3. Sagittaveras tu cor nostrum charitate tua, et gestabamus verba tua[212]
transfixa visceribus; et exempla[212] servorum tuorum, quos de nigris
lucidos, et de mortuis vivos feceras, congesta in sinum cogitationis nostræ
urebant et absumebant gravem torporem, ne in ima vergeremus*; et
accendebant nos valide, ut omnis ex _lingua subdola_ contradictionis flatus
inflammare nos acrius posset, non exstinguere. Verumtamen quia propter
_nomen tuum_, quod _sanctificasti_ per terras, etiam laudatores utique
haberet votum et propositum nostrum, jactantiæ simile videbatur non
opperiri tam proximum feriarum tempus, sed de publica professione atque
ante oculos omnium sita ante discedere*; ut conversa in factum meum ora
cunctorum intuentium, quam vicinum vindemialium diem prævenire voluerim,
multa dicerent*, quod quasi appetissem magnus videri. {147} Et quo mihi
erat istud, ut putaretur et disputaretur de animo meo, et [Sidenote: Rom.
14, 16.]_blasphemaretur bonum nostrum?_

4. Quin etiam, quod ipsa æstate litterario labori nimio pulmo meus[213]
cedere coeperat, et difficulter trahere suspiria, doloribusque pectoris
testari se saucium, vocemque clariorem productioremve recusare, primo
perturbaverat me, quia magisterii illius sarcinam pene jam necessitate
deponere cogebat, aut si curari et convalescere potuissem, certe
intermittere*. Sed ubi plena voluntas [Sidenote: Ps. 45, 11.]_vacandi, et
videndi quoniam tu es Dominus_, oborta mihi est atque firmata; nosti, Deus
meus, etiam gaudere coepi, quod hæc quoque suberat non mendax excusatio,
quæ offensionem hominum temperaret, qui propter liberos suos me liberum
esse nunquam volebant. Plenus igitur tali gaudio tolerabam illud
intervallum temporis, donec decurreret: nescio utrum vel viginti[214] dies
erant, sed tamen fortiter tolerabantur; quia recesserat cupiditas quæ mecum
solebat ferre grave negotium, et ego premendus remanseram, nisi patientia
succederet. Peccasse me in hoc quisquam servorum tuorum fratrum meorum
dixerit, quod jam pleno corde militia tua, passus me fuerim vel una hora
sedere in cathedra mendacii. At ego non contendo. Sed tu, Domine
misericordissime, nonne et hoc peccatum, cum cæteris horrendis et funereis,
in aqua sancta ignovisti et remisisti mihi?

[Sidenote: III. Verecundus concedit illi rus suum.]

5. Macerabatur anxietudine Verecundus de isto nostro bono, quod propter
vincula sua, quibus tenacissime tenebatur, deseri se nostro consortio
videbat. Nondum christianus, conjuge fideli; ea ipsa tamen arctiore præ
cæteris compede, ab itinere quod aggressi eramus, retardabatur: nec
christianum esse alio {148} modo se velle dicebat, quam illo quo non
poterat. Benigne sane obtulit, quamdiu ibi essemus, in re ejus essemus*.
Retribues illi*, Domine, in [Sidenote: Luc. 14, 14.]_resurrectione
justorum_, quia jam ipsam [Sidenote: Ps. 124, 3.]_sortem_ retribuisti ei.
Quamvis enim absentibus nobis, cum Romæ jam essemus, corporali ægritudine
correptus, et in ea christianus et fidelis factus, ex hac vita emigravit:
ita misertus es non solum ejus, sed etiam nostri, ne cogitantes egregiam
erga nos amici humanitatem, nec eum in grege tuo numerantes, dolore
intolerabili cruciaremur. Gratias tibi, Deus noster, tui sumus; indicant
hortationes et consolationes tuæ: fidelis promissor, reddis* Verecundo, pro
rure illo ejus Cassiciaco, ubi ab æstu sæculi requievimus in te,
amoenitatem sempiterne virentis paradisi tui, quoniam dimisisti ei peccata
super terram, [Sidenote: Ps. 67, 16.]_in monte incaseato[215], monte tuo,
monte uberi_.

6. Angebatur ergo tunc ipse; Nebridius autem collætabatur. Quamvis enim et
ipse nondum christianus in illam foveam perniciosissimi erroris inciderat,
ut Veritatis Filii tui carnem phantasma[216] crederet; tamen inde emergens,
sic sibi erat, nondum imbutus ullis Ecclesiæ tuæ sacramentis, sed
inquisitor[217] ardentissimus veritatis. Quem non multo post conversionem
nostram et regenerationem per Baptismum tuum, ipsum etiam fidelem
catholicum castitate perfecta atque continentia tibi servientem in Africa
apud suos, cum tota domus ejus per eum christiana facta esset, carne
solvisti; et nunc ille vivit [Sidenote: Luc. 16, 22.]_in sinu Abraham_.
Quidquid illud est quod illo significatur sinu[218], ibi Nebridius* vivit,
dulcis amicus {149} meus, tuus autem, Domine, adoptivus ex liberto filius;
ibi vivit. Nam quis alius tali animæ locus? Ibi vivit, unde me multa
interrogabat homuncionem inexpertum. Jam non ponit aurem ad os meum, sed
spirituale os ad fontem tuum; et bibit, quantum potest, sapientiam pro
aviditate sua, sine fine felix. Nec eum sic arbitror inebriari ex ea, ut
obliviscatur mei, cum tu, Domine, quem potat ille*, nostri sis memor. Sic
ergo eramus, Verecundum consolantes tristem, salva amicitia, de tali
conversione nostra*, et exhortantes ad fidem gradus sui, vitæ scilicet
conjugalis; Nebridium autem opperientes quando sequeretur, quod de tam
proximo poterat, et erat jam jamque facturus: cum ecce evoluti sunt dies
illi tandem; nam longi et multi videbantur præ amore libertatis otiosæ ad
cantandum de medullis omnibus, [Sidenote: Ps. 26, 8.]_Tibi dixit cor meum,
Quæsivi vultum tuum; vultum tuum, Domine, requiram._

[Sidenote: IV. Libri apud Cassiciacum scripti. Epistolæ ad Nebridium.]

7. Et venit dies* quo etiam actu solverer a professione rhetorica, unde jam
cogitatu solutus eram. Et factum est. Eruisti linguam meam unde jam erueras
cor meum; et benedicebam tibi gaudens profectus in villam cum meis
omnibus[219]. Ibi quid egerim in litteris, jam quidem servientibus tibi,
sed adhuc superbiæ scholam tanquam in pausatione anhelantibus*, testantur
libri disputati[220] cum præsentibus, et cum ipso me solo[221] {150} coram
te: quæ autem cum absente Nebridio[222], testantur epistolæ. Et quando mihi
sufficiat tempus commemorandi omnia magna erga nos beneficia tua in illo
tempore, præsertim ad alia majora properanti? Revocat enim me recordatio
mea, et dulce mihi fit, Domine, confiteri tibi quibus internis me stimulis
perdomueris, et quemadmodum me [Sidenote: Is. 40, 4. Luc. 3,
45.]_complanaveris, humiliatis montibus et collibus_ cogitationum mearum,
_et tortuosa_ mea _direxeris, et aspera lenieris_; quomodo ipsum etiam
Alypium fratrem cordis mei subegeris nomini unigeniti tui Domini et
Salvatoris nostri Jesu Christi, quod primo dedignabatur inseri litteris
nostris. Magis enim eas volebat redolere gymnasiorum [Sidenote: Ps. 28,
5.]_cedros_ quas jam _contrivit Dominus_, quam salubres herbas
ecclesiasticas adversas serpentibus.

[Sidenote: Quibus coelitus perfusos gratiis, et quam vivido pietatis sensu,
dum Psalmos evolvit.]

8. Quas tibi, Deus meus, voces dedi cum legerem Psalmos David, cantica
fidelia, et sonos pietatis excludentes turgidum spiritum; rudis in germano
amore tuo, catechumenus in villa cum catechumeno Alypio feriatus, matre
adhærente nobis muliebri habitu, virili fide, anili securitate, materna
charitate, christiana pietate! Quas tibi voces dabam in psalmis illis, et
quomodo in te inflammabar ex eis, et accendebar eos recitare, si possem,
toto orbe terrarum adversus typhum generis humani? Et tamen toto orbe
cantantur, et [Sidenote: Ps. 18, 7.]_non est qui se abscondat a calore
tuo_. Quam vehementi et acri dolore indignabar Manichæis; et miserabar eos
rursus, quod illa sacramenta, illa medicamenta nescirent, et insani essent
adversus antidotum quo sani esse potuissent! Vellem ut alicubi juxta essent
tunc*, et me nesciente quod ibi essent intuerentur faciem meam, et audirent
voces meas, quando legi quartum psalmum in illo tunc otio, quid de me
fecerit ille psalmus. _Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiæ meæ; in
tribulatione dilatasti mihi. Miserere mei, Domine, et exaudi orationem
meam._ Audirent ignorante me utrum audirent, ne me propter se illa dicere
putarent quæ inter hæc verba dixerim. Quia et revera nec ea dicerem, nec
sic ea dicerem, si me ab eis audiri viderique sentirem: nec, si dicerem,
sic acciperent quomodo mecum et mihi coram te de familiari affectu animi
mei.

9. Inhorrui timendo, ibidemque inferbui sperando et {151} exsultando in tua
misericordia, Pater. Et hæc omnia exibant per oculos meos et vocem meam,
cum conversus ad nos spiritus tuus bonus ait nobis: [Sidenote: Ps. 4,
3.]_Filii hominum, quousque graves corde? Utquid diligitis vanitatem, et
quæritis mendacium?_ Dilexeram enim vanitatem, et quæsieram mendacium. Et
tu, Domine, jam [Sidenote: Ver. 4.]_magnificaveras Sanctum tuum, suscitans
eum a mortuis_, et [Sidenote: Eph. 1, 20.]_collocans ad dexteram tuam_,
unde [Sidenote: Luc. 24, 49.][Sidenote: Joh. 14, 16. 17.][Sidenote: Act. 2,
1-4.]_mitteret ex alto promissionem suam, Paracletum Spiritum veritatis_:
et miserat eum jam, sed ego nesciebam. Miserat eum, quia jam magnificatus
erat, resurgens a mortuis, et ascendens in coelum. Ante autem [Sidenote:
Joh. 7, 39.]_Spiritus nondum erat datus, quia Jesus nondum erat
clarificatus_. Et clamat propheta*: _Quousque graves corde? Utquid
diligitis vanitatem, et quæritis mendacium? Et scitote quoniam Dominus
magnificavit Sanctum suum._ Clamat, _quousque_; clamat, _scitote_: et ego
tamdiu nesciens "vanitatem dilexi, et mendacium quæsivi;" et ideo audivi et
contremui, quoniam talibus dicitur qualem me fuisse reminiscebar. In
phantasmatibus* enim quæ pro veritate tenueram, vanitas erat et mendacium.
Et insonui multa graviter ac fortiter in dolore recordationis meæ. Quæ
utinam audissent qui adhuc usque "diligunt vanitatem et quærunt mendacium."
Forte conturbarentur, et evomuissent illud; et exaudires eos cum clamarent
ad te: quoniam vera morte carnis [Sidenote: Rom. 8, 34.]_mortuus est pro
nobis, qui_ te _interpellat pro nobis_.

10. Legebam: _Irascimini, et nolite peccare._ Et quomodo movebar, Deus
meus, qui jam didiceram irasci mihi de præteritis, ut de cætero non
peccarem? Et merito irasci, quia non alia natura gentis tenebrarum de me
peccabat[223], sicut dicunt qui sibi non irascuntur, et [Sidenote: Rom. 2,
5.]_thesaurizant sibi iram in die iræ et revelationis justi judicii tui_.
Nec jam bona mea foris erant, nec oculis carneis in isto sole[224]
quærebantur. Volentes enim gaudere forinsecus, facile evanescunt; et
effunduntur in ea quæ videntur et temporalia[225] sunt, et imagines eorum
{152} famelica[226] cogitatione lambunt. Et o si fatigentur inedia[227], et
dicant: _Quis ostendet nobis bona?_ Et dicamus, et audiant: _Signatum est
in nobis lumen vultus tui, Domine._ Non enim [Sidenote: Joh. 1, 9.]_lumen_
nos sumus _quod illuminat omnem hominem_; sed illuminamur a te, ut qui
[Sidenote: Eph. 5, 8.]_fuimus aliquando tenebræ_, simus _lux in te_. O si
viderent internum æternum*, quod ego quia gustaveram, frendebam, quoniam
non eis poteram ostendere, si afferrent ad me cor in oculis suis foris a
te, et dicerent: _Quis ostendet nobis bona?_ Ibi enim, ubi* mihi iratus
eram intus in cubili, ut compunctus eram, ubi sacrificaveram mactans
vetustatem meam, et inchoata meditatione renovationis meæ sperans in te,
ibi mihi dulcescere coeperas, et [Sidenote: Ps. 4, 7.]_dederas lætitiam in
corde meo_. Et exclamabam legens hæc foris, et agnoscens intus; nec volebam
multiplicari[228] terrenis bonis, devorans tempora et devoratus
temporibus*, cum haberem in æterna simplicitate[228] aliud [Sidenote: Ver.
8.]_frumentum, et vinum, et oleum_.

11. Et clamabam in consequenti versu clamore alto cordis mei: _O in pace! o
in idipsum!_ o quid dixit; _Obdormiam et somnum capiam!_ Quoniam[229] quis
resistet nobis cum fiet sermo qui scriptus est, [Sidenote: 1 Cor. 15,
54.]_Absorpta est mors in victoriam?_ Et tu es _Idipsum_ valde _qui non
mutaris_; et in te requies obliviscens {153} laborum omnium, quoniam nullus
alius tecum, nec ad alia multa adipiscenda, quæ non sunt quod tu, sed _tu,
Domine, singulariter in spe constituisti me_. Legebam, et ardebam; nec
inveniebam quid facerem surdis mortuis, ex quibus fueram, pestis*, latrator
amarus et cæcus adversus Litteras de melle coeli melleas, et de lumine tuo
luminosas: et super inimicis* Scripturæ hujus tabescebam.

[Sidenote: Acerrimo dolore dentium subito liberatur.]

12. Quando recordabor* omnia dierum illorum feriatorum? Sed nec oblitus sum
nec silebo flagelli tui asperitatem, et misericordiæ tuæ mirabilem
celeritatem. Dolore dentium tunc excruciabas me; et cum in tantum
ingravesceret ut non valerem loqui[230], ascendit in cor meum admonere
omnes meos qui aderant, ut deprecarentur te pro me, Deum salutis omnimodæ.
Et scripsi hoc in cera, et dedi ut eis legeretur. Mox ut genua supplici
affectu fiximus, fugit dolor ille. Sed quis dolor? aut quomodo fugit?
Expavi, fateor, Domine meus, Deus meus; nihil enim tale ab ineunte ætate
expertus fueram. Et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui; et gaudens
in fide laudavi nomen tuum. Et ea fides me securum esse non sinebat de
præteritis peccatis meis, quæ mihi per Baptismum tuum remissa nondum erant.

[Sidenote: V. Ambrosium consulit quid legendum.]

13. Renuntiavi, peractis vindemialibus, ut scholasticis suis Mediolanenses
venditorem verborum alium providerent; quod et tibi ego servire delegissem,
et illi professioni, præ difficultate spirandi ac dolore pectoris, non
sufficerem. Et insinuavi per litteras antistiti tuo viro sancto Ambrosio
pristinos errores meos, et præsens votum meum, ut moneret quid mihi
potissimum de Libris tuis legendum esset, quo percipiendæ tantæ gratiæ
paratior aptiorque fierem. At ille jussit Isaiam prophetam; credo, quod præ
cæteris Evangelii[231] vocationisque Gentium sit prænuntiator apertior.
Verumtamen ego primam hujus lectionem non intelligens, totumque talem
arbitrans, distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio.

{154}

[Sidenote: VI. Mediolani baptizatur cum Alypin et Adeodato.]

14. Inde ubi tempus advenit quo me nomen dare[232] oporteret relicto rure,
Mediolanum remeavimus. Placuit et Alypio renasci in te mecum, jam induto
humilitate Sacramentis tuis congrua, et fortissimo domitori corporis, usque
ad Italicum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu. Adjunximus
etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum carnaliter de peccato meo. Tu bene
feceras eum. Annorum erat ferme quindecim[233], et ingenio præveniebat
multos graves et doctos viros. Munera tua tibi confiteor, Domine Deus meus,
creator omnium, et multum potens formare* nostra deformia: nam ego in illo
puero præter delictum non habebam. Quod enim enutriebatur a nobis in
disciplina tua, tu inspiraveras nobis, nullus alius: munera tua tibi
confiteor. Est liber noster qui inscribitur, de Magistro[234]: ipse ibi
mecum loquitur. Tu scis illius esse sensa omnia quæ inseruntur ibi ex
persona collocutoris mei, cum esset in annis sexdecim. Multa ejus alia
mirabiliora expertus sum. Horrori mihi erat illud ingenium; et quis præter
te talium miraculorum opifex? Cito de terra abstulisti vitam ejus; et
securior eum recordor, non timens quidquam pueritiæ, nec adolescentiæ; nec
omnino homini illi. Sociavimus eum coævum nobis in gratia tua, educandum in
disciplina tua; et baptizati sumus[235] et fugit a {155} nobis sollicitudo
vitæ præteritæ. Nec satiabar illis diebus dulcedine mirabili, considerare
altitudinem consilii tui super salutem generis humani. Quantum flevi in
hymnis et canticis tuis, suave sonantis Ecclesiæ tuæ vocibus commotus
acriter! Voces illæ influebant auribus meis, et eliquabatur veritas in cor
meum; et exæstuabat inde affectus pietatis*, et currebant lacrymæ, et bene
mihi erat cum eis.

[Sidenote: VII. Ecclesiastici cantus institutio Mediolani.]

15. Non longe coeperat Mediolanensis Ecclesia genus hoc consolationis et
exhortationis celebrare, magno studio fratrum concinentium vocibus et
cordibus. Nimirum annus erat, aut non multo amplius, cum Justina
Valentiniani regis pueri mater hominem tuum Ambrosium persequeretur[236]
hæresis suæ causa, qua* fuerat seducta ab Arianis. Excubabat pia plebs in
ecclesia mori parata cum episcopo suo, servo tuo. Ibi mea mater, ancilla
tua, sollicitudinis et vigiliarum primas tenens, orationibus vivebat. Nos
adhuc frigidi a calore Spiritus tui, excitabamur tamen civitate attonita
atque turbata. Tunc hymni et psalmi ut canerentur secundum morem
orientalium partium, ne populus moeroris tædio contabesceret, institutum
est; et ex illo in hodiernum retentum, multis jam ac pene omnibus gregibus
tuis et per cætera orbis imitantibus*.

[Sidenote: Inventio corporum SS. Protasii et Gervasii.]

16. Tunc memorato antistiti tuo per visum aperuisti quo loco laterent
martyrum corpora Protasii et Gervasii, quæ per tot annos incorrupta in
thesauro secreti tui recondideras, unde opportune promeres ad coercendam
rabiem femineam, sed regiam.[237] Cum enim propalata et effossa digno cum
{156} honore transferrentur ad Ambrosianam basilicam, non solum quos
immundi vexabant spiritus, confessis eisdem dæmonibus, sanabantur[238],
verum etiam quidam plures annos cæcus[239], civis civitatique notissimus,
cum populi tumultuante lætitia* causam quæsisset atque audisset, exsilivit,
eoque se ut duceret, suum ducem rogavit. Quo perductus, impetravit admitti,
ut sudario tangeret feretrum [Sidenote: Ps. 115, 15.]_pretiosæ in conspectu
tuo mortis sanctorum tuorum_. Quod ubi fecit, atque admovit oculis,
confestim aperti sunt. Inde fama discurrens, inde laudes tuæ ferventes,
lucentes*, inde illius inimicæ animus etsi ad credendi sanitatem non
applicatus*, a persequendi tamen furore compressus est. Gratias tibi, Deus
meus. Unde et quo duxisti recordationem meam, ut hæc etiam confiterer tibi,
quæ magna oblitus præterieram? Et tamen tunc cum ita fragraret [Sidenote:
Cant 1, 3.]_odor unguentorum tuorum_, non _currebamus post te_. Ideo plus
flebam inter cantica hymnorum tuorum, olim suspirans tibi, et tandem
respirans*, quantum patet aura in domo fenea.

[Sidenote: VIII. Evodii conversio. Ps. 67, 7.]

17. Qui _habitare facis unanimes in domo_, consociasti nobis et Evodium
juvenem ex nostro municipio. Qui cum agens in rebus[240] militaret; prior
nobis ad te conversus est et {157} baptizatus, et relicta militia sæculari,
accinctus in tua. [Sidenote: Matris obitus, ejusque a teneris
educatio.]Simul eramus[241], simul habitaturi* placito sancto. Quærebamus
quisnam locus nos utilius haberet servientes tibi: pariter remeabamus in
Africam. Et cum apud Ostia Tiberina essemus, mater defuncta est. Multa
prætereo, quia multum festino. Accipe confessiones meas et gratiarum
actiones, Deus meus, de rebus innumerabilibus etiam in silentio. Sed non
præteribo quidquid mihi anima parturit de illa famula tua, quæ me
parturivit; et carne, ut in hanc temporalem; et corde, ut in æternam lucem
nascerer*[242]. Non ejus, sed tua dicam dona in ea; neque enim seipsam
fecerat, aut educaverat seipsam. Tu creasti eam, nec pater nec mater
sciebat qualis ex eis fieret. Et erudivit eam in timore tuo virga Christi
tui, regimen unici Filii tui in domo fideli, bono membro Ecclesiæ tuæ. Nec
tantam erga suam disciplinam diligentiam matris prædicabat, quantam famulæ
cujusdam decrepitæ, quæ patrem ejus infantem portaverat, sicut dorso
grandiuscularum puellarum parvuli portari solent. Cujus rei gratia, et
propter senectam ac mores optimos, in domo christiana satis a dominis
honorabatur. Unde etiam curam filiarum dominicarum commissam* diligenter
gerebat, et erat in eis coercendis, cum opus esset, sancta severitate
vehemens, atque in docendis sobria prudentia. Nam eas, præter illas horas
quibus ad mensam parentum moderatissime alebantur, etiamsi exardescerent
siti, nec aquam bibere sinebat, præcavens consuetudinem malam, et addens
verbum sanum: "Modo aquam bibitis, quia in potestate vinum non habetis: cum
autem ad maritos veneritis, factæ dominæ apothecarum et cellariorum, aqua
sordebit; sed mos potandi permanebit*." Hac ratione præcipiendi et
auctoritate imperandi, frenabat {158} aviditatem tenerioris ætatis; et
ipsam puellarum sitim formabat ad honestum modum, ut jam nec liberet quod
non deceret.

18. Et surrepserat tamen, sicut mihi filio famula tua narrabat, surrepserat
ei vinolentia. Nam cum de more, tanquam puella sobria, juberetur a
parentibus de cuppa vinum depromere, submisso poculo qua desuper patet,
priusquam in lagunculam funderet merum, primoribus labris sorbebat exiguum,
quia non poterat amplius, sensu recusante. Non enim ulla temulenta*
cupidine faciebat hoc, sed quibusdam superfluentibus ætatis excessibus, qui
ludicris motibus ebulliunt, et in puerilibus animis majorum pondere premi
solent. Itaque ad illud modicum quotidiana modica addendo, quoniam qui
[Sidenote: Eccli. 19, 1.]_modica spernit, paulatim decidit_, in eam
consuetudinem lapsa erat, ut prope jam plenos mero caliculos inhianter
hauriret. Ubi tunc sagax anus, et vehemens illa prohibitio? Numquid valebat
aliquid adversus latentem morbum, nisi tua medicina, Domine, vigilaret
super nos? Absente patre et matre et nutritoribus, tu præsens, qui creasti,
qui vocas, qui etiam per præpositos* homines boni aliquid agis ad animarum
salutem, quid tunc egisti, Deus meus? Unde curasti? unde sanasti? Nonne
protulisti durum et acutum ex altera anima convicium, tanquam medicinale
ferrum ex occultis provisionibus tuis, et uno ictu putredinem illam
præcidisti? Ancilla enim cum qua solebat accedere ad cuppam, litigans cum
domina minore, ut fit, sola cum sola, objecit hoc crimen, amarissima
insultatione vocans meribibulam. Quo illa stimulo percussa respexit
foeditatem suam, confestimque damnavit atque exuit. Sicut amici adulantes
pervertunt, sic inimici litigantes plerumque corrigunt. Nec tu quod per eos
agis, sed quod ipsi voluerunt, retribuis eis. Illa enim irata exagitare
appetivit minorem dominam, non sanare: et ideo clanculo, aut quia ita eas
invenerat locus et tempus litis, aut ne forte et ipsa periclitaretur quod
tam sero prodidisset. At tu, Domine, rector coelitum*, et terrenorum, ad
usus tuos contorquens profunda torrentis, fluxum sæculorum ordinate*
turbulentum, etiam de alterius animæ insania[243] sanasti alteram; ne
quisquam cum hoc adverterit, {159} potentiæ suæ tribuat, si verbo ejus
alius corrigatur, quem vult corrigi.

[Sidenote: IX. Laudabiles matris suæ mores prosequitur.]

19. Educata itaque pudice ac sobrie, potiusque a te subdita parentibus,
quam a parentibus tibi, ubi plenis annis nubilis facta est, tradita viro
servivit veluti domino; et sategit eum lucrari tibi, loquens te illi
moribus suis, quibus eam pulchram faciebas, et reverenter amabilem atque
mirabilem viro. Ita autem toleravit cubilis injurias, ut nullam de hac re
cum marito haberet unquam simultatem. Exspectabat enim misericordiam tuam
super eum, ut in te credens castificaretur. Erat vero ille præterea, sicut
benevolentia præcipuus, ita ira fervidus. Sed noverat hæc non resistere
irato viro, non tantum facto, sed ne verbo quidem. Jam vero refractum et
quietum cum opportunum videret, rationem facti sui reddebat, si forte ille
inconsideratius commotus fuerat. Denique, cum matronæ multæ quarum viri
mansuetiores erant, plagarum vestigia etiam dehonestata facie gererent,
inter amica colloquia illæ arguebant maritorum vitam, hæc earum linguam,
veluti per jocum graviter admonens, ex quo illas tabulas quæ matrimoniales
vocantur, recitari audissent, tanquam instrumenta quibus ancillæ factæ
essent, deputare debuisse; proinde memores conditionis superbire adversus
dominos non oportere. Cumque mirarentur illæ, scientes quam ferocem
conjugem sustineret, nunquam fuisse auditum, aut aliquo indicio claruisse,
quod Patricius ceciderit uxorem, aut quod a se invicem vel unum diem
domestica lite dissenserint, et causam familiariter quærerent; docebat illa
institutum suum, quod supra memoravi. Quæ observabant, expertæ
gratulabantur; quæ non observabant, subjectæ vexabantur.

20. Socrum etiam suam primo susurris malarum ancillarum adversum se
irritatam sic evicit obsequiis, perseverans tolerantia et mansuetudine, ut
illa ultro filio suo medias linguas famularum proderet, quibus inter se et
nurum pax domestica turbabatur, expeteretque vindictam. Itaque posteaquam
ille, et matri obtemperans, et curans familiæ disciplinam, et concordiæ
suorum consulens, proditas ad prodentis arbitrium verberibus coercuit,
promisit illa talia de se præmia sperare debere, quæcumque de sua nuru
sibi, quo placeret, mali aliquid loqueretur: nullaque jam audente,
memorabili inter se benevolentiæ suavitate vixerunt. {160}

21. Hoc quoque illi bono mancipio tuo, in cujus utero me creasti, Deus
meus, misericordia mea, munus grande donaveras, quod inter dissidentes
atque discordes quaslibet animas, ubi poterat, tam se præbebat pacificam,
ut cum ab utraque multa de invicem audiret amarissima, qualia solet
eructare turgens atque indigesta discordia quando præsenti amicæ de absente
inimica per acida colloquia cruditas* exhalatur odiorum; nihil tamen alteri
de altera proderet, nisi quod ad eas reconciliandas valeret. Parvum hoc
bonum mihi videretur, nisi turbas innumerabiles tristis experirer, nescio
qua horrenda pestilentia peccatorum latissime pervagante, non solum
iratorum inimicorum iratis inimicis dicta prodere, sed etiam quæ non dicta
sunt addere; cum contra homini* humano parum esse debeat inimicitias
hominum nec excitare nec augere male loquendo, nisi eas etiam exstinguere
bene loquendo studuerit; qualis illa erat, docente te magistro intimo in
schola pectoris.

22. Denique etiam virum suum jam in extrema vita ejus temporali lucrata est
tibi, nec in eo jam fideli planxit quod in nondum fideli toleraverat. Erat
etiam serva servorum tuorum. Quisquis eorum noverat eam, multum in ea
laudabat et honorabat et diligebat te; quia sentiebat præsentiam tuam in
corde ejus, sanctæ conversationis fructibus testibus[244]. Fuerat enim
[Sidenote: 1 Tim. 5, 9, 4. 10.]_unius viri uxor, mutuam vicem parentibus
reddiderat, domum suam pie tractaverat, in operibus bonis testimonium
habebat_. [Sidenote: Gal. 4, 19.]_Nutrierat_ filios, toties _eos
parturiens_, quoties abs te deviare cernebat. Postremo nobis, Domine,
omnibus, quia ex munere tuo sinis loqui servis tuis, qui ante dormitionem
ejus in te jam consociati vivebamus percepta gratia Baptismi tui, ita curam
gessit quasi omnes genuisset, ita servivit quasi ab omnibus genita fuisset.

[Sidenote: X. Colloquium cum matre de regno coelorum.]

23. Impendente autem die quo ex hac vita erat exitura, quem diem tu
noveras, ignorantibus nobis; provenerat, ut credo, procurante te occultis
tuis modis, ut ego et ipsa soli {161} staremus incumbentes ad quamdam
fenestram, unde hortus intra domum quæ nos habebat prospectabatur, illic
apud Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem
instaurabamus nos navigationi: colloquebamur ergo soli valde dulciter; et
[Sidenote: Phil. 3, 13.]_præterita obliviscentes, in ea quæ ante sunt
extenti_, quærebamus inter nos apud præsentem Veritatem, quod tu es, qualis
futura esset vita æterna sanctorum, [Sidenote: 1 Cor. 2, 9.]_quam nec
oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit_. Sed
inhiabamus ore cordis in superna fluenta fontis tui, [Sidenote: Ps. 35,
10.]_fontis vitæ qui est apud te_; ut inde pro captu nostro aspersi, quoquo
modo rem tantam cogitaremus.

24. Cumque ad eum finem sermo perduceretur, ut carnalium sensuum delectatio
quantalibet, in quantalibet luce corporea, præ illius vitæ jucunditate, non
comparatione, sed ne commemoratione quidem digna videretur; erigentes nos
ardentiore affectu _in idipsum_[245], perambulavimus gradatim cuncta
corporalia, et ipsum coelum, unde sol et luna et stellæ lucent super
terram. Et adhuc ascendebamus interius cogitando, et loquendo*, et mirando
opera tua; et venimus in mentes nostras, et transcendimus[246] eas, ut
attingeremus regionem ubertatis indeficientis, ubi [Sidenote: Ps. 79,
2.]_pascis Israel_ in æternum veritatis pabulo, et ubi vita sapientia est,
per quam fiunt omnia ista, et quæ fuerunt, et quæ futura sunt; et ipsa non
fit, sed sic est ut fuit, et sic erit semper; quin potius fuisse, et
futurum esse non est in ea, sed esse solum, quoniam æterna est: nam fuisse
et futurum esse, non est æternum. Et dum loquimur et inhiamus illi,
attigimus eam modice toto ictu cordis; et suspiravimus* et relinquimus ibi
religatas [Sidenote: Rom. 8, 23.]_primitias spiritus_[247], et remeavimus
ad strepitum oris nostri, ubi verbum et incipitur et finitur. Et quid
simile Verbo tuo Domino nostro, [Sidenote: Sap. 7, 27.]_in se permanenti_
sine vetustate, atque _innovanti omnia_?

25. Dicebamus ergo: Si cui sileat tumultus carnis, sileant phantasiæ terræ
et aquarum et aeris, sileant et poli, et ipsa sibi anima sileat, et
transeat se non se cogitando, sileant {162} somnia et imaginariæ
revelationes, omnis lingua et omne signum, et quidquid transeundo fit, si
cui sileat omnino; quoniam si quis audiat*, dicunt hæc omnia, [Sidenote:
Ps. 99, 3.]_Non ipsa nos fecimus_, sed _fecit nos_ qui _manet in æternum_:
his dictis si jam taceant quoniam erexerunt aurem in eum qui fecit ea, et
loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audiamus verbum ejus,
non per linguam carnis, neque per vocem angeli, [Sidenote: Ps. 76, 18.]nec
per sonitum nubis, nec [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_per ænigma_
similitudinis; sed ipsum quem in his amamus, ipsum sine his audiamus, sicut
nunc extendimus nos, et rapida cogitatione attingimus* æternam Sapientiam
super omnia manentem; si continuetur hoc, et subtrahantur aliæ visiones
longe imparis generis, et hæc una rapiat et absorbeat et recondat in
interiora gaudia spectatorem suum, ut talis sit sempiterna vita, quale fuit
hoc momentum intelligentiæ, cui suspiravimus; nonne hoc est, [Sidenote:
Mat. 25, 21.]_Intra in gaudium Domini tui?_ Et istud quando? An cum
[Sidenote: 1 Cor. 15, 51]_omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur_?

26. Dicebam talia*, et si non isto modo et his verbis, tamen, Domine, tu
scis quod illo die, cum talia loqueremur, et mundus iste nobis inter verba
vilesceret cum omnibus delectationibus suis, tunc ait illa: "Fili, quantum
ad me attinet, nulla jam re delector in hac vita. Quid hic faciam adhuc, et
cur hic sim nescio, jam consumpta spe hujus sæculi. Unum erat propter quod
in hac vita aliquantum immorari cupiebam, ut te christianum catholicum
viderem, priusquam morerer. Cumulatius hoc mihi Deus meus præstitit, ut te
etiam, contempta felicitate terrena, servum ejus videam: quid hic facio?"

[Sidenote: XI. De ecstasi et morte matris.]

27. Ad hæc ei quid responderim, non satis recolo. Cum interea vix intra
quinque dies, aut non multo amplius decubuit febribus. Et cum ægrotaret,
quodam die defectum animæ passa est, et paululum subtracta a præsentibus.
Nos concurrimus, sed cito reddita est sensui, et aspexit astantes, me et
fratrem[248] meum, et ait nobis quasi quærenti similis: "Ubi eram?" Deinde
nos intuens moerore attonitos: "Ponitis* hic, inquit, matrem vestram." Ego
silebam, et fletum frenabam. Frater autem meus quiddam locutus est, quo eam
non peregre, sed in patria defungi tanquam felicius optaret. Quo audito,
illa vultu anxio reverberans eum oculis quod {163} talia saperet, atque
inde me intuens: "Vide, ait, quid dicit." Et mox ambobus: "Ponite, inquit,
hoc corpus ubicumque; nihil vos ejus cura conturbet: tantum illud vos rogo,
ut ad Domini altare memineritis mei ubi ubi fueritis." Cumque hanc
sententiam verbis quibus poterat explicasset, conticuit; et ingravescente
morbo exercebatur.

28. Ego vero cogitans dona tua, Deus invisibilis, quæ immittis in corda
fidelium tuorum, et proveniunt inde fruges admirabiles; gaudebam et gratias
tibi agebam, recolens quod noveram, quanta cura semper æstuasset de
sepulcro quod sibi providerat et præparaverat juxta corpus viri sui. Quia
enim valde concorditer vixerant, id etiam volebat, ut est animus humanus
minus capax divinorum, adjungi ad illam felicitatem, et commemorari ab
hominibus, concessum sibi esse post transmarinam peregrinationem, ut
conjuncta terra amborum conjugum terra tegeretur. Quando autem ista
inanitas plenitudine bonitatis tuæ coeperat in ejus corde non esse,
nesciebam, et lætabar admirans quod sic mihi aperuisset*; quanquam et in
illo sermone nostro ad fenestram cum dixit, "Jam quid hic facio?" non
apparuit desiderare in patria mori. Audivi etiam postea, quod jam cum
Ostiis essemus, cum quibusdam amicis meis materna fiducia colloquebatur
quodam die de contemptu vitæ hujus et bono mortis, ubi ipse non aderam;
illisque stupentibus virtutem feminæ, quam tu dederas ei, quærentibusque
utrum non formidaret tam longe a sua civitate corpus relinquere: "Nihil,
inquit, longe est Deo; neque timendum est ne ille non agnoscat in fine
sæculi, unde me resuscitet." Ergo die nono ægritudinis suæ, quinquagesimo
et sexto anno ætatis suæ, tricesimo et tertio ætatis meæ[249], anima illa
religiosa et pia corpore soluta est.

[Sidenote: XII. Quomodo luxerit mortem matris.]

29. Premebam oculos ejus, et confluebat in præcordia mea moestitudo ingens,
et transfluebat in lacrymas: ibidemque oculi mei violento animi imperio
resorbebant fontem suum usque ad siccitatem, et in tali luctamine valde
male mihi erat. Tum vero ubi efflavit extremum*, puer Adeodatus exclamavit
in planctum, atque ab omnibus nobis coercitus tacuit. Hoc modo etiam meum
quiddam puerile quod labebatur in fletus {164} juvenili voce cordis,
coercebatur et tacebat. Neque enim decere arbitrabamur funus illud
questibus lacrymosis gemitibusque celebrare*; quia his plerumque solet
deplorari quædam miseria morientium, aut quasi omnimoda exstinctio. At illa
nec misere moriebatur, nec omnino moriebatur. Hoc et documentis morum ejus,
et fide non ficta, rationibusque certis tenebamus.

30. Quid erat ergo quod intus mihi graviter dolebat, nisi ex consuetudine
simul vivendi dulcissima et charissima repente disrupta vulnus recens?
Gratulabar quidem testimonio ejus, quod in ea ipsa ultima ægritudine,
obsequiis meis interblandiens, appellabat me pium, et commemorabat grandi
dilectionis affectu nunquam se audisse ex ore meo jaculatum in se durum aut
contumeliosum sonum*. Sed tamen quid tale, Deus meus, qui fecisti nos, quid
comparabile habebat honor a me delatus illi, et servitus ab illa mihi?
Quoniam itaque deserebar tam magno ejus solatio, sauciabatur anima*, et
quasi dilaniabatur vita, quæ una facta erat ex mea et illius.

31. Cohibito ergo a fletu illo puero, Psalterium arripuit Evodius, et
cantare coepit psalmum[250]; cui respondebamus omnis domus: [Sidenote: Ps.
100, 1.]_Misericordiam et judicium cantabo tibi, Domine._ Audito autem quid
ageretur, convenerunt multi fratres ac religiosæ feminæ; et de more illis,
quorum officium erat, funus curantibus, ego in parte ubi decenter poteram,
cum eis qui me non deserendum esse censebant, quod erat tempori congruum
disputabam; eoque fomento veritatis mitigabam cruciatum tibi notum, illis
ignorantibus et intente audientibus, et sine sensu doloris me esse
arbitrantibus. At ego in auribus tuis, ubi eorum nullus audiebat,
increpabam mollitiem affectus mei, et constringebam fluxum moeroris:
cedebatque mihi paululum; rursusque impetu suo ferebatur, non usque ad
eruptionem lacrymarum, nec usque ad vultus mutationem, sed ego sciebam quid
corde premerem. Et quia mihi vehementer displicebat tantum in me posse hæc
humana, quæ ordine debito et sorte conditionis nostræ accidere necesse est,
alio dolore dolebam dolorem meum, et duplici tristitia macerabar.

{165}

32. Cum ecce corpus elatum est*, imus[251], redimus sine lacrymis. Nam
neque in eis precibus[252] quas tibi fudimus, cum offerretur pro ea
sacrificium pretii nostri, jam juxta sepulcrum posito cadavere, priusquam
deponeretur, sicut illic fieri solet, nec in eis ego precibus flevi: sed
toto die graviter in occulto moestus eram, et mente turbata rogabam te, ut
poteram, quo sanares dolorem meum, nec faciebas; credo, commendans memoriæ
meæ, vel hoc uno documento, omnis consuetudinis vinculum, etiam adversus
mentem quæ jam non fallaci verbo pascitur*. Visum etiam mihi est ut irem
lavatum; quod audieram inde balneis nomen inditum, quia Græci [Greek:
balaneion] dixerint, quod anxietatem pellat ex animo. Ecce et hoc confiteor
misericordiæ tuæ, [Sidenote: Ps. 67, 6.]_Pater orphanorum_, quoniam lavi,
et talis eram qualis priusquam lavissem. Neque enim exsudavit de corde meo
moeroris amaritudo. Deinde dormivi et evigilavi, et non parva ex parte
mitigatum inveni dolorem meum; atque ut eram in lecto meo solus, recordatus
sum veridicos versus Ambrosii tui: tu es enim

    Deus creator omnium,
  Polique rector, vestiens
  Diem decoro lumine,
  Noctem sopore* gratiæ:
    Artus solutos ut quies
  Reddat laboris usui,
  Mentesque fessas allevet,
  Luctusque solvat anxios.

33. Atque inde paulatim reducebam in pristinum sensum ancillam tuam,
conversationemque ejus piam in te, et sancte* in nos blandam atque
morigeram, qua subito destitutus sum; et libuit flere in conspectu tuo de
illa et pro illa, de me et pro me. Et dimisi lacrymas quas continebam, ut
effluerent quantum vellent, substernens eas cordi meo; et requievi in eis*,
quoniam ibi erant aures tuæ, non cujusquam hominis superbe interpretantis
ploratum meum. Et nunc, Domine, confiteor tibi in litteris. Legat qui
volet, et interpretetur ut volet; et si peccatum invenerit, flevisse me
matrem exigua parte horæ, {166} matrem oculis meis interim mortuam, quæ me
multos annos fleverat ut oculis tuis viverem, non irrideat; sed potius, si
est grandi charitate, pro peccatis meis fleat ipse ad te Patrem omnium
fratrum Christi tui.

[Sidenote: XIII. Orat pro matre defuncta.]

34. Ego autem, jam sanato corde ab illo vulnere in quo poterat redargui
carnalis affectus, fundo tibi, Deus noster, pro illa famula tua longe aliud
lacrymarum genus, quod manat de concusso spiritu consideratione periculorum
omnis animæ [Sidenote: 1 Cor. 15, 22.]_quæ in Adam moritur_. Quanquam illa
_in Christo vivificata_, etiam nondum a carne resoluta, sic vixerit ut
laudetur nomen tuum in fide moribusque ejus; non tamen audeo dicere, ex quo
eam per Baptismum regenerasti, [Sidenote: Mat. 12, 3.]nullum verbum exisse
ex ore ejus contra præceptum tuum. Et dictum est a Veritate Filio tuo:
[Sidenote: Ib. 5, 23.]_Si quis dixerit fratri suo, Fatue, reus erit gehennæ
ignis._ Et væ etiam laudabili vitæ hominum, si, remota misericordia,
discutias eam. Quia vero non exquiris delicta vehementer, fiducialiter
speramus aliquem apud te locum*. Quisquis autem tibi enumerat vera merita
sua, quid tibi enumerat nisi munera tua[253]? O si cognoscant se homines
homines; et [Sidenote: 2 Cor. 10, 17.]_qui gloriatur, in Domino
glorietur_*!

35. Ego itaque, laus mea et vita mea, Deus cordis mei, sepositis paulisper
bonis ejus actibus, pro quibus tibi gaudens gratias ago, nunc pro peccatis
matris meæ deprecor te; exaudi me per Medicinam vulnerum nostrorum quæ
pependit in ligno, et sedens ad dexteram tuam [Sidenote: Rom. 8,
34.]_interpellat te pro nobis_. Scio misericorditer operatam, et [Sidenote:
Mat. 18, 36; 6, 12.]_ex corde dimisisse debita debitoribus suis_; _dimitte_
illi et tu _debita sua_, si qua etiam contraxit per tot annos post aquam
salutis. Dimitte, Domine, dimitte obsecro, [Sidenote: Ps. 142, 2.]_ne
intres cum ea in judicium_. [Sidenote: Jac. 2, 13.]_Superexaltet
misericordia judicio_, quoniam eloquia tua vera sunt, et promisisti
[Sidenote: Mat. 5, 7.]_misericordiam misericordibus_: quod ut essent, tu
dedisti eis, qui [Sidenote: Ex. 33, 19; Ro. 9, 15.]_misereberis cui
misertus eris, et misericordiam præstabis cui misericors fueris_.

36. Et credo quod* jam feceris quod te rogo, sed [Sidenote: Ps. 118,
108.]_voluntaria oris mei approba, Domine_. Namque illa imminente die
resolutionis suæ non cogitavit suum corpus sumptuose contegi, aut condiri
aromatibus, aut monumentum electum concupivit aut curavit sepulcrum
patrium; non ista mandavit {167} nobis: sed tantummodo memoriam sui ad
altare tuum fieri desideravit, cui nullius diei prætermissione servierat;
unde sciret dispensari victimam sanctam, qua [Sidenote: Col. 2,
14.]_deletum est chirographum quod erat contrarium nobis_, qua _triumphatus
est hostis_ computans delicta nostra, et quærens quid objiciat, et
[Sidenote: Joh. 14, 30.]_nihil inveniens in illo_[254] in quo vincimus.
Quis ei refundet innocentem sanguinem? Quis ei restituet pretium quo nos
emit ut nos auferat ei*? Ad cujus pretii nostri sacramentum ligavit ancilla
tua animam suam vinculo fidei. Nemo a protectione tua disrumpat eam. Non se
interponat nec vi nec insidiis [Sidenote: Ps. 90, 13.]_leo et draco_: neque
enim respondebit illa nihil se debere, ne convincatur et obtineatur ab
accusatore callido; sed respondebit dimissa debita sua ab eo, cui nemo
reddet quod pro nobis non debens reddidit.

37. Sit ergo in pace cum viro, ante quem nulli et post quem nulli nupta
est; cui servivit [Sidenote: Luc. 8, 15.]_fructum_ tibi _afferens cum
tolerantia_, ut eum quoque lucraretur tibi. Et inspira, Domine Deus meus*,
inspira servis tuis fratribus meis, filiis tuis dominis meis, quibus et
corde et voce et litteris servio, ut quotquot hæc legerint, meminerint ad
altare tuum Monnicæ famulæ tuæ[255], cum Patricio quondam ejus conjuge, per
quorum carnem introduxisti me in hanc vitam, quemadmodum, nescio.
Meminerint cum affectu pio parentum meorum in hac luce transitoria, et
fratrum meorum sub te patre in matre Catholica, et civium meorum in æterna
Jerusalem, cui suspirat peregrinatio populi tui ab exitu usque ad reditum;
ut quod a me illa poposcit extremum, uberius ei præstetur in multorum
orationibus, per confessiones*, quam per orationes meas.

       *       *       *       *       *


{168}

LIBER DECIMUS.

    Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam baptismi
    gratiam fuerit, in hoc scrutatur, qualis esset quo tempore hæc
    scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tum quæ ad ipsum
    cognoscendum ineunda sit via disquirens, omnes animæ suæ facultates
    lustrat; sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet,
    Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inquirit in actus, in
    sensus et affectus suos, ex triplici tentatione, voluptatis,
    curiositatis et superbiæ; et quid circa unamquamque præscribat
    temperantia Christiana, luculentur docet. Tum de Christo Mediatore
    disserit, cujus ope omnes animæ suæ languores sanatum iri confidit.

[Sidenote: I. In Deo solo spes et gaudium.]

1. Cognoscam te, cognitor meus, [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_cognoscam sicut
et cognitus sum_. Virtus animæ meæ, intra in eam, et coapta tibi, ut habeas
et possideas [Sidenote: Eph. 5, 27.]_sine macula et ruga_. Hæc est mea
spes, [Sidenote: Ps. 115, 10.]_ideo loquor_; et in ea spe gaudeo, quando
sanum* gaudeo. Cætera vero vitæ hujus tanto minus flenda, quanto magis
fletur; et tanto magis flenda, quanto minus fletur in eis. Ecce enim
[Sidenote: Ps. 50, 8.]_veritatem dilexisti_, quoniam [Sidenote: Joh. 3,
21.]_qui facit eam, venit ad lucem_. Volo eam facere in corde meo coram te
in confessione; in stilo autem meo coram multis testibus.

[Sidenote: II. Cum Deo nota sint arcana, quid est confiteri illi.]

2. Et tibi quidem, Domine, [Sidenote: Heb. 4, 13.]_cujus oculis nuda est_
[Sidenote: Ecclus. 42, 18.]abyssus humanæ conscientiæ, quid occultum esset
in me, etiamsi nollem confiteri tibi? Te enim mihi absconderem, non me
tibi. Nunc autem quod gemitus meus testis est displicere me mihi, tu
refulges et places, et amaris et desideraris; ut erubescam de me, et
abjiciam me atque eligam te, et nec tibi nec mihi placeam nisi de te. Tibi
ergo, Domine, manifestus sum quicumque sim; et quo fructu tibi confitear,
dixi. Neque enim* id ago verbis carnis et vocibus, sed verbis animæ et
clamore cogitationis, quem novit auris tua. Cum enim malus sum, nihil est
aliud confiteri tibi, quam displicere mihi; cum vero pius, nihil est aliud
confiteri tibi, quam hoc non tribuere mihi: [Sidenote: Ps. 5, 13.]_quoniam
tu, Domine, benedicis justum_, sed prius eum [Sidenote: Rom. 4,
5.]_justificas impium_. Confessio itaque mea, Deus meus, in conspectu tuo
tibi tacite fit, et non tacite. {169} Tacet enim strepitu, clamat affectu.
Neque enim* dico recti aliquid hominibus, quod non a me tu prius audieris;
aut etiam tu aliquid tale audis a me, quod non mihi tu prius dixeris.

[Sidenote: III. Quo fructu confitebitur deinceps quis sit, non quis
fuerit.]

3. Quid mihi ergo est cum hominibus ut audiant confessiones meas, quasi
ipsi [Sidenote: Ps. 102, 3.]_sanaturi_ sint _omnes languores meos_?
Curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum ad corrigendam
suam. Quid a me quærunt audire qui sim, qui nolunt a te audire qui sint? Et
unde sciunt, cum a meipso de meipso audiunt, an verum dicam; quandoquidem
[Sidenote: 1 Cor. 2, 11.]_nemo scit hominum quid agatur in homine, nisi
spiritus hominis qui in ipso est_? Si autem a te audiant de seipsis, non
poterunt dicere, Mentitur Dominus. Quid est enim a te audire de se, nisi
cognoscere se? Quis porro cognoscit, et dicit, Falsum est, nisi ipse
mentiatur? Sed quia [Sidenote: Ibid. 13, 7.]_charitas omnia credit_, inter
eos utique quos connexos sibimet unum facit, ego quoque, Domine, etiam sic
tibi confiteor, ut audiant homines, quibus demonstrare non possum an vera
confitear; sed credunt mihi quorum mihi aures charitas aperit.

4. Verumtamen tu, medice meus intime, quo fructu ista faciam, eliqua mihi.
Nam confessiones præteritorum malorum meorum, quæ [Sidenote: Ps. 31,
1.]_remisisti et texisti_ ut _beares me_ in te, mutans animam meam fide et
Sacramento tuo, cum leguntur et audiuntur, excitant cor ne dormiat in
desperatione et dicat, Non possum; sed evigilet in amore misericordiæ tuæ
et dulcedine gratiæ tuæ, qua potens est omnis infirmus, qui sibi per ipsam
fit conscius infirmitatis suæ. Et delectat bonos audire præterita mala
eorum qui jam carent eis; nec ideo delectat quia mala sunt, sed quia
fuerunt et non sunt. Quo itaque fructu Domine Deus meus cui quotidie
confitetur conscientia mea, spe misericordiæ tuæ securior quam innocentia
sua; quo fructu, quæso, etiam hominibus coram te confiteor per has litteras
adhuc quis ego sim, non quis fuerim? Nam illum fructum vidi et commemoravi.
Sed quis adhuc sim, ecce in ipso tempore confessionum mearum, et multi hoc
nosse cupiunt qui me noverunt et non me noverunt, qui ex me vel de me
aliquid audierunt; sed auris eorum non est ad cor meum, ubi ego sum
quicumque sum. Volunt ergo audire confitentem me quid ipse intus sim, quo
nec {170} oculum nec aurem nec mentem possunt intendere; credituri tamen
volunt; numquid cognituri? Dicit enim eis charitas qua boni sunt non
mentiri me de me confitentem, et ipsa in eis credit mihi.

[Sidenote: IV. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis.]

5. Sed quo fructu id volunt? An congratulari mihi cupiunt cum audierint
quantum accedam* munere tuo, et orare pro me cum audierint quantum retarder
pondere meo? Indicabo me talibus. Non enim parvus est fructus, Domine Deus
meus, ut [Sidenote: 2 Cor. 1, 11.]_a multis tibi gratiæ agantur de nobis_,
et a multis rogeris pro nobis. Amet in me fraternus animus quod amandum
doces, et doleat in me quod dolendum doces. Animus ille hoc faciat
fraternus, non extraneus, non [Sidenote: Ps. 143, 8.]_filiorum alienorum,
quorum os locutum est vanitatem, et dextera eorum dextera iniquitatis_; sed
fraternus ille qui cum approbat me, gaudet de me; cum autem improbat me,
contristatur pro me: quia sive approbet sive improbet me, diligit me.
Indicabo me talibus; respirent in bonis meis, suspirent in malis meis. Bona
mea instituta tua sunt et dona tua; mala mea delicta mea sunt et
judicia[256] tua. Respirent in illis, et suspirent in his; et hymnus et
fletus ascendant in conspectum tuum de fraternis cordibus, [Sidenote: Apoc.
8, 3.]_thuribulis tuis_. Tu autem, Domine, delectatus odore sancti templi
tui, [Sidenote: Ps. 50, 1.]_miserere mei secundum magnam misericordiam
tuam_, propter nomen tuum; et nequaquam deserens coepta tua, consumma
imperfecta mea.

6. Hic est fructus confessionum mearum, non qualis fuerim, sed qualis sim,
ut hoc confitear* non tantum coram te secreta [Sidenote: Ps. 2,
11.]_exsultatione cum tremore_ et secreto moerore cum spe; sed etiam in
auribus credentium filiorum hominum, sociorum gaudii mei et consortium
mortalitatis meæ, civium meorum et mecum peregrinorum, præcedentium et
consequentium et comitum viæ meæ. Hi sunt servi tui fratres mei, quos
filios tuos esse voluisti, dominos meos quibus jussisti ut serviam, si volo
tecum de te vivere. Et hoc mihi Verbum tuum parum erat si loquendo
præciperet, nisi et faciendo præiret. Et ego id ago factis et dictis, id
ago _sub alis tuis_, nimis cum ingenti periculo, nisi quia sub alis tuis
tibi subdita est anima mea, et infirmitas mea tibi nota est. Parvulus sum,
sed vivit semper Pater meus, et idoneus est mihi tutor meus; idem {171}
ipse est enim qui genuit me et tuetur me: et tu ipse es omnia bona mea, tu
omnipotens qui mecum es, et priusquam tecum sim. Indicabo ergo talibus
qualibus jubes ut serviam, non quis fuerim, sed quis jam sim, et quis adhuc
sim; [Sidenote: 1 Cor. 4, 3.]_sed neque meipsum dijudico_: sic itaque
audiar.

[Sidenote: V. Homo sese totium non novit.]

7. [Sidenote: 1 Cor. 4, 3.]_Tu_ enim, _Domine, dijudicas me_, quia etsi
_nemo scit hominum quæ sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso
est_; tamen est aliquid hominis quod nec ipse scit spiritus hominis qui in
ipso est; tu autem, Domine, scis ejus omnia qui fecisti eum. Ego vero
quamvis præ tuo conspectu me despiciam, æstimem me _terram et cinerem_;
tamen aliquid de te scio quod de me nescio. Et certe [Sidenote: Id. 13,
12.]_videmus nunc per speculum in ænigmate_, nondum _facie ad faciem_: et
ideo quamdiu [Sidenote: 2 Cor. 5, 6.]_peregrinor abs te_, mihi sum
præsentior quam tibi, et tamen te novi nullo modo posse violari; ego vero
quibus tentationibus resistere valeam, quibusve non valeam, nescio. Et spes
est, [Sidenote: 1 Cor. 10, 13.]_quia fidelis es, qui nos non sinis tentari
supra quam possumus ferre, sed facis cum tentatione etiam exitum ut
possimus sustinere_. Confitear ergo quid de me sciam, confitear et quid de
me nesciam. Quoniam et quod de me scio, te mihi lucente scio; et quod de me
nescio, tamdiu nescio, donec [Sidenote: Is. 58, 10.]_fiant tenebræ meæ
sicut meridies_ in vultu tuo.

[Sidenote: VI. Quid amat, cum Deum amat; et quomodo ex creaturis Deus
cognoscitur.]

8. Non dubia sed certa conscientia, Domine, amo te. Percussisti cor meum
verbo tuo, et amavi te. Sed et [Sidenote: Rom. 1, 20.]_coelum, et terra, et
omnia quæ in eis_ sunt, ecce undique mihi dicunt ut te amem, nec cessant
dicere omnibus [Sidenote: Ib. 9, 15.]_ut sint inexcusabiles_. Altius autem
tu _misereberis cui misertus eris, et misericordiam præstabis cui
misericors fueris_: alioquin coelum et terra surdis loquuntur laudes tuas.
Quid autem amo, cum te amo? Non speciem corporis, nec decus temporis, non
candorem lucis ecce* istis amicum oculis, non dulces melodias cantilenarum
omnimodarum, non florum et unguentorum et aromatum suaveolentiam, non manna
et mella, non membra acceptabilia carnis amplexibus. Non hæc amo, cum amo
Deum meum; et tamen amo quamdam lucem, et quamdam vocem, et quemdam odorem,
et quemdam cibum, et quemdam amplexum, cum amo Deum meum, lucem, vocem,
odorem, cibum, amplexum interioris hominis mei; ubi fulget animæ meæ quod
non capit locus, et ubi sonat quod non rapit tempus, et ubi olet quod non
spargit flatus, et ubi sapit quod non minuit {172} edacitas, et ubi hæret
quod non divellit satietas. Hoc est quod amo, cum Deum meum amo.

9. Et quid est hoc? Interrogavi terram[257], et dixit, Non sum; et
quæcumque in eadem sunt, idem confessa sunt. Interrogavi mare et abyssos,
et reptilia animarum vivarum, et responderunt: Non sumus Deus tuus; quære
super nos. Interrogavi auras flabiles, et inquit universus aer cum incolis
suis: Fallitur Anaximenes; non sum Deus. Interrogavi coelum, solem, lunam,
stellas; Neque nos sumus Deus quem quæris, inquiunt. Et dixi omnibus his
quæ circumstant fores carnis meæ: Dixistis* mihi de Deo meo quod vos non
estis, dicite mihi de illo aliquid. Et exclamaverunt voce magna: [Sidenote:
Ps. 99, 3.]_Ipse fecit nos_: Interrogatio mea, intentio mea; et responsio
eorum, species eorum[258]. Et direxi me ad me, et dixi mihi, Tu quis es? Et
respondi, Homo. Et ecce corpus et anima in me mihi præsto sunt; unum
exterius, et alterum interius. Quid horum est unde quærere debui Deum
meum*? Jam quæsiveram per corpus a terra usque ad coelum, quousque potui
mittere nuntios, radios oculorum meorum. Sed melius quod interius. Ei
quippe renuntiabant omnes nuntii corporales præsidenti et judicanti de*
responsionibus coeli et terræ et omnium quæ in eis sunt dicentium: Non
sumus Deus, et _ipse fecit nos_. Homo interior cognovit hæc per exterioris
ministerium: ego interior cognovi hæc; ego, ego animus per sensum corporis
mei. Interrogavi mundi molem de Deo meo, et respondit mihi: Non ego sum,
sed _ipse me fecit_.

10. Nonne omnibus quibus integer sensus est, apparet hæc species? Cur non
omnibus eadem loquitur? Animalia pusilla et magna vident eam, sed
interrogare nequeunt: non enim præposita est in eis nuntiantibus sensibus
judex ratio. Homines autem possunt interrogare, ut [Sidenote: Rom. 1,
20.]_invisibilia Dei, per ea quæ facta sunt, intellecta conspiciantur_*;
sed amore subduntur eis, et subditi judicare non possunt. Nec respondent
ista interrogantibus, nisi judicantibus; nec vocem suam mutant, id est
speciem suam, si alius tantum videat, alius autem videns interroget, ut
aliter illi appareat, aliter huic; sed eodem {173} modo utrique apparens,
illi muta est, huic loquitur: imo vero omnibus loquitur; sed illi
intelligunt qui ejus vocem acceptam foris intus cum veritate conferunt.
Veritas enim dicit mihi: Non est Deus tuus coelum, et terra; neque omne
corpus. Hoc dicit eorum natura videnti*: Moles est; moles minor est in
parte quam in toto. Jam tu melior es; tibi dico, anima; quoniam tu vegetas
molem corporis tui, præbens ei vitam; quod nullum corpus præstat corpori.
Deus autem tuus etiam tibi vitæ vita est*.

[Sidenote: VII. Corporea aut sensitiva virtute Deus non invenitur.]

11. Quid ergo amo, cum Deum meum amo? Quis est ille super caput animæ meæ?
Per ipsam animam meam ascendam ad illum. Transibo vim meam, qua hæreo
corpori, et vitaliter compagem ejus repleo. Non ea vi reperio Deum meum:
nam reperiret [Sidenote: Ps. 31, 9.]_equus, et mulus, quibus non est
intellectus_; quia* est eadem vis qua vivunt etiam eorum corpora. Est alia
vis non solum qua vivifico, sed etiam qua sensifico carnem meam quam mihi
fabricavit Dominus; jubens oculo ut non audiat, et auri ut non videat; sed
illi per quem videam, huic per quam audiam: et propria singillatim cæteris
sensibus sedibus suis et officiis suis; quæ diversa per eos ago unus ego
animus*. Transibo et istam vim meam: nam et hanc habet equus, et mulus;
sentiunt enim etiam ipsi per corpus.

[Sidenote: VIII. Memoriæ vis.]

12. Transibo ergo et istam vim naturæ meæ, gradibus ascendens ad eum qui
fecit me: et venio in campos et lata prætoria memoriæ, ubi sunt thesauri
innumerabilium imaginum de cujuscemodi* rebus sensis invectarum. Ibi
reconditum est quidquid etiam cogitamus, vel augendo vel minuendo, vel
utcumque variando ea quæ sensus attigerit; et si quid aliud commnendatum et
repositum est, quod nondum absorbuit et sepelivit oblivio. Ibi quando sum,
posco ut proferatur quidquid volo, et quædam statim prodeunt; quædam
requiruntur diutius, et tanquam de abstrusioribus quibusdam receptaculis
eruuntur; quædam catervatim se proruunt*, et dum aliud petitur et quæritur,
prosiliunt in medium quasi dicentia, Ne forte nos sumus? Et abigo ea manu
cordis a facie recordationis meæ, donec enubiletur quod* volo, atque in
conspectum prodeat ex abditis. Alia faciliter atque imperturbata serie,
sicut poscuntur suggerentur; et cedunt præcedentia consequentibus; et
cedendo conduntur, iterum cum voluero processura. Quod totum fit, cum
aliquid narro memoriter. {174}

13. Ibi sunt omnia distincte generatimque servata, quæ suo quæque aditu
ingesta sunt; sicut lux atque omnes colores formæque corporum per oculos;
per aures autem omnia genera sonorum: omnesque odores per aditum narium;
omnes sapores per oris aditum; a sensu autem totius corporis, quid durum,
quid molle, quid calidum frigidumve, lene aut asperum, grave seu leve, sive
extrinsecus sive intrinsecus corpori. Hæc omnia recipit recolenda cum opus
est et retractanda grandis memoriæ recessus, et nescio qui secreti atque
ineffabiles sinus ejus; quæ omnia suis quæque foribus intrant ad eam, et
reponuntur in ea. Nec ipsa tamen intrant, sed rerum sensarum imagines illic
præsto sunt cogitationi reminiscenti eas. Quæ quomodo fabricatæ sint quis
dicit, cum appareat quibus sensibus raptæ sint interiusque reconditæ? Nam
et in tenebris atque in silentio dum habito, in memoria mea* profero, si
volo, colores; et discerno inter album et nigrum, et inter quos alios volo:
nec incurrunt soni atque perturbant quod per oculos haustum considero, cum
et ipsi ibi sint, et quasi seorsum repositi lateant. Nam et ipsos posco si
placet, atque adsunt illico. Et quiescente lingua ac silente gutture canto
quantum volo; imaginesque illæ colorum quæ nihilominus ibi sunt, non se
interponunt neque interrumpunt, cum thesaurus alius retractatur qui
influxit ab auribus. Ita cætera quæ per sensus cæteros ingesta atque
congesta sunt, recordor prout libet: et auram liliorum discerno a violis,
nihil olfaciens; et mel defruto, lene aspero, nihil tunc gustando neque
contrectando, sed reminiscendo antepono.

14. Intus hæc ago, in aula ingenti memoriæ meæ. Ibi enim mihi coelum et
terra et mare præsto sunt, cum omnibus quæ in eis sentire potui, præter
illa quæ oblitus sum. Ibi mihi et ipse occurro, meque recolo, quid, quando,
et ubi egerim, quoque modo cum agerem affectus fuerim. Ibi sunt omnia quæ
sive experta a me sive credita memini. Ex eadem copia etiam similitudines
rerum vel expertarum, vel ex eis quas expertus sum creditarum, alias atque
alias et ipse contexo præteritis; atque ex his etiam futuras actiones et
eventa et spes, et hæc omnia rursus quasi præsentia meditor. "Faciam hoc
aut* illud," dico apud me in ipso ingenti sinu animi mei pleno tot et
tantarum rerum imaginibus; "et hoc {175} aut illud sequetur." "O si esset
hoc aut illud!" "Avertat Deus hoc aut illud!" Dico apud me ista: et cum
dico, præsto sunt imagines omnium quæ dico ex eodem thesauro memoriæ, nec
omnino aliquid eorum dicerem si defuissent.

15. Magna ista vis est memoriæ, magna nimis, Deus meus, penetrale amplum et
infinitum. Quis ad fundum ejus pervenit? Et vis est hæc animi mei, atque ad
meam naturam pertinet; nec ego ipse capio totum quod sum. Ergo animus ad
habendum seipsum angustus est. Et ubi sit, quod sui non capit*? Numquid
extra ipsum ac non in ipso? Quomodo ergo non capit? Multa mihi super hoc
oboritur admiratio, stupor apprehendit me. Et eunt homines admirari alta
montium, et ingentes fluctus maris, et latissimos lapsus fluminum, et
Oceani ambitum, et gyros siderum, et relinquunt seipsos; nec mirantur, quod
hæc omnia cum dicerem, non ea videbam oculis, nec tamen dicerem nisi montes
et fluctus et flumina et sidera quæ vidi, et Oceanum quem credidi, intus in
memoria mea viderem spatiis tam ingentibus quasi foris viderem: nec ea
tamen videndo absorbui quando vidi oculis; nec ipsa sunt apud me, sed
imagines eorum. Et novi quid ex quo sensu corporis impressum sit mihi.

[Sidenote: IX. Memoria disciplinarum.]

16. Sed non ea sola gestat immensa ista capacitas memoriæ meæ. Hic sunt et
illa omnia quæ de doctrinis liberalibus percepta nondum exciderunt, quasi
remota interiore loco, non loco*; nec eorum imagines, sed res ipsas gero.
Nam quid sit litteratura, quid peritia disputandi, quot genera quæstionum,
quidquid horum scio sic hic* est in memoria mea, ut non retenta imagine rem
foris reliquerim, aut sonuerit et præterierit, sicut vox impressa per aures
vestigio quo recoleretur*, quasi sonaret cum jam non sonaret; aut sicut
odor dum transit et evanescit in ventos, olfactum afficit, unde trajicit in
memoriam imaginem sui quam reminiscendo repetamus; aut sicut cibus qui
certe in ventre jam non sapit, et tamen in memoria quasi sapit; aut sicut
aliquid quod corpore tangendo sentitur, quod etiam separatum a nobis
imaginatur memoria. Istæ quippe res non intromittuntur ad eam, sed earum
solæ imagines mira celeritate capiuntur, et miris tanquam cellis
reponuntur, et mirabiliter recordando proferuntur.

[Sidenote: X. Disciplinæ in memoriam non introducuntur per sensus, sed ex
ejus abditiore sinu eruuntur.]

17. At vero cum audio tria genera esse quæstionum, an sit, quid sit, quale
sit; sonorum quidem quibus hæc verba {176} confecta sunt imagines teneo, et
eos per auras* cum strepitu transisse ac jam non esse scio. Res vero ipsas
quæ illis significantur sonis neque ullo sensu corporis attigi, neque
uspiam vidi præter animum meum, et in memoria recondidi non imagines earum,
sed ipsas; quæ unde ad me intraverint, dicant si possunt*. Nam percurro
januas omnes carnis meæ, nec invenio qua earum ingressæ sint. Quippe oculi
dicunt: Si coloratæ sunt, nos eas nuntiavimus. Aures dicunt: Si sonuerunt,
a nobis indicatæ sunt. Nares dicunt: Si oluerunt, per nos transierunt.
Dicit etiam sensus gustandi: Si sapor non est, nihil me interroges. Tactus
dicit: Si corpulentum non est, non contrectavi; si non contrectavi, non
indicavi. Unde et qua hæc intraverunt in memoriam meam? Nescio quomodo; nam
cum ea didici non credidi alieno cordi, sed in meo recognovi, et vera esse
approbavi, et commendavi ei, tanquam reponens unde proferrem cum vellem.
Ibi ergo erant et antequam ea didicissem, sed in memoria non erant. Ubi
ergo, aut quare cum dicerentur agnovi, et dixi: Ita est, verum est; nisi
quia jam erant in memoria, sed tam remota et retrusa quasi in caveis
abditioribus, ut nisi admonente aliquo eruerentur, ea fortasse cogitare non
possem?

[Sidenote: XI. Quid sit discere.]

18. Quocirca invenimus nihil esse aliud discere ista, quorum non per sensus
haurimus imagines, sed sine imaginibus sicuti sunt per seipsa intus
cernimus; nisi ea quæ passim atque indisposite memoria continebat,
cogitando quasi colligere, atque animadvertendo curare, ut tanquam ad manum
posita in ipsa memoria, ubi sparsa prius et neglecta latitabant, jam
familiari intentioni facile occurrant. Et quam multa hujusmodi gestat
memoria mea quæ jam inventa sunt, et sicut dixi, quasi ad manum posita, quæ
didicisse et nosse dicimur! Quæ si modestis temporum intervallis recolere
desivero, ita rursus demerguntur, et quasi in remotiora penetralia
dilabuntur, ut denuo velut nova excogitanda sint indidem iterum* (neque
enim est alia regio eorum), et cogenda rursus ut sciri possint, id est
velut ex quadam dispersione colligenda, unde dictum est cogitare. Nam cogo
et cogito, sic est ut ago et agito, facio et factito. Verumtamen sibi
animus hoc verbum proprie vindicavit, ut non quod alibi, sed quod in animo
colligitur, id est cogitur, cogitari proprie jam dicatur. {177}

[Sidenote: XII. Rerum Mathematicarum memoria.]

19. Item continet memoria numerorum dimensionumque rationes et leges
innumerabiles, quarum nullam corporis sensus impressit; quia nec ipsæ
coloratæ sunt, aut sonant, aut olent, aut gustatæ, aut contrectatæ sunt.
Audivi sonos verborum quibus significantur cum de his disseritur; sed illi
alii, istæ autem aliæ sunt: nam illi aliter Græce, aliter Latine sonant;
istæ vero nec Græcæ nec Latinæ sunt, nec aliud eloquiorum genus. Vidi
lineas fabrorum, vel etiam tenuissimas, sicut filum araneæ; sed illæ aliæ
sunt, non sunt imagines earum quas mihi nuntiavit carnis oculus: novit eas
quisquis sine ulla cogitatione qualiscumque corporis intus agnovit eas.
Sensi etiam numeros omnibus corporis sensibus quos numeramus; sed illi alii
sunt quibus numeramus, nec imagines istorum sunt, et ideo valde sunt.
Rideat me ista dicentem qui non eos videt, et ego doleam ridentem me.

[Sidenote: XIII. Memoria meminisse nos meminimus.]

20. Hæc omnia memoria teneo, et quomodo ea didicerim memoria teneo. Multa
etiam quæ adversus hæc falsissime disputantur audivi, et memoria teneo: quæ
tametsi falsa sunt, tamen ea meminisse me non est falsum; et discrevisse me
inter illa vera et hæc falsa quæ contradicuntur, et hoc memini; aliterque
nunc video discernere me ista, aliter autem memini sæpe me discrevisse cum
ea sæpe cogitarem. Ergo et intellexisse me sæpius ista memini; et quod nunc
discerno et intelligo, recondo in memoria, ut postea me nunc intellexisse
meminerim. Ergo et meminisse me memini; sicut postea quod hæc reminisci
nunc potui si recordabor, utique per vim memoriæ recordabor.

[Sidenote: XIV. Quomodo memoria continet affectus animi. Læta non læti
quomodo recordamur.]

21. Affectiones quoque animi mei eadem memoria continet: non illo modo quo
eas habet ipse animus cum patitur eas; sed alio multum diverso, sicut sese
habet vis memoriæ. Nam et lætatum me fuisse reminiscor non lætus, et
tristitiam meam præteritam recordor non tristis, et me aliquando timuisse
recolo sine timore, et pristinæ cupiditatis sine cupiditate sum memor;
aliquando et e contrario tristitiam meam transactam lætus reminiscor, et
tristis lætitiam. Quod mirandum non est de corpore: aliud enim animus,
aliud corpus. Itaque si præteritum dolorem corporis gaudens memini, non ita
mirum est. Hic vero cum animus sit etiam ipsa memoria: nam et cum mandamus
aliquid ut memoriter habeatur, dicimus, "Vide ut illud in animo habeas;" et
cum obliviscimur, dicimus, "Non {178} fuit in animo;" et, "Elapsum est
animo;" ipsam memoriam vocantes animum: cum ergo ita sit, quid est hoc quod
cum tristitiam meam præteritam lætus memini, animus habet lætitiam, et
memoria tristitiam; lætusque est animus ex eo quod inest ei lætitia,
memoria vero ex eo quod inest ei tristitia, tristis non est? Num forte non
pertinet ad animum? Quis hoc dixerit? Nimirum ergo memoria quasi venter est
animi, lætitia vero atque tristitia quasi cibus dulcis et amarus: cum
memoriæ commendantur quasi trajecta in ventrem recondi illic possunt,
sapere non possunt. Ridiculum est hæc illis similia putare, nec tamen sunt
omnimodo dissimilia.

22. Sed ecce de memoria profero, cum dico quatuor esse perturbationes
animi; cupiditatem, lætitiam, metum, tristitiam: et quidquid de his
disputare potuero, dividendo singula per species sui cujusque generis et
definiendo; ibi invenio quid dicam, atque inde profero: nec tamen ulla
earum perturbatione perturbor, cum eas reminiscendo commemoro; et antequam
recolerentur a me et retractarentur, ibi erant; propterea inde per
recordationem potuere depromi. Forte ergo, sicut de ventre cibus ruminando,
sic ista de memoria recordando proferuntur. Cur igitur in ore cogitationis
non sentitur a disputante, hoc est a reminiscente, lætitiæ dulcedo vel
amaritudo moestitiæ? An in hoc dissimile est, quod non undique simile est?
Quis enim talia volens loqueretur, si quoties tristitiam metumve nominamus,
toties moerere vel timere cogeremur? Et tamen non ea loqueremur, nisi in
memoria nostra non tantum sonos nominum secundum imagines impressas a
sensibus corporis*; sed etiam rerum ipsarum notiones inveniremus, quas
nulla janua carnis accepimus, sed eas ipse animus per experientiam
passionum suarum sentiens memoriæ commendavit, aut ipsa sibi hæc etiam non
commendata retinuit.

[Sidenote: XV. Etiam quæ absunt meminimus.]

23. Sed utrum per imagines, an non, quis facile dixerit? Nomino quippe
lapidem, nomino solem, cum res ipsæ non adsunt sensibus meis; in memoria
sane mea præsto sunt imagines earum. Nomino dolorem corporis, nec mihi
adest dum nihil dolet; nisi tamen adesset imago ejus in memoria mea,
nescirem quid dicerem, nec eum in disputando a voluptate discernerem.
Nomino salutem corporis cum salvus sum corpore: adest mihi quidem res ipsa;
verumtamen nisi et imago ejus inesset in memoria mea, nullo modo recordarer
quid {179} hujus nominis significaret sonus. Nec ægrotantes agnoscerent
salute nominata quid esset dictum; nisi eadem imago vi memoriæ teneretur,
quamvis ipsa res abesset a corpore. Nomino numeros quibus numeramus, en
adsunt in memoria mea non imagines eorum, sed ipsi. Nomino imaginem solis,
et hæc adest in memoria mea: neque enim imaginem imaginis ejus, sed ipsam
recolo; ipsa mihi reminiscenti præsto est. Nomino memoriam, et agnosco quod
nomino. Et ubi agnosco, nisi in ipsa memoria? Num et ipsa per imaginem suam
sibi adest, ac non per seipsam?

[Sidenote: XVI. Et oblivionis memoria est.]

24. Quid, cum oblivionem nomino, atque itidem agnosco quod nomino? unde
agnoscerem nisi meminissem? Non eumdem sonum nominis dico, sed rem quam
significat; quam si oblitus essem; quid ille valeret sonus, agnoscere
utique non valerem. Ergo cum memoriam memini, per seipsam sibi præsto est
ipsa memoria: cum vero memini oblivionem, et memoria præsto est et oblivio;
memoria qua meminerim, oblivio quam meminerim. Sed quid est oblivio, nisi
privatio memoriæ? Quomodo ergo adest ut eam meminerim, quando cum adest
meminisse non possum? At si quod meminimus memoria retinemus; oblivionem
autem nisi meminissemus, nequaquam possemus audito isto nomine, rem quæ
illo significatur agnoscere; memoria retinetur oblivio. Adest ergo ne
obliviscamur, quæ cum adest obliviscimur. An ex hoc intelligitur non per
seipsam inesse memoriæ cum eam meminimus, sed per imaginem suam? quia si
per seipsam præsto esset oblivio, non ut meminissemus, sed ut
oblivisceremur efficeret. Et hoc quis tandem indagabit? quis comprehendet
quomodo sit?

25. [Sidenote: Gen. 3, 7.]Ego certe, Domine, laboro hic, et laboro in
meipso: factus sum mihi terra difficultatis, et sudoris nimii. Neque enim
nunc scrutamur plagas coeli, aut siderum intervalla dimetimur*, vel terræ
libramenta quærimus: ego sum qui memini, ego animus. Non ita mirum, si a me
longe est quidquid ego non sum. Quid autem propinquius meipso mihi? Et ecce
memoriæ meæ vis non comprehenditur a me, cum ipsum me non dicam præter
illam. Quid enim dicturus sum quando mihi certum est meminisse me
oblivionem? An dicturus sum non esse in memoria mea quod memini? an
dicturus sum ad hoc inesse oblivionem in memoria mea, ut {180} non
obliviscar? Utrumque absurdissimum est. Quid illud tertium? quo pacto dicam
imaginem oblivionis teneri memoria mea, non ipsam oblivionem, cum eam
memini? Quo pacto et hoc dicam, quandoquidem cum imprimitur rei cujusque
imago in memoria, prius necesse est ut adsit res ipsa unde illa imago
possit imprimi? Sic enim Carthaginis memini, sic omnium locorum quibus
interfui, sic facies hominum quas vidi, et cæterorum sensuum nuntiata, sic
ipsius corporis salutem sive dolorem. Cum præsto essent ista, cepit ab eis
imagines memoria quas intuerer præsentes, et retractarem animo cum illa et
absentia reminiscerer. Si ergo per imaginem suam non per seipsam in memoria
tenetur oblivio, ipsa utique aderat ut ejus imago caperetur. Cum autem
adesset, quomodo imaginem suam in memoria conscribebat, quando id etiam
quod jam notatum invenit, præsentia sua delet oblivio? Et tamen quocumque
modo, licet sit modus iste incomprehensibilis et inexplicabilis, etiam
ipsam oblivionem meminisse me certus sum, qua id quod meminerimus obruitur.

[Sidenote: XVII. Magna memoriæ vis, sed ultra progrediendum ut attingatur
Deus.]

26. Magna vis est memoriæ, nescio quid horrendum, Deus meus, profunda et
infinita multiplicitas; et hoc animus est, et hoc ego ipse sum. Quid ergo
sum, Deus meus? quæ natura sum? Varia, multimoda vita, et immensa
vehementer. Ecce in memoriæ meæ campis et antris et cavernis
innumerabilibus, atque innumerabiliter plenis innumerabilium rerum
generibus, sive per imagines, sicut omnium corporum; sive per præsentiam,
sicut artium; sive per nescio quas notiones vel notationes, sicut
affectionum animi, quas et cum animus non patitur, memoria tenet, cum in
animo sit quidquid est in memoria: per hæc omnia discurro et volito; hac
illac penetro etiam quantum possum, et finis nusquam; tanta vis est memoriæ
tanta vitæ vis est in homine vivente mortaliter! Quid igitur agam, tu vera
mea vita Deus meus? Transibo et hanc vim meam quæ memoria vocatur, transibo
eam ut pertendam ad te, dulce lumen. Quid dicis mihi? Ecce ego ascendens
per animum meum ad te qui desuper mihi manes. Transibo et istam vim meam,
quæ memoria vocatur, volens te attingere unde attingi potes, et inhærere
tibi unde inhæreri* tibi potest. Habent enim memoriam et pecora et aves;
alioquin non cubilia nidosve repeterent, non alia multa quibus assuescunt,
neque enim et assuescere valerent ullis rebus nisi per {181} memoriam.
Transibo ergo et memoriam, ut attingam eum qui separavit me a
quadrupedibus, et volatilibus coeli sapientiorem me fecit. Transibo et
memoriam; et ubi te inveniam, vere bona et secura suavitas? et ubi te
inveniam? Si præter memoriam meam te invenio, immemor tui sum. Et quomodo
jam inveniam te, si memor non sum tui?

[Sidenote: XVIII. Non inveniretur ea res quæ excidit, nisi memoria
teneretur.]

27. [Sidenote: Luc. 15, 8.]Perdiderat enim mulier drachmam, et quæsivit eam
cum lucerna, et nisi memor ejus esset, non inveniret eam. Cum enim esset
inventa, unde sciret utrum ipsa esset, si memor ejus non esset? Multa me
memini perdita quæsisse atque invenisse. Inde istud scio, quia cum quærerem
aliquid eorum, et diceretur mihi, Num forte hoc est, num forte illud?
tamdiu dicebam, Non est, donec id offerretur quod quærebam. Cujus nisi
memor essem, quidquid illud esset, etiam si mihi offerretur non invenirem,
quia non agnoscerem. Et semper ita fit, cum aliquid perditum quærimus et
invenimus. Verumtamen si forte aliquid ab oculis perit, non a memoria,
veluti corpus quodlibet visibile, tenetur intus imago ejus, et quæritur
donec reddatur aspectui*. Quod cum inventum fuerit, ex imagine quæ intus
est recognoscitur. Nec invenisse nos dicimus quod perierat, si non
agnoscimus; nec agnoscere possumus, si non meminimus: sed hoc perierat
quidem oculis, memoria tenebatur.

[Sidenote: XIX. Quid sit reminisci.]

28. Quid cum ipsa memoria perdit aliquid, sicut fit cum obliviscimur, et
quærimus ut recordemur? Ubi tandem quærimus, nisi in ipsa memoria? Et ibi
si aliud pro alio forte offeratur, respuimus, donec illud occurrat quod
quærimus: et cum occurrerit, dicimus, Hoc est; quod non diceremus nisi
agnosceremus, nec agnosceremus nisi meminissemus. Certe ergo obliti
fueramus. An* non totum exciderat, sed ex parte qua tenebatur pars alia
quærebatur; quia sentiebat se memoria non simul volvere quod simul solebat,
et quasi detruncata consuetudine claudicans, reddi quod deerat flagitabat?
Tanquam si homo notus sive conspiciatur oculis, sive cogitetur, et nomen
ejus obliti requiramus, quidquid aliud occurrerit non connectitur: quia non
cum illo cogitari consuevit, ideoque respuitur donec illud adsit, ubi simul
assuefacta notitia non inæqualiter acquiescat. Et unde adest, nisi ex ipsa
memoria? Nam et cum ab alio commoniti recognoscimus, inde adest. Non enim
quasi novum credimus, sed recordantes {182} approbamus hoc esse quod dictum
est. Si autem penitus aboleatur ex animo, nec admoniti reminiscimur. Neque
enim omnimodo adhuc obliti sumus, quod vel oblitos nos esse meminimus. Hoc
ergo nec amissum quærere poterimus, quod omnino obliti fuerimus.

[Sidenote: XX. Ut beatudinem omnes appetant, oportet eam noverint.]

29. Quomodo ergo te quæro, Domine? Cum enim te Deum meum quæro, vitam
beatam quæro. Quæram te ut vivat anima mea. Vivit enim corpus meum de anima
mea, et vivit* anima mea de te. Quomodo ergo quæro vitam beatam, quia non
est mihi donec dicam, "Sat est," illic ubi oportet ut dicam? quomodo eam
quæro? Utrum per recordationem, tanquam eam oblitus sim, oblitumque me esse
adhuc teneam; an per appetitum discendi incognitam, sive quam nunquam
scierim, sive quam sic oblitus fuerim ut me nec oblitum esse meminerim?
Nonne ipsa est beata vita quam omnes volunt[259], et omnino qui nolit nemo
est? Ubi noverunt eam, quod sic volunt eam? Ubi viderunt, ut amarent eam?
Nimirum habemus eam nescio quomodo. Et est alius quidam modus, quo quisque
cum habet eam, tunc beatus est; et sunt qui spe beati sunt. Inferiore modo
isti habent eam, quam illi qui jam re ipsa beati sunt; sed tamen meliores
quam illi qui nec re nec spe beati sunt. Qui tamen etiam ipsi nisi aliquo
modo haberent eam, non ita vellent beati esse, quod eos velle certissimum
est. Nescio quomodo noverunt eam, ideoque habent eam in nescio qua notitia,
de qua satago utrum in memoria sit: quia si ibi est, jam beati fuimus
aliquando; utrum singillatim omnes, an in illo homine qui primus peccavit,
[Sidenote: 1 Cor. 15, 22.]_in quo_ et _omnes mortui sumus_, et de quo omnes
cum miseria nati sumus, non quæro nunc; sed quæro utrum in memoria sit
beata vita. Neque enim amaremus eam nisi nossemus Audimus nomen hoc, et
omnes rem ipsam nos appetere fatemur; non enim sono delectamur. Nam hoc cum
Latine audit Græcus, non delectatur, quia ignorat quid dictum sit; nos
autem delectamur, sicut etiam ille si Græce hoc audierit; quoniam res ipsa
nec Græca nec Latina est, cui adipiscendæ Græci Latinique inhiant,
cæterarumque linguarum homines. Nota est igitur omnibus, qui una voce si
interrogari possent, {183} utrum beati esse vellent, sine ulla dubitatione,
velle responderent. Quod non fieret, nisi res ipsa cujus hoc nomen est,
eorum memoria teneretur.

[Sidenote: XXI. Quomodo memoria beatam vitam continet.]

30. Numquid ita ut* meminit Carthaginem qui vidit? Non: vita enim beata non
videtur oculis, quia non est corpus. Numquid sicut meminimus numeros? Non:
hos enim qui habet in notitia, non adhuc quærit adipisci; vitam vero beatam
habemus in notitia, ideoque amamus*, et tamen adipisci eam volumus ut beati
simus. Numquid sicut meminimus eloquentiam? Non: quamvis enim* et hoc
nomine audito recordentur ipsam rem qui etiam nondum sunt eloquentes,
multique esse cupiant, unde apparet eam esse in eorum notitia; tamen per
corporis sensus alios eloquentes animadverterunt et delectati sunt et hoc
esse desiderant (quanquam nisi ex interiore notitia* non delectarentur,
neque hoc esse vellent nisi delectarentur); beatam vero vitam nullo sensu
corporis in aliis experimur. Numquid sicut meminimus gaudium? Fortasse ita.
Nam gaudium meum etiam tristis memini, sicut vitam beatam miser: neque
unquam corporis sensu gaudium meum vel vidi, vel audivi, vel odoratus sum,
vel gustavi, vel tetigi; sed expertus sum in animo meo quando lætatus sum,
et adhæsit ejus notitia memoriæ meæ, ut id reminisci valeam aliquando cum
aspernatione, aliquando cum desiderio, pro earum rerum diversitate de
quibus me gavisum esse memini. Nam et de turpibus gaudio quodam perfusus
sum, quod nunc recordans detestor atque exsecror; aliquando de bonis et
honestis, quod desiderans recolo, tametsi forte non adsunt, et ideo tristis
gaudium pristinum recolo.

31. Ubi ergo et quando expertus sum vitam meam beatam ut recorder eam, et
amem et desiderem? Nec ego tantum, aut cum paucis, sed beati prorsus omnes
esse volumus. Quod nisi certa notitia nossemus, non tam certa voluntate
vellemus. Sed quid est hoc quid si quæratur a duobus, utrum militare
velint, fieri possit ut alter eorum velle se, alter nolle respondeat: si
autem ab eis quæratur, utrum esse beati velint, uterque se statim sine ulla
dubitatione dicat optare; nec ob aliud velit ille militare, nec ob aliud
iste nolit, nisi ut beati sint? Num* forte quoniam alius hinc, alius inde
gaudet ita se omnes beatos esse velle consonant, quemadmodum consonarent,
si hoc interrogarentur, se velle gaudere, atque {184} ipsum gaudium vitam
beatam vocant? Quod etsi alius hinc, alius illinc assequitur, unum est
tamen quo pervenire omnes nituntur, ut gaudeant. Quæ quoniam res est quam
se expertum non esse nemo potest dicere, propterea reperta in memoria
recognoscitur, quando beatæ vitæ nomen auditur.

[Sidenote: XXII. Beata vita quæ, et ubi.]

32. Absit, Domine, absit a corde servi tui, qui confitetur tibi; absit ut
quocumque gaudio gaudeam, beatum me putem. Est enim [Sidenote: Is. 48,
22.]_gaudium_ quod _non_ datur _impiis_, sed eis qui te gratis colunt,
quorum gaudium tu ipse es. Et ipsa est beata vita gaudere ad te, de te,
propter te; ipsa est, et non est altera[260]. Qui autem aliam putant esse,
aliud sectantur gaudium, neque ipsum verum. Ab aliqua tamen imagine gaudii
voluntas eorum non avertitur.

[Sidenote: XXIII. Item prosequitur quæ sit beata vita, et ubi.]

33. Non ergo certum est quod omnes esse beati volunt, quoniam qui non de te
gaudere volunt, quæ sola vita beata est, non utique vitam beatam volunt. An
omnes hoc volunt? Sed [Sidenote: Gal. 5, 17.]_quoniam caro concupiscit
adversus spiritum, et spiritus adversus carnem ut non faciant quod volunt_,
cadunt in id quod valent, eoque contenti sunt; quia illud quod non valent,
non tantum volunt, quantum sat est ut valeant[261]. Nam quaero ab omnibus
utrum malint de veritate quam de falsitate gaudere: tam non dubitant dicere
de veritate se malle, quam non dubitant dicere beatos esse se velle. Beata
quippe vita est gaudium de veritate. Hoc est enim gaudium de te qui
[Sidenote: Joh. 14, 6.]_veritas es_, Deus [Sidenote: Ps. 26, 1; 41,
11.]_illuminatio mea, salus faciei meæ, Deus meus_. Hanc vitam beatam omnes
volunt, hanc vitam quæ sola beata est omnes volunt, gaudium de veritate
omnes volunt[262]. Multos expertus sum qui vellent fallere; qui autem
falli, neminem. Ubi ergo noverunt hanc vitam beatam, nisi ubi noverunt
etiam veritatem? Amant enim et ipsam, quia* falli nolunt. Et cum amant
beatam vitam quod non est aliud quam de veritate gaudium, utique amant
etiam veritatem; nec amarent nisi esset aliqua notitia ejus in memoria
eorum. Cur ergo non de illa gaudent? cur non beati sunt? Quia fortius
occupantur in aliis quæ potius eos faciunt miseros, quam illud beatos quod
tenuiter meminerunt[263]. Adhuc enim modicum lumen {185} *est in hominibus;
ambulent, [Sidenote: Joh. 12, 35.]_ambulent, ne eos tenebræ comprehendant_.

34. Cur autem "veritas parit odium[264]," et inimicus eis factus est homo
tuus verum prædicans, [Sidenote: Joh. 8, 40.]cum ametur beata vita, quæ non
est nisi gaudium de veritate: nisi quia sic amatur veritas, ut quicumque
aliud amant, hoc quod amant velint esse veritatem; et quia falli nolunt,
nolunt convinci quod falsi sint? Itaque propter eam rem oderunt veritatem,
quam pro veritate amant. [Sidenote: Joh. 5, 35.]Amant eam lucentem, oderunt
eam redarguentem. Quia enim falli nolunt et fallere volunt, amant eam cum
se ipsa indicat, et oderunt eam cum eos ipsos indicat*. Inde retribuet eis,
ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos nolentes manifestet, et eis ipsa
non sit manifesta. Sic sic etiam, sic animus humanus, etiam sic cæcus et
languidus, turpis atque indecens latere vult; se autem ut lateat aliquid
non vult. Contra illi redditur ut ipse non lateat veritatem, ipsum autem
veritas lateat. Tamen etiam sic dum miser est, veris* mavult gaudere quam
falsis. Beatus ergo erit, si nulla interpellante molestia, de ipsa, per
quam vera sunt omnia, sola veritate gaudebit.

[Sidenote: XXIV. Gratulatur quod sua in memoria Deus locum habeat.]

35. Ecce quantum spatiatus sum in memoria mea, quærens te, Domine, et non
te inveni extra eam. Neque enim aliquid de te inveni quod non meminissem ex
quo didici te. Nam ex quo didici te, non sum oblitus tui. Ubi enim inveni
veritatem, ibi inveni Deum meum ipsam veritatem[265], quam, ex quo didici,
non sum oblitus. Itaque ex quo te didici, manes in memoria mea, et illic te
invenio, cum reminiscor tui et delector in te. Hæ sunt sanctæ deliciæ meæ,
quas donasti mihi misericordia tua respiciens paupertatem meam.

[Sidenote: XXV. In quo memoriæ gradu reperiatur Deus.]

36. Sed ubi manes in memoria mea, Domine, ubi illic manes? quale cubile
fabricasti* tibi? quale sanctuarium* ædificasti tibi? Tu dedisti hanc
dignationem memoriæ meæ ut maneas in ea; sed in qua ejus parte maneas, hoc
considero. Transcendi[266] enim partes ejus, quas habent et bestiæ, cum te
recordarer, quia non ibi te inveniebam inter imagines rerum corporalium; et
veni ad partes ejus, ubi commendavi {186} affectiones animi mei, nec* illic
inveni te. Et intravi ad ipsius animi mei sedem, quæ illi est in memoria
mea, quoniam sui quoque meminit animus, nec ibi tu eras: quia sicut non es
imago corporalis, nec affectio viventis, qualis est cum lætamur,
contristamur*, cupimus, metuimus, meminimus, obliviscimur, et quidquid
hujusmodi est; ita nec ipse animus es, quia Dominus Deus animi tu es, et
commutantur hæc omnia, tu autem incommutabilis manes super omnia, et
dignatus es habitare in memoria mea ex quo te didici. Et quid quæro quo
loco ejus habites, quasi vero loca ibi sint? Habitas certe in ea, quoniam
tui memini ex quo te didici, et in ea te invenio cum recordor te.

[Sidenote: XXVI. Ubi invenitur Deus.]

37. Ubi ergo te inveni ut discerem te? Neque enim jam eras in memoria mea,
priusquam te discerem. Ubi ergo inveni te ut discerem te, nisi in te supra
me? Et nusquam locus, et recedimus, et accedimus[267], et nusquam locus.
Veritas, ubique, præsides omnibus consulentibus te, simulque respondes
omnibus etiam diversa consulentibus. Liquide tu respondes, sed non liquide
omnes audiunt. Omnes unde volunt consulunt, sed non semper quod volunt
audiunt. Optimus minister tuus est, qui non magis intuetur hoc a te audire
quod ipse voluerit, sed potius hoc velle quod a te audierit.

[Sidenote: XXVII. Quomodo hominem rapiat Dei pulchitrudo.]

38. Sero te amavi, pulchritudo tam antiqua et tam nova! sero te amavi! Et
ecce intus eras, et ego foris, et ibi te quærebam; et in ista formosa quæ
fecisti, deformis irruebam[268]. Mecum eras, et tecum non eram. Ea me
tenebant longe a te, quæ si in te non essent, non essent[269]. Vocasti, et
clamasti, et rupisti surditatem meam. Coruscasti, splenduisti, et fugasti
cæcitatem meam. Fragrasti*, et duxi spiritum, et anhelo tibi. Gustavi, et
esurio, et sitio. Tetigisti me, et exarsi in pacem tuam.

[Sidenote: XXVIII. Miseriæ hujus vitæ.]

39. Cum inhæsero tibi ex omni me, nusquam erit mihi dolor et labor; et viva
erit vita mea, tota plena te. Nunc autem quoniam quem tu imples, sublevas
eum; quoniam tui plenus non sum, oneri mihi sum. Contendunt lætitiæ meæ
flendæ cum lætandis moeroribus; et ex qua parte stet victoria nescio. Hei
mihi! Domine, miserere mei. Contendunt {187} moerores mei mali cum gaudiis
bonis, et ex qua parte stet victoria nescio. Hei mihi! Domine, miserere
mei. Hei mihi! ecce vulnera mea non abscondo: medicus es, æger sum;
misericors es, miser sum. Numquid non [Sidenote: Job 7, 1.]_tentatio est
vita humana super terram_? Quis velit molestias et difficultates? Tolerari
jubes ea*, non amari. Nemo quod tolerat amat, etsi tolerare amat. Quamvis
enim gaudeat se tolerare, mavult tamen non esse quod toleret. Prospera in
adversis desidero, adversa in prosperis timeo. Quis inter hæc medius locus,
ubi non sit _humana vita tentatio_*? Væ prosperitatibus sæculi, semel et
iterum, a timore adversitatis, et a corruptione lætitiæ! Væ adversitatibus
sæculi, semel et iterum et tertio, a desiderio prosperitatis, et quia ipsa
adversitas dura est, et ne frangat tolerantiam*! numquid non _tentatio_ est
_vita humana super terram_ sine ullo interstitio?

[Sidenote: XXIX. In Deo spes tota.]

40. Et tota spes mea non nisi in magna valde misericordia tua. Da quod
jubes, et jube quod vis[270]. Imperas nobis continentiam. [Sidenote: Sap.
8, 21.]_Et cum scirem_, ait quidam, _quia nemo potest esse continens nisi
Deus det: et hoc ipsum erat sapientiæ scire cujus esset hoc donum_. Per
continentiam[271] quippe colligimur et redigimur in unum, a quo in multa
defluximus. Minus enim te amat qui tecum aliquid amat quod non propter te
amat[272]. O amor qui semper ardes et nunquam exstingueris! Charitas Deus
meus, accende me. Continentiam jubes; da quod jubes, et jube quod vis.

[Sidenote: XXX. Confitetur ut se habet ad tentationes carnalis libidinis.]

41. Jubes certe ut contineam a [Sidenote: 1 Joh. 2, 16.]concupiscentia
carnis, et {188} concupiscentia oculorum, et ambitione sæculi[273].
Jussisti a concubitu; et de ipso conjugio melius aliquid monuisti quam
concessisti. Et quoniam dedisti, factum est et antequam dispensator
sacramenti tui fierem. Sed adhuc vivunt in memoria mea, de qua multa
locutus sum, talium rerum imagines, quas ibi* consuetudo mea fixit; et
occursantur mihi vigilanti quidem carentes viribus, in somnis autem non
solum usque ad delectationem, sed etiam usque ad consensionem factumque
simillimum. Et tantum valet imaginis illusio in anima mea et in carne mea,
ut dormienti falsa visa persuadeant quod vigilanti vera non possunt.
Numquid tunc ego non sum, Domine Deus meus? Et tamen tantum interest inter
meipsum et meipsum; intra momentum quo hinc ad soporem transeo, vel huc
inde retranseo! Ubi est tunc ratio, quæ talibus suggestionibus resistit
vigilans? Et si res ipsæ ingerantur, inconcussa manet*. Numquid clauditur
cum oculis? numquid sopitur cum sensibus corporis? Et unde sæpe etiam in
somnis resistimus, nostrique propositi memores, atque in eo castissime
permanentes, nullum talibus illecebris adhibemus assensum? Et tamen tantum
interest, ut cum aliter accidit, evigilantes ad conscientiæ requiem
redeamus; ipsaque distantia reperiamus nos non fecisse, quod tamen in nobis
quoquo modo factum esse doleamus.

42. Numquid non potens es* Deus omnipotens, sanare omnes languores animæ
meæ, atque abundantiore gratia tua lascivos motus etiam mei soporis
exstinguere? Augebis, Domine, magis magisque in me munera tua, ut anima mea
sequatur me ad te, concupiscentiæ visco expedita, ut non sit rebellis sibi,
atque ut in somnis etiam, non solum non perpetret istas corruptelarum
turpitudines per imagines animales usque ad carnis fluxum, sed ne
consentiat quidem. Nam ut nihil tale vel tantillum libeat*, quantulum
possit nutu cohiberi, {189} etiam in casto dormientis affectu, non tantum
in hac vita, sed etiam in hac ætate, non magnum est omnipotenti, qui
[Sidenote: Eph. 3, 20.]_vales facere supra quam petimus et intelligimus_.
Nunc tamen in quid* adhuc sim in hoc genere mali mei, dixi Domino bono meo
[Sidenote: Ps. 2, 11.]_exsultans cum tremore_ in eo quod donasti mihi, et
lugens in eo quod inconsummatus sum, sperans* perfecturum te in me
misericordias tuas usque ad pacem plenariam, quam tecum habebunt interiora
et exteriora mea, cum [Sidenote: 1 Cor. 15, 54.]_absorpta fuerit mors in
victoriam_.

[Sidenote: XXXI. Ut se gerit ad tentationes gulæ.]

43. Est alia [Sidenote: Mat. 6, 34.]_malitia diei_, quæ utinam _sufficiat_
ei. Reficimus enim quotidianas ruinas corporis edendo et bibendo, priusquam
[Sidenote: 1 Cor. 6, 13.]_escas et ventrem destruas_, cum occideris
indigentiam meam* satietate mirifica, et [Sidenote: Ib. 15,
54.]_corruptibile hoc indueris incorruptione_ sempiterna. Nunc autem suavis
est mihi necessitas, et adversus istam suavitatem pugno ne capiar; et
quotidianum bellum gero in jejuniis, sæpius [Sidenote: Ib. 9, 27.]_in
servitutem redigens corpus_ meum; et dolores mei voluptate pelluntur. Nam
fames et sitis quidam dolores sunt; urunt, et sicut febris, necant, nisi
alimentorum medicina succurrat. Quæ quoniam præsto est, ex consolatione
munerum tuorum, in quibus nostræ infirmitati terra et aqua et coelum
serviunt, calamitas deliciæ vocantur*.

44. Hoc me docuisti, ut quemadmodum medicamenta, sic alimenta sumpturus
accedam. Sed dum ad quietem satietatis ex indigentiæ molestia transeo, in
ipso transitu mihi insidiatur laqueus concupiscentiæ. Ipse enim transitus
voluptas est, et non est alius qua transeatur quo* transire cogit
necessitas. Et cum salus sit causa edendi et bibendi, adjungit se tanquam
pedissequa periculosa jucunditas; et plerumque præire conatur, ut ejus
causa fiat quod salutis causa me facere vel dico, vel volo. Nec idem modus
utriusque est: nam quod saluti satis est, delectationi parum est. Et sæpe
incertum fit utrum adhuc necessaria corporis cura subsidium petat, an
voluptaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat. Ad hoc incertum
hilarescit infelix anima, et in eo præparat excusationis patrocinium,
gaudens non apparere quid satis sit moderationi valetudinis, ut obtentu
salutis obumbret negotium voluptatis. His tentationibus quotidie conor
resistere, et invoco dexteram tuam* et ad te refero æstus meos, quia
consilium mihi de hac re nondum stat.

45. Audio vocem jubentis Dei mei: [Sidenote: Luc. 21, 34.]_Non graventur
corda {190} vestra in crapula et ebrietate_. Ebrietas longe est a me;
misereberis, ne appropinquet mihi. Crapula[274] autem nonnunquam subrepit
servo tuo; misereberis, ut longe fiat a me. [Sidenote: Sap. 8, 21.]_Nemo
enim potest esse continens, nisi tu des._ Multa nobis orantibus tribuis; et
quidquid boni antequam oraremus accepimus, a te accepimus; et ut hoc postea
cognosceremus, antea* accepimus. Ebriosus nunquam fui, sed ebriosos a te
factos sobrios ego novi. Ergo a te factum est ut hoc non essent qui nunquam
fuerunt, a quo factum est ut hoc non semper essent qui fuerunt, a quo etiam
factum est ut scirent utrique a quo factum est. Audivi aliam vocem tuam:
[Sidenote: Ecc. 18, 30.]_Post concupiscentias tuas non eas, et a voluntate
tua avertere._ Audivi et illam ex munere tuo quam multum amavi: [Sidenote:
1 Cor. 8, 8.]_Neque si manducaverimus, abundabimus; neque si non
manducaverimus, deerit nobis._ Hoc est dicere, Nec illa res me copiosum
faciet, nec illa ærumnosum. Audivi et alteram: [Sidenote: Phil. 4,
11-13.]_Ego enim didici in quibus sum sufficiens esse; et abundare novi, et
penuriam pati novi. Omnia possum in eo qui me confortat._ Ecce miles
castrorum coelestium, non pulvis quod nos* sumus. Sed memento, Domine, quia
pulvis sumus, et de [Sidenote: Ps. 102, 14; et Gen. 3, 19.]_pulvere fecisti
hominem_; et [Sidenote: Luc. 15, 24. 32.]_perierat, et inventus est_. _Nec_
ille in se potuit, quia idem pulvis fuit, quem talia dicentem afflatu tuæ
inspirationis adamavi: _Omnia possum_, inquit, _in eo qui me confortat_.
Conforta me, ut possim. Da quod jubes, et jube quod vis[275]. Iste se
accepisse confitetur, et [Sidenote: 1 Cor. 1, 30. 31.]_quod gloriatur, in
Domino gloriatur_*. Audivi alium rogantem ut accipiat: [Sidenote: Ecc. 23,
6.]_Aufer a me_, inquit, _concupiscentias ventris_. Unde apparet, sancte
Deus meus, te dare, cum fit quod imperas fieri.

46. Docuisti me, Pater bone, [Sidenote: Rom. 14, 20.]_Omnia munda mundis_;
_sed malum_ esse [Sidenote: 1 Tim. 4, 4.]_homini qui per offensionem
manducat_; et _omnem {191} creaturam tuam bonam esse, nihilque abjiciendum
quod cum gratiarum actione percipitur_; et quia [Sidenote: 1 Cor. 8,
8.]_esca nos non commendat Deo_; et ut [Sidenote: Col. 2, 16.]_nemo nos
judicet in cibo aut in potu_; et ut [Sidenote: Rom. 14, 3.]_qui manducat
non manducantem non spernat; et qui non manducat, manducantem non judicet_.
Didici hæc; gratias tibi, laudes tibi Deo meo, magistro meo, pulsatori
aurium mearum, illustratori cordis mei: eripe me ab omni tentatione. Non
ego immunditiam obsonii timeo, sed immunditiam cupiditatis. [Sidenote: Gen.
9, 2. 3.]Scio Noe omne carnis[276] genus quod cibo esset usui manducare
permissum; [Sidenote: 3 Reg. 17, 6.]Eliam cibo carnis refectum; [Sidenote:
Mat. 3, 4.]Joannem mirabili abstinentia præditum, animalibus, hoc est
locustis, in escam cedentibus non fuisse pollutum. [Sidenote: Gen. 25,
34.]Et scio Esau lenticulæ concupiscentia deceptum; et [Sidenote: 2 Reg.
23, 15-17.]David propter aquæ desiderium a seipso reprehensum; et
[Sidenote: Mat. 4, 3.]Regem nostrum non de carne, sed de pane esse
tentatum. [Sidenote: Num. 11.]Ideoque et populus in eremo, non quia carnes
desideravit, sed quia escæ desiderio adversus Dominum murmuravit, meruit
improbari.

47. In his ergo tentationibus positus, certo quotidie adversus
concupiscentiam manducandi et bibendi: non enim est quod semel præcidere et
ulterius non attingere decernam, sicut de concubitu potui. Itaque freni
gutturis temperata relaxatione et constrictione tenendi sunt. Et quis est,
Domine, qui non rapiatur aliquantulum extra metas necessitatis? Quisquis
est, magnus est; magnificet nomen tuum. Ego autem non sum, quia peccator
homo sum. Sed et ego magnifico nomen tuum; et [Sidenote: Rom. 8,
34.]_interpellat te pro peccatis meis_ qui [Sidenote: Joh. 16, 33.]_vicit
sæculum_, numerans me inter [Sidenote: 1 Cor. 12, 22.]_infirma membra
corporis_ sui, [Sidenote: Ps. 138, 16.]_quia et imperfectum ejus_[277]*
_viderunt oculi tui, et in libro tuo omnes scribentur_.

[Sidenote: XXXII. Ut se gerit ad odorum illecebras.]

48. De illecebra odorum non satago nimis. Cum absunt, non requiro; cum
adsunt, non respuo, paratus eis etiam semper carere. Ita mihi videor;
fortasse* fallor. Sunt enim {192} et istæ plangendæ tenebræ, in quibus me
latet facultas mea quæ in me est: ut animus meus de viribus suis ipse se
interrogans non facile sibi credendum existimet; quia et quod inest,
plerumque occultum est, nisi experientia manifestetur[278]. Et nemo securus
esse debet in ista vita, quæ [Sidenote: Job 7, 1.]_tota tentatio_
nominatur, utrum qui fieri potuit ex deteriore melior, non fiat etiam ex
meliore deterior. Una spes, una fiducia, una firma promissio, misericordia
tua.

[Sidenote: XXXIII. Ut se gerit ad voluptates aurium.]

49. Voluptates aurium tenacius me implicaverant et subjugaverant; sed
resolvisti, et liberasti me. Nunc in sonis quos animant eloquia tua, cum
suavi et artificiosa voce cantantur, fateor, aliquantulum acquiesco; non
quidem ut hæream, sed ut surgam cum volo. Attamen cum ipsis sententiis
quibus vivunt, ut admittantur ad me, quærunt in corde meo nonnullius
dignitatis locum, et vix eis præbeo congruentem. Aliquando enim plus mihi
videor honoris eis tribuere quam decet, dum ipsis sanctis dictis
religiosius et ardentius sentio moveri animos nostros in flammam pietatis,
cum ita cantantur, quam si non ita cantarentur; et omnes affectus spiritus
nostri pro suavi diversitate* habere proprios modos in voce atque cantu,
quorum nescio qua occulta familiaritate excitentur. Sed delectatio carnis
meæ, cui mentem enervandam non oportet dari, sæpe me fallit, dum rationem
sensus non ita comitatur ut patienter sit posterior; sed tantum quia
propter illam meruit admitti, etiam præcurrere ac ducere conatur. Ita in
his pecco non sentiens, et postea sentio.

50. Aliquando autem hanc ipsam fallaciam immoderatius cavens, erro nimia
severitate: sed valde interdum, ut melos omne cantilenarum suavium quibus
Davidicum Psalterium frequentatur, ab auribus meis removeri velim, atque
ipsius Ecclesiæ; tutiusque mihi videtur quod de Alexandrino episcopo
Athanasio sæpe mihi dictum commemini, qui tam modico flexu vocis faciebat
sonare lectorem psalmi, ut pronuntianti vicinior esset quam canenti.
Verumtamen, cum reminiscor lacrymas meas, quas fudi ad cantus Ecclesiæ tuæ
in primordiis recuperatæ fidei meæ, et nunc ipso quod moveor*, non cantu,
sed rebus quæ cantantur, cum liquida voce et {193} convenientissima
modulatione cantantur, magnam instituti hujus utilitatem rursus agnosco.
Ita fluctuo inter periculum voluptatis et experimentum salubritatis;
magisque adducor, non quidem irretractabilem sententiam proferens, cantandi
consuetudinem approbare in Ecclesia; ut per oblectamenta aurium infirmior
animus in affectum pietatis assurgat. Tamen, cum mihi accidit ut me amplius
cantus, quam res quæ canitur, moveat, poenaliter me peccare confiteor, et
tunc mallem non audire cantantem. Ecco ubi sum; flete mecum, et pro me
flete, qui aliquid boni vobiscum intus agitis unde facta procedunt. Nam qui
non agitis, non vos hæc movent. Tu autem, Domine Deus meus, exaudi;
respice, et vide*, et [Sidenote: Ps. 6, 3.]_miserere, et sana me_, in cujus
oculis [Sidenote: Ps. 77, 10.]_mihi quæstio factus sum_, et _ipse est
languor meus_.

[Sidenote: XXXIV. Ut se gerit ad oculorum illecebras.]

51. Restat voluptas oculorum istorum carnis meæ, de qua loquor*
confessiones quas audiant aures templi tui, aures fraternæ ac piæ, ut
concludamus tentationes concupiscentiæ carnis, quæ me adhuc pulsant
ingemiscentem, et [Sidenote: 2 Cor. 5, 2.]_habitaculum meum, quod de coelo
est, superindui cupientem_. Pulchras formas et varias, nitidos et amoenos
colores amant oculi. Non teneant hæc animam meam: teneat eam Deus
[Sidenote: Gen. 1, 31.]_qui fecit_ hæc, _bona_ quidem _valde_; sed ipse est
bonum meum, non hæc. Et tangunt me vigilantem totis diebus, nec requies ab
eis datur mihi, sicut datur a vocibus canoris, aliquando ab omnibus, in
silentio. Ipsa enim regina colorum lux ista, perfundens cuncta quæ
cernimus, ubiubi per diem fuero, multimodo allapsu blanditur mihi aliud
agenti, et eam non advertenti. Insinuat autem se ita vehementer, ut si
repente subtrahatur, cum desiderio requiratur: et si diu absit, contristat
animum*.

52. [Sidenote: Tob. 4.]O lux quam videbat Tobias, cum clausis oculis istis
filium docebat vitæ viam, et ei præibat pede charitatis nusquam errans. Aut
quam videbat Isaac prægravatis et opertis senectute carneis luminibus, cum
filios non agnoscendo benedicere, sed benedicendo agnoscere meruit.
[Sidenote: Gen. 27.]Aut quam videbat Jacob, cum et ipse præ grandi ætate
captus oculis, in filiis præsignata futuri populi genera luminoso corde
radiavit; et nepotibus suis ex Joseph divexas mystice manus, non sicut
pater eorum foris corrigebat, [Sidenote: Gen. 48. 49.]sed sicut ipse intus
discernebat, imposuit. Ipsa est lux, una est*, et unum omnes qui vident et
amant eam. At ista corporalis de qua loquebar, illecebrosa {194} ac
periculosa dulcedine condit vitam sæculi cæcis amatoribus. Qui autem et de
ipsa laudare te norunt, "Deus[279] creator omnium," assumunt eam in hymno
tuo; non absumuntur ab ea in somno suo: sic esse cupio. Resisto
seductionibus oculorum, ne implicentur pedes mei, quibus ingredior viam
tuam; et erigo ad te invisibiles oculos, ut tu [Sidenote: Ps. 24,
15.]_evellas de laqueo pedes meos_. Tu subinde evellis eos, nam
illaqueantur. Tu non cessas evellere, ego autem crebro hæreo in ubique
sparsis insidiis: [Sidenote: Ps. 120, 4.]_quoniam non dormies, neque
dormitabis, qui custodis Israel_.

53. Quam innumerabilia, variis artibus et opificiis, in vestibus,
calceamentis, vasis, et cujuscemodi fabricationibus*, picturis etiam,
diversisque figmentis, atque his usum necessarium atque moderatum et piam
significationem longe transgredientibus, addiderunt homines ad illecebras
oculorum; foras sequentes quod faciunt, intus relinquentes a quo facti
sunt, et exterminantes quod facti sunt! At ego, Deus meus, et decus meum,
etiam hinc tibi dico hymnum, et sacrifico laudem sacrificatori meo*;
quoniam pulchra trajecta per animas in manus artificiosas[280], ab illa
pulchritudine veniunt, quæ super animas est, cui suspirat anima mea die ac
nocte. Sed pulchritudinum exteriorum operatores et sectatores inde trahunt
approbandi modum, non autem inde trahunt utendi[281] modum. Et ibi est, et
non vident eum[282], ut non eant longius, et [Sidenote: Ps. 58,
10.]_fortitudinem suam ad te custodiant_, nec eam spargant in deliciosas
lassitudines. Ego autem hæc loquens atque discernens etiam istis pulchris
gressum innecto; sed tu evellis, Domine, evellis tu, [Sidenote: Ps. 25,
3.]_quoniam misericordia tua ante oculos meos est_. Nam* ego capior
miserabiliter, et tu evellis misericorditer; aliquando non sentientem, quia
suspensius incideram; aliquando cum dolore, quia jam inhæseram.

[Sidenote: XXXV. Ut se habet ad secundum tentationis genus, quod est
curiositatis.]

54. Huc accedit alia forma tentationis multiplicius periculosa. Præter*
enim concupiscentiam carnis, quæ inest in delectatione omnium sensuum et
voluptatum, cui servientes depereunt qui longe se faciunt a te, inest animæ
per {195} eosdem sensus corporis quædam non se oblectandi in carne, sed
experiendi per carnem vana et curiosa cupiditas, nomine cognitionis et
scientiæ palliata. Quæ quoniam in appetitu noscendi est, oculi autem sunt
ad cognoscendum* in sensibus principes, [Sidenote: 1 Joh. 2,
16.]_concupiscentia oculorum_ eloquio divino appellata est. Ad oculos enim
proprie videre pertinet. Utimur autem hoc verbo etiam in cæteris sensibus,
cum eos ad cognoscendum intendimus. Neque enim dicimus, Audi quid rutilet;
aut, olfac quam niteat; aut, gusta quam splendeat; aut, palpa quam fulgeat:
videri enim dicuntur hæc omnia. Dicimus autem non solum, Vide quid luceat,
quod soli oculi sentire possunt; sed etiam, Vide quid sonet; vide quid
oleat; vide quid sapiat; vide quam durum sit. Ideoque generalis experientia
sensuum concupiscentia, sicut dictum est, oculorum vocatur; quia videndi
officium in quo primatum oculi tenent, etiam cæteri sensus sibi de
similitudine usurpant, cum aliquid cognitionis explorant.

55. Ex hoc autem evidentius discernitur quid voluptatis, quid curiositatis
agatur per sensus: quod voluptas pulchra, canora, suavia, sapida, lenia
sectatur; curiositas autem etiam his contraria tentandi causa, non ad
subeundam molestiam, sed experiendi noscendique libidine*. Quid enim
voluptatis habet videre in laniato cadavere quod exhorreas; et tamen sicubi
jaceat, concurrunt ut contristentur, ut palleant. Timent etiam ne in somnis
hoc videant; quasi quisquam eos vigilantes videre coegerit, aut
pulchritudinis ulla fama persuaserit. Ita et in cæteris sensibus, quæ
persequi longum est. Ex hoc morbo cupiditatis, in spectaculis exhibentur
quæque miracula. Hinc ad perscrutanda naturæ (quæ præter nos est) operta
proceditur*, quæ scire nihil prodest, et nihil aliud quam scire homines
cupiunt[283]. Hinc etiam, si quid eodem perversæ scientiæ fine per artes
magicas quæritur. Hinc etiam in ipsa religione Deus tentatur, cum signa et
prodigia flagitantur, non ad aliquam salutem, sed ad solam experientiam
desiderata.

56. In hac tam immensa silva plena insidiarum et {196} periculorum, ecce
multa* præciderim et a meo corde dispulerim, sicuti donasti me facere, Deus
salutis meæ; attamen quando audeo dicere, cum circumquaque quotidianam
vitam nostram tam multa hujus generis rerum circumstrepant; quando audeo
dicere nulla re tali me intentum fieri ad spectandum, et vana cura
capiendum? Sane me jam theatra non rapiunt, nec curo nosse transitus
siderum, nec anima mea unquam responsa quæsivit umbrarum; omnia sacrilega
sacramenta detestor. A te, Domine Deus meus, cui humilem[284] famulatum ac
simplicem debeo, quantis mecum suggestionum machinationibus agit inimicus,
ut signum aliquod petam! Sed obsecro te per Regem nostrum, et patriam
Jerusalem simplicem, castam, ut quemadmodum a me longe est ista consensio,
ita sit semper longe atque longius. Pro salute autem cujusquam cum te rogo,
alius multum differens finis est intentionis meæ; et te facientem quod vis,
das* mihi, et dabis libenter sequi.

57. Verumtamen in quam multis minutissimis et contemptibilibus rebus
curiositas quotidie nostra tentatur*; et quam sæpe labamur, quis enumerat?
Quoties narrantes inania, primo quasi toleramus ne offendamus infirmos,
deinde paulatim libenter advertimus! Canem currentem post leporem jam non
specto, cum in circo fit: at vero in agro, si casu transeam, avertit me
fortassis et ab aliqua magna cogitatione, atque ad se convertit illa
venatio; non deviare cogens corpore jumenti, sed cordis inclinatione. Et
nisi jam mihi demonstrata infirmitate mea, cito admoneas, aut ex ipsa
visione per aliquam considerationem in te assurgere, aut totum contemnere
atque transire, vanus hebesco. Quid cum me domi sedentem stellio muscas
captans, vel aranea retibus suis irruentes implicans, sæpe intentum facit?
Num quia parva sunt animalia, ideo non res eadem geritur? Pergo inde ad
laudandum te, creatorem mirificum atque ordinatorem rerum omnium, sed non
inde esse intentus incipio. Aliud est cito {197} surgere, aliud est non
cadere. Et talibus vita mea plena est, et una spes mea magna valde
misericordia tua. Cum enim hujuscemodi rerum conceptaculum* fit cor
nostrum, et portat copiosæ vanitatis catervas, hinc et orationes nostræ
sæpe interrumpuntur atque turbantur, et ante conspectum tuum dum ad aures
tuas vocem cordis intendimus, nescio unde irruentibus nugatoriis
cogitationibus res tanta præciditur. Numquid etiam hoc inter contemnenda
deputabimus, aut aliquid nos reducet in spem, nisi tota misericordia tua*,
quoniam coepisti mutare nos?

[Sidenote: XXXVI. Ut se habet ad tertium tentationis genus, quod est
superbiæ.]

58. Et tu scis quanta ex parte mutaveris, qui me primitus sanas a libidine
vindicandi me, ut _propitius_ fias etiam cæteris [Sidenote: Ps. 102,
3-5.]_omnibus iniquitatibus meis, et sanes omnes languores meos, et redimas
de corruptione vitam meam, et corones me in miseratione et misericordia, et
saties in bonis desiderium meum_; quia* compressisti a timore tuo superbiam
meam, et mansuefecisti jugo tuo cervicem meam. Et nunc porto illud, et
[Sidenote: Mat. 11, 30.]_lene est_ mihi, quoniam sic promisisti et fecisti;
et vere sic erat, et nesciebam, quando id subire metuebam.

59. Sed numquid, Domine, qui solus sine typho dominaris, quia solus verus
Dominus es qui non habes dominum; numquid hoc quoque tertium tentationis
genus cessavit a me*, aut cessare in hac tota vita potest, timeri et amari
velle ab hominibus, non propter aliud, sed ut inde sit gaudium, quod non
est gaudium*? Misera vita est, et foeda jactantia. Hinc fit vel maxime non
amare te, nec caste timere te. Ideoque tu [Sidenote: 1 Pet. 5, 5. Jac. 4,
6.]_superbis resistis, humilibus_ autem _das gratiam_; et intonas super
ambitiones sæculi, et [Sidenote: Ps. 17, 8.]_contremunt fundamenta
montium_. Itaque nobis, quoniam propter quædam humanæ societatis officia
necessarium est amari et timeri ab hominibus, instat adversarius veræ
beatitudinis nostræ, ubique spargens in laqueis, "Euge, euge:" ut dum avide
colligimus, incaute capiamur, et a veritate tua gaudium nostrum deponamus,
atque in hominum fallacia ponamus; libeatque nos amari et timeri, non
propter te, sed pro te; atque isto modo sui similes factos secum habeat,
non ad concordiam charitatis, sed ad consortium supplicii, qui statuit
[Sidenote: Is. 14, 13-15.]_sedem suam ponere in aquilone_, ut te perversa
et distorta via imitanti*, tenebrosi frigidique servirent. Nos autem,
Domine, [Sidenote: Luc. 12, 32.]_pusillus grex_ tuus ecce sumus; tu nos
posside. Prætende alas tuas, et fugiamus {198} sub eas. Gloria nostra tu
esto; propter te amemur, et verbum tuum timeatur in nobis. Qui laudari vult
ab hominibus vituperante te, non defendetur ab hominibus judicante te, nec
eripietur damnante te. Cum autem non [Sidenote: Ps. 10, 3.]_peccator
laudatur in desideriis animæ suæ_, nec _qui iniqua gerit benedicitur_, sed
laudatur homo propter aliquod donum quod dedisti ei, at ille plus gaudet
sibi laudari se, quam ipsum donum habere unde laudatur, etiam iste te
vituperante laudatur: et melior jam ille qui laudavit, quam iste qui
laudatus est. Illi enim placuit in homine donum Dei; huic amplius placuit
donum hominis quam Dei.

[Sidenote: XXXVII. Ut movetur laudibus humanis.]

60. Tentamur his tentationibus quotidie, Domine; sine cessatione tentamur.
Quotidiana [Sidenote: Prov. 27, 21.]_fornax_ nostra est _humana lingua_.
Imperas nobis et in hoc genere continentiam: da quod jubes, et jube quod
vis. Tu nosti de hac re ad te gemitum cordis mei, et flumina oculorum
meorum. Neque enim facile colligo quam sim ab ista peste mundatior, et
multum timeo [Sidenote: Ps. 18, 13.]_occulta mea_, quæ norunt oculi tui,
mei autem non. Est enim qualiscumque in aliis generibus tentationum mihi
facultas explorandi me; in hoc pene nulla est. Nam et a voluptatibus
carnis, et a curiositate supervacanea cognoscendi, video quantum assecutus
sim posse refrenare animum meum, cum eis rebus careo, vel voluntate, vel
cum absunt*[285]. Tunc enim me interrogo, quam magis minusve mihi molestum
sit non habere. Divitiæ vero quæ ob hoc expetuntur, ut alicui trium istarum
cupiditatum, vel duabus earum, vel omnibus serviant, si persentiscere non
potest animus utrum eas habens contemnat, possunt et dimitti ut se probet.
Laude vero ut careamus, atque in eo experiamur quid possumus, numquid male
vivendum est, et tam perdite atque immaniter, ut nemo nos noverit qui non
detestetur? Quæ major dementia dici aut cogitari potest? At si bonæ vitæ
bonorumque operum comes et solet et debet esse laudatio, tam comitatum
ejus, quam ipsam bonam vitam deseri non oportet. Non autem sentio sine quo
esse aut æquo animo aut ægre possim, nisi cum abfuerit.

{199}

61. Quid igitur tibi in hoc genere tentationis, Domine, confiteor? quid,
nisi delectari me laudibus; sed amplius ipsa veritate quam laudibus? Nam si
mihi proponatur utrum malim furens, aut in omnibus rebus errans, ab omnibus
hominibus laudari; an constans, et in veritate certissimus, ab omnibus
vituperari; video quid eligam. Verumtamen nollem ut vel augeret mihi
gaudium cujuslibet boni mei suffragatio oris alieni. Sed auget, fateor; non
solum, sed et vituperatio minuit. Et cum ista miseria mea perturbor,
subintrat mihi excusatio, quæ qualis sit, tu scis, Deus; nam me incertum
facit. Quia enim nobis imperasti non tantum continentiam, id est, a quibus
rebus amorem cohibeamus, verum etiam justitiam, id est, quo eum conferamus,
nec te tantum voluisti a nobis, verum etiam proximum diligi, sæpe mihi
videor de profectu aut spe proximi delectari, cum bene intelligentis laude
delector; et rursus ejus malo contristari, cum eum audio vituperare quod
aut ignorat, aut bonum est. Nam et contristor aliquando laudibus meis, cum
vel ea laudantur in me, in quibus ipse mihi displiceo; vel etiam bona
minora et levia pluris æstimantur quam æstimanda sunt. Sed rursus, unde
scio an propterea sic afficior, quia nolo de meipso a me dissentire
laudatorem meum; non quia illius utilitate moveor, sed quia eadem bona quæ
mihi in me placent, jucundiora mihi sunt cum et alteri placent? Quodammodo
enim non ego laudor, cum de me sententia mea non laudatur; quandoquidem aut
illa laudantur quæ mihi displicent, aut illa amplius quæ mihi minus
placent. Ergone de hoc incertus sum mei?

62. Ecce in te, Veritas, video non me laudibus meis propter me, sed propter
proximi utilitatem moveri oportere[286]. Et utrum ita sim* nescio. Minus
mihi in hac re notus sum ipse quam tu*. Obsecro te, Deus meus, et meipsum
mihi indica, ut confitear oraturis pro me fratribus meis quod in {200} me
saucium comperero. Iterum me diligentius interrogem. Si utilitate proximi
moveor in laudibus meis, cur minus moveor, si quisquam alius injuste
vituperetur, quam si ego? cur ea contumelia magis mordeor quæ in me, quam
quæ in alium eadem iniquitate coram me jacitur? An et hoc nescio? Etiamne
id restat ut [Sidenote: Gal. 6, 3.]_ipse me seducam_, et verum non faciam
coram te in corde et lingua mea? Insaniam istam, Domine, longe fac a me,
[Sidenote: Ps. 140, 5.]_ne oleum peccatoris mihi sit os meum ad
impinguandum caput meum_. [Sidenote: Ps. 108, 22.]_Egenus et pauper sum
ego_, et melior in occulto gemitu displicens mihi, et quærens misericordiam
tuam, donec reficiatur defectus meus, et perficiatur usque in pacem quam
nescit arrogantis oculus.

[Sidenote: XXXVIII. Et virtuti periculum a vana gloria.]

63. Sermo autem ore procedens, et facta quæ innotescunt hominibus, habent
tentationem periculosissimam ab amore laudis, qui ad privatam quamdam
excellentiam contrahit emendicata suffragia; tentat* et cum a me in me
arguitur, eo ipso quo arguitur; et sæpe de ipso vanæ gloriæ contemptu
vanius gloriatur: ideoque non jam de ipso contemptu* gloriæ gloriatur; non
enim eam contemnit, cum gloriatur.

[Sidenote: XXXIX. Amoris proprii vis et natura.]

64. Intus etiam intus est aliud in eodem genere tentationis malum
inanescunt qui placent sibi de se, quamvis aliis vel non placeant*, vel
displiceant, nec placere affectent cæteris. Sed sibi placentes multum tibi
displicent, non tantum de non bonis quasi bonis, verum etiam de bonis tuis
quasi suis[287]; aut etiam sicut de tuis, sed tanquam ex meritis suis; aut
etiam sicut ex tua gratia*, non tamen socialiter gaudentes, sed aliis
invidentes eam*. In his omnibus atque hujuscemodi periculis et laboribus,
vides tremorem cordis mei; sed et vulnera mea magis subinde a te sanari,
quam mihi non infligi sentio.

[Sidenote: XL. Quod in se et cæteris rebus Deum investigavit.]

65. Ubi non mecum ambulasti, Veritas, docens quid caveam et quid appetam,
cum ad te referrem inferiora visa mea quæ potui, teque consulerem? Lustravi
mundum foris sensu quo potui, et attendi vitam corporis mei de me,
sensusque ipsos meos. Inde ingressus sum in recessus memoriæ meæ,
multiplices amplitudines plenas miris modis copiarum {201} innumerabilium;
et consideravi, et expavi, et nihil eorum discernere potui sine te, et
nihil eorum esse te inveni. Nec ego ipse inventor qui peragravi omnia, et
distinguere et pro suis quæque dignitatibus æstimare conatus sum, excipiens
alia nuntiantibus sensibus, et interrogans alia mecum commixta sentiens,
ipsosque nuntios dignoscens atque dinumerans, jamque in memoriæ* latis
opibus alia pertractans, alia recondens, alia eruens. Nec ego ipse cum hæc
agerem, id est vis mea qua id agebam, nec ipsa eras tu, quia lux es tu
permanens quam de omnibus consulebam an essent, quid essent, quanti
pendenda essent: et audiebam docentem ac jubentem. Et sæpe istud facio; hoc
me delectat, et ab actionibus necessitatis quantum relaxari possum, ad
istam voluptatem refugio. Neque in his omnibus, quæ percurro consulens te,
invenio tutum locum animæ meæ nisi in te, quo colligantur sparsa mea[288],
nec a te quidquam recedat ex me. Et aliquando intromittis me in affectum
multum inusitatum introrsus ad nescio quam dulcedinem, quæ si perficiatur
in me, nescio quid erit quod vita ista non erit. Sed recido in hæc
ærumnosis ponderibus, et resorbeor solitis, et teneor, et multum fleo, sed
multum teneor. Tantum consuetudinis sarcina degravat*! Hic esse valeo, nec
volo; illic volo, nec valeo; miser utrobique.

[Sidenote: XLI. Triplex cupiditas.]

66. Ideoque consideravi languores peccatorum meorum in cupiditate triplici;
et dexteram tuam invocavi ad salutem meam. Vidi enim splendorem tuum corde
saucio, et repercussusdixi: "Quis illuc potest? [Sidenote: Ps. 30,
23.]_Projectus sum a facie oculorum tuorum._" Tu es Veritas super omnia
præsidens: at ego per avaritiam[289] meam non amittere te volui, sed volui
tecum possidere mendacium; sicut nemo vult ita falsum dicere, ut nesciat
ipse quid verum sit. Itaque amisi te, quia non dignaris cum mendacio
possideri.

[Sidenote: XLII. Nonnulli ad dæmones tanquam redeundi ad Deum mediatores
infeliciter recurrerunt.]

67. Quem invenirem qui me reconciliaret tibi? Ambiendum* mihi fuit ad
Angelos? Qua prece? quibus sacramentis? Multi conantes ad te redire, neque
per seipsos valentes, sicut audio, tentaverunt hæc, et inciderunt in
desiderium

{202} curiosarum visionum, et digni habiti sunt illusionibus. Elati enim te
quærebant doctrinæ fastu, exerentes potius quam tundentes pectora, et
adduxerunt sibi per similitudinem cordis sui conspirantes et socias
superbiæ suæ [Sidenote: Eph. 2, 2.]_potestates aeris hujus_, a quibus per
potentias magicas deciperentur, quærentes mediatorem per quem purgarentur,
et non erat. [Sidenote: 2 Cor. 11, 14.]_Diabolus_ enim erat _transfigurans
se in Angelum lucis_. Et* multum illexit superbam carnem, quod carneo
corpore ipse non esset. Erant enim illi mortales et peccatores; tu autem,
Domine, cui reconciliari superbe quærebant, immortalis et sine peccato.
[Sidenote: 1 Tim. 2, 5.]_Mediator_ autem _inter Deum et homines_, oportebat
ut haberet aliquid simile Deo, aliquid simile hominibus: ne in utroque
hominibus similis, longe esset a Deo; aut in utroque Deo similis, longe
esset ab hominibus, atque ita mediator non esset. Fallax itaque ille
mediator, quo per secreta judicia tua, superbia mereretur illudi, unum cum
hominibus habet, id est peccatum; aliud videri vult habere cum Deo, ut quia
carnis mortalitate[290] non tegitur, pro immortali se ostentet. Sed quia
[Sidenote: Rom. 6, 20.]_stipendium peccati mors est_, hoc habet commune cum
hominibus, unde simul damnetur in mortem.

[Sidenote: XLIII. Christus verus mediator.]

68. Verax autem mediator quem secreta tua misericordia demonstrasti
humilibus, et misisti ut ejus exemplo etiam ipsam discerent humilitatem,
_mediator ille Dei et hominum homo Christus Jesus_, inter mortales
peccatores et immortalem justum apparuit; mortalis cum hominibus, justus
cum Deo. Ut quoniam stipendium justitiæ vita et pax est, per justitiam
conjunctam Deo evacuaret mortem justificatorum impiorum*, quam cum illis
voluit habere communem. Hinc* demonstratus est antiquis sanctis, ut ita
ipsi per fidem futuræ passionis ejus, sicut nos per fidem præteritiæ, salvi
fierent. Inquantum enim homo, intantum mediator[291]; inquantum autem
Verbum, non medius, quia æqualis Deo, et Deus apud Deum, et simul* unus
Deus.

69. Quomodo[292] nos amasti, Pater bone, qui [Sidenote: Rom. 8, 32.]_Filio
tuo unico {203} non pepercisti, sed pro nobis impiis tradidisti eum_!
[Sidenote: Phil. 2, 6.]Quomodo nos amasti pro quibus ille, _non rapinam
arbitratus esse æqualis tibi, factus est subditus usque ad mortem crucis_;
unus ille [Sidenote: Ps. 87, 6-8.]_in mortuis liber, [Sidenote: Joh. 10,
18.]potestatem habens ponendi animam suam, et potestatem habens iterum
sumendi eam_[293]; pro nobis tibi victor et victima, et ideo victor quia
victima; pro nobis tibi sacerdos et sacrificium, et ideo sacerdos quia
sacrificium; faciens tibi nos de servis filios, de te nascendo, nobis
serviendo! Merito mihi spes valida in illo est, quod [Sidenote: Rom. 8,
34.]_sanabis omnes languores meos_, per eum qui _sedet ad dexteram tuam et
te interpellat pro nobis_; alioquin desperarem. Multi enim et magni sunt
iidem languores mei, multi sunt et magni; sed amplior est medicina tua.
Potuimus putare Verbum tuum remotum esse a conjunctione hominis, et
desperare de nobis, nisi [Sidenote: Joh. 1, 14.]_caro fieret et habitaret
in nobis_.

70. Conterritus peccatis meis et mole miseriæ meæ, agitaveram* corde
meditatusque fueram fugam in solitudinem; sed prohibuisti me, et
confirmasti me, dicens: [Sidenote: 2 Cor. 5, 15.]_Ideo Christus pro omnibus
mortuus est, ut qui vivunt, jam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis
mortuus est_. Ecce, Domine, jacto in te curam meam ut vivam, et [Sidenote:
Ps. 118, 18.]_considerabo mirabilia de lege tua_. Tu scis imperitiam meam
et infirmitatem meam: doce me, et sana me. Ille tuus Unicus [Sidenote: Col.
2, 3.]_in quo sunt omnes thesauri sapientiæ et scientiæ absconditi_,
redemit me sanguine suo. Non calumnientur mihi superbi: quoniam cogito
pretium meum, et manduco, et bibo, et erogo; et _pauper_ cupio saturari ex
eo, inter illos qui [Sidenote: Ps. 21, 27.]_edunt et saturantur_, et
_laudant Deum qui requirunt eum_.

       *       *       *       *       *

    Hic ubi vitæ præteritæ enarrationem abrumpit Aug., haud inutile erit
    adponere, quid hæreticis responderit, auctoritatem ejus in fidei
    defensione elevantibus, propter ea, quæ nondum fidelis commiserit. Ii
    vero præcipue fuerunt {204} Donatistæ. His præclare coram populo
    respondit. (Serm. 3. in Ps. 36. §. 19) "Loquantur ergo adversus nos
    quidquid volunt: nos diligemus illos et nolentes. Novimus enim,
    Fratres, novimus linguas eorum; propter quas eis non irascamur,
    patienter ferte nobiscum. Vident enim in caussa se nihil habere, et
    linguas convertunt in nos; et incipiunt de nobis dicere mala, multa quæ
    sciunt, multa quæ nesciunt. Quæ sciunt, præterita nostra sunt. Fuimus
    enim aliquando, sicut dicit Apostolus, "stulti et increduli, et ad omne
    opus bonum reprobi." In errore perverso desipientes et insanientes
    fuimus, non negamus; et quantum præteritum nostrum non negamus, tanto
    magis Deum qui nobis ignovit, laudamus. Quid ergo hæretice dimittis
    caussam, et is ad hominem? Quid enim ego sum? Quid sum? Numquid
    Catholica ego sum? Numquid hereditas Christi diffusa per gentes ego
    sum? Sufficit mihi ut in ea sim. Vituperas mala mea præterita, quid
    magnum facis? Severior sum ego in mala mea quam tu: quod tu
    vituperasti, ego damnavi. Utinam velles imitari, ut et error tuus
    fieret aliquando præteritus. Ista sunt mala præterita, quæ noverunt,
    maxime in ista civitate. Hic enim male viximus, quod ego confiteor: et
    quantum gaudeo de gratia Dei, tantum de meis præteritis quid
    dicam--Doleo? Dolorem, si adhuc essem. Sed quid dicam? Gaudeo? Nec hoc
    possum dicere: utinam enim numquam fuissem. Quidquid tamen fui, in
    nomine Christi præteritum est. Quod autem modo reprehendunt, non
    norunt. Sunt quæ adhuc in me reprehendant: sed tamen multum est ad
    illos ut hæc noverint. Multa enim ago in cogitationibus meis, pugnans
    adversus malas suggestiones meas, et habens conflictationem diuturnam,
    et prope continuam cum tentationibus inimici subvertere me volentis.
    Gemo ad Deum in infirmitate mea; et novit quid parturit cor meum, ille
    qui novit partum meum. "Mihi autem minimum est, ut a vobis dijudicer,
    aut ab humano die," ait Apostolus; "sed neque ego meipsum judico."
    Melius enim me ego novi quam illi, sed melius Deus quam ego. Non ergo
    vobis insultent de nobis, non, faciat Christus. Dicunt enim, Et qui
    sunt? et unde sunt? malos hic illos novimus, ubi baptizati sunt? Si nos
    bene noverunt, sciunt quia et navigavimus aliquando; sciunt quia et
    peregrinati sumus; sciunt quia alii ivimus, et alii redivimus. Non hic
    baptizati sumus; sed ubi baptizati sumus, Ecclesia est nota universo
    orbi terrarum. Et multi fratres nostri sunt, qui et norunt quia
    baptizati sumus, et nobiscum baptizati sunt. Facile est ergo hoc nosse,
    si quis fratrum est inde sollicitus.

       *       *       *       *       *


{205}

LIBER UNDECIMUS.

    Quæ ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem modo ad Officia Divina
    exequenda fuerit perductus, silentio præterit, Deum ex eo laudaturus,
    quod Scripturæ suæ interiora sensim ei aperuerit. Moysen non nisi in
    Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem libri Geneseos,
    _In principio fecit Deus coelum et terram._ De his disserens, occurrit
    obtrectantibus, "quid faceret Deus antequam coelum et terram conderet;
    et unde ei in mentem venerit tandem aliquando ea facere, cum antea non
    fecisset." Dum vero iis refellendis insistit, de Tempore copiose et
    accurate disserit.

[Sidenote: I. Cur confitemur Deo scienti.]

1. Numquid, Domine, cum tua sit æternitas, ignoras quæ tibi dico, aut ad
tempus vides quod fit in tempore? Cur ergo tibi tot rerum narrationes
digero? Non utique ut per me noveris eas, sed affectum meum excito in te,
et eorum qui hæc legunt, ut dicamus omnes: [Sidenote: Ps. 95, 4.]_Magnus
Dominus, et laudabilis valde._ Jam dixi, et dicam: amore amoris tui facio
istud. Nam et oramus, et tamen Veritas ait: [Sidenote: Mat. 6, 8.]_Novit
Pater vester quid vobis opus sit, priusquam petatis ab eo._ Affectum ergo
nostrum patefacimus in te, confitendo tibi miserias nostras et
misericordias tuas super nos, ut liberes nos omnino, quoniam coepisti, ut
desinamus esse miseri in nobis, et beatificemur in te; quoniam vocasti nos
ut simus [Sidenote: Mat. 5, 3-9.]_pauperes spiritu, et mites_, et
_lugentes_, et _esurientes ac sitientes justitiam_, et _misericordes_, et
_mundicordes_, et _pacifici_. Ecce narravi tibi multa quæ potui, et quæ
volui; quoniam tu prior voluisti ut confiterer tibi Domino Deo meo,
[Sidenote: Ps. 117, 1.]_quoniam bonus es, quoniam in sæculum misericordia
tua_.

[Sidenote: II. Petit a Deo Scripturarum sanctarum intelligentiam.]

2. Quando autem sufficio lingua calami enuntiare omnia hortamenta tua, et
omnes terrores tuos, et consolationes, et gubernationes quibus me
perduxisti prædicare verbum, et sacramentum tuum dispensare populo
tuo[294]? Et si sufficio

{206} hæc enuntiare ex ordine, caro mihi valent stillæ temporum. Et olim
inardesco meditari in lege tua, et in ea tibi confiteri scientiam et
imperitiam meam, primordia illuminationis tuæ, et reliquias tenebrarum
mearum, quousque devoretur a fortitudine infirmitas. Et nolo in aliud horæ
diffluant, quas invenio liberas a necessitatibus reficiendi corporis, et
intentionis animi, et servitutis quam debemus hominibus, et quam non
debemus[295] et tamen reddimus.

3. Domine Deus meus, intende orationi meæ, et misericordia tua exaudiat
desiderium meum; quoniam non mihi soli æstuat, sed usui vult esse fraternæ
charitati: et vides in corde meo quia sic est. Sacrificem* tibi famulatum
cogitationis et linguæ meæ; et da quod offeram tibi. [Sidenote: Ps. 85,
1.]_Inops_ enim _et pauper sum_; [Sidenote: Rom. 10, 12.]_tu dives in omnes
invocantes te_, qui securus curam nostri geris. _Circumcide_ ab omni
temeritate omnique mendacio interiora et exteriora _labia mea_. Sint castæ
deliciæ {207} meæ, Scripturæ tuæ; nec fallar in eis, nec fallam ex eis.
Domine attende; et miserere, Domine Deus meus, lux cæcorum et virtus
infirmorum, statimque lux videntium et virtus fortium; attende animam meam,
et audi [Sidenote: Ps. 130, 1.]_clamantem de profundo_. Nam nisi adsint et
in profundo aures tuæ, quo ibimus? quo clamabimus? [Sidenote: Ps. 73,
16.]_Tuus est dies, et tua est nox_: ad nutum tuum momenta transvolant.
Largire inde spatium meditationibus nostris in _abdita legis tuæ_, neque
adversus pulsantes claudas eam. Neque enim frustra scribi voluisti tot
paginarum opaca secreta[296]; aut non habent illæ [Sidenote: Ps. 28,
9.]_silvæ cervos_[297] suos recipientes se in eas et resumentes, ambulantes
et pascentes, recumbentes* et ruminantes[298]. O Domine, _perfice_ me, et
_revela_ mihi _eas_. Ecce vox tua gaudium meum, vox tua super affluentiam
voluptatum*. Da quod amo: amo enim; et hoc tu dedisti. Ne dona tua deseras,
nec herbam tuam spernas sitientem. Confitear tibi quidquid invenero in
Libris tuis; et _audiam vocem laudis_ et te bibam, et [Sidenote: Ps. 25,
7.]_considerem mirabilia de lege tua_, ab usque [Sidenote: Ps. 118,
18.]_principio in quo fecisti coelum et terram_, usque ad regnum tecum
perpetuum sanctæ civitatis tuæ.

4. Domine, miserere mei, et exaudi desiderium meum. Puto enim quod non sit
de terra, non de auro et argento et de lapidibus, aut decoris vestibus, aut
honoribus et potestatibus, aut voluptatibus carnis, neque de necessariis
corpori et huic vitæ peregrinationis nostræ, quæ omnia nobis [Sidenote:
Mat. 6, 33.]_apponuntur quærentibus regnum et justitiam tuam_. Vide, Domine
Deus, meus, unde sit desiderium meum. [Sidenote: Ps. 118, 85.]_Narraverunt
mihi injusti delectationes, sed non sicut lex tua, Domine._ Ecce unde est
desiderium meum. Vide, Pater, aspice, et vide, et approba; et placeat in
conspectu misericordiæ tuæ invenire me gratiam ante te, ut aperiantur
pulsanti mihi interiora sermonum tuorum. Obsecro per Dominum nostrum Jesum
Christum filium tuum, [Sidenote: Ps. 79, 18.]_virum dexteræ tuæ, filium
hominis, quem confirmasti tibi_ mediatorem tuum et nostrum; per quem nos
quæsisti {208} non quærentes te, quæsisti autem ut quæreremus te;
[Sidenote: Joh. 1, 3.]_Verbum tuum per quod fecisti omnia_, in quibus et
me; Unicum tuum per quem vocasti in adoptionem populum credentium, in quo
et me: per eum te obsecro [Sidenote: Rom. 8, 34.]_qui sedet ad dexteram
tuam et te interpellat pro nobis, [Sidenote: Col. 2, 3.]in quo sunt omnes
thesauri sapientiæ et scientiæ absconditi_. Ipsos* quæro in Libris tuis.
[Sidenote: Joh. 5, 46.]_Moyses de illo scripsit_: hoc ipse ait; hoc Veritas
ait.

[Sidenote: III. Quæ scripsit Moyses de creatione coeli et terræ,
intelligere non potest nisi donante Deo.]

5. Audiam et intelligam quomodo [Sidenote: Gen. 1, 1.]_in principio fecisti
coelum et terram_. Scripsit hoc Moyses, scripsit et abiit, transivit hinc a
te ad te*; neque nunc ante me est. Nam si esset, tenerem eum, et rogarem
eum, et per te obsecrarem ut mihi ista panderet; et præberem aures corporis
mei sonis erumpentibus ex ore ejus. Et si Hebræa voce loqueretur, frustra
pulsaret sensum meum, nec inde mentem meam quidquam tangeret; si autem
Latine, scirem quid diceret. Sed unde scirem an verum diceret? Quod si et
hoc scirem, num ab illo scirem? Intus utique mihi, intus in domicilio
cogitationis, nec Hebræa, nec Græca, nec Latina, nec barbara veritas, sine
oris et linguæ organis, sine strepitu syllabarum diceret, Verum dicit: et
ego statim certus confidenter illi homini tuo dicerem, Verum dicis. Cum
ergo illum interrogare non possim, te, te quo plenus vera dixit, Veritas,
rogo; te, Deus meus, rogo parce peccatis meis; et qui illi servo tuo
dedisti hæc dicere da et mihi hæc intelligere.

[Sidenote: IV. Creatura clamat creatorem Deum.]

6. Ecce sunt coelum et terra: clamant quod facta sint; mutantur enim atque
variantur. Quidquid autem factum non est et tamen est, non est in eo*
quidquam quod ante non erat, quod est mutari atque variari[299]. Clamant
etiam quod seipsa non fecerint: Ideo sumus, quia facta sumus; non ergo
eramus antequam essemus, ut fieri possemus a nobis. Et vox dicentium est
ipsa evidentia. Tu ergo, Domine, fecisti ea qui pulcher es, pulchra sunt
enim; qui bonus es, bona sunt enim; qui es, sunt enim. Nec ita pulchra
sunt, nec ita bona sunt nec ita sunt, sicut tu, conditor eorum; cui*
comparata, nec pulchra sunt, nec bona sunt, nec sunt. Scimus hæc, gratias
tibi. Et scientia nostra scientiæ tuæ comparata, ignorantia est.

[Sidenote: V. Ex nihilo conditus mundus.]

7. Quomodo autem _fecisti coelum et terram_*, et quae machina tam grandis
operationis tuæ? Non enim sicut homo {209} artifex formans corpus de
corpore, arbitratu animæ valentis imponere utcumque speciem quam cernit in
semetipsa interno oculo[300]. Et unde hoc valeret, nisi quia tu fecisti
eam? Et imponit speciem jam existenti et habenti ut esset; veluti terræ,
aut lapidi, aut ligno, aut auro, aut id genus rerum cuilibet. Et unde ista
essent, nisi tu instituisses ea? Tu fabro corpus, tu animum membris
imperitantem fecisti; tu materiam unde facit aliquid; tu ingenium quo artem
capiat, et videat intus quid faciat foris; tu sensum corporis quo
interprete trajiciat ab animo ad materiam id quod facit, et renuntiet animo
quid factum sit; ut ille intus consulat præsidentem sibi veritatem, an bene
factum sit. Te laudant* hæc omnia creatorem omnium: sed tu quomodo facis
ea? quomodo _fecisti_, Deus, _coelum et terram_? Non utique in coelo neque
in terra _fecisti coelum et terram_; neque in aere aut in aquis, quoniam et
hæc pertinent ad coelum et terram: neque in universo mundo fecisti
universum mundum, quia non erat ubi fieret antequam fieret ut esset. Nec
manu tenebas aliquid unde _faceres coelum et terram_; nam unde tibi hoc
quod tu non feceras, unde aliquid faceres? Quid enim est, nisi quia tu es?
Ergo [Sidenote: Ps. 32, 9. 6.]_dixisti, et facta sunt_, atque _in verbo
tuo fecisti ea_.

[Sidenote: VI. Quomodo Deus dixit, ut fieret mundus.]

8. Sed quomodo dixisti? Numquid illo modo quo facta est vox de nube,
dicens: [Sidenote: Mat. 3, 17; et 17, 5.]_Hic est filius meus dilectus?_
Illa enim vox acta atque transacta est, coepta et finita. Sonuerunt syllabæ
atque transierunt, secunda post primam, tertia post secundam, atque inde ex
ordine, donec ultima post cæteras, silentiumque post ultimam. Unde claret
atque eminet, quod creaturæ motus expressit eam, serviens æternæ voluntati
tuæ ipse temporalis. Et hæc ad tempus facta verba tua nuntiavit auris
exterior menti prudenti, cujus auris interior posita est ad æternum Verbum
tuum. At illa comparavit hæc verba temporaliter sonantia, cum æterno in
silentio Verbo tuo, et dixit: "Aliud est, longe aliud est." Hæc longe infra
me sunt; nec sunt, quia fugiunt et prætereunt: _Verbum autem Domini_* mei
supra me _manet in æternum_. Si ergo verbis sonantibus et prætereuntibus
dixisti ut _fieret coelum et terra_, atque ita _fecisti coelum et terram_,
erat jam creatura corporalis ante coelum et terram, cujus motibus
temporalibus temporaliter vox illa percurreret. Nullum autem corpus ante
coelum et terram: {210} aut si erat, id certe sine transitoria voce
feceras, unde transitoriam vocem faceres qua diceres ut _fieret coelum et
terra_. Quidquid enim illud esset unde talis vox fieret, nisi abs te factum
esset, omnino non esset. Ut ergo fieret corpus unde verba ista fierent, quo
verbo a te dictum est?

[Sidenote: VII. Verbum Dei coæternum Deo.]

9. Vocas ergo nos ad intelligendum Verbum Deum apud te Deum, quod
sempiterne dicitur, et eo sempiterne dicuntur omnia: neque enim finitur
quod dicebatur, et dicitur aliud ut possint dici omnia; sed simul ac
sempiterne omnia[301]. Alioquin jam tempus et mutatio, et non vera
æternitas, nec vera immortalitas. Hoc novi, Deus meus, et gratias ago.
Novi, confiteor tibi, Domine; mecumque novit et benedicit te quisquis
ingratus non est certæ veritati. Novimus, Domine, novimus; quoniam
inquantum quidquid non est quod erat, et est quod non erat, intantum
moritur et oritur. Non ergo quidquam Verbi* tui cedit atque succedit
quoniam vere immortale atque æternum est. Et ideo Verbo tibi coæterno,
simul et sempiterne* dicis omnia quæ dicis, et fit quidquid dicis ut fiat;
nec aliter, quam dicendo, facis: nec tamen simul et sempiterna fiunt omnia
quæ dicendo facis.

[Sidenote: VIII. Verbum Dei ipsum est principium quo docemur omnem
veritatem.]

10. Cur quæso, Domine Deus meus? Utcumque video; sed quomodo id eloquar
nescio: nisi quia omne quod esse incipit et esse desinit, tunc esse incipit
et tunc* desinit, quando debuisse incipere vel desinere in æterna ratione
cognoscitur, ubi nec incipit aliquid nec desinit. Ipsum est Verbum tuum,
quod et [Sidenote: Joh. 8, 25.]_Principium[302] est quia* et loquitur
nobis_. Sic in Evangelio per carnem ait; et hoc insonuit foris auribus
hominum, ut crederetur, et intus quæreretur, et inveniretur in æterna
veritate, ubi omnes discipulos bonus et solus magister docet. Ibi audio
vocem tuam, Domine, dicentis* mihi, quoniam ille loquitur nobis qui docet
nos. Qui autem non docet nos, etiam si loquitur, non nobis loquitur. Quis
porro nos docet, nisi stabilis veritas? Quia et per creaturam {211}
mutabilem cum admonemur, ad veritatem stabilem ducimur; ubi* vere discimus
cum [Sidenote: Joh. 3, 29.]_stamus et audimus eum, et gaudio gaudemus
propter vocem sponsi_, reddentes nos unde sumus. Et ideo Principium, quia
nisi maneret, cum erraremus non esset quo rediremus[303]. Cum autem redimus
ab errore, cognoscendo utique redimus; ut autem cognoscamus, docet nos,
_quia Principium_ est, et _loquitur nobis_.

[Sidenote: IX. Quomodo Verbum Dei loquatur cordi.]

11. _In_ hoc _Principio, fecisti, Deus, coelum et terram_, in Verbo tuo, in
Filio tuo, in Virtute tua, in Sapientia tua, in Veritate tua, miro modo
dicens, et miro modo faciens. Quis comprehendet? quis enarrabit? Quid est
illud quod interlucet mihi, et percutit cor meum sine læsione; et
inhorresco, et inardesco? Inhorresco inquantum dissimilis ei sum; inardesco
inquantum similis ei sum. Sapientia, sapientia* ipsa est, quæ interlucet
mihi, discindens nubilum meum, quod me rursus cooperit deficientem ab ea,
caligine atque aggere poenarum mearum; quoniam sic [Sidenote: Ps. 30,
11.]_infirmatus est in egestate* vigor meus_, ut non sufferam bonum meum,
donec tu, Domine, qui [Sidenote: Ps. 102, 3-5.]_propitius factus es omnibus
iniquitatibus meis_, etiam _sanes omnes languores meos_; quia et _redimes
de corruptione vitam meam, et coronabis me in miseratione et misericordia,
et satiabis in bonis desiderium meum; quoniam renovabitur juventus mea
sicut aquilæ_. _Spe enim salvi facti sumus_, et promissa tua [Sidenote:
Rom. 8, 24. 25.]_per patientiam exspectamus_. Audiat te intus sermocinantem
qui potest; ego fidenter ex oraculo tuo clamabo: [Sidenote: Ps. 103,
24.]_Quam magnificata sunt opera tua Domine, omnia in Sapientia fecisti!_
et illa _Principium_, et _in_ eo _Principio fecisti coelum et terram_.

[Sidenote: X. Obtrectantes quid faceret Deus antequam coelum et terram
conderet.]

12. Nonne ecce pleni sunt vetustatis suæ qui nobis dicunt: "Quid faciebat
Deus antequam faceret coelum et terram?" "Si enim vacabat," inquiunt, "et
non operabatur aliquid, non sic semper et deinceps, quemadmodum retro
semper cessavit ab opere? Si enim ullus motus in Deo novus exstitit*, et
voluntas nova ut creaturam conderet quam nunquam ante condiderat; quomodo
iam vera æternitas, ubi oritur voluntas quæ non erat? Neque enim voluntas
Dei creatura est, sed ante creaturam; quia non crearetur aliquid, nisi
{212} creatoris voluntas præcederet. Ad ipsam ergo Dei substantiam pertinet
voluntas ejus. Quod si exortum est aliquid in Dei substantia quod prius non
erat; non veraciter dicitur æterna illa substantia: si autem voluntas Dei
sempiterna erat ut esset creatura; cur non sempiterna et creatura?"

[Sidenote: XI. Objectioni respondet quod æternitas Dei nescit tempora.]

13. Qui hæc dicunt, nondum te intelligunt, o Sapientia Dei, lux mentium;
nondum intelligunt, quomodo fiant quæ per te, atque in te fiunt: et
conantur æterna sapere; sed adhuc in præteritis et futuris rerum motibus
cor eorum volitat, et adhuc vanum est. Quis tenebit illud, et figet illud,
ut paululum stet, et paululum rapiat splendorem semper stantis æternitatis,
et comparet cum temporibus nunquam stantibus, et videat esse
incomparabilem; et videat longum tempus, nisi ex multis prætereuntibus
motibus, qui simul extendi non possunt, longum non fieri; non autem
præterire* quidquam in æterno, sed totum esse præsens; nullum vero tempus
totum esse præsens: et videat omne praeteritum propelli ex futuro, et omne
futurum ex præterito consequi; et omne præteritum ac futurum ab eo quod
semper est præsens, creari et excurrere? Quis tenebit cor hominis, ut stet,
et videat quomodo stans dictet et futura et præterita tempora, nec futura
nec præterita æternitas? Numquid manus mea valet hoc, aut manus oris mei
per loquelas agit tam grandem rem?

[Sidenote: XII. Deus fecerit ante mundi creationem.]

14. Ecce respondeo dicenti, "Quid faciebat Deus antequam _faceret coelum et
terram_?" respondeo non illud quod quidam respondisse perhibetur
joculariter, eludens quæstionis violentiam: "Alta," inquit, "scrutantibus
gehennas parabat." Aliud est videre, aliud* ridere; hæc non respondeo.
Libentius enim responderim, "Nescio," quod nescio; quam illud unde
irridetur qui alta interrogavit, et laudatur qui falsa respondit. Sed dico
te, Deus noster, omnis creaturæ creatorem. Et si coeli et terræ nomine
omnis creatura intelligitur; audenter dico, "Antequam _faceret Deus coelum
et terram_, non faciebat aliquid: si enim faciebat, quid nisi creaturam
faciebat?" Et utinam sic sciam, quidquid utiliter scire cupio, quemadmodum
scio quod nulla fiebat creatura*, antequam fieret ulla creatura.

15. At si cujusquam volatilis sensus vagatur per imagines retro temporum,
et te Deum omnipotentem et omnicreantem {213} et omnitenentem, coeli et
terræ artificem, ab opere tanto, antequam id faceres, per innumerabilia
sæcula cessasse miratur; evigilet atque attendat, quia falsa miratur. Nam
unde poterant innumerabilia sæcula præterire, quæ ipse non feceras, cum sis
omnium sæculorum auctor et conditor? aut quæ tempora fuissent quæ abs te
condita non essent[304]? aut quomodo præterirent, si nunquam fuissent? Cum
ergo sis operator omnium temporum, si fuit aliquod tempus antequam _faceres
coelum et terram_, cur dicitur quod ab opere cessabas? Idipsum enim tempus
tu feceras, nec præterire potuerunt tempora antequam faceres tempora. Si
autem ante coelum et terram nullum erat tempus, cur quæritur quid tunc
faciebas? Non enim erat Tunc, ubi non erat tempus.

[Sidenote: XIII. Quod ante tempora a Deo creata nullum tempus fuerit.]

16. Nec tu tempore tempora præcedis, alioquin non omnia tempora præcederes.
Sed præcedis omnia præterita celsitudine semper præsentis æternitatis; et
superas omnia futura, quia illa futura sunt, et cum venerint, præterita
erunt; [Sidenote: Ps. 110, 28.]_tu autem idem ipse es, et anni tui non
deficiunt_. Anni tui nec eunt nec veniunt; isti enim nostri et eunt et
veniunt, ut omnes veniant. Anni tui omnes simul stant, quoniam stant; nec
euntes a venientibus excluduntur, quia non transeunt: isti autem nostri
omnes erunt, cum omnes non erunt. Anni tui dies unus; et dies tuus non
quotidie, sed hodie, quia hodiernus tuus non cedit crastino; neque enim
succedit hesterno. Hodiernus tuus æternitas[305]; ideo coæternum genuisti,
cui dixisti, [Sidenote: Ps. 2, 7; Heb. 5, 5.]_Ego hodie genui te._ Omnia
tempora tu fecisti, et ante omnia tempora tu es; nec aliquo tempore non
erat tempus.

[Sidenote: XIV. Temporis differentiæ tres.]

17. Nullo ergo tempore non feceras aliquid, quia ipsum tempus tu feceras.
Et nulla tempora tibi coæterna sunt, quia tu permanes: at illa si
permanerent, non essent tempora. Quid est enim tempus? Quis hoc facile
breviterque explicaverit? Quis hoc, ad verbum de illo proferendum, vel
cogitatione comprehenderit? Quid autem familiarius et notius in loquendo
commemoramus quam tempus? Et intelligimus utique cum id loquimur,
intelligimus etiam cum alio loquente id audimus. Quid est ergo tempus? Si
nemo ex me quærat, scio; si quærenti explicare velim nescio: fidenter tamen
{214} dico scire me, quod si nihil præteriret, non esset præteritum tempus;
et si nihil adveniret, non esset futurum tempus; et si nihil esset, non
esset præsens tempus. Duo ergo illa tempora, præteritum et futurum quomodo
sunt, quando et præteritum jam non est, et futurum nondum est? Præsens
autem si semper esset præsens, nec in præteritum transiret; jam non esset
tempus, sed æternitas. Si ergo præsens, ut tempus sit, ideo fit quia in
præteritum transit; quomodo et hoc esse dicimus, cui causa ut sit, illa est
quia non erit; ut scilicet non vere dicamus tempus esse, nisi quia tendit
non esse*?

[Sidenote: XV. Mensura temporis in quo.]

18. Et tamen dicimus longum tempus, et breve tempus; neque hoc nisi de
præterito aut futuro dicimus. Præteritum tempus longum, verbi gratia,
vocamus ante centum annos; futurum itidem longum, post centum annos. Breve
autem præteritum, sicut puta, dicimus ante decem dies; et breve futurum,
post decem dies. Sed quo pacto longum est aut breve, quod non est?
Præteritum enim jam non est, et futurum nondum est. Non itaque dicamus,
"Longum est;" sed dicamus de præterito, "Longum fuit," et de futuro,"
Longum erit." Domine meus, lux mea, nonne et hic veritas tua deridebit
hominem? Quod enim longum fuit præteritum tempus, cum jam esset præteritum
longum fuit, an cum adhuc præsens esset? Tunc enim poterat esse longum,
quando erat quod esset longum: præteritum vero jam non erat; unde nec
longum esse poterat, quod omnino non erat. Non ergo dicamus, "Longum fuit
præteritum tempus;" neque enim inveniemus quid fuerit longum, quando ex quo
præteritum est, non est: sed dicamus, "Longum fuit illud præsens tempus;"
quia cum præsens esset, longum erat. Nondum enim præterierat ut non esset,
et ideo erat quod longum esse posset. Postea vero quam præteriit, simul et
longum esse destitit, quod esse destitit.

19. Videamus ergo, o anima humana, utrum præsens tempus possit esse longum;
datum enim tibi est sentire moras atque metiri. Quid respondebis mihi? An
centum anni præsentes longum tempus est? Vide prius utrum possint præsentes
esse centum anni. Si enim primus eorum annus agitur, ipse præsens est;
nonaginta vero et novem futuri sunt, et ideo nondum sunt: si autem secundus
annus agitur; jam unus est {215} præteritus, alter præsens, cæteri futuri.
Atque ita* mediorum quemlibet centenarii hujus numeri annum præsentem
posuerimus; ante illum præteriti erunt, post illum futuri: quocirca centum
anni præsentes esse non poterunt*. Vide saltem utrum qui agitur unus, ipse
sit præsens. Et ejus enim si primus agitur mensis, futuri sunt cæteri; si
secundus, jam et primus præteriit, et reliqui nondum sunt. Ergo nec annus
qui agitur, totus est præsens; et si non totus est præsens, non est annus
præsens. Duodecim enim menses annus est, quorum quilibet unus mensis qui
agitur, ipse præsens est; cæteri autem, præteriti aut futuri. Quanquam
neque mensis qui agitur, præsens est, sed unus dies: si primus, futuris
cæteris; si novissimus, præteritis cæteris; si mediorum quilibet, inter
præteritos et futuros.

20. Ecce præsens tempus quod solum inveniebamus longum appellandum, vix ad
unius diei spatium contractum est. Sed discutiamus etiam ipsum, quia nec
unus dies totus est præsens. Nocturnis enim et diurnis horis omnibus
viginti quatuor expletur, quarum prima cæteras futuras habet, novissima
præteritas; aliqua vero interjectarum ante se præteritas, post se futuras.
Et ipsa una hora fugitivis particulis agitur; quidquid ejus avolavit,
præteritum est; quidquid ei* restat, futurum. Si quid intelligitur
temporis, quod in nullas jam vel in minutissimas momentorum partes dividi
possit, id solum est quod præsens dicatur. Quod tamen ita raptim a futuro
in præteritum transvolat, ut nulla morula extendatur. Nam si extenditur,
dividitur in præteritum et futurum: præsens autem nullum habet spatium. Ubi
est ergo tempus quod longum dicamus? An futurum? Non quidem dicimus,
"Longum est," quia nondum est quod longum sit; sed dicimus, "Longum erit."
Quando igitur erit? Si enim et tunc cum adhuc futurum erit, non erit
longum; quia quod sit longum, nondum erit: si autem tunc erit longum cum ex
futuro, quod nondum est, esse jam coeperit, et præsens factum erit, ut
possit esse quod longum sit; jam superioribus vocibus clamat præsens
tempus, longum se esse non posse.

[Sidenote: XVI. Quale tempus metiri liceat, et quale non.]

21. Et tamen, Domine, sentimus intervalla temporum, et comparamus sibimet,
et dicimus alia longiora, et alia breviora. Metimur etiam quanto sit
brevius aut longius illud tempus quam illud; et respondemus duplum esse hoc
vel triplum, {216} illud autem simplum, aut tantum hoc esse quantum illud.
Sed prætereuntia metimur tempora cum sentiendo metimur; præterita vero quæ
jam non sunt, aut futura quæ nondum sunt, quis metiri potest? nisi forte
audebit quis dicere metiri posse quod non est. Cum ergo præterit tempus,
sentiri et metiri potest; cum autem præterierit, quoniam non est, non
potest.

[Sidenote: XVII. Ubi tempus præteritum et futurum.]

22. Quæro, Pater, non affirmo: Deus meus, præside mihi et rege me. "Quisnam
est qui dicat mihi non esse tria tempora, sicut pueri didicimus, puerosque
docuimus, præteritum, præsens, et futurum; sed tantum præsens, quoniam illa
duo non sunt? An et ipsa sunt, sed ex aliquo procedit occulto, cum ex
futuro fit præsens; et in aliquod recedit occultum, cum ex præsenti fit
præteritum? Nam ubi ea viderunt qui futura cecinerunt, si nondum sunt?
Neque enim potest videri id quod non est. Et qui narrant præterita, non
utique narrarent*, si animo illa non cernerent: quæ si nulla essent cerni
omnino non possent. Sunt ergo et futura et præterita."

[Sidenote: XVIII. Quomodo præterita et futura tempora sint præsentia.]

23. Sine me, Domine, amplius quærere; spes mea, non conturbetur intentio
mea. Si enim sunt futura et præterita, volo scire ubi sint. Quod si nondum
valeo, scio tamen ubicumque sunt, non ibi ea futura esse, aut præterita,
sed præsentia. Nam si et ibi futura sunt, nondum ibi sunt; si et ibi
præterita sunt, jam non ibi sunt. Ubicumque ergo sunt quæcumque sunt, non
sunt nisi præsentia. Quanquam præterita cum vera narrantur, ex memoria
proferuntur non res ipsæ quæ præterierunt, sed verba concepta ex imaginibus
earum, quæ in animo velut vestigia per sensus prætereundo fixerunt.
Pueritia quippe mea quæ jam non est, in tempore præterito est quod jam non
est, imaginem vero ejus cum eam recolo et narro, in præsenti tempore
intueor, quia est adhuc in memoria mea. Utrum similis causa sit etiam
prædicendorum futurorum, ut rerum quæ nondum sunt, jam existentes
præsentiantur imagines*; confiteor, Deus meus, nescio. Illud sane scio, nos
plerumque præmeditari futuras actiones nostras, eamque præmeditationem esse
præsentem, actionem autem quam præmeditamur nondum esse, quia futura est;
quam cum aggressi fuerimus, et quod præmeditabamur agere coeperimus, tunc
erit illa actio, quia tunc non futura sed præsens est*. {217}

24. Quoquo modo se itaque habeat arcana præsensio futurorum, videri nisi
quod est non potest. Quod autem jam est, non futurum sed præsens est. Cum
ergo videri dicuntur futura, non ipsa quæ nondum sunt, id est quæ futura
sunt, sed eorum causæ, vel signa forsitan videntur, quæ jam sunt; ideo non
futura, sed præsentia sunt jam videntibus, ex quibus futura prædicantur
animo concepta. Quæ rursus conceptiones jam sunt, et eas præsentes apud se
intuentur qui illa prædicunt. Loquatur mihi aliquod exemplum tanta rerum
numerositas. Intueor auroram, oriturum solem prænuntio: quod intueor,
præsens est; quod prænuntio, futurum: non sol futurus qui jam est, sed
ortus ejus qui nondum est: tamen etiam ortum ipsum nisi animo imaginarer,
sicut modo cum id loquor, non eum possem prædicere. Sed nec illa aurora
quam in coelo video, solis ortus est, quamvis eum præcedat; nec illa
imaginatio in animo meo: quæ duo præsentia cernuntur, ut futurus ille ante
dicatur. Futura ergo nondum sunt; et si nondum sunt, non sunt: et si non
sunt, videri omnino non possunt; sed prædici possunt ex præsentibus, quæ
jam sunt, et videntur.

[Sidenote: XIX. Non capit modum, quo Deus docet futura.]

25. Tu itaque, regnator creaturæ tuæ, quis est modus quo doces animas ea
quæ futura sunt? docuisti enim Prophetas tuos. Quisnam ille modus est quo
doces futura, cui futurum quidquam non est; vel potius de futuris doces
præsentia? Nam quod non est, nec doceri utique potest. Nimis longe est
modus iste ab acie mea; [Sidenote: Ps. 138, 6.]_invaluit ex me, non potero
ad illum_; potero autem ex te, cum dederis tu, _dulce lumen_ occultorum*
_oculorum meorum_.

[Sidenote: XX. Differentiæ temporis quomodo nominandæ.]

26. Quod autem nunc liquet et claret, nec futura sunt, nec præterita. Nec
proprie dicitur, Tempora sunt tria; præteritum, præsens et futurum: sed
fortasse proprie diceretur, Tempora sunt tria; præsens de præteritis,
præsens de præsentibus, præsens de futuris. Sunt enim hæc in anima tria
quædam, et alibi ea non video; præsens de præteritis memoria, præsens de
præsentibus contuitus, præsens de futuris exspectatio. Si hæc permittimur
dicere, tria tempora video, fateorque* tria sunt. Dicatur etiam, Tempora
sunt tria, præteritum, præsens et futurum; sicut abutitur consuetudo,
dicatur: ecce non curo, nec resisto, nec reprehendo; dum tamen intelligatur
quod dicitur, neque id quod futurum est, {218} esse jam, neque id quod
præteritum est. Pauca sunt enim quæ proprie loquimur, plura non proprie;
sed agnoscitur quid velimus.

[Sidenote: XXI. Quomodo tempus liceat metiri.]

27. Dixi ergo paulo ante, prætereuntia tempora metimur, ut possimus dicere
duplum esse hoc temporis ad illud simplum, aut tantum hoc quantum illud, et
si quid aliud de partibus temporum possumus renuntiare metiendo. Quocirca,
ut dicebam, prætereuntia metimur tempora. Et si quis mihi dicat, "Unde
scis?" respondeam, "Scio quia metimur, nec metiri quæ non sunt possumus, et
non sunt præterita vel futura. Præsens vero tempus quomodo metimur, quando
non habet spatium? Metitur ergo cum præterit, cum autem præterierit, non
metitur*; quid enim metiatur, non erit. Sed unde et qua et quo præterit,
cum metitur? Unde, nisi ex futuro? qua, nisi per præsens? quo, nisi in
præteritum? Ex illo ergo quod nondum est, per illud quod spatio caret, in
illud quod jam non est. Quid autem metimur, nisi tempus in aliquo spatio?
Neque enim dicimus simpla, et dupla, et tripla, et æqualia, et si quid hoc
modo in tempore dicimus, nisi spatia temporum. In quo ergo spatio metimur
tempus præteriens? Utrum in futuro, unde præterit? Sed quod nondum est, non
metimur. An in præsenti, qua præterit? Sed nullum spatium non metimur. An
in præterito, quo præterit? Sed quod jam non est, non metimur.

[Sidenote: XXII. Petit ænigmatis istius solutionem a Deo.]

28. Exarsit animus meus nosse istud implicatissimum ænigma. Noli claudere,
Domine Deus meus bone Pater, per Christum obsecro, noli claudere desiderio
meo ista, et usitata et abdita, quominus in ea penetret, et dilucescant
allucente misericordia tua, Domine. Quem percunctabor de his? et cui
fructuosius confitebor* imperitiam meam, nisi tibi cui non sunt molesta
studia mea, flammantia vehementer in Scripturas tuas? Da quod amo: amo
enim, et hoc tu dedisti. Da, Pater, qui vere* [Sidenote: Mat. 7, 11.]_nosti
data bona dare filiis tuis_. Da, quoniam suscepi cognoscere*, [Sidenote:
Ps. 72, 16.]_et labor est ante me_, donec aperias. Per Christum obsecro, in
nomine ejus Sancti sanctorum, nemo mihi obstrepat. Et [Sidenote: Ps. 115,
1.]_ego credidi, propter quod et loquor_. Hæc est spes mea; ad hanc vivo*
ut [Sidenote: Ps. 26, 4.]_contempler delectationem Domini_. Ecce [Sidenote:
Ps. 38, 6.]_veteres posuisti dies meos_, et transeunt; et quomodo, nescio.
Et dicimus, Tempus et tempus, tempora et tempora; Quamdiu dixit hoc ille,
quamdiu fecit hoc ille; {219} et, Quam longo tempore illud non vidi! et,
Duplum temporis habet hæc syllaba ad illam simplam brevem. Dicimus hæc, et
audimus hæc; et intelligimur, et intelligimus. Manifestissima et
usitatissima sunt; et eadem rursus nimis latent, et nova est inventio
eorum.

[Sidenote: XXIII. Quid sit tempus.]

29. Audivi a quodam homine docto, quod solis et lunæ ac siderum motus, ipsa
sint tempora; et nil annui*. Cur enim non potius omnium corporum motus sint
tempora? An vero si cessarent coeli lumina, et moveretur rota figuli, non
esset tempus quo metiremur eos gyros, et diceremus aut æqualibus morulis
agi; aut si alias tardius, alias velocius moveretur, alios magis diuturnos
esse, alios minus? Aut cum hoc diceremus, non et nos in tempore loqueremur,
aut essent in verbis nostris aliæ longæ syllabæ, aliæ breves, nisi quia
illæ longiore tempore sonuissent, istæ breviore? Deus, dona hominibus
videre in parvo communes notitias rerum parvarum atque magnarum. [Sidenote:
Gen. 1, 14.]_Sunt et sidera et luminaria coeli in signis, et in temporibus,
et in annis, et in diebus_: sunt vero; sed nec ego dixerim circuitum illius
ligneolæ* rotæ diem esse, nec tamen ideo tempus non esse ille dixerit.

30. Ego scire cupio vim naturamque temporis, quo metimur corporum motus, et
dicimus illum motum, verbi gratia, tempore duplo esse diuturniorem quam
istum. Nam quæro, quoniam dies dicitur, non tantum mora solis super terram,
secundum quod aliud est dies, aliud nox, sed etiam totius* ejus circuitus
ab oriente usque ad orientem, secundum quod dicimus, 'Tot dies
transierunt;' cum suis enim noctibus dicuntur tot dies, nec extra
reputantur spatia noctium: quoniam ergo dies expletur motu solis, atque
circuitu ab oriente usque ad orientem; quæro utrum motus ipse sit dies, an
mora ipsa quanta peragitur, an utrumque. Si enim primum dies esset; dies
ergo esset etiamsi tanto spatio temporis sol cursum illum peregisset,
quantum est horæ unius. Si secundum; non ergo esset dies, si ab ortu solis
usque in ortum alterum, tam brevis mora esset quam est horæ unius; sed
vicies et quater circumiret sol ut expleret diem. Si utrumque; nec ille
appellaretur dies, si horæ spatio sol totum suum gyrum circumiret; nec
ille*, si sole cessante tantum temporis præteriret, quanto peragere sol
totum ambitum de mane in mane assolet. Non itaque nunc quæram, quid sit
illud quod vocatur dies, sed {220} quid sit tempus quo metientes solis
circuitum, diceremus eum dimidio spatio temporis peractum minus quam solet,
si tanto spatio temporis peractus esset, quanto peraguntur horæ duodecim;
et utrumque tempus comparantes diceremus illud simplum, hoc duplum, etiamsi
aliquando illo simplo, aliquando isto duplo sol ab oriente usque ad
orientem circumiret. Nemo ergo mihi dicat coelestium corporum motus esse
tempora: quia et cujusdam voto cum sol stetisset; [Sidenote: Jos. 10,
13.]ut victoriosum* prælium perageret, sol stabat, sed tempus ibat. Per
suum quippe spatium temporis, quod ei sufficeret, illa pugna gesta atque
finita est. Video igitur tempus quamdam esse distentionem. Sed video, an
videre mihi videor? Tu demonstrabis, Lux, Veritas.

[Sidenote: XXIV. Tempus est quo metimur motum corporis.]

31. Jubes ut approbem si quis dicat tempus esse motum corporis? Non jubes.
Nam corpus nullum, nisi in tempore, moveri audio: tu dicis. Ipsum autem
corporis motum tempus esse non audio: non tu dicis. Cum enim movetur
corpus, tempore metior quamdiu moveatur, ex quo moveri incipit donec
desinat. Et si non vidi ex quo coepit, et perseverat moveri, ut non videam
cum desinit; non valeo metiri, nisi forte ex quo videre incipio donec
desinam. Quod si diu video, tantummodo longum tempus esse renuntio, non
autem quantum sit; quia et quantum cum* dicimus, collatione dicimus; velut,
'Tantum hoc, quantum illud;' aut, 'Duplum hoc ad illud' et si quid aliud
isto modo. Si autem notare potuerimus locorum spatia, unde et quo veniat
corpus quod movetur, vel partes ejus, si tanquam in torno movetur, possumus
dicere quantum sit temporis, ex quo ab illo loco usque ad illum locum motus
corporis vel partis ejus effectus est. Cum itaque aliud sit motus corporis,
aliud quo metimur quamdiu sit; quis non sentiat quid horum potius tempus
dicendum sit? Nam si et* varie corpus aliquando movetur, aliquando stat;
non solum motum ejus, sed etiam statum tempore metimur; et dicimus, 'Tantum
stetit, quantum motum est;' aut, 'Duplo vel triplo stetit, ad id quod motum
est;' et si quid aliud nostra dimensio sive comprehenderit sive
existimaverit, ut dici solet, plus minus. Non est ergo tempus corporis
motus.

[Sidenote: XXV. Rursus Deum interpellat.]

32. Et confiteor tibi, Domine, adhuc ignorare me quid sit tempus; et rursus
confiteor tibi, Domine, scire me in tempore {221} ista dicere, et diu me
jam loqui de tempore, atque id* ipsum diu non esse diu nisi mora temporis.
Quomodo igitur hoc scio, quando quid sit tempus nescio? An forte nescio
quemadmodum dicam quod scio? Hei mihi qui nescio saltem quid nesciam! Ecce,
Deus meus, coram te, quia non mentior; sicut loquor, ita est cor meum. Tu
illuminabis lucernam meam, Domine Deus meus, [Sidenote: Ps. 17,
25.]_illuminabis tenebras meas_.

[Sidenote: XXVI. Quomodo tempus metimur.]

33. Nonne tibi confitetur anima mea confessione veridica metiri me tempora?
Itane, Deus meus, metior, et quid metiar nescio? Metior motum corporis
tempore; item* ipsum tempus non metior? An vero corporis motum metirer
quamdiu sit, et quamdiu hinc illuc perveniat, nisi tempus in quo movetur
metirer? Ipsum ergo tempus unde metior? An tempore breviore metimur
longius, sicut spatio cubiti spatium transtri? Sic enim videmur spatio
brevis syllabæ metiri spatium longæ syllabæ, atque id duplum dicere. Ita
metimur spatia carminum spatiis versuum, et spatia versuum spatiis pedum,
et spatia pedum spatiis syllabarum, et spatia longarum spatiis brevium: non
in paginis (nam eo modo loca metimur, non tempora), sed cum voces
pronuntiando transeunt, et dicimus, 'Longum carmen est, nam tot versibus
contexitur; longi versus, nam tot pedibus constant; longi pedes, nam tot
syllabis tenduntur; longa syllaba est, nam dupla est ad brevem.' Sed neque
ita comprehenditur certa mensura temporis; quandoquidem fieri potest, ut
ampliori spatio temporis personet versus brevior si productius
pronuntietur, quam longior si correptius. Ita carmen, ita pes, ita syllaba.
Inde mihi visum est, nihil esse aliud tempus quam distentionem: sed cujus
rei, nescio; et mirum si non ipsius animi. Quid enim metior, obsecro, Deus
meus, et dico aut indefinite, 'Longius est hoc tempus quam illud;' aut
etiam definite, 'Duplum est hoc ad illud*?' Tempus metior, scio: sed non
metior futurum, quia nondum est; non metior præsens, quia nullo spatio
tenditur; non metior præteritum, quia jam non est. Quid ergo metior? An
prætereuntia tempora, non præterita? sic enim dixeram.

[Sidenote: XXVII. Quomodo metimur tempus permanens in animo.]

34. Insiste, anime meus, et attende fortiter: Deus adjutor noster;
[Sidenote: Ps. 99, 3.]_ipse fecit nos, et non ipsi nos_. Attende ubi
albescit veritas. Ecce puta*, vox corporis incipit sonare, et sonat, et
adhuc sonat, et ecce desinit; jamque silentium est, et vox {222} illa
præterita est, et non est jam vox. Futura erat antequam sonaret, et non
poterat metiri, quia nondum erat, et nunc non potest, quia jam non est.
Tunc ergo poterat cum sonabat, quia tunc erat quæ metiri posset. Sed et
tunc non stabat; ibat enim et præteribat. An ideo magis poterat? Præteriens
enim tendebatur in aliquod spatium temporis quo metiri posset, quoniam
præsens nullum habet spatium. Si ergo tunc poterat, ecce puta, altera
coepit sonare, et adhuc sonat, continuato tenore* sine ulla distinctione:
metiamur eam dum sonat; cum enim sonare cessaverit, jam præterita erit, et
non erit quæ possit metiri; metiamur plane, et dicamus quanta sit. Sed
adhuc sonat, nec metiri potest nisi ab initio sui quo sonare coepit, usque
ad finem quo desinit. Ipsum quippe intervallum metimur ab aliquo initio
usque ad aliquem finem. Quapropter vox quae nondum finita est, metiri non
potest, ut dicatur quam longa vel brevis sit; nec dici aut æqualis alicui,
aut ad aliquam simpla vel dupla, vel quid aliud. Cum autem finita fuerit,
jam non erit. Quo pacto igitur metiri poterit? Et metimur tamen tempora;
nec ea quæ nondum sunt, nec ea quæ jam non sunt, nec ea quæ nulla mora
extenduntur, nec ea quæ terminos non habent: nec futura ergo nec præterita,
nec præsentia, nec prætereuntia tempora metimur; et metimur tamen tempora.

35. "Deus creator omnium;" versus iste octo syllabarum, brevibus et longis
alternat syllabis. Quatuor itaque breves; prima, tertia, quinta, septima,
simplæ sunt ad quatuor longas; secundam, quartam, sextam, octavam. Hæ
singulæ ad illas singulas duplum habent temporis; pronuntio*, renuntio, et
ita est quantum sentitur sensu manifesto. Quantum sensus manifestus est,
brevi syllaba longam metior, eamque sentio habere bis tantum. Sed cum
altera post alteram sonat, si prior brevis, longa posterior, quomodo tenebo
brevem, et quomodo eam longæ metiens applicabo, ut inveniam quod bis tantum
habeat; quandoquidem longa sonare non incipit, nisi brevis sonare
destiterit? Ipsamque longam num præsentem metior, quando nisi finitam non
metior? Ejus autem finitio, præteritio est. Quid ergo est quod metiar? Ubi
est, qua* metior, brevis? ubi est longa quam metior? Ambæ sonuerunt,
avolaverunt, præterierunt, jam non sunt; et ego metior, fidenterque
respondeo, quantum exercitato sensu fiditur, illam {223} simplam esse,
illam duplam, in spatio scilicet temporis. Neque hoc possum, nisi quia
præterierunt et finitæ sunt. Non ergo ipsas quæ jam non sunt, sed aliquid
in memoria mea metior quod infixum manet.

36. In te, anime meus, tempora metior; noli mihi obstrepere: quod est, Noli
tibi obstrepere turbis affectionum tuarum. In te, inquam, tempora metior;
affectionem quam res prætereuntes in te faciunt, et cum illæ præterierint
manet, ipsam metior præsentem, non eas* quæ præterierunt ut fieret: ipsam
metior, cum tempora metior. Ergo aut ipsa sunt tempora, aut non tempora
metior. Quid cum metimur silentia, et dicimus illud silentium tantum
tenuisse temporis, quantum illa vox tenuit? Nonne cogitationem tendimus ad
mensuram vocis, quasi sonaret, ut aliquid de intervallis silentiorum in
spatio temporis renuntiare possimus? Nam et voce atque ore cessante,
peragimus cogitando carmina, et versus et quemque sermonem, motionumque
dimensiones quaslibet, et de spatiis temporum, quantum illud ad illud sit
renuntiamus, non aliter ac si ea sonando diceremus. Si voluerit aliquis
edere longiusculam vocem, et constituerit præmeditando quam longa futura
sit; egit utique iste spatium temporis in silentio, memoriæque commendans
coepit edere illam vocem quæ sonat, donec ad propositum terminum
perducatur: imo sonuit et sonabit; nam quod ejus jam peractum est, utique
sonuit; quod autem restat, sonabit: atque ita peragitur, dum præsens
intentio futurum in præteritum trajicit, diminutione futuri crescente
præterito, donec consumptione* futuri sit totum præteritum.

[Sidenote: XXVIII. Animo metimur tempora.]

37. Sed quomodo minuitur aut consumitur futurum, quod nondum est? aut
quomodo crescit præteritum quod jam non est, nisi quia in animo qui illud
agit tria sunt? Nam et exspectat et attendit et meminit, ut id quod
exspectat, per id quod attendit, transeat in id quod meminerit. Quis igitur
negat futura nondum esse? Sed tamen jam est in animo exspectatio futurorum.
Et quis negat præterita jam non esse? Sed tamen adhuc est in animo memoria
præteritorum. Et quis negat præsens tempus carere spatio, quia in puncto
præterit? Sed tamen perdurat attentio per quam pergat* abesse quod aderit.
Non igitur longum tempus futurum quod non est, sed longum futurum longa
exspectatio futuri est; {224} neque longum præteritum tempus quod non est,
sed longum præteritum longa memoria præteriti est.

38. Dicturus sum canticum quod novi: antequam incipiam, in totum
exspectatio mea tenditur; cum autem coepero, quantum ex illo* in præteritum
decerpsero, tenditur in memoria mea: atque distenditur vita hujus actionis
mea; in memoriam, propter quod dixi; et in exspectationem, propter quod
dicturus sum: præsens tamen adest attentio mea, per quam trajiciatur quod
erat futurum ut fiat præteritum. Quod quanto magis agitur et agitur, tanto
breviata exspectatione prolongatur memoria; donec tota exspectatio
consumatur, cum tota illa actio finita transierit in memoriam. Et quod in
toto cantico, hoc in singulis particulis ejus fit, atque in singulis
syllabis ejus; hoc in actione longiore, cujus forte particula est illud
canticum; hoc in tota vita hominis, cujus partes sunt omnes actiones
hominis; hoc in toto sæculo filiorum hominum, cujus partes sunt omnes vitæ
hominum.

[Sidenote: XXIX. Se in temporalia distentum cupit in Deum colligi.]

39. Sed quoniam [Sidenote: Ps. 62, 4.]_melior est misericordia tua super
vitas_, ecce distentio est vita mea, et _me suscepit dextera tua_ in Domino
meo mediatore Filio hominis inter te unum et nos multos, in multis per
multa, _ut_ per eum _apprehendam in quo et apprehensus sum_, et a veteribus
diebus colligar sequens unum[306] _præterita oblitus_; non in ea quæ futura
et transitura sunt, sed _in ea quæ ante sunt_, non distentus, sed
_extentus_*, non secundum distentionem, sed secundum intentionem [Sidenote:
Phil. 3, 13. 14.]_sequor ad palmam supernæ vocationis_; ubi [Sidenote: Ps.
25, 7.]_audiam vocem laudis_ tuæ, et [Sidenote: Ps. 26, 4.]_contempler
delectationem_ tuam, nec venientem, nec prætereuntem. Nunc vero anni mei in
gemitibus. Et tu solatium meum, Domine, pater meus æternus es: at ego in
tempora dissilui*, quorum ordinem nescio; et tumultuosis varietatibus
dilaniantur cogitationes meæ, intima viscera animæ meæ, donec in te
confluam purgatus et liquidus igne amoris tui.

[Sidenote: XXX. Coarguit rursum obtrectantes, quid fecerit Deus ante mundi
creationem.]

40. Et stabo atque solidabor in te, in forma mea, veritate tua; nec patiar
quæstiones hominum, qui poenali morbo plus sitiunt quam capiunt, et dicunt,
"Quid faciebat Deus antequam _faceret coelum et terram_? Aut quid ei venit
in mentem ut aliquid faceret, cum antea nunquam aliquid fecerit?" Da illis,
Domine, bene cogitare quid dicant, et invenire quia non {225} dicitur,
"Nunquam," ubi non est tempus. Quod* ergo dicitur, "nunquam fecisse," quid
aliud dicitur nisi "nullo tempore fecisse?" Videant itaque nullum tempus
esse posse sine creatura[307], et desinant istam _vanitatem loqui_.
_Extendantur_ etiam _in ea quæ ante sunt_, et intelligant te ante omnia
tempora æternum creatorem omnium temporum, neque ulla tempora tibi esse
coæterna, nec ullam creaturam, etiam si est aliqua supra tempora.

[Sidenote: XXXI. Quomodo cognoscit Deus, quomodo creatura.]

41. Domine Deus meus, quis ille sinus est alti secreti tui, et quam longe
inde me projecerunt consequentia delictorum meorum? Sana oculos meos, et*
congaudeam luci tuæ. Certe si est tam grandi scientia et præscientia
pollens animus, cui cuncta præterita et futura ita nota sint, sicut mihi
unum canticum notissimum; nimium mirabilis est animus iste, atque ad
horrorem stupendus: quippe quem ita non lateat quidquid peractum, et
quidquid reliquum sæculorum est; quemadmodum me non latet cantantem illud
canticum, quid et quantum ejus abierit ab exordio, quid et quantum restet
ad finem. Sed absit ut tu conditor universitatis, conditor animarum et
corporum, absit ut ita noveris omnia futura et præterita. Longe tu, longe
mirabilius, longeque secretius. Neque enim sicut nota cantantis notumve
canticum audientis, exspectatione vocum futurarum et memoria præteritarum
variatur affectus, sensusque distenditur; ita tibi aliquid accidit
incommutabiliter æterno, hoc est, vere æterno creatori mentium[308]. Sicut
ergo nosti in principio coelum et terram sine varietate notitiæ tuæ, ita
_fecisti in principio coelum et terram_ sine distentione* actionis tuæ. Qui
intelligit, confiteatur tibi; et qui non intelligit, confiteatur tibi. O
quam excelsus es, et humiles corde sunt domus tua! [Sidenote: Ps. 145,
8.]_Tu_ enim _erigis elisos_, et non cadunt quorum celsitudo tu es.

       *       *       *       *       *


{226}

LIBER DUODECIMUS.

    Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, _In principio
    fecit Deus coelum et terram_; in quo _coeli_ nomine significari docet
    creaturam illam spiritualem vel intellectualem, quæ faciem Dei semper
    contemplatur; _terræ_ autem vocabulo informem materiam, ex qua rerum
    corporearum species fuerunt posthac formatæ. Verum alias interpretandi
    rationes haudquaquam improbandas esse; imo ex Scripturæ divinæ
    profunditate sensum multiplicem erui posse et debere, quinimo, quidquid
    omnino veri in ejus verbis inveniri potest, id in iis revera contineri,
    confitetur.

[Sidenote: I. Difficilis inquisitio veri.]

1. Multa satagit cor meum, Domine, in hac inopia vitæ meæ, pulsatum verbis
sanctæ Scripturæ tuæ: et ideo plerumque in sermone copiosa est egestas
humanæ intelligentiæ; quia plus loquitur inquisitio quam inventio, et
longior est petitio quam impetratio, et operosior est manus pulsans quam
sumens. Tenemus promissum; quis corrumpet illud? [Sidenote: Rom. 8, 31.]_Si
Deus pro nobis, quis contra nos? [Sidenote: Mat. 7, 7. 8.]Petite, et
accipietis; quærite, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Omnis enim
qui petit accipit, et quærens invenit, et pulsanti aperietur._ Promissa tua
sunt; et quis falli timeat, cum promittit Veritas?

[Sidenote: II. De duplici coelo et terra.]

2. Confitetur altitudini tuæ humilitas linguæ meæ, quoniam _tu fecisti
coelum et terram_; hoc coelum quod video, terramque quam calco, unde est
hæc terra quam porto, tu fecisti. Sed ubi est coelum coeli, Domine, de quo
audivimus in voce Psalmi: [Sidenote: Ps. 113, 16.]_Coelum coeli Domino;
terram autem dedit filiis hominum?_ Ubi est coelum quod non cernimus, cui
terra est hoc omne quod cernimus? Hoc enim totum corporeum, non ubique
totum ita accepit* speciem pulchram in novissimis, cujus* fundus est terra
nostra; sed ad illud coelum coeli, etiam terræ nostræ coelum terra est. Et
hoc utrumque magnum corpus non absurde terra est, ad illud nescio quale
coelum quod Domino est, non filiis hominum.

[Sidenote: III. Quid tenebræ super faciem abyssi.]

3. Et nimirum hæc _terra erat invisibilis et incomposita_, et nescio quæ
profunditas abyssi super quam non erat lux; quia nulla species erat illi;
unde jussisti ut scriberetur, quod {227} [Sidenote: Gen. 1, 2.]_tenebræ
erant super abyssum_; quid aliud quam lucis absentia? Ubi enim lux esset,
si esset, nisi superesset eminendo et illustrando? Ubi ergo lux nondum
erat, quid erat adesse tenebras, nisi abesse lucem? Super itaque erant
tenebræ, quia super lux aberat; sicut sonus ubi non est, silentium est. Et
quid est esse ibi silentium, nisi sonum ibi non esse? Nonne tu, Domine,
docuisti hanc* animam quæ tibi confitetur? Nonne tu, Domine, docuisti me,
quod priusquam istam informem materiam formares atque distingueres, non
erat aliquid; non color, non figura, non corpus, non spiritus? Non tamen
omnino nihil: erat quædam informitas sine ulla specie.

[Sidenote: IV. Quid terra invisibilis et incomposita.]

4. Quid ergo vocaretur, quo etiam sensu tardioribus utcumque insinuaretur,
nisi usitato aliquo vocabulo? Quid autem in omnibus mundi partibus reperiri
potest propinquius informitati omnimodæ, quam terra et abyssus? Minus enim
speciosa sunt, pro suo gradu infimo, quam cætera superiora perlucida et
luculenta omnia. Cur ergo non accipiam informitatem materiæ, quam sine
specie feceras, unde speciosum mundum faceres, ita commode hominibus
intimatam, ut appellaretur _terra invisibilis et incomposita_?

[Sidenote: V. Cur sic apellata videtur materia informis.]

5. Ut cum in ea* quærit cogitatio quid sensus attingat, et dicit sibi, "Non
est intelligibilis forma sicut vita, sicut justitia, quia materies est
corporum; neque sensibilis, quoniam quod* videatur et quod sentiatur in
invisibili et incomposita non est:" dum sibi hæc dicit humana cogitatio,
conetur eam vel nosse ignorando, vel ignorare noscendo.

[Sidenote: VI. Quid olim cum Manichæis senserit de materia informi, quid
modo.]

6. Ego vero, Domine, si totum confitear* tibi ore meo et calamo meo,
quidquid de ista materia docuisti me, cujus antea nomen audiens et non
intelligens, narrantibus mihi eis[309] qui non intelligerent, eam cum
speciebus innumeris et variis cogitabam; et ideo non eam cogitabam: foedas
et horribiles formas perturbatis ordinibus volvebat animus, sed formas
tamen; et informe appellabam, non quod careret forma, sed quod talem
haberet, ut, si appareret, insolitum et incongruum aversaretur sensus meus,
et conturbaretur infirmitas hominis. Verum autem* illud quod cogitabam, non
privatione omnis formæ, sed comparatione formosiorum erat informe: et
suadebat vera ratio, ut omnis formæ qualescumque reliquias omnino {228}
detraherem, si vellem prorsus informe cogitare; et non poteram. Citius enim
non esse censebam, quod omni forma privaretur, quam cogitabam quiddam inter
formatum et nihil, nec formatum nec nihil, informe prope nihil*. Et
cessavit mens mea interrogare hinc spiritum meum plenum imaginibus
formatorum corporum, et eas pro arbitrio mutantem atque variantem; et
intendi in ipsa corpora, eorumque mutabilitatem altius inspexi, qua
desinunt esse quod fuerant, et incipiunt esse quod non erant; eumdemque
transitum de forma in formam per informe quiddam fieri suspicatus sum, non
per omnino nihil: sed nosse cupiebam, non suspicari. Et si totum tibi
confiteatur vox et stilus meus, quidquid de ista quæstione enodasti mihi,
quis legentium capere durabit? Nec ideo tamen cessabit cor meum tibi dare
honorem et canticum laudis de his quæ dictare non sufficit. Mutabilitas
enim rerum mutabilium ipsa capax est formarum omnium in quas mutantur res
mutabiles. Et hæc quid est? Numquid animus? numquid corpus? numquid species
animi vel corporis? Si dici posset, "Nihil aliquid," et, "Est non est*,"
hoc eam dicerem; et tamen jam utcumque erat, ut species caperet istas
visibiles et compositas.

[Sidenote: VII. Deus fecit de nihilo coelum, id est Angelos; et terram, id
est informem materiam.]

7. Et unde utcumque erat, nisi esset abs te, a quo sunt omnia
inquantumcumque sunt? Sed tanto a te longius, quanto dissimilius; neque
enim locis. Itaque tu, Domine, qui non es alias aliud* et alias aliter, sed
idipsum[310] et idipsum et idipsum, [Sidenote: Isa. 6, 3.]_Sanctus,
Sanctus, Sanctus, Dominus Deus omnipotens_; in Principio quod est de[311]
te, in Sapientia tua quæ nata est de substantia tua, fecisti aliquid et de
nihilo. Fecisti enim coelum et terram; non de te; nam esset æquale
Unigenito tuo, ac per hoc et tibi; et nullo modo justum esset, ut æquale
tibi esset, quod de te non esset. Et aliud præter te non erat unde faceres
ea, Deus una Trinitas, et trina Unitas: et ideo de nihilo* fecisti coelum
et terram, magnum quiddam et parvum quiddam; quoniam omnipotens et bonus es
ad facienda omnia bona, magnum coelum et parvam terram. Tu eras, et aliud
nihil unde fecisti coelum et terram, duo quædam; unum prope te, alterum
prope nihil: unum, quo superior tu esses; alterum, quo inferius nihil
esset.

{229}

[Sidenote: VIII. Materia informis ex nihilo: ex hac omnia visibilia.]

8. Sed illud coelum coeli tibi, Domine; [Sidenote: Ps. 113, 15.]_terra
autem quam dedisti filiis hominum_ cernendam atque tangendam, non erat
talis* qualem nunc cernimus et tangimus. Invisibilis enim erat et
incomposita, et abyssus erat super quam non erat lux; aut*, [Sidenote: Gen.
1, 2.]_Tenebræ erant super abyssum_, id est, magis quam in abysso. Ista
quippe abyssus aquarum jam visibilium etiam in profundis suis habet speciei
suæ lucem utcumque sensibilem piscibus, et repentibus in suo fundo
animantibus: illud autem totum prope nihil erat, quoniam adhuc omnino
informe erat; jam tamen erat quod formari poterat. Tu enim, Domine, fecisti
mundum de materia informi, quam fecisti de nulla re pene nullam rem, unde
faceres magna quæ miramur filii hominum. Valde enim mirabile hoc coelum
corporeum, quod firmamentum inter aquam et aquam secundo die post
conditionem lucis dixisti, [Sidenote: Gen. 1, 6. 7.]_Fiat; et sic est
factum._ Quod firmamentum vocasti coelum; sed coelum terræ hujus et maris
quæ fecisti tertio die, dando speciem visibilem informi materiæ quam
fecisti ante omnem diem. Jam enim feceras et coelum ante omnem diem, sed
coelum coeli hujus; quia _in principio feceras coelum et terram_. Terra
autem ipsa quam feceras, informis materies erat, quia _invisibilis erat et
incomposita, et tenebræ super abyssum_*: de qua terra invisibili et
incomposita, de qua informitate, de quo pene nihilo faceres hæc omnia
quibus iste mutabilis mundus constat, et non constat, in quo ipsa
mutabilitas apparet in qua sentiri et dinumerari possunt tempora; quia
rerum mutationibus fiunt tempora dum variantur et vertuntur species, quarum
materies prædicta est terra invisibilis.

[Sidenote: IX. Cur absque dierum mentione scriptum est, Deum fecisse in
principio coelum et terram.]

9. Ideoque Spiritus doctor famuli tui, cum te commemorat fecisse _in
principio coelum et terram_, tacet de temporibus, silet de diebus. Nimirum
enim coelum coeli quod in principio fecisti, creatura est aliqua
intellectualis; quanquam nequaquam tibi Trinitati coæterna, particeps tamen
æternitatis tuæ, valde mutabilitatem suam præ dulcedine felicissimæ
contemplationis tuæ cohibet, et sine ullo lapsu ex quo facta est inhærendo
tibi, excedit omnem volubilem vicissitudinem temporum. Ista vero
informitas, _terra* invisibilis et incomposita_, nec ipsa in diebus
numerata est. Ubi enim nulla species, nullus ordo; nec venit quidquam, nec
præterit: et ubi hoc non fit; non sunt utique dies, nec vicissitudo
spatiorum temporalium. {230}

[Sidenote: X. A Deo cupit edoceri.]

10. O lumen Veritas, lumen cordis mei, non tenebræ meæ loquantur mihi.
Defluxi ad ista et obscuratus sum; sed hinc etiam, hinc adamavi te. Erravi
et recordatus sum tui. Audivi vocem tuam post me ut redirem, et vix audivi
propter tumultus impacatorum[312]*. Et nunc ecce redeo æstuans et anhelans
ad fontem tuum. Nemo me prohibeat; hunc bibam, et tunc vivam. Non ego vita
mea sim, male vixi ex me, mors mihi fui; et in te revivisco*. Tu me
alloquere, tu mihi sermocinare. Credidi Libris tuis, et verba eorum arcana
valde.

[Sidenote: XI. Quid a Deo didicerit.]

11. Jam dixisti mihi, Domine, voce forti in aurem* interiorem, quia tu
æternus es, [Sidenote: 1 Tim. 6, 16.]_solus habeas immortalitatem_[313];
quoniam ex nulla specie motuve mutaris, nec temporibus variatur voluntas
tua; quia non est immortalis voluntas, quæ alia et alia est. Hoc in
conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro te, atque in ea
manifestatione persistam sobrius sub alis tuis. Item dixisti mihi, Domine,
voce forti in aurem interiorem, quod omnes naturas atque substantias quæ
non sunt quod tu es, et tamen sunt, tu fecisti; et hoc solum a te non est,
quod non est; motusque voluntatis a te, qui es, ad id quod minus est, quia
talis motus delictum atque peccatum est[314]; et quod nullius peccatum aut
tibi nocet, aut perturbat ordinem imperii tui vel in primo vel in imo[315].
Hoc in conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro te,
atque in ea manifestatione persistam sobrius sub alis tuis.

12. Item dixisti mihi voce forti in aurem interiorem, quod nec illa
creatura tibi coæterna est, cujus voluptas* tu solus es, teque
perseverantissima castitate[316] hauriens, mutabilitatem suam nusquam et
nunquam exserit[317], et te sibi semper præsente, ad quem toto affectu se
tenet, non habens futurum quod {231} exspectet, nec in præteritum
trajiciens[318] quod meminerit, nulla vice variatur, nec in tempora ulla
distenditur. O beata, si qua ista est, inhærendo beatitudini tuæ; beata
sempiterno inhabitatore te, atque illustratore suo! Nec invenio quid
libentius appellandum existimem _Coelum coeli Domino_, quam domum tuam,
contemplantem delectationem tuam sine ullo defectu egrediendi in aliud;
mentem puram, concordissime unam stabilimento pacis sanctorum
spirituum[319], civium civitatis tuæ in coelestibus super ista coelestia.

13. Unde intelligat anima cujus peregrinatio* longinqua facta est, si jam
[Sidenote: Ps. 41, 3. 4. 11.]_sitit tibi_; si jam _factæ sunt ei lacrymæ
suæ panis, dum dicitur ei per singulos dies, Ubi est Deus tuus_? si jam
[Sidenote: Ps. 26, 4.]_petit a te unam et hanc requirit, ut inhabitet in
domo tua per omnes dies vitæ suæ_: (Et quæ vita ejus nisi tu? et qui dies
tui nisi æternitas tua, sicut [Sidenote: Ps. 101, 28.]_anni tui_ qui _non
deficiunt_, quia _idem ipse es_?) hinc ergo intelligat anima quæ potest,
quam longe super omnia tempora sis æternus; quando tua domus quæ
peregrinata non est, quamvis non sit tibi coæterna, tamen indesinenter et
indeficienter tibi cohærendo nullam patitur vicissitudinem temporum. Hoc in
conspectu tuo claret mihi, et magis magisque clarescat, oro te, atque in
hac manifestatione persistam sobrius sub alis tuis.

14. Ecce nescio quid informe in istis mutationibus rerum extremarum atque
infimarum. Et quis dicet mihi, nisi quisquis per inania cordis sui cum suis
phantasmatibus vagatur et volvitur; quis nisi talis dicet mihi, quod
diminuta atque consumpta omni specie, si sola remaneat informitas, per quam
de specie in speciem res mutabatur et vertebatur, possit exhibere vices
temporum? Omnino enim non potest, quia sine varietate motionum non sunt
tempora: et nulla varietas, ubi nulla species.

[Sidenote: XII. Creatura duplex carens tempore.]

15. Quibus consideratis quantum donas, Deus meus, quantum me ad pulsandum
excitas, quantumque pulsanti aperis; duo reperio quæ fecisti carentia
temporibus, cum tibi neutrum coæternum sit. Unum, quod ita formatum est, ut
sine ullo defectu contemplationis, sine ullo intervallo mutationis, quamvis
mutabile tamen non mutatum, tua æternitate atque incommutabilitate
perfruatur: alterum, quod ita informe erat, ut ex qua forma, in quam formam
vel motionis vel stationis {232} mutaretur, quo tempori subderetur, non
haberet. Sed hoc ut informe esset non reliquisti, quoniam fecisti ante
omnem diem, _in principio coelum et terram_, hæc duo quæ dicebam. _Terra
autem invisibilis erat et incomposita, et tenebræ super abyssum._ Quibus
verbis insinuatur informitas, ut gradatim excipiantur, qui omnimodam
speciei privationem nec tamen ad nihil perventionem cogitare non possunt,
unde fieret alterum coelum, et terra visibilis atque composita, et aqua
speciosa, et quidquid deinceps in constitutione hujus mundi non sine diebus
factum commemoratur; quia talia sunt ut in eis agantur vicissitudines
temporum, propter ordinatas commutationes motionum atque formarum[320].

[Sidenote: XIII. Cur sine dierum commemoratione dicit Scriptura, quod in
principio fecit Deus coelum et terram.]

16. Hoc interim sentio Deus meus, cum audio loquentem Scripturam tuam,
[Sidenote: Gen. 1, 1.]_In principio fecit Deus coelum et terram: terra
autem erat invisibilis et incomposita, et tenebræ erant super abyssum_,
neque commemorantem quoto* die feceris hæc. Sic interim sentio, propter
illud coelum coeli, coelum intellectuale, ubi est intellectus nosse simul,
non _ex parte_, non [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_in ænigmate_, non _per
speculum_; sed ex toto, in manifestatione*, _facie ad faciem_: non modo
hoc, modo illud; sed quod dictum est, nosse simul sine ulla vicissitudine
temporum: et propter _invisibilem atque incompositam terram_ sine ulla
vicissitudine temporum, quæ solet habere modo hoc et modo illud; quia ubi
nulla species, nusquam est hoc et illud. Propter duo hæc primitus formatum
et penitus informe; illud, coelum, sed _coelum coeli_; hoc vero, terram,
sed _terram invisibilem et incompositam_: propter duo hæc interim sentio
sine commemoratione dierum dicere Scripturam tuam, _In principio fecit Deus
coelum et terram_. Statim quippe subjecit quam terram dixerit. Et quod
secundo die commemoratur factum firmamentum, et vocatum coelum; insinuat de
quo coelo prius sine diebus sermo locutus sit.

[Sidenote: XIV. Scripturæ profunditas.]

17. Mira profunditas eloquiorum tuorum, quorum ecce ante nos superficies
blandiens parvulis: sed mira profunditas, Deus meus, mira profunditas!
Horror est intendere in eam; horror honoris, et tremor amoris. [Sidenote:
Ps. 138, 22.]_Odi hostes[321] ejus_ {233} vehementer. O si _occidas_ eos
de* _gladio bis acuto_, et non sint hostes ejus! Sic enim amo eos occidi
sibi, ut vivant tibi. Ecce autem alii non reprehensores, sed laudatores
libri Geneseos: "Non," inquiunt, "hoc voluit in his verbis intelligi
Spiritus Dei, qui per Moysen famulum ejus ista conscripsit; non hoc voluit
intelligi quod tu dicis, sed aliud quod nos dicimus." Quibus ego, te
arbitro, Deus, omnium nostrum*, ita respondeo.

[Sidenote: XV. Quæ de Deo deque Angelis et informi materia sentit
Augustinus, non possunt oblucutores negare.]

18. "Num dicetis falsa esse, quæ mihi Veritas voce forti in aurem
interiorem dicit de vera æternitate Creatoris, quod nequaquam ejus
substantia per tempora varietur, nec ejus voluntas extra ejus substantiam
sit? Unde non eum modo velle hoc, modo velle illud; sed semel et simul et
semper velle omnia quæ vult; non iterum et iterum, neque nunc ista nunc
illa, nec velle postea quod nolebat, aut nolle quod volebat prius: quia
talis voluntas mutabilis est, et omne mutabile æternum non est; Deus autem
noster æternus est. Item quod mihi dicit* in aurem interiorem, exspectatio
rerum venturarum fit contuitus cum venerint; idemque contuitus fit memoria
cum præterierint: omnis porro intentio quæ ita variatur, mutabilis est; et
omne mutabile æternum non est: Deus autem noster æternus est." Hæc colligo
atque conjungo et invenio Deum meum, Deum æternum, non aliqua nova
voluntate condidisse creaturam, nec scientiam ejus transitorium aliquid
pati.

19. "Quid ergo dicetis, contradictores? An falsa sunt ista?" "Non,"
inquiunt. "Quid illud? num falsum est omnem naturam formatam materiamve
formabilem non esse, nisi ab illo qui summe bonus est, quia summe est?"
"Neque hoc negamus," inquiunt. "Quid igitur? an illud negatis, sublimem
quamdam esse creaturam tam casto amore cohærentem Deo vero et vere æterno,
ut quamvis ei coæterna non sit, in nullam tamen temporum varietatem et
vicissitudinem ab illo se resolvat et defluat, sed in ejus solius
veracissima {234} contemplatione requiescat?" Quoniam tu, Deus, diligenti
te quantum præcipis, ostendis ei te et sufficis ei; et ideo non declinat a
te, nec ad se[322]. Hæc est domus[323] Dei non terrena, neque ulla coelesti
mole corporea, sed spiritualis et particeps æternitatis tuæ, quia sine labe
in æternum*. [Sidenote: Ps. 148, 6.]_Statuisti enim eam in sæculum et in
sæculum sæculi; præceptum posuisti et non præteribit_. Nec tamen tibi Deo
coæterna, quoniam non sine initio; facta est enim.

20. Nam etsi non invenimus tempus ante illam, [Sidenote: Eccli. 1,
4.]_prior quippe omnium creata est sapientia_; nec utique illa Sapientia
tibi, Deus noster, Patri suo plane coæterna et æqualis et _per quam creata
sunt omnia_, et in quo _Principio fecisti coelum et terram_; sed profecto
sapientia quæ creata est, intellectualis natura scilicet, quæ
contemplatione luminis lumen est: dicitur enim et ipsa, quamvis creata,
sapientia. Sed quantum interest inter lumen quod illuminat et quod
illuminatur[324], tantum inter sapientiam quæ creat et istam quæ creata
est; sicut inter justitiam justificantem et justitiam quæ justificatione
facta est. Nam et nos dicti sumus justitia tua. Ait enim quidam servus
tuus, [Sidenote: 2 Cor. 5, 21.]_ut nos simus justitia Dei in ipso_. Ergo
quia prior omnium creata est quædam sapientia quæ creata est, mens
rationalis et intellectualis castæ civitatis tuæ, [Sidenote: Gal. 4,
26.]_matris nostræ quæ sursum est, et libera est_, et _æterna in coelis_;
(quibus coelis, nisi qui [Sidenote: Ps. 148, 4.]_te laudant coeli
coelorum_; quia hoc est et coelum coeli Domino?) etsi non invenimus tempus
ante illam, quia et creaturam temporis antecedit, quæ prior omnium creata
est; ante illam tamen est ipsius Creatoris æternitas, a quo facta sumpsit
exordium, (quamvis non temporis quoniam* nondum erat tempus,) ipsius tamen
conditionis suæ.

21. Unde ita est abs te Deo nostro, ut aliud sit plane quam tu, et non
idipsum[325]. Quoniam etsi non solum ante illam, sed nec in illa invenimus
tempus, quia est idonea faciem tuam {235} semper videre nec uspiam
deflectitur ab ea, quo fit ut nulla mutatione varietur; inest ei tamen ipsa
mutabilitas unde tenebresceret et frigesceret, nisi amore grandi tibi
cohærens, tanquam semper meridies luceret et ferveret ex te. O [Sidenote:
Ps. 25, 8.]_domus_ luminosa et speciosa, _dilexi decorem tuum, et locum
habitationis gloriæ_ Domini mei fabricatoris et possessoris tui! Tibi
suspiret* peregrinatio mea; et dico ei qui fecit te, ut possideat et me in
te, quia fecit et me. [Sidenote: Ps. 118, 176.]_Erravi sicut ovis perdita_;
sed [Sidenote: Luc. 15, 5.]_in humeris pastoris mei_, structoris tui, spero
me _reportari_ tibi.

22. Quid dicitis mihi quos alloquebar contradictores, qui tamen et Moysen
pium famulum Dei, et libros ejus oracula sancti Spiritus creditis? Estne
ista _domus_ Dei, non quidem Deo coæterna, sed tamen secundum modum suum
_æterna in coelis_, ubi vices temporum frustra quæritis, quia non
invenietis? supergreditur enim omnem distentionem, et omne spatium ætatis
volubile, cui semper [Sidenote: Ps. 62, 28.]_inhærere Deo bonum est_.
"Est," inquiunt. Quid igitur ex iis quæ clamavit cor meum ad Deum meum, cum
_audiret_ interius _vocem laudis ejus_, quid tandem falsum esse
contenditis? An quia erat informis materies, ubi propter nullam formam
nullus ordo erat; ubi autem nullus ordo erat, nulla esse vicissitudo
temporum poterat; et tamen hoc pene nihil, inquantum non omnino nihil erat,
ab illo utique erat a quo est quidquid est, quod utcumque aliquid est? "Hoc
quoque," aiunt, "non negamus."

[Sidenote: XVI. Rem habere non vult cum iis qui contradicunt veritati
divinæ.]

23. Cum his enim volo coram te aliquid colloqui, Deus meus, qui hæc omnia,
quæ intus in mente mea non tacet veritas tua, vera esse concedunt*. Nam qui
hæc negant, latrent quantum volunt et obstrepant sibi; persuadere conabor
ut quiescant, et viam præbeant ad se verbo tuo: quod 1. si noluerint et
repulerint me; obsecro, Deus meus, [Sidenote: Ps. 27, 1.]_ne_ tu _sileas a
me_. Tu loquere in corde meo veraciter; solus enim sic loqueris; et
dimittam eos foris sufflantes in pulverem, et excitantes terram in oculos
suos; et _intrem in cubile meum_, et cantem tibi amatoria, gemens
inenarrabiles gemitus in peregrinatione mea, et recordans Jerusalem,
extento in eam sursum corde, Jerusalem patriam meam, _Jerusalem matrem_
meam, teque super eam regnatorem, illustratorem, patrem, tutorem, maritum,
castas et fortes delicias, et solidum gaudium, et omnia bona ineffabilia
simul omnia; quia unum {236} summum et verum bonum: et non avertar, donec
in ejus pacem matris charissimæ, ubi sunt _primitiæ spiritus_[326] mei,
unde mihi ista certa sunt, colligas totum quod sum, a dispersione[327] et
deformitate hac, et conformes atque confirmes in æternum, Deus meus,
misericordia mea. Cum his autem qui cuncta illa quæ vera sunt, falsa esse
non dicunt, honorantes et in culmine sequendæ auctoritatis nobiscum
constituentes illam per sanctum Moysen editam sanctam Scripturam tuam, et
tamen nobis aliquid contradicunt, ita loquor: Tu esto, Deus noster, arbiter
inter confessiones meas et contradictiones eorum.

[Sidenote: XVII. Ut coeli et terræ nominibus aliud et aliud intelligi
potest.]

24. Dicunt enim: "Quamvis vera sint hæc, non ea tamen duo Moyses
intuebatur, cum revelante spiritu diceret: [Sidenote: Gen. 1. 1.]_In
principio fecit Deus coelum et terram._ Non coeli nomine spiritualem vel
intellectualem illam creaturam, semper faciem Dei contemplantem
significavit; nec terræ nomine informem materiam." "Quid igitur?" "Quod nos
dicimus," inquiunt, "hoc ille vir sensit, hoc verbis istis elocutus est."
"Quid est illud?" "Nomine," aiunt, "coeli et terræ, totum istum visibilem
mundum prius universaliter et breviter significare voluit, ut postea
digereret dierum enumeratione, quasi articulatim, universa quæ sancto
Spiritui placuit sic enuntiare. Tales quippe homines erant rudis ille atque
carnalis populus cui loquebatur, ut eis opera Dei non nisi sola visibilia
commendanda judicaret. _Terram_ vero _invisibilem et incompositam_,
tenebrosamque abyssum, unde consequenter ostenditur per illos dies facta
atque disposita esse cuncta ista visibilia quæ nota sunt omnibus, non
incongruenter informem istam materiam intelligendam esse consentiunt."

25. Quid si dicat alius, "eamdem informitatem, confusionemque materiæ,
_coeli et terræ_ nomine prius insinuatam, quod ex ea mundus iste visibilis
cum omnibus naturis quæ in eo manifestissime apparent, qui _coeli et terræ_
nomine sæpe appellari solet, conditus atque perfectus est?" Quid si dicat
et alius, "_coelum et terram_ quidem invisibilem visibilemque naturam non
indecenter appellatam; ac per hoc universam creaturam quam _fecit_ in
Sapientia, id est _in Principio, Deus_, hujuscemodi duobus vocabulis esse
comprehensam: {237} verumtamen quia non de ipsa substantia Dei, sed ex
nihilo cuncta facta sunt, quia non sunt idipsum quod Deus, et inest quædam
mutabilitas omnibus, sive maneant, sicut æterna domus Dei; sive mutentur,
sicut anima hominis et corpus; communem omnium rerum invisibilium
visibiliumque materiem adhuc informem, sed certe formabilem, unde fieret
coelum et terra, id est invisibilis atque visibilis jam utraque formata
creatura, his nominibus enuntiatam, quibus appellaretur _Terra invisibilis
et incomposita_, et, _Tenebræ super abyssum_: ea distinctione, ut _terra
invisibilis et incomposita_ intelligatur materies corporalis ante
qualitatem formæ; _tenebræ_ autem _super abyssum_, spiritualis materies
ante cohibitionem quasi fluentis immoderationis et ante illuminationem
Sapientiæ?"

26. Est adhuc quod dicat si quis alius velit, "non scilicet jam perfectas
atque formatas invisibiles visibilesque naturas, _coeli et terræ_ nomine
significari cum legitur, _In principio fecit Deus coelum et terram_; sed
ipsam adhuc informem inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam
his nominibus appellatam, quod in ea jam essent ista confusa, nondum
qualitatibus formisque distincta, quæ nunc jam digesta suis ordinibus
vocantur _coelum et terra_; illa spiritualis, hæc corporalis creatura."

[Sidenote: XVIII. Quis error innoxius in Scripturis.]

27. Quibus omnibus auditis et consideratis, nolo verbis contendere;
[Sidenote: 2 Tim. 2, 14.]_ad nihil enim utile est, nisi ad subversionem
audientium_. Ad ædificationem autem [Sidenote: 1 Tim. 1, 8. 5.]_bona est
lex, si quis ea legitime utatur; quia finis ejus est charitas de corde
puro, et conscientia bona, et fide non ficta_. Et novit magister noster
_in_ quibus [Sidenote: Matt. 22, 40.]_duobus præceptis totam Legem
Prophetasque suspenderit_. Quæ mihi ardenter confitenti, Deus meus, lumen
oculorum meorum in occulto, quid mihi obest, cum diversa in his verbis
intelligi possint, quæ tamen vera sint, quid, inquam, mihi, obest, si aliud
ego sensero, quam sensit alius eum sensisse qui scripsit? Omnes quidem qui
legimus, nitimur hoc indagare atque comprehendere, quod voluit ille quem
legimus. Et cum eum veridicum credimus, nihil quod falsum esse vel novimus
vel putamus, audemus eum existimare dixisse. Dum ergo quisque conatur id
sentire in Scripturis sanctis, quod in eis sensit ille qui scripsit; quid
mali est si hoc sentiat, quod tu, lux omnium veridicarum {238} mentium,
ostendis verum esse, etiamsi non hoc sensit ille quem legit; cum et ille
verum, nec tamen hoc senserit?

[Sidenote: XIX. Quæ liquido vera.]

28. Verum est enim, Domine, fecisse te coelum et terram; et verum est esse
Principium [Sidenote: Ps. 103, 24.]_Sapientiam_ tuam _in qua fecisti
omnia_. Item verum est, quod mundus iste visibilis habet magnas partes suas
coelum et terram, brevi complexione factarum omnium conditarumque
naturarum. Et verum est, quod omne mutabile insinuat notitiæ nostræ quamdam
informitatem, qua formam capit, vel qua mutatur et vertitur. Verum est,
nulla tempora perpeti quod ita cohæret formæ incommutabili, ut quamvis sit
mutabile, non mutetur. Verum est, informitatem, quæ prope* nihil est, vices
temporum habere non posse. Verum est, quod unde fit aliquid, potest quodam
genere locutionis habere jam nomen ejus rei quæ inde fit; unde potuit
vocari coelum et terra quælibet informitas unde factum est coelum et terra.
Verum est, omnium formatorum nihil esse informi vicinius quam terram et
abyssum. Verum est, quod non solum creatum atque formatum, sed etiam
quidquid creabile atque formabile est, tu fecisti ex quo sunt omnia. Verum
est, omne quod ex informi formatur, prius esse informe, deinde formatum.

[Sidenote: XX. _In principio creavit_ &c. varie intellectum.]

29. Ex his omnibus veris, de quibus non dubitant quorum interiori oculo
talia videre donasti, et qui Moysen famulum tuum in Spiritu veritatis
locutum esse immobiliter credunt; ex his ergo omnibus aliud sibi tollit qui
dicit: _In principio fecit Deus coelum et terram_, id est, "In Verbo suo
sibi coæterno fecit Deus intelligibilem atque sensibilem, vel spiritualem
corporalemque creaturam." Aliud qui dicit: _In principio fecit Deus coelum
et terram_, id est, "In Verbo suo sibi coæterno fecit Deus universam istam
molem corporei mundi hujus, cum omnibus quas continet manifestis notisque
naturis." Aliud qui dicit: _In principio fecit Deus coelum et terram_, id
est, "In Verbo suo sibi coæterno fecit Deus informem materiam[328] creaturæ
spiritualis et corporalis." Aliud qui dicit: _In {239} principio fecit Deus
coelum et terram_, id est, "In Verbo suo sibi coæterno fecit Deus informem
materiam creaturæ corporalis ubi confusum adhuc erat coelum et terra, quæ
nunc jam distincta atque formata in istius mundi mole sentimus." Aliud qui
dicit: _In principio fecit Deus coelum et terram_, id est, "In ipso exordio
faciendi atque operandi, fecit Deus informem materiam confuse habentem
coelum et terram; unde formata nunc eminent et apparent, cum omnibus quæ in
eis sunt."

[Sidenote: XXI. Terra erat invisibilis &c. varie intellectum.]

30. Item quod attinet ad intellectum verborum sequentium, ex illis omnibus
veris, aliud sibi tollit qui dicit: _Terra autem erat invisibilis et
incomposita, et tenebræ erant super abyssum_, id est, "Corporale* illud
quod fecit Deus, adhuc materies erat corporearum rerum informis, sine
ordine, sine luce." Aliud qui dicit: _Terra autem erat invisibilis et
incomposita, et tenebræ erant super abyssum_, id est, "Hoc totum quod
coelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat,
unde fieret coelum corporeum et terra corporea, cum omnibus quæ in eis sunt
corporeis sensibus nota." Aliud qui dicit: _Terra autem erat invisibilis et
incomposita, et tenebræ erant super abyssum_, id est, "Hoc totum quod
coelum et terra appellatum est, adhuc informis et tenebrosa materies erat,
unde fieret coelum intelligibile quod alibi dicitur coelum coeli;
[Sidenote: Ps. 113, 16.]et terra, scilicet omnis natura corporea, sub quo
nomine intelligatur etiam hoc coelum corporeum; id est unde fieret omnis
invisibilis visibilisque creatura." Aliud qui dicit: _Terra autem erat
invisibilis et incomposita, et tenebræ erant super abyssum_; "non illam
informitatem nomine _coeli et terræ_ Scriptura appellavit; sed jam erat,
inquit, ipsa informitas quam terram invisibilem et incompositam
tenebrosamque abyssum nominavit, de qua coelum et terram Deum fecisse
prædixerat, spiritualem scilicet, corporalemque creaturam." Aliud qui
dicit: _Terra autem erat invisibilis et incomposita, et tenebræ erant super
abyssum_, id est, "Informitas quædam jam materies erat, unde _coelum et
terram Deum fecisse_ Scriptura prædixit; totam scilicet corpoream mundi
molem, in duas maximas partes, superiorem atque inferiorem {240}
distributam, cum omnibus, quæ in eis sunt, usitatis notisque creaturis."

[Sidenote: XXII. Aliquid esse a Deo conditum, de quo sileat liber Genesis,
nihil repugnat.]

31. Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere quisquam ita
tentaverit: "Si non vultis* hanc informitatem materiæ coeli et terræ nomine
appellatam videri; erat ergo aliquid quod non fecerat Deus, unde coelum et
terram faceret; neque enim Scriptura narravit quod istam materiem Deus
fecerit, nisi intelligamus* eam coeli et terræ, aut solius terræ vocabulo
significatam cum diceretur, _In principio fecit Deus coelum et terram_; ut
id quod sequitur, _Terra autem erat invisibilis et incomposita_, quamvis
informem materiam sic placuerit appellare, non tamen intelligamus nisi eam
quam fecit Deus in eo quod præscriptum* est, _fecit Deus coelum et
terram_." Respondebunt assertores duarum istarum sententiarum quas extremas
posuimus, aut illius, aut illius, cum hæc audierint, et dicent: "Informem
quidem istam materiam non negamus a Deo* factam, Deo a quo sunt omnia bona
valde: quia sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque formatum
est, ita fatemur minus bonum esse quod factum est creabile atque formabile,
sed tamen bonum: non autem commemorasse Scripturam, quod hanc informitatem
fecerit Deus, sicut alia multa non commemoravit, [Sidenote: Isa. 6, 2; et
37, 16.]ut Cherubim et Seraphim, et quæ Apostolus distincte ait, [Sidenote:
Col. 1, 16.]_Sedes, Dominationes, Principatus, Potestates_, quæ tamen omnia
Deum fecisse manifestum est. Aut si* eo quod dictum est, _fecit coelum et
terram_, comprehensa sunt omnia; quid de aquis dicimus, super quas
ferebatur Spiritus Dei? Si enim, terra nominata, simul intelliguntur;
quomodo jam terræ nomine materies informis accipitur, quando tam speciosas
aquas videmus? Aut si ita accipitur; cur ex eadem informitate scriptum est,
factum firmamentum et vocatum coelum, neque scriptum est factas esse aquas?
Non enim adhuc informes sunt et invisæ, quas ita decora specie fluere
cernimus. Aut si tunc acceperunt istam speciem cum dixit Deus, [Sidenote:
Gen. 1, 9.]_Congregetur aqua quæ est sub firmamento_, ut congregatio sit
ipsa formatio; quid respondebitur de aquis quæ super firmamentum sunt? quia
neque informes tam honorabilem sedem accipere meruissent, nec scriptum est
qua voce formatæ sint. Unde si aliquid Genesis tacuit Deum fecisse, quod
tamen Deum fecisse nec sana fides, nec certus ambigit intellectus; nec ideo
ulla sobria doctrina dicere {241} audebit istas aquas coæternas Deo, quia
in libro Geneseos commemoratas quidem audimus*, ubi autem factæ sint non
invenimus: cur non informem quoque illam materiem, quam Scriptura hæc
terram invisibilem et incompositam, tenebrosamque abyssum appellat, docente
veritate intelligamus ex* Deo factam esse de nihilo, ideoque illi non esse
coæternam, quamvis ubi facta sit, omiserit enuntiare ista narratio?"

[Sidenote: XXIII. Duo dissensionum genera in Scripturis interpretandis.]

32. His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmitatis meæ, quam tibi
confiteor scienti Deo meo, duo video dissensionum genera oboriri posse, cum
aliquid a nuntiis veracibus per signa enuntiatur: unum si de veritate
rerum, alterum si de ipsius qui enuntiat voluntate dissensio est. Aliter
enim quærimus de creaturæ conditione quid verum sit; aliter autem quid in
his verbis Moyses, egregius domesticus fidei tuæ, intelligere lectorem
auditoremque voluerit. In illo primo genere discedant a me omnes, qui ea
quæ falsa sunt, se scire arbitrantur. In hoc item altero discedant a me
omnes qui ea quæ falsa sunt, Moysen dixisse arbitrantur. Conjungar autem
illis, Domine, in te, et delecter cum eis in te, qui veritate tua pascuntur
in latitudine charitatis; et accedamus simul ad verba Libri tui, et
quæramus in eis voluntatem tuam per voluntatem famuli tui, cujus calamo
dispensasti ea.

[Sidenote: XXIV. Ex multis veris non debet fidenter asseri hoc aut illud
sensisse Moysen.]

33. Sed quis nostrum sic inveniet eam inter tam multa vera*, quæ in illis
verbis aliter atque aliter intellectis occurrunt quærentibus; ut tam
fidenter dicat hoc sensisse Moysen, atque hoc in illa narratione voluisse
intelligi, quam fidenter dicit hoc verum esse, sive ille hoc senserit sive
aliud? Ecce enim, Deus meus, ego servus tuus qui vovi tibi sacrificium
confessionis in his litteris, et oro ut ex misericordia tua _reddam tibi
vota mea_; ecce ego quam fidenter dico in tuo Verbo incommutabili omnia te
fecisse, invisibilia et visibilia, numquid tam fidenter dico non aliud quam
hoc attendisse Moysen cum scriberet: _In principio fecit Deus coelum et
terram?_ Quia non sicut in tua veritate hoc certum video, ita in ejus mente
video id eum cogitasse cum hæc scriberet. Potuit enim cogitare in ipso
faciendi exordio, cum diceret, _In principio_: potuit et coelum et terram
hoc loco, nullam jam formatam perfectamque naturam sive spiritualem sive
corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem velle intelligi. Video
quippe vere potuisse dici, quidquid horum {242} diceretur; sed quid horum
in his verbis ille cogitaverit, non ita video: quamvis sive aliquid* horum,
sive quid aliud quod a me commemoratum non est, tantus vir ille mente
conspexerit, cum hæc verba promeret, verum eum vidisse apteque id
enuntiasse non dubitem.

[Sidenote: XXV. Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem temere
rejiciunt.]

34. Nemo jam mihi molestus sit dicendo mihi: Non hoc sensit Moyses quod tu
dicis, sed hoc sensit quod ego dico. Si enim mihi diceret: "Unde scis hoc
sensisse Moysen quod de his verbis ejus eloqueris?" æquo animo ferre
deberem et responderem fortasse quæ superius respondi, vel aliquanto
uberius, si esset durior. Cum vero dicit: "Non hoc ille sensit quod tu
dicis, sed quod ego dico;" neque tamen negat, quod uterque nostrum dicit,
utrumque verum esse; o vita pauperum Deus meus, in cujus sinu non est
contradictio, plue mihi mitigationes in cor, ut patienter[329] tales feram
qui non mihi hoc dicunt, quia divini sunt, et in corde famuli tui viderunt
quod dicunt; sed quia superbi sunt: nec noverunt Moysi sententiam, sed
amant suam; non quia vera est, sed quia sua est. Alioquin[330] et aliam
veram pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando verum dicunt; non
quia ipsorum est, sed quia verum est; et ideo jam nec ipsorum est, quia
verum est. Si autem ideo ament illud quia verum est, jam et ipsorum est, et
meum est; quoniam in commune omnium est veritatis* amatorum. Illud autem
quod contendunt non hoc sensisse Moysen quod ego dico, sed quod ipsi
dicunt; nolo, non amo: quia etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiæ
sed audaciæ est; nec visus, sed typhus eam peperit. Ideoque, Domine,
tremenda sunt judicia tua; quoniam veritas tua nec mea est, nec illius aut
illius, sed omnium nostrum quos ad ejus communionem publice vocas,
terribiliter admonens nos, ut eam nolimus habere privatam, ne privemur ea.
Nam quisquis id quod tu omnibus ad fruendum proponis, sibi proprie
vindicat, {243} et suum vult esse quod omnium est; a communi propellitur ad
sua, hoc est, a veritate ad mendacium. [Sidenote: Joh. 8, 44.]_Qui enim
loquitur mendacium, de suo loquitur._

35. Attende, judex optime, Deus ipsa veritas, attende quid dicam
contradictori huic, attende; coram te enim dico, et coram fratribus meis,
qui [Sidenote: 1 Tim. 1, 8.]_legitime utuntur Lege usque ad finem
charitatis_; attende, et vide quid ei dicam, si placet tibi. Hanc enim
vocem huic refero fraternam et pacificam: "Si ambo videmus verum esse quod
dicis, et ambo videmus verum esse quod dico; ubi, quæso, id videmus? Nec
ego utique in te, nec tu in me; sed ambo in ipsa, quæ supra mentes nostras
est, incommutabili Veritate. Cum ergo de ipsa Domini Dei nostri luce non
contendamus; cur de proximi cogitatione contendimus, quam sic videre non
possumus ut videtur incommutabilis Veritas; quando si ipse Moyses
apparuisset nobis atque dixisset, 'Hoc cogitavi;' nec sic eam videremus,
sed crederemus? Non itaque [Sidenote: 1 Cor. 4, 6.]_supra quam scriptum
est, unus pro altero infletur adversus alterum. [Sidenote: Deut. 6, 5; Mat.
22, 37.]Diligamus Dominum Deum nostrum ex toto corde, et ex tota anima, et
ex tota mente nostra, et proximum nostrum sicut nosmetipsos_. Propter quæ
duo præcepta charitatis sensisse Moysen, quidquid in illis Libris sensit,
nisi crediderimus, mendacem faciemus Deum, cum de animo conservi, aliter
quam ille docuit opinamur. Jam vide quam stultum sit in tanta copia
verissimarum sententiarum, quæ de illis verbis erui possunt temere
affirmare, quam earum Moyses, potissimum senserit; et perniciosis
contentionibus ipsam offendere charitatem, propter quam dixit omnia, cujus
dicta conamur exponere."

[Sidenote: XXVI. Qui sermo deceat Scripturam.]

36. Et tamen ego, Deus meus, celsitudo humilitatis meæ, et requies laboris
mei, qui audis confessiones meas, et _dimittis peccata mea_; quoniam tu
mihi præcipis ut _diligam proximum meum sicut meipsum_, non possum minus
credere de Moyse fidelissimo famulo tuo, quam mihi optarem ac desiderarem
abs te dari muneris, si tempore illo natus essem quo ille, eoque loco me
constituisses, ut per servitutem cordis ac linguæ meæ, Litteræ illæ
dispensarentur, quæ tanto post essent omnibus gentibus profuturæ, et per
universum orbem tanto auctoritatis culmine omnium falsarum superbarumque
doctrinarum verba superaturæ. Vellem quippe, si tunc ego {244} essem
Moyses, (ex eadem namque massa omnes venimus; et [Sidenote: Ps. 8, 5.]_quid
est homo, nisi quia memor es ejus_?) vellem ergo, si tunc ego essem quod
ille, et mihi abs te Geneseos liber scribendus injungeretur, talem mihi
eloquendi facultatem dari, et eum texendi sermonis modum, ut neque illi qui
nondum queunt intelligere quemadmodum creat Deus, tanquam excedentia vires
suas dicta recusarent; et illi qui hoc jam possunt, in quamlibet veram
sententiam cogitando venissent, eam non prætermissam in paucis verbis tui
famuli reperirent; et si alius aliam vidisset in luce veritatis, nec ipsa
in eisdem verbis intelligenda deesset.

[Sidenote: XXVII. Scripturam decet humile simplexque verborum genus.]

37. Sicut enim fons in parvo loco uberior est, pluribusque rivis in
ampliora spatia fluxum ministrat, quam quilibet eorum rivorum, qui per
multa locorum ab eodem fonte deducitur; ita narratio dispensatoris tui
sermocinaturis pluribus profutura, parvo sermonis modulo scatet fluenta
liquidæ veritatis: unde sibi quisque verum quod de his rebus potest, hic
illud, ille illud, per longiores loquelarum anfractus trahat. Alii enim cum
hæc verba legunt vel audiunt, cogitant Deum quasi hominem, aut quasi
aliquam molem immensa præditam potestate, novo quodam et repentino placito,
extra seipsam tanquam locis distantibus _fecisse coelum et terram_, duo
magna corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. Et cum audiunt,
_Dixit Deus, Fiat illud, et factum est_ illud; cogitant verba coepta et
finita, sonantia temporibus atque transeuntia, post quorum transitum statim
existere* quod jussum est ut existeret: et si quid forte aliud hoc modo ex
familiaritate carnis opinantur. In quibus adhuc parvulis animalibus, dum
isto humillimo genere verborum, tanquam materno sinu, eorum gestatur
infirmitas, salubriter ædificatur fides, qua certum habeant et teneant Deum
fecisse omnes naturas, quas eorum sensus mirabili varietate circumspicit.
Quorum si quispiam quasi vilitatem dictorum aspernatus, extra nutritorias
cunas superba imbecillitate se extenderit, heu! cadet miser. *Domine Deus,
miserere, ne implumem pullum conculcent qui transeunt viam; et mitte
angelum tuum, qui eum reponat in nido, ut vivat donec volet.

[Sidenote: XXVIII. Ut varie intelligitur ab eruditis Scriptura.]

38. Alii vero quibus hæc verba non jam nidus, sed opaca fruteta sunt,
vident in eis latentes fructus, et volitant lætantes, et garriunt
scrutantes, et carpunt eos. Vident enim, cum hæc {245} verba legunt vel
audiunt, tua, Deus, æterna et stabili permansione cuncta præterita et
futura tempora superari; nec tamen quidquam esse temporalis creaturæ, quod
tu non feceris: cujus voluntas quia id est quod tu, nullo modo mutata, vel,
quæ antea non fuisset, exorta voluntate fecisti omnia: non de te
similitudinem tuam formam omnium, sed de nihilo dissimilitudinem informem,
quæ formaretur per similitudinem tuam, recurrens in te unum pro captu
ordinato, quantum cuique rerum in suo genere datum est: et* fierent omnia
bona valde, sive maneant circa te, sive gradatim remotiori distantia per
tempora et locos pulchras variationes* faciant aut patiantur. Vident hæc,
et gaudent in luce veritatis tuæ, quantulum hic valent.

39. Et alius eorum intendit in id quod dictum est, _In principio fecit
Deus_, et respicit Sapientiam _Principium, quia et loquitur ipsa nobis_.
Alius itidem intendit in eadem verba, et principium intelligit exordium
rerum conditarum; et sic accipit, _In principio fecit_, ac si diceretur,
Primo fecit. Atque in eis qui intelligunt, _In principio_, quod in
Sapientia fecisti coelum et terram; alius eorum ipsum coelum et terram,
creabilem materiam coeli et terræ sic esse credit cognominatam; alius jam
formatas distinctasque naturas; alius unam formatam, eamdemque spiritualem
coeli nomine, aliam informem corporalis materiæ, terræ nomine. Qui autem
intelligunt in nominibus coeli et terræ, adhuc informem materiem, de qua
formaretur coelum et terra, nec ipsi uno modo id intelligunt: sed alius
unde consummaretur intelligibilis sensibilisqne creatura; alius tantum unde
sensibilis moles ista corporea, sinu grandi continens perspicuas
promptasque naturas. Nec illi uno modo qui jam dispositas digestasque
creaturas _coelum et terram_ vocari hoc loco credunt; sed alius invisibilem
atque visibilem: alius solam visibilem in qua luminosum coelum suspicimus,
et terram caliginosam, quæque in eis sunt.

[Sidenote: XXIX. Quot modis dicitur aliquid prius.]

40. At ille qui non aliter accipit, _In principio fecit_, quam si
diceretur, "Primo fecit;" non habet quomodo veraciter intelligat coelum et
terram, nisi materiem coeli et terræ intelligat, videlicet universæ, id est
intelligibilis corporalisque creaturæ*. Si enim jam formatam velit
universam, recte ab eo quæri poterit, "Si hoc primo fecit Deus, quid
fecerit deinceps:" et post universitatem non inveniet: ac per hoc {246}
audiet invitus, "Quomodo illud primo, si postea nihil?" Cum vero dicit
primo informem, deinde formatam, non est absurdus; si modo est idoneus
discernere, quid præcedat æternitate, quid tempore, quid electione, quid
origine. Æternitate, sicut Deus omnia; tempore, sicut flos fructum;
electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. In his
quatuor primum et ultimum quæ commemoravi, difficillime intelliguntur; duo
media facillime. Namque rara visio est et nimis ardua conspicere, Domine,
æternitatem tuam incommutabiliter mutabilia facientem, ac per hoc priorem.
Quis deinde sic acutum* cernat animo, ut sine labore magno dignoscere
valeat, quomodo sit prior sonus quam cantus, ideo quia cantus est formatus
sonus, et esse utique aliquid non formatum potest, formari autem quod non
est, non potest? Sic est prior materies, quam id quod ex ea fit[331]: non
ideo prior quia ipsa efficit, cum potius fiat; nec prior intervallo
temporis. Neque enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu, et
eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fingimus; sicut
ligna quibus arca, vel argentum quo vasculum fabricatur. Tales quippe
materiæ, tempore etiam præcedunt formas rerum quæ fiunt ex eis: at in cantu
non ita est. Cum enim cantatur, auditur sonus ejus; non prius informiter
sonat, et deinde formatur in cantum. Quod enim primo utrumque sonuerit,
præterit; nec ex eo quidquam reperies quod resumptum arte componas: et ideo
cantus in sono suo vertitur; qui sonus ejus, materies ejus est. Idem quippe
formatur ut cantus sit; et ideo, sicut dicebam, prior materies sonandi quam
forma cantandi: non per faciendi potentiam prior*; neque enim sonus est
cantandi artifex, sed cantanti animæ subjacet ex corpore, de quo cantum
faciat. Nec tempore prior; simul enim cum cantu editur. Nec prior
electione; non enim potior sonus quam cantus, quandoquidem cantus est non
tantum sonus, verum etiam speciosus sonus. Sed prior est origine; quia non
cantus formatur ut sonus sit, {247} sed sonus formatur ut cantus sit. Hoc
exemplo, qui potest intelligat materiam rerum primo factam, et appellatam
_coelum et terram_, quia inde facta sunt coelum et terra: nec tempore primo
factam; quia formæ rerum exserunt tempora[332], illa autem erat informis;
jamque in temporibus simul animadvertitur. nec tamen de illa narrari*
aliquid potest, nisi velut tempore prior sit; cum pendatur extremior, quia
profecto meliora sunt formata quam informia, et præcedatur* æternitate
Creatoris, ut esset de nihilo, unde aliquid fieret.

[Sidenote: XXX. Tractatores Scripturæ diversa sentientes concordent invicem
charitate et studio veritatis.]

41. In hac diversitate sententiarum verarum concordiam pariat ipsa Veritas;
et Deus noster misereatur nostri, ut _legitime Lege utamur, præcepti fine,
pura charitate_: ac per hoc si quis quærit ex me, quid horum Moyses tuus
ille famulus senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum. Si tibi
non confiteor, nescio; et scio tamen illas veras esse sententias, exceptis
carnalibus de quibus quantum existimavi locutus sum: quos tamen bonæ spei
parvulos hæc verba Libri tui non territant, alta humiliter, et pauca
copiose. Sed omnes quos in eis verbis vera cernere ac dicere fateor,
diligamus nos invicem, pariterque diligamus te Deum nostrum fontem
veritatis, si non vana, sed ipsam sitimus; eumdemque famulum tuum Scripturæ
hujus dispensatorem, Spiritu tuo plenum, ita honoremus, ut hoc eum te
revelante cum hæc scriberet attendisse credamus, quod in eis maxime et luce
veritatis, et fruge utilitatis excellit.

[Sidenote: XXXI. Sensisse putandus est Moyses quidquid veri potest in
ipsius verbis inveniri.]

42. Ita cum alius dixerit, "Hoc sensit quod ego;" et alius, "Imo illud quod
ego;" religiosius me arbitror dicere, "Cur non utrumque potius, si utrumque
verum est?" Et si quid tertium, et si quid quartum, et si quid omnino aliud
verum quispiam in his verbis videt; cur non illa omnia vidisse credatur,
per quem Deus unus sacras Litteras vera et diversa visuris multorum
sensibus temperavit? Ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio, si
ad culmen auctoritatis aliquid scriberem; sic mallem scribere, ut quod veri
quisque de his rebus capere posset, mea verba resonarent, quam ut {248}
veram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem cæteras, quarum
falsitas me non posset offendere. Nolo itaque, Deus meus, tam præceps esse,
ut hoc illum virum de te meruisse non credam. Sensit ille omnino in his
verbis, atque cogitavit cum ea scriberet, quidquid hic veri potuimus
invenire, et quidquid nos non potuimus, aut nondum possumus, et tamen in
eis inveniri potest.

[Sidenote: XXXII. Veri Scripturæ sensus a Spiritu Sancto revelantur.]

43. Postremo, Domine qui Deus es, et non caro et sanguis; si quid homo
minus vidit*, numquid et [Sidenote: Ps. 142, 10.]_Spiritum tuum bonum_ qui
_deducet me in terram rectam_, latere potuit, quidquid eras in eis verbis
tu ipse revelaturus legentibus posteris, etsiamsi ille per quem dicta sunt,
unam fortassis ex multis veris sententiam cogitavit? Quod si ita est, sit
igitur illa quam cogitavit cæteris excelsior*. Nobis autem, Domine, aut
ipsam demonstra, aut quam placet alteram veram; ut sive nobis hoc quod
etiam illi homini tuo, sive aliud ex eorumdem verborum occasione
patefacias, tu tamen pascas nos, non error illudat[333]. Ecce, Domine Deus
meus, quam multa de paucis verbis, quam multa, oro te, scripsimus! Quæ
nostræ vires, quæ tempora omnibus Libris tuis ad istum modum sufficient*?
Sine me itaque brevius in eis confiteri tibi, et eligere unum aliquid quod
tu inspiraveris verum, certum et bonum, etiamsi multa occurrerint, ubi
multa occurrere poterunt; ea fide confessionis meæ, ut si hoc dixero quod
sensit minister tuus, recte atque optime; id enim conari me oportet: quod
si assecutus non fuero, id tamen dicam quod mihi per ejus verba tua Veritas
dicere voluerit, quæ illi quoque dixit quod voluit.

       *       *       *       *       *


{249}

LIBER DECIMUS TERTIUS.

    Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum rebus a se
    creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit, sed singulas
    quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum, ipsiusque Spiritus
    sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit; et de
    ejus in nobis effectibus præclare omnino disserit. Deinde tota conditi
    Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum
    ordinem, quem in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare
    voluit, cum non alio plane fine condita fuerint universa.

[Sidenote: I. Invocat Deum, cujus bonitate se præventum agnoscit.]

1. Invoco te, Deus meus, misericordia mea, qui fecisti me, et oblitum tui
non oblitus es. Invoco te in animam meam[334], quam præparas ad capiendum
te ex desiderio quod inspiras ei: nunc invocantem te ne deseras, qui
priusquam invocarem prævenisti et institisti crebrescens multimodis
vocibus, ut audirem de longinquo et converterer, et vocantem me invocarem
te. Tu enim, Domine, delevisti omnia mala merita mea, ne retribueres
manibus meis in quibus a te defeci; et prævenisti omnia bona merita mea, ut
retribueres manibus tuis quibus me fecisti; quia et priusquam essem, tu
eras; nec eram cui præstares ut essem; et tamen ecce sum ex bonitate tua
præveniente totum hoc quod me fecisti, et unde me fecisti. Neque enim
eguisti[335] me, aut ego tale bonum sum quo tu adjuveris, Dominus meus et
Deus meus; non ut tibi sic serviam quasi ne fatigeris in agendo, aut ne
minor sit potestas tua carens obsequio meo; neque ut sic te colam quasi
terram, ut sis incultus si non te colam; sed ut serviam tibi et colam te,
ut de te mihi bene sit[336], a quo mihi est ut sim cui bene sit.

[Sidenote: II. Creaturæ ex Dei bonitate subsistunt et perficiuntur.]

2. Ex plenitudine quippe bonitatis tuæ creatura tua subsistit, ut bonum
quod tibi nihil prodesset, ne* de te æquale tibi esset, tamen quia ex te
fieri potuit, non deesset. Quid {250} enim te promeruit _coelum et terra_,
quæ _fecisti in Principio_? Dicant quid te promeruerunt spiritualis
corporalisque natura*, quas fecisti in Sapientia tua, ut inde penderent
etiam inchoata et informia quæque in genere suo, vel spirituali vel
corporali, euntia in immoderationem, et in longinquam dissimilitudinem
tuam; spirituale informe præstantius, quam si formatum corpus esset;
corporale autem informe præstantius, quam si omnino nihil esset: atque ita
penderent in tuo Verbo informia, nisi per idem Verbum revocarentur ad
unitatem tuam, et formarentur, et essent ab uno te summo bono universa bona
valde. Quid te promeruerunt* ut essent saltem informia, quæ neque hoc
essent, nisi ex te?

3. Quid te promeruit materies corporalis, ut esset saltem [Sidenote: Gen.
1, 1.]_invisibilis et incomposita_? quia neque hoc esset, nisi quia fecisti
eam; ideoque te, quia non erat, promereri ut esset non poterat. Aut quid te
promeruit inchoatio creaturæ spiritualis, ut saltem tenebrosa
fluitaret[337] similis abysso, tui dissimilis, nisi per idem Verbum
converteretur ad idem a quo facta est, atque ab eo illuminata lux fieret,
quamvis non æqualiter, tamen conformis formæ æquali tibi? Sicut enim
corpori non hoc est esse quod pulchrum esse, alioquin deforme esse non
posset: ita etiam creato spiritui non id est vivere, quod sapienter vivere;
alioquin incommutabiliter saperet. [Sidenote: Ps. 72, 18.]_Bonum_ autem
illi _est hærere tibi semper_[338], ne quod adeptus est conversione,
aversione lumen amittat, et relabatur in vitam tenebrosæ abysso similem.
Nam et nos qui secundum animam creatura spiritualis sumus, aversi a te
nostro lumine, in ea vita [Sidenote: Eph. 5, 8.]_fuimus aliquando tenebræ_,
et in reliquiis obscuritatis nostræ laboramus, donec simus [Sidenote: Ps.
35, 7.]_justitia tua_ in Unico tuo _sicut montes Dei_: nam _judicia tua_
fuimus, _sicut multa abyssus_[339].

{251}

[Sidenote: III. Ex Dei gratia omnia.]

4. Quod autem in primis conditionibus dixisti, [Sidenote: Gen. 1, 3.]_Fiat
lux et facta est lux_; non incongruenter hoc intelligo in creatura
spirituali; quia erat jam qualiscumque vita quam illuminares. Sed sicut non
te promeruerat, ut esset talis vita quæ illuminari posset; ita nec cum jam
esset, promeruit te ut illuminaretur. Neque enim ejus informitas placeret
tibi, si non lux fieret, non existendo, sed intuendo illuminantem lucem
eique hærendo*; ut et quod utcumque[340] vivit, et quod beate vivit, non
deberet nisi gratiæ tuæ, conversa per commutationem meliorem ad id quod
neque in melius neque in deterius mutari potest; quod tu solus es, quia
solus simpliciter es, cui non est aliud vivere, aliud beate vivere, quia
tua beatitudo[341] tu es.

[Sidenote: IV. Deus non eget rebus conditis.]

5. Quid ergo tibi deesset ad bonum quod tu tibi es, etiamsi ista vel omnino
nulla essent, vel informia remanerent, quæ non ex indigentia fecisti, sed
ex plenitudine bonitatis tuæ, cohibens atque convertens ad formam, non ut
tanquam tuum gaudium compleatur ex eis? Perfecto enim tibi displicet eorum
imperfectio, ut ex te perficiantur et tibi placeant; non autem imperfecto,
tanquam et tu eorum perfectione perficiendus sis. _Spiritus_ enim tuus
bonus _superferebatur super aquas_; non ferebatur ab eis tanquam in eis
requiesceret. _In_ quibus enim _requiescere_ dicitur _Spiritus tuus_ bonus,
hos in se requiescere facit. Sed superferebatur incorruptibilis et
incommutabilis voluntas tua, ipsa in se sibi sufficiens, super eam quam
feceras vitam; cui non hoc est vivere quod beate vivere, quia vivit etiam
fluitans in obscuritate sua; cui restat converti ad {252} eum a quo facta
est, et magis magisque vivere apud [Sidenote: Ps. 35, 10.]_fontem vitæ, et
in lumine ejus videre lumen_, et perfici, et illustrari, et beari.

[Sidenote: V. Trinitas, qui Deus est, ex primis verbis Geneseos
intelligitur.]

6. Ecce apparet mihi in ænigmate Trinitas, quod es Deus meus; quoniam tu,
Pater, in _Principio_ sapientiæ nostræ* quod est tua Sapientia de te nata,
æqualis tibi et coæterna, id est in Filio tuo, _fecisti coelum et terram_.
Et multa diximus de _coelo coeli_, et de terra invisibili et incomposita,
et de abysso tenebrosa, secundum spiritualis informitatis vagabunda
deliquia, nisi converteretur ad eum a quo erat qualiscumque vita, et
illuminatione fieret speciosa vita, et esset coelum coeli ejus, quod inter
aquam et aquam postea factum est; et tenebam jam Patrem in Dei nomine, qui
fecit hæc, et Filium in Principii[342] nomine, in quo fecit hæc; et
Trinitatem credens Deum meum, sicuti credebam, quærebam in eloquiis sanctis
ejus, et ecce _Spiritus_ tuus _superferebatur super aquas_. Ecce Trinitas
Deus meus, Pater et Filius et Spiritus sanctus, creator universæ creaturæ.

[Sidenote: VI. Cur dictus est Spiritus superferri super aquas.]

7. Sed quæ causa fuerat, o lumen veridicum! tibi admoveo cor meum; ne me
vana doceat, discute tenebras ejus, et dic mihi, obsecro te per matrem
charitatem; obsecro te, dic mihi quæ causa fuerat, ut post nominatum
coelum, et terram invisibilem et incompositam, et tenebras super abyssum,
tum demum Scriptura tua nominaret Spiritum tuum[343]? An quia oportebat sic
eum insinuari, ut diceretur superferri; et non posset hoc dici, nisi prius
illud commemoraretur cui superferri Spiritus tuus posset intelligi? Nec
Patri enim nec Filio superferebatur; nec superferri recte diceretur, si
nulli rei superferretur. Prius ergo dicendum erat cui superferretur, et
deinde ille quem non oportebat aliter commemorari, nisi ut superferri
diceretur. Cur ergo aliter eum insinuari non oportebat, nisi ut superferri
diceretur?

[Sidenote: VII. Effectus Spiritus sancti.]

8. Jam hinc sequatur qui potest intellectu Apostolum tuum dicentem, quia
[Sidenote: Rom. 5, 5.]_charitas_ tua _diffusa est in cordibus nostris per
Spiritum sanctum, qui datus est nobis_; et [Sidenote: 1 Cor. 12, 1. 31.]_de
spiritualibus docentem_ et _demonstrantem supereminentem viam charitatis_,
et [Sidenote: Eph. 3, 14-19.]_flectentem genua pro nobis ad te, ut
cognoscamus {253} supereminentem scientiam charitatis Christi_. Ideoque ab
initio supereminens superferebatur super aquas. Cui dicam? quomodo dicam de
pondere cupiditatis in abruptam abyssum, et de sublevatione charitatis per
Spiritum tuum, qui superferebatur super aquas? Cui dicam? quomodo dicam*?
Neque enim loca sunt quibus mergimur et emergimus. Quid similius et quid
dissimilius? Affectus sunt, amores sunt; immunditia spiritus nostri
defluens inferius amore curarum, et sanctitas tui attollens nos superius
amore securitatis[344], ut sursum cor habeamus ad te, ubi Spiritus tuus
superfertur super aquas, et veniamus ad supereminentem requiem, cum
[Sidenote: Ps. 123, 5.]_pertransierit anima nostra aquas quæ sunt sine
substantia_[345].

[Sidenote: VIII. Intellectuali creaturæ ad beatam requiem non sufficit
quidquid Deo minus est.]

9. Defluxit angelus, defluxit anima hominis, et indicaverunt abyssum
universæ spiritualis* creaturæ in profundo tenebroso, nisi dixisses ab
initio, _Fiat lux_, et facta esset lux, et inhæreret tibi omnis obediens
intelligentia coelestis civitatis tuæ, et requiesceret in Spiritu tuo, qui
superfertur incommutabiliter super omne mutabile. Alioquin et ipsum coelum
coeli tenebrosa abyssus esset in se; _nunc antem lux est in Domino_. Nam et
in ipsa misera inquietudine defluentium spirituum et indicantium tenebras
suas nudatas veste luminis tui, satis ostendis quam magnam rationalem
creaturam feceris, cui nullo modo sufficit ad beatam requiem quidquid te
minus est[346], ac per hoc nec ipsa sibi. Tu enim, [Sidenote: Ps. 17,
29.]_Deus noster, illuminabis tenebras nostras_: ex te oriuntur
_vestimenta_ nostra, et [Sidenote: Ps. 138, 12.]_tenebræ nostræ sicut
meridies erunt_. Da mihi te, Deus meus, redde mihi te: en amo*; et, si
parum est, amem validius. Non possum metiri ut sciam quantum desit mihi
amoris ad id quod sat est, ut currat vita mea in amplexus tuos, [Sidenote:
Ps. 30, 21.]nec avertatur donec abscondatur* in abscondito vultus tui[347].
Hoc {254} tantum scio, quia male mihi est præter te, non solum extra me,
sed et in meipso; et omnis mihi copia quæ Deus meus non est, egestas est.

[Sidenote: IX. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas.]

10. Numquid aut Pater aut Filius non superferebatur super aquas? Si tanquam
loco sicut corpus, nec Spiritus sanctus: si autem incommutabilis
divinitatis eminentia super omne mutabile, et Pater et Filius et Spiritus
sanctus superferebatur super aquas. Cur ergo tantum de Spiritu tuo dictum
est hoc? cur de illo tantum dictum est? Quasi locus ibi esset, qui non est
locus, de quo solo dictum est quod sit donum tuum[348]. In dono tuo
requiescimus; ibi te fruimur. Requies nostra, locus noster. Amor illuc
attollit nos, et Spiritus tuus bonus [Sidenote: Ps. 9, 15.]_exaltat_
humilitatem nostram [Sidenote: Luc. 2, 14.]_de portis mortis_. In bona
voluntate pax nobis est. Corpus pondere suo nititur ad locum suum. Pondus
non ad ima tantum est, sed ad locum suum. Ignis sursum tendit, deorsum
lapis. Ponderibus suis aguntur*, loca sua petunt. Oleum infra aquam fusum,
super aquam attollitur; aqua super oleum fusa, infra oleum demergitur;
ponderibus suis aguntur, loca sua petunt. Minus ordinata, inquieta sunt;
ordinantur, et quiescunt. Pondus meum amor meus; eo feror quocumque
feror[349]. Dono tuo accendimur, et sursum ferimur. Inardescimus et imus.
Ascendimus [Sidenote: Ps. 83, 6.]_ascensiones in corde_, et cantamus
canticum graduum. Igne tuo, igne tuo bono inardescimus et imus; quoniam
sursum imus [Sidenote: Ps. 121, 6. 1.]_ad pacem Jerusalem_, quoniam
_jucundatus sum in his qui dixerunt mihi*, In domum Domini ibimus_. Ibi nos
collocavit voluntas bona, ut nihil velimus aliud quam permanere illic in
æternum.

[Sidenote: X. Ex dono Dei omnia.]

11. Beata creatura quæ non novit aliud, cum esset ipsa aliud, nisi dono tuo
quod superfertur super omne mutabile, mox ut facta est, attolleretur nullo
intervallo temporis in ea vocatione qua dixisti, [Sidenote: Gen. 1,
3.]_Fiat lux, et fieret lux_*. In nobis enim {255} distinguitur tempore,
quod [Sidenote: Eph. 5, 8.]_tenebræ fuimus, et lux efficimur_: in illa vero
dictum est quid esset, nisi illuminaretur; et ita dictum est, quasi prius
fuerit fluxa et tenebrosa; ut appareret causa qua factum est ut aliter
esset, id est, ut ad lumen indeficiens conversa lux esset. Qui potest,
intelligat*; a te petat. Utquid mihi molestus est, quasi ego [Sidenote:
Joh. 1, 9.]_illuminem_ ullum _hominem venientem in hunc mundum_?

[Sidenote: XI. Symbola Trinitatis in homine.]

12. Trinitatem omnipotentem quis intelligit? Et quis non loquitur eam, si
tamen eam? Rara anima quæ dum de illa loquitur, scit, quod loquitur*. Et
contendunt et dimicant, et nemo sine pace videt istam visionem. Vellem ut
hæc tria cogitarent homines in seipsis[350]. Longe aliud sunt ista tria
{256} quam illa Trinitas: sed dico ubi se exerceant et ibi probent, et
sentiant quam longe sunt*. Dico autem hæc tria: esse, nosse, velle. Sum
enim, et novi, et volo: sum sciens, et volens; et scio esse me, et velle;
et volo esse, et scire. In his igitur tribus quam sit inseparabilis vita,
et una vita, et una mens, et una essentia, quam denique inseparabilis
distinctio, et tamen distinctio, videat qui potest. Certe coram se est;
attendat in se, et videat, et dicat mihi. Sed cum invenerit in his aliquid
et dixerit, non jam se putet invenisse illud quod supra ista est
incommutabile, quod est incommutabiliter, et scit incommutabiliter, et vult
incommutabiliter: et utrum propter tria hæc et ibi Trinitas, an in singulis
hæc tria, ut* terna singulorum sint; an utrumque miris modis simpliciter et
multipliciter, infinito in se sibi fine, quo est, et sibi notum est, et
sibi sufficit, incommutabiliter idipsum, copiosa unitatis magnitudine; quis
facile cogitaverit? quis ullo modo dixerit? quis quolibet modo temere
pronuntiaverit?

[Sidenote: XII. Mundi creatio formationem Ecclesiæ præfigurat.]

13. Procede in confessione, fides mea; dic Domino Deo tuo: _Sancte, Sancte,
Sancte, Domine Deus_ meus, in nomine tuo baptizati sumus, _Pater et Fili et
Spiritus sancte; in nomine tuo baptizamus, Pater et Fili et Spiritus
sancte_; quia et apud nos in Christo suo* _fecit Deus coelum et terram_,
spirituales et carnales Ecclesiæ suæ[351]; et _terra_ nostra antequam
acciperet formam doctrinæ, _invisibilis erat et incomposita_, et ignorantiæ
tenebris tegebamur; quoniam [Sidenote: Ps. 38, 12.]_pro iniquitate erudisti
hominem_, et [Sidenote: Ps. 35, 7.]_judicia tua sicut multa abyssus_. Sed
quia [Sidenote: Gen. 1, 2.]_Spiritus_ tuus _superferebatur super aquam_,
non reliquit miseriam nostram misericordia tua, et dixisti: [Sidenote: Mat.
3, 12.]_Fiat lux. Poenitentiam agite, appropinquavit enim regnum coelorum_.
{257} _Poeitenitam agite, Fiat lux_. Et quoniam [Sidenote: Ps. 41,
7.]_conturbata erat ad nos ipsos anima nostra, commemorati sumus tui,
Domine, de terra Jordanis, et de monte_[352] æquali tibi, sed _parvo_
propter nos; et displicuerunt nobis tenebræ nostræ, conversi sumus ad te,
_et facta est lux_. Et ecce [Sidenote: Eph. 5, 8.]_fuimus aliquando
tenebræ; nunc autem lux in Domino_.

[Sidenote: XIII. Renovatio hominis dum hic vivit, nondum perfecta.]

14. Et tamen adhuc [Sidenote: 2 Cor. 5, 7.]_per fidem, nondum per speciem_.
[Sidenote: Rom. 8, 24.]_Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quæ videtur,
non est spes._ Adhuc [Sidenote: Ps. 41, 8.]_abyssus abyssum invocat_, sed
jam _in voce* cataractarum tuarum_[353]. Adhuc et ille qui dicit,
[Sidenote: 1 Cor. 3, 1.]_Non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed
quasi carnalibus_, etiam ipse nondum [Sidenote: Phil. 3, 13.]_se arbitratur
comprehendisse; et quæ retro oblitus, in ea quæ ante sunt, extenditur_, et
_ingemiscit gravatus_, et [Sidenote: 2 Cor. 5, 4.]_sitit anima ejus ad Deum
vivum, quemadmodum cervus ad fontes aquarum_, et dicit: [Sidenote: Ps. 41,
2. 3.]_Quando veniam? habitaculum suum quod de coelo est, superindui
cupiens_, et [Sidenote: 2 Cor. 5, 2.]_invocat_ inferiorem _abyssum_,
dicens: [Sidenote: Rom. 12, 2.]_Nolite conformari huic sæculo, sed
reformamini in novitate mentis vestræ_; et, [Sidenote: 1 Cor. 14,
20.]_Nolite pueri effici mentibus*, sed malitia parvuli estote, ut mentibus
perfecti sitis_; et, [Sidenote: Gal. 3, 1.]_O stulti Galatæ, quis vos
fascinavit?_ Sed jam non in voce sua; [Sidenote: Act. 2, 2.]in tua enim qui
misisti Spiritum tuum de excelsis, per eum qui [Sidenote: Ps. 67,
19.]_ascendit in altum, [Sidenote: Mal. 3, 10.]et aperuit cataractas
donorum_ suorum, ut [Sidenote: Ps. 45, 5.]_fluminis impetus lætificaret
civitatem_ tuam. Illi enim suspirat [Sidenote: Rom. 8, 23.][Sidenote: Joh.
3, 29.]_sponsi amicus, habens_ jam _spiritus primitias_ penes eum, sed
adhuc _in semetipso ingemiscens, adoptionem exspectans redemptionem
corporis sui_: illi suspirat, membrum est enim sponsæ; et illi zelat,
_amicus_ est enim _sponsi_; illi zelat non sibi, quia _in voce cataractarum
{258} tuarum_, non in voce sua [Sidenote: Ps. 41, 8.]_invocat_ alteram
_abyssum_, cui zelans [Sidenote: 2 Cor. 11, 3.]_timet, ne sicut serpens
Evam decepit astutia sua, sic et eorum sensus corrumpantur a castitate, quæ
est in_ sponso nostro Unico tuo. Quæ est illa speciei lux? Cum [Sidenote: 1
Joh. 3, 2.]_videbimus eum sicuti est_, et transierint [Sidenote: Ps. 41,
4.]_lacrymæ quæ mihi factæ sunt panis die ac nocte, dum dicitur mihi
quotidie, Ubi est Deus tuus?_

[Sidenote: XIV. Fide et spe corroboramur.]

15. Et ego dico: Deus meus, ubi es? Ecce ubi es*. Respiro in te paululum,
cum [Sidenote: Ps. 41, 5.]_effundo super me animam meam in voce
exsultationis et confessionis, soni festivitatem celebrantis_. Et adhuc
_tristis est_, quia relabitur et fit _abyssus_; vel potius, sentit adhuc se
esse _abyssum_. Dicit ei fides mea quam accendisti in nocte ante pedes
meos: _Quare tristis es, anima mea, et quare conturbas me? [Sidenote: Ps.
42, 5. 6.]Spera in Domino; [Sidenote: Ps. 118, 105.]lucerna pedibus tuis
verbum ejus._ [Sidenote: Rom. 8, 10.]_Spera_ et persevera, donec transeat
nox mater iniquorum, donec transeat [Sidenote: Cant. 2, 17.]_ira_ Domini,
cujus [Sidenote: Ps. 29, 13.]_filii_ et _nos fuimus_ aliquando _tenebræ_,
quarum residua trahimus in [Sidenote: Ps. 5, 5.]_corpore propter peccatum
mortuo, donec aspiret dies et removeantur umbræ. [Sidenote: Ps. 42,
5.]Spera in Domino: mane[354] astabo*, et contemplabor; semper confitebor
illi. Mane astabo, et videbo salutare vultus mei, [Sidenote: Rom. 8,
11.]Deum meum qui vivificabit et mortalia corpora nostra, propter Spiritum
qui habitat in nobis_; quia super interius nostrum _tenebrosum et fluidum
misericorditer superferebatur_. Unde et in hac peregrinatione [Sidenote: 2
Cor. 1, 22.]_pignus_ accepimus, ut [Sidenote: Eph. 5, 8.]_jam simus lux_,
dum adhuc [Sidenote: Rom. 8, 24.]_spe salvi facti sumus, [Sidenote: 1
Thess. 5, 5.]et filii lucis, et filii diei, non filii noctis neque
tenebrarum_, quod tamen _fuimus_. _Inter_ quos et nos in isto adhuc incerto
humanæ notitiæ, tu solus _dividis_, qui _probas corda_ nostra, et
[Sidenote: Gen. 1, 5.]_vocas lucem diem, et tenebras noctem_. Quis enim nos
discernit, nisi tu? [Sidenote: 1 Cor. 4, 7.]_quid autem habemus quod non
accepimus a te, [Sidenote: Rom. 9, 21.]ex eadem massa vasa in honorem, ex
qua sunt et alia facta in contumeliam?_

[Sidenote: XV. Explanat ver. 6. cap. 1. Gen. _Fiat firmamentum_ &c. Quid
firmamentum, quid superiores aquæ.]

16. Aut quis, nisi tu, Deus noster, fecisti nobis [Sidenote: Is. 24,
4.]_firmamentum_ auctoritatis super nos in Scriptura tua divina? [Sidenote:
Ps. 103, 2.]_Coelum_ enim _plicabitur ut liber_, et nunc _sicut pellis
extenditur_ super nos. Sublimioris enim auctoritatis est tua divina
Scriptura, {259} cum jam obierunt istam mortem illi mortales, per quos eam
dispensasti nobis. Et tu scis, Domine, tu scis quemadmodum pellibus
indueris homines, cum peccato mortales fierent[355]. Unde [Sidenote: Gen.
3, 21.]_sicut pellem extendisti firmamentum_ Libri tui, concordes utique
sermones tuos, quos per mortalium ministerium superposuisti nobis. Namque
ipsa eorum morte, _solidamentum_[356] auctoritatis in eloquiis tuis per eos
editis sublimiter _extenditur_ super omnia quæ subter sunt; quod cum hic
viverent, non ita sublimiter extentum erat. Nondum _sicut pellem coelum
extenderas_, nondum mortis eorum famam usquequaque dilataveras[357].

17. _Videamus_, Domine, _coelos, opera digitorum tuorum_; disserena oculis
nostris nubilum quo subtexisti eos. Ibi est [Sidenote: Ps. 18,
8.]_testimonium_ tuum, _sapientiam præstans parvulis. [Sidenote: Ps. 8,
4.]Perfice_, Deus meus, _laudem_ tuam _ex ore infantium et lactentium_.
Neque enim novimus alios libros ita destruentes superbiam, ita [Sidenote:
Ver. 3.]_destruentes inimicum et defensorem_, resistentem reconciliationi
tuæ defendendo peccata sua[358]. Non novi, Domine, non novi alia tam casta
eloquia, quæ sic mihi persuaderent confessionem, et lenirent cervicem meam
jugo tuo, et invitarent colere te gratis. Intelligam ea, Pater bone; da
mihi hæc subterposito, quia subterpositis solidasti ea.

18. Sunt aliæ _aquæ super_ hoc _firmamentum_, credo, immortales, et a
terrena corruptione secretæ. Laudent nomen tuum, laudent te supercoelestes
populi Angelorum tuorum, qui non opus habent suspicere* firmamentum hoc, et
legendo cognoscere verbum tuum[359]. [Sidenote: Mat. 18, 10.]_Vident_ enim
_faciem_ tuam _semper_, {260} et ibi legunt sine syllabis temporum, quid
velit æterna voluntas tua. Legunt, eligunt et diligunt; semper legunt, et
nunquam præterit quod legunt. Eligendo enim et diligendo legunt ipsam
incommutabilitatem consilii tui. Non clauditur codex eorum, nec _plicatur_
liber eorum; quia tu ipse illis hoc es, et es in æternum: quia super hoc
firmamentum ordinasti eos, quod* firmasti super infirmitatem inferiorum
populorum, ubi suspicerent et cognoscerent misericordiam tuam, temporaliter
enuntiantem te, qui fecisti tempora. [Sidenote: Ps. 35, 6.]_In coelo_ enim,
_Domine, misericordia tua, et veritas tua usque ad nubes_. Transeunt nubes,
coelum autem manet. Transeunt prædicatores verbi tui ex hac vita in aliam
vitam; Scriptura vero tua usque in finem sæculi super populos extenditur.
Sed et [Sidenote: Mat. 24, 35.]_coelum et terra transibunt; sermones autem_
tui _non transibunt_: quoniam et _pellis plicabitur_, et _fenum_ super quod
extendebatur, cum claritate sua præteriet; [Sidenote: Isa. 40, 6.]_verbum
autem_ tuum _manet in æternum_; quod [Sidenote: 1 Cor. 13, 12.]_nunc in
ænigmate_ nubium et _per speculum_ coeli, non [Sidenote: 1 Joh. 3,
2.]_sicuti est_, apparet nobis; quia et _nos_ quamvis Filio tuo dilecti
simus, [Sidenote: Cant. 2, 9. Vers. Vet.]_nondum apparuit quod erimus.
Attendit per retia_ carnis, et blanditus est, et inflammavit, et [Sidenote:
Cant. 1, 6.]_cucurrimus post odorem_ ejus. Sed [Sidenote: 1 Joh. 3, 2.]_cum
apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus cum sicuti est_: sicuti
est, Domine, videre nostrum, quod nondum est nobis*.

[Sidenote: XVI. Solus Deus se scit omnino sicuti est.]

19. Nam sicut omnino tu es, tu scis solus, qui es incommutabiliter, et scis
incommutabiliter, et vis incommutabiliter. Et essentia tua scit et vult
incommutabiliter, et scientia tua est et vult incommutabiliter, et voluntas
tua est et scit incommutabiliter. Nec videtur justum esse coram te, ut
quemadmodum se scit lumen incommutabile, ita sciatur ab illuminato
commutabili. Ideoque [Sidenote: Ps. 142, 6.]_anima mea tanquam terra sine
aqua tibi_; quia sicut se illuminare de se non potest, ita se satiare de se
non potest. Sic enim [Sidenote: Ps. 35, 10.]_apud te fons vitæ_, quomodo
_in lumine tuo videbimus lumen_.

[Sidenote: XVII. In ver. 9: _Congregentur aquæ_ &c. Quid mare, quid arida.
Explicatur ver. 11: _Germinet terra_ &c.]

20. Quis congregavit amaricantes[360] in societatem unam? {261} Idem namque
illis finis est temporalis et terrenæ felicitatis, propter quam faciunt
omnia; quamvis innumerabili varietate curarum fluctuent. Quis, Domine, nisi
tu qui dixisti ut [Sidenote: Ps. 94, 5.]_congregarentur aquæ in
congregationem unam, et appareret arida, sitiens tibi_? Quoniam _tuum est_
et _mare_, et [Sidenote: Ps. 62, 2.]_tu fecisti illud, et aridam terram
manus tuæ formaverunt_; neque enim amaritudo voluntatum, sed _congregatio
aquarum_ vocatur mare. Tu enim coerces etiam malas cupiditates animarum, et
figis limites _quousque_ progredi sinantur, [Sidenote: Job 38, 10.
11.]_atque* ut in se comminuantur fluctus earum_; atque ita facis mare
ordine imperii tui super omnia[361].

21. At animas _sitientes tibi_, et _apparentes_ tibi, alio fine distinctas
a societate maris, occulto et dulci fonte irrigas, ut et _terra det fructum
suum_[362]: et dat fructum suum*, et, te jubente Domino Deo suo, germinat
anima nostra opera misericordiæ _secundum genus_; diligens proximum in
subsidiis necessitatum carnalium, _habens in se semen secundum
similitudinem_; quoniam ex nostra infirmitate compatimur ad subveniendum
indigentibus, similiter opitulantes quemadmodum nobis vellemus opem ferri,
si eodem modo indigeremus; non tantum in facilibus, tanquam in _herba
seminali_, sed etiam in protectione adjutorii, forti robore, sicut _lignum
fructiferum_; id est, beneficum* ad eripiendum eum qui injuriam patitur, de
manu potentis, et præbendo protectionis umbraculum valido robore justi
judicii.

[Sidenote: XVIII. In ver. 14: _Fiant luminaria_ etc. Quæ luminaria
dividentia inter diem et noctem.]

22. Ita Domine, ita, oro te, _oriatur_, sicuti facis, sicuti das
hilaritatem et facultatem, [Sidenote: Ps. 84, 12.]_oriatur de terra
veritas, et justitia de coelo respiciat_, et _fiant in firmamento
luminaria_. _Frangamus esurienti panem nostrum, et egenum sine tecto
inducamus in domum nostram; nudum vestiamus, et domesticos seminis nostri
non {262} despiciamus_. Quibus in terra natis fructibus, _vide quia bonum
est_; et [Sidenote: Isa. 58, 7. 8.]_erumpat_ temporanea _lux nostra_, et de
ista inferiori fruge actionis in delicias contemplationis verbum vitæ
superius obtinentes, appareamus [Sidenote: Phil. 2, 15.]_sicut luminaria in
mundo_, cohærentes _firmamento_ Scripturæ tuæ. Ibi enim nobiscum disputas,
ut _dividamus_ inter intelligibilia et sensibilia, tanquam _inter diem et
noctem_, vel inter animas, alias intelligibilibus, alias sensibilibus
deditas; ut jam non tu solus in abdito dijudicationis tuæ, sicut antequam
fieret firmamentum, _dividas inter lucem et tenebras_, sed etiam
spirituales tui in eodem firmamento positi atque distincti, manifestata per
orbem gratia tua _luceant super terram, et dividant inter diem et noctem,
et significent tempora_: quia [Sidenote: Rom. 13, 1.]_vetera transierunt,
et* ecce facta sunt nova_; et [Sidenote: 2 Cor. 5, 17.]_quia propior est
nostra salus, quam cum credidimus_; et quia _nox præcessit, dies autem
appropinquavit_; et quia [Sidenote: Ps. 64, 2.]_benedicis coronam anni_
tui, [Sidenote: Mat. 9, 38.]_mittens benignitatis* operarios in messem_
tuam, in qua seminanda _alii laboraverunt, mittens_ etiam in aliam
sementem, cujus [Sidenote: Joh. 4, 38.]_messis in fine est_. Ita das vota
optanti*, et benedicis annos justi; [Sidenote: Mat. 13, 39.]_tu autem idem
ipse es, et_ in [Sidenote: Ps. 101, 28.]_annis tuis_ qui _non deficiunt_,
horreum præparas annis transeuntibus. Æterno quippe consilio, propriis
temporibus bona coelestia das super terram.

23. Quoniam [Sidenote: 1 Cor. 12, 7-11.]_quidem alii datur per Spiritum
sermo sapientiæ_[363], tanquam _luminare majus_, propter eos qui perspicuæ
veritatis luce delectantur, tanquam in principio diei; _alii autem sermo
scientiæ secundum eumdem Spiritum_, tanquam _luminare minus; alii fides,
alii donatio curationum, alii operationes {263} virtutum, alii prophetia,
alii dijudicatio spirituum, alteri genera linguarum_; et hæc omnia tanquam
_stellæ_. _Omnia enim hæc operatur unus atque idem Spiritus, dividens
propria unicuique prout vult_, et faciens apparere sidera in
_manifestatione ad utilitatem_. [Sidenote: 1 Cor. 13, 2.]_Sermo_ autem
_scientiæ_ qua continentur _omnia sacramenta_, quæ variantur
temporibus[364] tanquam luna, et cæteræ notitiæ donorum quæ deinceps
tanquam stellæ commemorata sunt, quantum differunt ab illo candore
sapientiæ quo gaudet prædictus dies, tantum in principia* noctis sunt[365].
His enim sunt necessaria, quibus ille prudentissimus servus tuus [Sidenote:
1 Cor. 3, 1.]_non potuit loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus_,
ille qui [Sidenote: 1 Cor. 2, 6.]_sapientiam loquitur inter perfectos_.
[Sidenote: v. 14.]_Animalis autem homo tanquam parvulus in Christo,
[Sidenote: Id. 3, 2.]lactisque potator_, donec roboretur ad solidum cibum,
et aciem firmet ad solis aspectum, non habeat desertam noctem suam, sed
luce lunæ stellarumque contentus sit. Hæc nobiscum disputas, sapientissime
Deus noster, in Libro tuo firmamento tuo; ut discernamus omnia
contemplatione mirabili, quamvis adhuc _in signis, et in temporibus, et in
diebus, et in annis_.

[Sidenote: XIX. Tractat eumdem versiculum, _Fiant luminaria_ etc.]

24. Sed prius [Sidenote: Is. 1, 16.]_lavamini, mundi estote; auferte
nequitiam_ ab animis vestris, atque a _conspectu oculorum meorum_, ut
_appareat arida_. _Discite bonum facere, judicate pupillo, et justificate
viduam_; ut _germinet terra herbam pabuli et lignum fructiferum_; et
_venite, disputemus, dicit Dominus_, ut _fiant luminaria in firmamento
coeli, et luceant super terram_. Quærebat dives ille a _magistro bono, quid
faceret ut vitam æternam consequeretur_: dicat ei _magister bonus_, quem
putabat hominem, et nihil amplius; bonus est autem, quia Deus est: dicat
ei, ut _si vult venire ad vitam, servet mandata_; separet a se amaritudinem
malitiæ atque nequitiæ; _non occidat, non moechetur, non furetur, non
falsum testimonium dicat_; ut _appareat arida_, et _germinet_ honorem
patris et matris, et dilectionem proximi. _Feci_, inquit, _hæc omnia_.
{264} Unde ergo tantæ spinæ, si terra fructifera est? Vade, exstirpa
silvosa dumeta avaritiæ; _vende quæ possides_, et implere frugibus _dando
pauperibus, et habebis thesaurum in coelis_, et _sequere Dominum si vis
esse perfectus_, eis sociatus inter quos _loquitur sapientiam ille_ qui
novit quid distribuat diei et nocti, ut noris et tu, ut _fiant_ et tibi
_luminaria in firmamento coeli_; quod non fiet, nisi fuerit [Sidenote: Mat.
6, 21.]_illic cor tuum_; quod item non fiet, nisi fuerit _illic thesaurus
tuus_, sicut audisti a _magistro bono_. Sed [Sidenote: Mat. 19,
16-22.]_contristata est_ terra sterilis[366], _et spinæ offocaverunt
verbum_.

25. [Sidenote: 1 Pet. 2, 9.]_Vos autem genus electum, infirma mundi, qui
dimisistis omnia ut sequeremini Dominum_; ite post eum, et [Sidenote: Mat.
10, 28.]_confundite fortia_: ite post eum, [Sidenote: 1 Cor. 1, 7.
8.]_speciosi pedes_, et _lucete in firmamento_; ut [Sidenote: Is. 52,
7.]_coeli enarrent gloriam ejus, dividentes inter lucem_ perfectorum sed
nondum sicut Angelorum, _et tenebras_ parvulorum sed non despectorum*:
lucete super omnem terram; et [Sidenote: Ps. 18, 2.]_dies_ sole candens
_eructet diei verbum sapientiæ_, et _nox_ luna lucens _annuntiet nocti
verbum scientiæ_. Luna et stellæ nocti lucent; sed nox non obscurat eas,
quoniam ipsæ illuminant eam pro modulo ejus. Ecce enim tanquam Deo dicente,
_Fiant luminaria in firmamento coeli, factus est subito de coelo sonus,
quasi decurrens spiritus* vehemens, et visæ sunt linguæ divisæ quasi ignis,
[Sidenote: Act. 2, 2. 3.]qui et insedit super unumquemque illorum_; et
[Sidenote: Mat. 5, 14.]_facta sunt luminaria in firmamento coeli, verbum
vitæ_ habentia. Ubique discurrite, ignes sancti, ignes decori. [Sidenote: 1
John 1, 1.]_Vos_ enim _estis lumen mundi_, nec estis _sub modio_. Exaltatus
est cui adhæsistis, et exaltavit vos. Discurrite, et innotescite omnibus
gentibus.

[Sidenote: XX. In ver. 20: _Producant aquæ_ &c. Quæ reptilia, quæ
volatilia.]

26. Concipiat et mare, et pariat opera vestra, et _producant aquæ reptilia
animarum vivarum_. [Sidenote: Jer. 15, 19.]_Separantes_ enim _pretiosum a
vili_, facti estis os Dei, per quos* diceret: _Producant aquæ_, non animam
vivam quam terra producit, sed _reptilia animarum vivarum, et volatilia
volantia super terram_. Repserunt enim Sacramenta tua, Deus, per opera
sanctorum tuorum inter medios fluctus tentationum sæculi, ad imbuendas
gentes in* nomine tuo, in baptismo tuo. Et inter hæc facta sunt magnalia
mirabilia tanquam _ceti grandes_, et voces nuntiorum tuorum _volitantes
super terram juxta firmamentum_ Libri tui, {265} præposito illo sibi ad
auctoritatem, sub quo volitarent quocumque irent. _Neque_ enim [Sidenote:
Ps. 18, 4. 5.]_sunt loquelæ neque sermones, quorum non audiantur voces
eorum_, quando _in omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terræ
verba eorum_; quoniam tu, Domine, _benedicendo multiplicasti_ hæc.

27. Numquid mentior, aut mixtione misceo, neque distinguo lucidas
cognitiones harum rerum in firmamento coeli, et opera corporalia in undoso
mari, et sub firmamento coeli? Quarum enim rerum notitiæ sunt solidæ, et
terminatæ sine incrementis generationum, tanquam lumina _sapientiæ et
scientiæ_, earumdem rerum sunt operationes corporales multæ ac variæ; et
aliud ex alio crescendo multiplicantur in benedictione tua, Deus, qui
consolatus es fastidia sensuum mortalium, ut in cognitione animi res una
multis modis per corporis motiones figuretur atque dicatur[367]. Aquæ
produxerunt hæc; sed in verbo tuo. Necessitates alienatorum ab æternitate
veritatis tuæ populorum produxerunt hæc, sed in Evangelio tuo; quoniam ipsæ
aquæ ista ejecerunt, quarum amarus languor fuit causa ut in tuo verbo ista
procederent.

28. Et pulchra sunt omnia faciente te, et ecce tu inenarrabiliter pulchrior
qui fecisti omnia: a quo* si non esset lapsus Adam, non diffunderetur ex
utero ejus salsugo maris, genus humanum profunde curiosum, et procellose
tumidum, et instabiliter fluidum; atque ita non opus esset ut in _aquis
multis_ corporaliter et sensibiliter operarentur dispensatores tui mystica
facta et dicta. Sic enim mihi nunc occurrerunt reptilia et volatilia,
quibus imbuti et initiati homines corporalibus sacramentis subditi, non
ultra proficerent, nisi spiritualiter vivesceret anima gradu alio, et post
initii verbum in consummationem respiceret.

[Sidenote: XXI. In ver. 24: _Producat terra animam vivam &c._]

29. Ac per hoc in verbo tuo non maris profunditas, sed ab aquarum
amaritudine terra discreta ejecit*, non reptilia animarum vivarum et
volatilia, sed animam vivam. Neque enim jam opus habet Baptismo quo
gentibus opus est, sicut opus habebat cum aquis tegeretur; non enim
[Sidenote: Joh. 3, 5.]_intratur_ aliter _in regnum coelorum_ ex illo quo
instituisti ut sic intretur: nec {266} magnalia mirabilium quærit quibus
fiat fides; neque enim [Sidenote: Joh. 4, 48.]_nisi signa et prodigia
viderit, non credit_, cum jam distincta sit terra fidelis ab aquis maris
infidelitate amaris; et [Sidenote: 1 Cor. 14, 22.]_linguæ in signo* sunt
non fidelibus, sed infidelibus_. Nec isto igitur genere _volatili_, quod
verbo tuo _produxerunt aquæ_, opus habet [Sidenote: Ps. 135, 6.]_terra_
quam _fundasti super aquas_[368]. Immitte in eam verbum tuum per nuntios
tuos. Opera enim eorum narramus, sed tu es qui operaris in eis, ut*
operentur animam vivam. Terra producit eam, quia terra causa est ut hæc
agant in ea; sicut mare fuit causa ut agerent _reptilia animarum vivarum_,
et _volatilia sub firmamento coeli_, quibus jam terra non indiget;
[Sidenote: Luc. 24, 43.]quamvis piscem[369] manducet levatum de profundo in
ea [Sidenote: Ps. 22, 5.]_mensa_ quam _parasti in conspectu credentium_;
ideo enim de profundo levatus est ut alat aridam. Et aves, marina
progenies, sed tamen super terram multiplicantur. Primarum enim vocum
evangelizantium infidelitas hominum causa exstitit; sed et fideles
exhortantur, et benedicuntur ab eis* multipliciter de die in diem. At vero
anima viva de terra sumit* exordium, quia non prodest nisi jam fidelibus
continere se ab amore hujus sæculi, ut anima eorum tibi viva quæ [Sidenote:
1 Tim. 5, 6.]_mortua_ erat _in deliciis vivens_, deliciis, Domine,
mortiferis; nam tu puri cordis vitales deliciæ.

30. Operentur ergo jam in terra ministri tui, non sicut in aquis
infidelitatis, annuntiando et loquendo per miracula et sacramenta et voces
mysticas, ubi intenta* sit ignorantia mater admirationis in timore
occultorum signorum; talis enim est introitus ad fidem filiis Adam oblitis
tui, dum [Sidenote: Gen. 3, 8.]_se abscondunt a facie_ tua et fiunt
abyssus: sed operentur etiam sicut in arida discreta a gurgitibus abyssi;
et sint forma fidelibus, vivendo coram eis, et excitando ad imitationem.
Sic enim non tantum ad audiendum, sed etiam ad faciendum audiunt:
[Sidenote: Ps. 68, 33.]_Quærite Dominum, et vivet anima vestra_, ut
_producat terra animam viventem_. [Sidenote: Rom. 12, 2.]_Nolite conformari
huic sæculo_, {267} continete vos ab eo. Evitando vivit anima, quæ
appetendo moritur. Continete vos ab immani feritate superbiæ, ab inerti
voluptate luxuriæ, et a [Sidenote: 1 Tim. 6, 20.]_fallaci nomine scientiæ_;
ut sint bestiæ mansuetæ, et pecora edomita, et innoxii serpentes. Motus
enim animæ sunt isti in allegoria: sed fastus elationis, et delectatio
libidinis, et venenum curiositatis, motus sunt animæ mortuæ; quia non ita
moritur, ut omni motu careat, quoniam [Sidenote: Jer. 2, 13.]_discedendo a
fonte vitæ_ moritur[370], atque ita suscipitur a prætereunte sæculo, et
[Sidenote: Rom. 12, 2.]_conformatur ei_.

31. Verbum autem tuum, Deus, _fons vitæ_ æternæ est, et non præterit:
ideoque in verbo tuo cohibetur ille discessus, dum dicitur nobis, _Nolite
conformari huic sæculo_; ut _producat terra_, in _fonte vitæ, animam
viventem_, in verbo tuo per [Sidenote: 1 Cor. 11, 1.]Evangelistas tuos
animam continentem, imitando imitatores Christi tui. Hoc est enim _secundum
genus_, quoniam æmulatio viri ab amico est: [Sidenote: Gal. 4,
12.]_Estote_, inquit, _sicut ego; quia et ego sicut vos_. Ita erunt in
anima viva* _bestiæ bonæ_ in mansuetudine actionis. Mandasti enim, dicens:
[Sidenote: Eccl. 3, 19.]_In mansuetudine opera tua perfice, et ab omni
homine diligeris._ Et [Sidenote: 1 Cor. 8, 8.]_pecora bona, neque si
manducaverint, abundantia; neque si non manducaverint, egentia_: et
_serpentes_ boni, non perniciosi ad nocendum, sed [Sidenote: Mat. 10,
16.]_astuti_ ad cavendum; et tantum explorantes temporalem naturam, quantum
sufficit, ut [Sidenote: Rom. 1, 20.]_per ea quæ facta sunt, intellecta
conspiciatur æternitas_. Serviunt enim rationi hæc animalia[371], cum a
progressu mortifero cohibita vivunt et _bona sunt_.

{268}

[Sidenote: XXII. In ver. 26: _Faciamus hominem ad imaginem_ &c. Renovatio
mentis.]

32. Ecce enim, Domine Deus noster, creator noster, cum cohibitæ fuerint
affectiones ab _amore sæculi_, quibus moriebamur male vivendo, et coeperit
esse _anima vivens_ bene vivendo, completumque fuerit verbum tuum, quod per
Apostolum tuum dixisti, _Nolite conformari huic sæculo_; consequitur et
illud quod adjunxisti statim et dixisti, _Sed reformamini in novitate
mentis vestræ_: non jam _secundum genus_, tanquam imitantes præcedentem
proximum, et* ex hominis melioris auctoritate viventes, (neque enim
dixisti, "Fiat homo secundum genus;" sed, [Sidenote: Gen. 1, 26.]_Faciamus
hominem ad imaginem et similitudinem nostram_; ut nos _probemus quæ sit
voluntas_ tua. Ad hoc enim [Sidenote: 1 Cor. 4, 15.]_dispensator_ ille tuus
_generans per Evangelium filios_, ne semper parvulos haberet quos lacte
nutriret, et tanquam nutrix foveret: [Sidenote: 1 Thess. 2,
7.]_Reformamini_, inquit, _in novitate mentis vestræ [Sidenote: Rom. 12,
2.]ad probandum vos* quæ sit voluntas Dei, quod bonum et beneplacitum et
perfectum_. Ideoque non dicis, Fiat homo; sed, _Faciamus hominem._ Nec
dicis, Secundum genus; sed, _Ad imaginem et similitudinem nostram._ Mente
quippe renovatus, et conspiciens intellectam veritatem tuam, homine
[Sidenote: Jer. 31, 34. Heb. 8, 11.]_demonstratore_ non indiget, ut suum
genus imitetur; sed te _demonstrante probat_ ipse _quæ sit voluntas_ tua,
_quod bonum et beneplacitum et perfectum_: et doces eum* jam capacem videre
Trinitatem unitatis, et unitatem Trinitatis[372]. Ideoque pluraliter dicto,
_Faciamus hominem_, singulariter tamen infertur, [Sidenote: Gen. 1, 27.]_Et
fecit Deus hominem_; et pluraliter dicto, _Ad imaginem nostram_,
singulariter infertur, _ad imaginem Dei_. Ita homo [Sidenote: Col. 3,
10.]_renovatur in agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum_:
et [Sidenote: 1 Cor. 2, 15.]_spiritualis_ effectus _judicat omnia_, quæ
utique judicanda sunt; _ipse autem a nemine judicatur_.

[Sidenote: XXIII. In eumdem versiculum: _Et præscit piscibus maris_ &c. De
quibus christianus judicet.]

33. Quod autem _judicat omnia_, hoc est quod _habet potestatem piscium
maris, et volatilium coeli, et_ omnium _pecorum_ et ferarum, _et omnis
terræ, et omnium repentium quæ repunt super terram_. Hoc enim agit per
mentis intellectum, per quem [Sidenote: 1 Cor. 2, 14.]_percipit quæ sunt
Spiritus Dei_. Alioquin _homo in honore {269} positus, non intellexit;
[Sidenote: Ps. 48, 13.]comparatus est jumentis insensatis, et similis
factus est illis_. Ergo in Ecclesia tua, Deus noster, secundum gratiam tuam
quam dedisti ei, quoniam [Sidenote: Eph. 2, 10.]_tuum sumus figmentum,
creati in operibus bonis_, non solum qui spiritualiter præsunt, sed etiam
hi* qui spiritualiter subduntur eis qui præsunt ([Sidenote: Gen. 1,
27.]_Masculum enim et feminam fecisti hominem_ hoc modo in gratia tua
spirituali, ubi secundum sexum corporis [Sidenote: Gal. 3, 28.]_non est
masculus et femina_; quia _nec Judæus, neque Græcus, nec servus, neque
liber_): _spirituales_ ergo, sive qui præsunt, sive qui obtemperant,
spiritualiter [Sidenote: 1 Cor. 2, 15.]_judicant_: non de cognitionibus
spiritualibus, quæ _lucent in firmamento_ (non enim oportet de tam sublimi
auctoritate judicare); neque enim* de ipso Libro tuo, etiamsi quid ibi non
lucet; quoniam submittimus ei nostrum intellectum, certumque habemus etiam
quod clausum est aspectibus nostris, recte veraciterque dictum esse. Sic
enim homo, licet jam [Sidenote: Col. 3, 10.]_spiritualis_ et _renovatus in
agnitione Dei, secundum imaginem ejus qui creavit eum_; [Sidenote: Jac. 4,
11.]_factor_ tamen _legis_ debet esse, non _judex_. Neque de illa
distinctione judicat, spiritualium videlicet atque carnalium hominum, qui
tuis, Deus noster, oculis noti sunt, et nullis adhuc nobis apparuerunt
operibus, ut [Sidenote: Mat. 7, 20.]_ex fructibus eorum cognoscamus eos_:
sed tu, Domine, jam scis eos et divisisti et [Sidenote: Ps. 49,
2.]_vocasti_ in occulto, antequam fieret firmamentum. Neque de turbidis
hujus sæculi populis quanquam* [Sidenote: 1 Cor. 5, 12.]_spiritualis_ homo
_judicat_. _Quid enim_ ei _de his qui foris sunt judicare_, ignoranti quis
inde venturus sit in dulcedinem gratiæ tuæ, et quis in perpetua impietatis
amaritudine remansurus?

34. Ideoque _homo_ quem _fecisti ad imaginem_ tuam, non accepit potestatem
_luminarium coeli_, neque ipsius occulti coeli, neque _diei et noctis_, quæ
ante coeli constitutionem vocasti, neque _congregationis aquarum quod est
mare_; sed accepit _potestatem piscium maris, et volatilium coeli, et
omnium pecorum, et omnis terræ, et omnium repentium quæ repunt super
terram_. Judicat enim; et approbat quod recte, improbat autem quod perperam
invenerit; sive in ea solemnitate sacramentorum quibus initiantur, quos
pervestigat in _aquis multis_ misericordia tua; sive in ea qua ille
_piscis_[373] exhibetur, quem levatum de profundo terra pia comedit; sive
in verborum signis vocibusque subjectis auctoritati Libri tui {270} tanquam
_sub firmamento_ volitantibus, interpretando, exponendo, disserendo,
disputando, benedicendo atque invocando te, ore erumpentibus atque
sonantibus signis, ut respondeat populus, Amen. Quibus omnibus vocibus
corporaliter enuntiandis, causa est _abyssus_ sæculi, et cæcitas carnis,
qua* cogitata non possunt videri, ut opus sit instrepere in auribus: ita
quamvis _multiplicentur volatilia super terram_, ex aquis tamen originem
ducunt. _Judicat_ etiam _spiritualis_, approbando quod rectum, improbando
autem quod perperam invenerit in operibus moribusque fidelium, eleemosynis
tanquam terra _fructifera_, et de _anima viva_ mansuefactis affectionibus,
in castitate, in jejuniis, in cogitationibus piis, de his quæ per sensum
corporis percipiuntur. De his enim _judicare_ nunc dicitur, in quibus et
potestatem corrigendi habet.

[Sidenote: XXIV. In ver. 28: _Et benedixit eos Deus dicens, Crescite_, &c.]

35. Sed quid est hoc, et quale mysterium est? Ecce _benedicis homines_, o
Domine, _ut crescant et multiplicentur, et impleant terram_. Nihilne nobis
ex hoc innuis ut intelligamus aliquid? Cur non ita benedixeris _lucem_ quam
_vocasti diem_, nec _firmamentum coeli_, nec _luminaria_, nec _sidera_, nec
_terram_, nec _mare_? Dicerem te, Deus noster qui nos _ad imaginem_ tuam
_creasti_, dicerem te hoc donum benedictionis homini proprie voluisse
largiri; nisi hoc modo benedixisses et pisces et cetos ut _crescerent, et
multiplicarentur, et implerent aquas maris, et volatilia multiplicarentur
super terram_. Item dicerem ad ea rerum genera pertinere benedictionem
hanc, quæ gignendo ex semetipsis propagantur; si eam reperirem in arbustis,
et frutetis et in pecoribus terræ. Nunc autem nec herbis et lignis dictum
est, nec bestiis et serpentibus, _Crescite et multiplicamini_; cum hæc
quoque omnia, sicut pisces et aves et homines gignendo augeantur, genusque
custodiant.

36. Quid igitur dicam, lumen meum Veritas? "quia vacat hoc, quia inaniter
ita dictum est?" Nequaquam, Pater pietatis; absit ut hoc dicat servus Verbi
tui. Et si ego non intelligo quid hoc eloquio significes, utantur eo melius
meliores, id est intelligentiores quam ego sum, unicuique quantum sapere
dedisti, Deus meus. Placeat autem et confessio mea coram oculis tuis, qua
tibi confiteor credere me, Domine, non incassum te ita locutum, neque
silebo quod mihi lectionis hujus occasio suggerit. Verum est enim, nec
video quid impediat ita me sentire dicta figurata librorum tuorum. Novi
enim {271} multipliciter significari per corpus, quod uno modo mente
intelligitur; et multipliciter mente intelligi, quod uno modo per corpus
significatur. Ecce simplex dilectio Dei et proximi, quam multiplicibus
sacramentis, et innumerabilibus linguis, et in unaquaque lingua
innumerabilibus locutionum modis, corporaliter enuntiatur! ita _crescunt et
multiplicantur_ fetus aquarum. Attende iterum quisquis hæc legis; ecce quod
uno modo Scriptura effert*, et vox personat, [Sidenote: Gen. 1, 1.]_In
principio fecit Deus coelum et terram_; nonne multipliciter intelligitur,
non errorum fallacia, sed verarum intelligentiarum generibus? ita _crescunt
et multiplicantur_ fetus hominum.

37. Itaque si naturas ipsas rerum non allegorice sed proprie cogitemus; ad
omnia quæ de seminibus gignuntur, convenit verbum, _Crescite et
multiplicamini_. Si autem figurate posita ista tractemus, quod potius
arbitror intendisse Scripturam, quæ utique non supervacue solis aquatilium
et hominum fetibus istam benedictionem attribuit; invenimus quidem
multitudines et in creaturis spiritualibus atque corporalibus, tanquam in
_coelo_ et in _terra_; et in animis justis et iniquis, tanquam in _luce_ et
_tenebris_; et in sanctis auctoribus, per quos lex ministrata est, tanquam
in _firmamento_ quod solidatum est _inter aquam et aquam_; et in societate
amaricantium populorum, tanquam in _mari_; et in studio animarum piarum,
tanquam in _arida_; et in operibus misericordiæ secundum præsentem vitam,
tanquam in _herbis seminalibus et lignis fructiferis_; et in _spiritualibus
donis manifestatis ad utilitatem_, sicut in _luminaribus coeli_; et in
affectionibus* formatis ad temperantiam, tanquam in _anima viva_. In his
omnibus nanciscimur multitudines, et ubertates, et incrementa: sed quod ita
_crescat et multiplicetur_, ut una res multis modis enuntietur, et una
enuntiatio multis modis intelligatur, non invenimus, nisi in signis
corporaliter editis, et rebus intelligibiliter excogitatis. Signa
corporaliter edita, generationes aquarum propter necessarias causas
carnalis profunditatis; res autem intelligibiliter excogitatas,
generationes humanas propter rationis fecunditatem intelligimus. Et ideo
credimus utrique eorum* generi dictum esse abs te, Domine, _Crescite et
multiplicamini_. In hac enim benedictione, concessam nobis a te potestatem
ac facultatem accipio, et multis modis enuntiare quod uno modo intellectum
tenuerimus, et multis {272} modis intelligere, quod obscure uno modo
enuntiatum legerimus. Sic implentur aquæ maris, quæ non moventur nisi
variis* significationibus: sic et fetibus humanis impletur et terra; cujus
ariditas apparet in studio, et dominatur ei ratio.

[Sidenote: XXV. In ver. 29: _Ecce dedi vobis omnem herbam ... in escam_,
&c.]

38. Volo etiam dicere, Domine Deus meus, quod me consequens tua Scriptura
commonet; et dicam, nec verebor. Verum enim dicam, te mihi inspirante, quod
ex eis verbis voluisti ut dicerem. Neque enim alio præter te inspirante
credo me verum dicere, cum tu [Sidenote: Rom. 3, 4.]_sis veritas, omnis
autem homo mendax_. Et ideo qui [Sidenote: Joh. 8, 44.]_loquitur mendacium,
de suo loquitur_. Ergo ut verum loquar, de tuo loquar*. Ecce dedisti nobis
_in escam omne fenum sativum, seminans semen quod est super omnem terram,
et omne lignum quod habet in se fructum seminis sativi_. Nec nobis solis,
sed _et omnibus avibus coeli, et bestiis terræ_, atque serpentibus*;
piscibus autem et cetis magnis non dedisti hæc. Dicebamus enim eis terræ
fructibus significari, et in allegoria figurari opera misericordiæ, quæ
hujus vitæ necessitatibus exhibentur ex terra fructifera. Talis terra erat
pius [Sidenote: 2 Tim. 1, 16.] _Onesiphorus_, cujus _domui dedisti
misericordiam, quia frequenter_ Paulum tuum _refrigeravit, et catenam ejus
non erubuit_. Hoc fecerunt et fratres, et tali fruge fructificaverunt, qui
[Sidenote: 2 Cor. 11, 9.]_quod_ ei _deerat, suppleverunt ex Macedonia_.
Quomodo autem dolet quædam ligna, quæ fructum ei debitum non dederunt, ubi
ait: [Sidenote: 2 Tim. 4, 16.]_In prima mea defensione nemo mihi adfuit,
sed omnes me dereliquerunt: non illis imputetur!_ Ista enim debentur eis
qui ministrant doctrinam rationalem per intelligentias divinorum
mysteriorum; et ita eis debentur, tanquam _hominibus_. Debentur eis autem
sicut _animæ vivæ_, præbentibus se ad imitandum in omni continentia. Item
debentur eis tanquam _volatilibus_, propter benedictiones eorum quæ
_multiplicantur super terram_, quoniam [Sidenote: Ps. 18, 5.]_in omnem
terram exivit sonus eorum_.

[Sidenote: XXVI. Voluptas et utilitas ex beneficio in proximum collato.]

39. Pascuntur autem his escis qui lætantur eis; nec illi lætantur eis
[Sidenote: Phil. 3, 19.]_quorum Deus venter est_. Neque enim in illis qui
præbent ista, ea quæ dant, fructus est; sed quo animo dant. Itaque ille qui
Deo serviebat, non [Sidenote: Rom. 16, 18.]_suo ventri_, video plane unde
gaudeat; video, et congratulor ei valde. _Acceperat_ enim a Philippensibus,
quæ _per Epaphroditum_ miserant; sed tamen unde gaudeat, video. Unde autem
gaudet, inde pascitur, quia in veritate loquens, _Gavisus sum_, inquit,
{273} _magnifice in Domino, quia tandem aliquando repullulastis sapere pro
me, in quo et sapiebatis; tædium autem habuistis_. Isti ergo diuturno tædio
marcuerant, et quasi exaruerant ab isto fructu boni operis; et gaudet eis
quia _repullularunt_, non sibi quia ejus indigentiæ subvenerunt. Ideo
secutus ait: [Sidenote: Phil. 4, 10-13.]_Non quod desit aliquid dico; ego
enim didici, in quibus sum sufficiens esse. Scio et minus habere, scio et
abundare; in omnibus et in omnia imbutus sum; et satiari, et esurire, et
abundare, et penuriam pati: omnia possum in eo qui me confortat_.

40. Unde ergo* gaudes, o Paule magne? Unde gaudes, unde pasceris, homo
_renovate in agnitionem Dei secundum imaginem ejus qui creavit te_, et
_anima viva_ tanta continentia, et lingua [Sidenote: 1 Cor. 14,
2.]_volatilis, loquens mysteria_? Talibus quippe animantibus ista esca
debetur. Quid est quod te pascit? Lætitia. Quod sequitur audiamus.
_Verumtamen_, inquit, _bene fecistis, communicantes tribulationi meæ_. Hinc
gaudet, hinc pascitur, quia illi benefecerunt, non quia ejus angustia
relaxata est, qui dicit tibi, _In tribulatione dilatasti mihi_: quia et
[Sidenote: Ps. 4, 2.]_abundare et penuriam pati[374] novit in te qui
confortas_ eum. _Scitis enim_, inquit, [Sidenote: Phil. 4, 14, 16.]_et vos,
Philippenses, quoniam in principio Evangelii, cum ex Macedonia sum
profectus, nulla mihi Ecclesia communicavit in ratione dati et accepti,
nisi vos soli; quia et Thessalonicam, et semel et iterum, usibus meis
misistis_. Ad hæc bona opera eos redisse nunc gaudet, et _repullulasse_
lætatur tanquam revirescente fertilitate agri.

41. Numquid propter usus suos, quia dixit, _Usibus meis misistis_? numquid
propterea gaudet? Non propterea. Et hoc unde scimus? Quoniam ipse sequitur
dicens: [Sidenote: Phil. 4, 17.]_Non quia quæro datum, sed requiro
fructum_*. Didicit a te, Deus meus, inter datum et fructum discernere.
Datum est res ipsa quam dat, qui impertitur hæc necessaria; veluti est
nummus, cibus, potus, vestimentum, tectum, adjutorium. Fructus autem, bona
et recta voluntas datoris est. Non enim ait _Magister bonus, Qui susceperit
prophetam_, tantum, sed addidit, _in nomine prophetæ_: neque ait tantum,
_Qui susceperit justum_; sed addidit, _in nomine justi_. Ita quippe ille
_mercedem {274} prophetæ_, iste _mercedem justi accipiet_. Nec solum ait,
[Sidenote: Mat. 10, 41. 42.]_Qui calicem aquæ frigidæ potum dederit uni ex
minimis meis_; sed addidit, _tantum in nomine discipuli_. Et sic adjunxit:
_Amen dico vobis, non perdet mercedem suam_. Datum est, _suscipere
prophetam, suscipere justum, porrigere calicem aquæ frigidæ_ discipulo;
fructus autem, _in nomine prophetæ, in nomine justi, in nomine discipuli_
hoc facere. [Sidenote: 3 Reg. 17.]Fructu pascitur Elias a vidua sciente
quod hominem Dei pasceret, et propter hoc pasceret: per corvum autem dato
pascebatur. Nec interior Elias, sed exterior pascebatur, qui posset etiam
talis cibi egestate corrumpi.

[Sidenote: XXVII. Quid per pisces et cetos significetur.]

42. Ideoque dicam quod verum est coram te, Domine: cum homines idiotæ atque
infideles, quibus initiandis atque lucrandis necessaria sunt sacramenta
initiorum, et magnalia miraculorum, quæ nomine _piscium_ et _cetorum_
significari credimus*, suscipiunt corporaliter reficiendos, aut in aliquo
usu præsentis vitæ adjuvandos pueros tuos, cum id quare faciendum sit, et
quo pertineat ignorent; nec illi istos pascunt, nec isti ab illis
pascuntur: quia nec illi hæc sancta et recta voluntate operantur; nec isti
eorum datis, ubi fructum nondum vident, lætantur. Inde quippe animus
pascitur, unde lætatur. Et ideo pisces et ceti non vescuntur escis, quas
non germinat nisi jam terra ab amaritudine marinorum fluctuum distincta
atque discreta.

[Sidenote: XXVIII. In ver. 31: _Et vidit Deus omnia quæ fecit, et ecce bona
valde_ &c.]

43. Et vidisti, Deus, omnia quæ fecisti, et _ecce bona valde_; quia et nos
videmus* ea, et _ecce omnia bona valde_. In singulis generibus operum
tuorum, cum dixisses ut fierent et facta essent, illud atque illud*
_vidisti quia bonum est_. Septies numeravi scriptum esse _te vidisse quia
bonum est quod fecisti_: et hoc octavum est, quia _vidisti omnia quæ
fecisti; et ecce_ non solum bona, sed etiam _valde bona_ tanquam simul
omnia. Nam singula tantum _bona_ erant; simul autem _omnia_ et _bona_, et
_valde_. Hoc dicunt* etiam pulchra quæque corpora; quia longe multo
pulchrius est corpus quod ex membris pulchris omnibus constat, quam ipsa
membra singula quorum ordinatissimo conventu completur universum, quamvis
et illa etiam singillatim pulchra sint[375].

{275}

[Sidenote: XXIX. Quomodo intelligendum quod Deus octies vidit bona esse
opera sua.]

44. Et attendi ut invenirem, utrum septies vel octies videris quia bona
sunt opera tua, cum tibi placuerunt; et in tua visione non inveni tempora,
per quæ intelligerem quod toties videris quæ fecisti, et dixi: "O Domine,
nonne ista Scriptura tua vera est, quoniam tu verax et veritas edidisti*
eam? Cur ergo tu mihi dicis non esse in tua visione tempora; et ista
Scriptura tua mihi dicit, per singulos dies ea quæ fecisti te _vidisse quia
bona sunt_; et cum ea numerarem, inveni quoties?" Ad hæc tu dicis mihi,
quoniam tu es Deus meus, et dicis voce forti in aure interiore servo tuo,
perrumpens meam surditatem, et clamans: "O homo, nempe quod Scriptura mea
dicit, ego dico. Et tamen illa temporaliter dicit, Verbo autem meo tempus
non accidit, quia æquali mecum æternitate consistit. Sic ea quæ vos per
Spiritum meum videtis, ego video; sicut ea quæ vos per Spiritum meum
dicitis, ego dico. Atque ita, cum vos temporaliter ea videatis, non ego
temporaliter video; quemadmodum, cum vos temporaliter ea dicatis, non ego
temporaliter dico."

[Sidenote: XXX. Manichæorum deliria.]

45. Et audivi, Domine Deus meus, et elinxi stillam dulcedinis ex tua
veritate, et intellexi quoniam sunt quidam[376] quibus displicent opera
tua; et multa eorum dicunt te fecisse necessitate compulsum, sicut fabricas
coelorum et compositiones siderum: et hæc non de tuo[377], sed jam fuisse
alibi creata et aliunde, quæ tu contraheres et compaginares atque
contexeres, cum de hostibus victis[378] mundana moenia molireris, ut ea
{276} constructione devincti*, adversus te iterum rebellare non possent.
Alia vero nec fecisse te, nec omnino compegisse, sicut omnes carnes et
minutissima quæque animantia, et quidquid radicibus terram tenet: sed
hostilem mentem naturamque aliam, non abs te conditam, tibique contrariam,
in inferioribus mundi locis ista gignere atque formare. Insani dicunt hæc,
quoniam non per Spiritum tuum vident opera tua, nec te cognoscunt in eis.

[Sidenote: XXXI. Piis idem probatur quod Deo placuit.]

46. Qui autem per Spiritum tuum vident ea, tu vides in eis. Ergo cum vident
quia bona sunt, tu vides quia bona sunt: et quæcumque propter te placent,
tu in eis places*; et quæ per Spiritum tuum placent nobis, tibi placent in
nobis. [Sidenote: 1 Cor. 2, 11. 12.]_Quis enim scit hominum quæ sunt
hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est? sic et quæ Dei sunt nemo
scit, nisi Spiritus Dei. Nos autem_, inquit, _non spiritum hujus mundi
accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quæ a Deo donata sunt
nobis_. Et admoneor ut dicam: "Certe _nemo scit quæ Dei sunt, nisi Spiritus
Dei_. Quomodo ergo scimus et nos quæ a Deo donata sunt nobis?" Respondetur
mihi quoniam quæ per ejus Spiritum scimus, etiam sic _nemo scit, nisi
Spiritus Dei_. Sicut enim recte dictum est, [Sidenote: Mat. 10, 20.]_Non
enim vos estis qui loquimini_, eis qui in Dei Spiritu loquerentur; sic
recte dicitur, 'Non vos estis qui scitis,' eis qui in Dei Spiritu sciunt.
Nihilominus igitur recte dicitur, 'Non vos estis qui videtis,' eis qui in
Spiritu Dei vident: ita quidquid in Spiritu Dei _vident quia bonum est_,
non ipsi, sed Deus _videt quia bonum est_. Aliud ergo est, ut putet quisque
malum esse quod bonum est, quales supradicti sunt; aliud, ut quod bonum
est, _videat_ homo _quia bonum est_; (sicut multis tua creatura placet
_quia bona est_, quibus tamen non tu places in ea, unde frui magis ipsa
quam te volunt;) aliud autem, ut cum aliquid _videt_ homo _quia bonum est,
Deus_ in illo _videat quia bonum est_; ut scilicet ille ametur in eo quod
fecit[379], qui non amaretur {277} nisi per Spiritum* quem dedit;
[Sidenote: Rom. 5, 5.]_quoniam charitas Dei diffusa est in cordibus nostris
per Spiritum sanctum qui datus est nobis_, per quem _videmus quia bonum
est_ quidquid aliquo modo est: ab illo enim est, qui non aliquo modo est,
sed quod est, est*.

[Sidenote: XXXII. Compendio enarrat opera Dei.]

47. Gratias tibi, Domine. Videmus _coelum et terram_, sive corporalem
partem superiorem atque inferiorem, sive spiritualem corporalemque
creaturam; atque in ornatu* harum partium quibus constat vel universa mundi
moles, vel universa omnino creatura, videmus _lucem factam, divisamque a
tenebris_. Videmus _firmamentum coeli_: sive inter spirituales aquas
superiores et corporales inferiores[380], primarium corpus mundi; sive hoc
spatium aeris, quia et hoc vocatur coelum, per quod vagantur volatilia
coeli inter aquas quæ vaporaliter eis superferuntur, et serenis etiam
noctibus rorant, et has quæ in terris graves fluitant. Videmus
_congregratarum aquarum_ speciem per campos maris; et _aridam terram_, vel
nudatam, vel formatam ut esset visibilis et composita, herbarum quoque
atque arborum materiem. Videmus _luminaria_ fulgere desuper; _solem_
sufficere _diei, lunam et stellas_ consolari _noctem_ atque his omnibus
notari et significari _tempora_. Videmus humidam usquequaque naturam,
piscibus et belluis et alitibus fecundatam, quod aeris corpulentia, quæ
volatus avium portat, aquarum exhalatione concrescit[381]. Videmus terrenis
animalibus faciem terræ decorari; hominemque ad _imaginem et similitudinem
tuam_ cunctis irrationabilibus animantibus, ipsa tua _imagine ac
similitudine_, hoc est rationis et intelligentiæ virtute, præponi. Et
quemadmodum in ejus anima aliud est quod consulendo dominatur, aliud quod
subditur ut obtemperet; sic viro factam esse etiam corporaliter feminam,
quæ haberet quidem in mente rationalis intelligentiæ parem naturam; sexu
tamen corporis ita masculino sexui subjiceretur, quemadmodum subjicitur
appetitus actionis ad concipiendam[382]* de ratione mentis recte agendi
solertiam. Videmus hæc et singula bona, et omnia bona valde.

{278}

[Sidenote: XXXIII. Omnia de nihilo sive de concreata materia.]

48. Laudent te opera tua, ut amemus te; et amemus te*, ut laudent te opera
tua, quæ habent initium et finem ex tempore, ortum et occasum, profectum et
defectum, speciem et privationem. Habent ergo consequentia mane et
vesperam, partim latenter, partim evidenter. De nihilo enim a te, non de te
facta sunt, non de aliqua non tua*, vel quæ antea fuerit, sed de concreata,
id est simul a te creata materia; quia ejus informitatem sine ulla temporis
interpositione formasti. Nam cum aliud sit coeli et terræ materies, aliud
coeli et terræ species; materiem quidem de omnino nihilo, mundi autem
speciem de informi materia, simul tamen utrumque fecisti, ut materiam
forma, nulla moræ intercapedine, sequeretur.

[Sidenote: XXXIV. Totius creationis mundi allegorica expositio.]

49. Inspeximus etiam propter quorum figurationem ista vel tali ordine
fieri, vel tali ordine scribi voluisti, et vidimus quia _bona sunt_
singula, et _omnia bona valde_, in Verbo tuo, in Unico tuo; _coelum et
terram_, caput et corpus Ecclesiæ, in prædestinatione ante omnia tempora,
sine mane et vespera. Ubi autem coepisti prædestinata temporaliter exsequi,
ut occulta manifestares, et incomposita nostra componeres; quoniam super
nos erant peccata nostra, et in profundum tenebrosum abieramus abs te, et
_Spiritus tuus_ bonus _superferebatur_ ad subveniendum nobis _in tempore
opportuno_: et justificasti impios, et _distinxisti_ eos ab iniquis; et
solidasti auctoritatem Libri tui inter superiores qui tibi dociles essent,
et inferiores qui eis subderentur; et _congregasti_ societatem infidelium
in _unam_ conspirationem, ut apparerent studia fidelium, et tibi opera
misericordiæ parerent, distribuentes etiam pauperibus terrenas facultates
ad acquirenda coelestia. Et inde accendisti quædam _luminaria in
firmamento_, verbum vitæ habentes sanctos tuos, et spiritualibus donis
prælata sublimi auctoritate fulgentes: et inde ad imbuendas infideles
gentes, Sacramenta et miracula visibilia, vocesque verborum _secundum
firmamentum_ Libri tui, quibus etiam fideles _benedicerentur_, ex materia
corporali produxisti: et deinde fidelium animam vivam per affectus
ordinatos continentiæ vigore formasti*; atque inde tibi soli mentem
subditam, et nullius {279} auctoritatis humanæ ad imitandum indigentem,
renovasti _ad imaginem et similitudinem_ tuam: præstantique intellectui
rationabilem actionem, tanquam viro feminam, subdidisti; omnibusque tuis
ministeriis[383] perficiendos fideles in hac vita necessariis, ab eisdem
fidelibus ad usus temporales, fructuosa in futurum opera præberi voluisti.
Haec omnia videmus, et _bona sunt valde_, quoniam tu ea _vides_ in nobis,
_qui Spiritum_, quo ea videremus, et in eis te amaremus, _dedisti_ nobis.

[Sidenote: XXXV. Optat pacem.]

50. Domine Deus, pacem[384] da nobis (omnia enim præstitisti nobis); pacem
quietis, pacem sabbati, sabbati sine vespera*. Omnis quippe iste ordo
pulcherrimus rerum valde bonarum modis suis peractis transiturus est; et
_mane_ quippe in eis _factum est, et vespera_.

[Sidenote: XXXVI. Diem septimum vespera quare non sequatur.]

51. _Dies_ autem _septimus_ sine vespera est, nec habet occasum, quia
_sanctificasti eum_ ad permansionem sempiternam; ut id quod tu post _opera
tua bona valde_, quamvis ea quietus feceris, _requievisti septimo die_, hoc
præloquatur nobis vox Libri tui, quod et nos post opera nostra, ideo bona
valde quia tu nobis ea donasti, sabbato vitæ æternæ requiescamus in te.

[Sidenote: XXXVII. Deus in nobis quando quiescet.]

52. Etiam tunc enim sic requiesces in nobis, quemadmodum nunc operaris in
nobis; et ita erit illa requies tua per nos, quemadmodum sunt ista opera
tua per nos[385]. Tu autem, Domine, semper operaris, et semper requiescis.
Nec vides ad tempus*, nec moveris ad tempus, nec quiescis ad tempus; et
tamen facis et visiones temporales, et ipsa tempora, et quietem ex tempore.

[Sidenote: XXXVIII. Aliter Deus, aliter homo videt creata.]

53. Nos itaque ista quæ fecisti videmus, quia sunt: tu autem quia vides ea,
sunt. Et nos foris videmus quia sunt, et intus quia _bona sunt_: tu autem
ibi vidisti facta, ubi vidisti facienda. Et nos alio tempore moti sumus ad
benefaciendum, posteaquam concepit de Spiritu tuo cor nostrum; priore {280}
autem tempore ad male faciendum movebamur deserentes te: tu vero, Deus une
bone, nunquam cessasti benefacere. Et sunt quædam bona opera nostra ex
munere quidem tuo, sed non sempiterna; post illa nos requieturos in tua
grandi sanctificatione speramus: tu autem bonum nullo indigens bono, semper
quietus es; quoniam tua quies tu ipse es. Et hoc intelligere quis hominum
dabit homini? quis angelus angelo? quis angelus homini? A te petatur, in te
quæratur, ad te pulsetur: [Sidenote: Mat. 7, 8.]sic, sic accipietur, sic
invenietur, sic aperietur. Amen.

       *       *       *       *       *


{281}

AUGUSTINIANI ANNALES,

SIVE

COMPENDIOSA S. AUGUSTINI VITA

CUM SUIS ANNORUM NOTIS.

       *       *       *       *       *

PRÆCIPUA FACTA.

    Ann.
    Ær. vulg.

    354. Augustinus Thagastæ nascitur, Patricio patre, matre Monnica, die
    decima tertia Novembris; et paulo post catechumenis ascribitur.

    370. Sextum decimum ætatis annum agens, studiis intermissis, ex otio in
    luxuriam incidit. Mox Carthagine studens rhetoricæ, libidinosi amoris
    laqueo irretitur.

    371. Patricius moritur, et Augustinus patre orbatus alitur Carthagine
    sumptibus matris et ope Romaniani.

    372. Cum secundum Carthagine annum degeret, filium Adeodatum ex
    concubina suscipit.

    374. In Manichæorum hæresim labitur, et complures ex familiaribus suis
    in eam pellicit: casum ejus deflet Monnica, et reditum sperat.

    376. Aliquandiu Thagastæ grammaticam docet: sed mox redit Carthaginem,
    et ibi rhetoricam profitetur. Cum illi theatrici carminis certamen
    inire placuisset, palmam tulit.

    379. Astrologiæ nimium tribuens, paulatim ab ea avocatur. De Pulchro et
    Apto libros scribit.

    383. Manichæorum errores et imbecillitatem comperit, sed incidit in
    Academicorum dubia. Romam proficiscitur: ibi rhetoricam docet.

    385. Mediolani artem oratoriam profitetur: Ambrosii auditor, ab
    erroribus paulatim resipiscit; at libidinis jugum excutere non ad huc
    valet.

    386. Plurimum proficit ex apostoli Pauli lectione; et tandem coelesti
    voce percussus convertitur. Magisterii onus cum abjecisset, adversus
    Academicos scribit.

    387. Mediolani Baptismum, ministrante Ambrosio, suscipit cum filio suo
    Adeodato. Monnicæ ad Ostia Tiberina obitus.

    388. Augustinus in Africam redit. Adeodatus optimæ indolis et mirabilis
    ingenii puer, morte immatura præripitur.

    389. Augustinus presbyter Hipponensis ordinatur ab episcopo illius
    Ecclesiæ Valerio.

    392. Adversus Manichæos scribit.

    394. Donatistas refellit.

    395. Hipponensis episcopus, Valerii coadjutor, anno exeunte ordinatur.

    396. Valerii Hipponensis episcopi obitus.

    397. Augustinus Confessiones suas scribit. Arianos, de Trinitate
    tractans, refellit.

    398. Concilium Carthaginense IV, in quo adest Augustinus.

    402. Petiliani Donatistæ epistolam confutat.

    405. Cæciliani præsidium implorat adversus Hipponensium Donatistarum
    immanitatem.

    408. De urbis Romæ obsidione scribit.

    411. Collatio Carthagine habita inter episcopos Catholicos et
    Donatistas, in qua Augustinus eminet. Pelagianos errores nascentes
    oppugnat.

    413. Ad scribendum suum opus de Civitate Dei animum appellit.

    417. De gestis Palæstinæ synodi circa Pelagium scribit.

    420. Priscillianistas impugnat.

    424. Semipelagianos confutat.

    426. Heraclium presbyterum sibi successorem designat.

    428. Libros Retractationum scribit.

    429. Epistolis Prosperi et Hilarii respondet.

    430. Vandalis urbem Hipponensem obsidentibus, tertio obsidionis mense
    migravit ad Dominum die vigesima octava mensis Augusti.

       *       *       *       *       *


{282}

SYLLABUS CODICUM

AD QUOS IN EDIT. NOVISSIMA PARISIENSI RECOGNITI SUNT CONFESSIONUM LIBRI,

NECNON VARIANTES LECTIONES.

       *       *       *       *       *

MANUSCRIPTI CODICES.

Confessionum libri prodeunt hic de novo emendati ad veteres codices optimæ
notæ Fossatensem, Thuaneum, Corbeiensem, Germanensem, Benignianum, qui ante
annos 700 vel 800 scripti videntur:

Insuper, ad alios codices inferioris ætatis, aut nobis qui non omnes
propriis oculis exploravimus incompertæ, scilicet ad Theodericensem,
Albinensem, Lyranum, Valinensem, Regium, Vedastinum, Vaticanum, unum e
bibliotheca RR. PP. Prædicatorum Paris. via Jacobæa, ex Sorbonica duos, ex
Victorina tres, ex bibliotheca RR. PP. Augustinianorum majoris conventus
Paris. quatuor:

Denique, ad Variantes Lectiones Lovaniensium cura ex quinque manuscriptis
collectas; necnon ad quatuor manuscriptos Anglicanos, scilicet unum ex
Bodleiana bibliotheca, duos ex Collegio Mertonensi, et unum ex Archiva
Laudina. [Hos, cum parum accurate collati fuerint, denuo contulimus.]

       *       *       *       *       *

EDITI CODICES.

Confessionum Libris emendandis adhibiti sunt editi codices antiquiores et
castigatiores:

    Am. Id est, liber excusus Basileæ per Joannem de Amerbach, anno Domini
    1489.

    Bad. Quem Jodocus Badius per Joannem Parvum Parisiis excudi curavit,
    anno 1502.

    Er. Desiderii Erasmi cura castigatus, et Frobeniano prelo editus
    Basileæ, anno 1529.

    Lov. Liber qui juxta recognitionum Theologorum Lovaniensium, ex
    Plantiniana typographia prodiit Antuerpiæ, anno 1577.

    Arn. Editio quæ D. Antonii Arnaldi doctoris Sorbonici studio ad
    duodecim manuscriptos recognita prodiit Parisiis, anno 1649.

       *       *       *       *       *

Præter editiones modo allatas quibus solum usi fuerant RR. PP. Benedictini,
Editioni recenti Parisiensi accurandæ adhibiti sunt castigatiores libri,
tum veteres tum recentiores:

    Lugd. Editio Lugdunensis, anni 1561.

    Ven. Editio Veneta, anni 1584.

    Somm. Editio H. Sommalii e Societate Jesu. Coloniæ Agrippinæ, anno
    l629.

    Lov. Editio posterior Theologorum Lovaniensium. Antuerpiæ, apud
    Engelbertum Gymnicum, anno 1662.

    Dub. Editio quæ D. Dubois cura prodiit Parisiis ex typis Joannis
    Baptistæ Coignard, anno 1687.

    Benedict. Editio Benedictina, excusa denuo Antuerpiæ, anno 1700.

    Mart. Editio Dom. J. Martin Benedictini e Congregatione S. Mauri,
    recognita ad antiquam editionem Ulimmerii necnon ad duodecim
    manuscriptos. Parisiis, anno 1741.

    Flor. Fr. Archangeli a Præsentatione sacerdotis, professi Carmelitæ
    excalceati, Theologiæ et Scripturæ sanctæ Lectoris, recognita ad multas
    editiones, necnon ad tredecim Etruriæ manuscriptos. Florentiæ, anno
    1757.

    Rond. L. St. Rondet studio collata cum sexdecim manuscriptis, necnon
    cum præcedentibus editionibus. Parisiis, 1776.

       *       *       *       *       *


{283}

LECTIONES VARIANTES.

       *       *       *       *       *

    _Relatis in textum, ex Benedictinorum consilio, nonnullis Variantibus
    Lectionibus quæ illos præterierant, prius ab ipsis usurpatam lectionem
    sub oculos hic ponimus uncis inclusam_ [ ].

    _Si quas lectiones, iis quas in textum receperant, Benedictini, curis
    posterioribus, prætulerunt, lectionem priorem uncis inclusam, (post ed.
    ult. Paris.) exhibuimus; si qua editor ille Paris. editionem
    Benedictinam emendavit, vel nos edit. Parisiensem immutavimus,
    lectionem priorem cum verbis_ ed. B., ed. P., _subjecimus_.

      Ed. Oxon.

  SIGNORUM INTERPRETATIO.

  Cdd. codices.
  Mss. manuscripti.
  Edd. editi.
  Reg. Regius manuscriptus.
  Vatic. Vaticanus manuscriptus.
  Theoderic. Theodericensis ms.

Et sic de cæteris manuscriptis codicibus designandis.

  Codd. Oxonienses.

  A. Cod. Coll. Æn. Nas.
  B. Cod. Coll. Merton. N. 3. 10. Art.
  C. Ejusd. N. 1. 1. Art.
  D. Cod. Biblioth. Bodl. Bod. 185.
  E. Ejusd. Laud. 137.

Ubi vero hi Codices cum textu recepto conveniunt, id notare haud necesse
duximus.

Cæterum hic illic signa illa usitata usurpavimus, =, si ve. omissum sit, +,
si textui additum sit.

       *       *       *       *       *

P. 1. l. 5. resistis.--Somm. Lov. quinque Mss. apud Mart. laudati, necnon
Rond. cum tribus Mss. _superbis_, _Deus_, _resistis_. [bene]

l. 9. et scire.--_et si scire_ ABCD.

l. 11. = te Germ. 2. ap. Mart. ABC. habet D manu post.

2. inferis.--Theoderic. Ms. _ego sum inferi_, non intoleranter. Alii
plerique, _ego jam inferi_, librariorum lapsu, ut videtur. E.--Rond. cum
uno codice: _non enim ego sum in inferis._ _non enim ego sum jam in inf._
ABC _sum jam inferi_ D.

ut quoquam--_ut a quoquam_ 2 Mss. ap. Mart. Lov. ABDE.

dissiparis.--Antiquiores edd. scilicet a Jodoco Badio Ascensio, a Joanne
Amerbachio, et a Desiderio Erasmo, cum tribus Mss. _dispergeris_.

l. 12. tui = _tua_ 3 Mss &c. ap. Mart. ABCDE.

qui.--Ita Somm. Dub. Mart. Rond. [Ed. B. _quæ._ c. ABCE _quo_ D.]

3. amisisti.--Somm. Flor. et Rond. _amittis_.

diximus.--Somm. Rond. cum uno Ms. _dicimus_.

est.--In antiquis edd. Bad. Am. et Er. necnon in uno e Mss. additur,
_miseria_.

4. Sine.--Somm. et Rond. cum novem Mss. necnon duo apud Mart. Mss. _Sine
me._ BE. D manu post.

mortalem.--Ita Mss. ferme omnes, et editio per Antonium Arnaldum doctorem
Sorbonicum adornata, ubi verbum, _nescio_, refertur ad superiorem
sententiam, _unde venerim huc_, qua se Augustinus significat circa animæ
originem fluctuare. At Bad. Am. et Er. habent: _in istam dico mortalem
vitam: mortalem dicam vitam, an mortem vitalem nescio_: quam lectionem
Lovanienses ad trium Mss. fidem sic mutarunt: _in istam dicam mortalem
vitam, an mortem vitalem, nescio_.

quo.--Apud Bad. Am. Er. et Lov. _ex qua et in qua_. Verius porro in Mss. et
in editione Antonii Arn. pro designando utroque parente, _ex quo et in
qua_.

eis.--Ita Somm. Dub. Mart. Rond. cum quatuor Mss. [Ed. B. _quod ex eis
non._ ABCDE.]

5. tibi.--Somm. Lov. Rond. ex aliquot Mss. et 4 Mss. ap. Mart. _quærentem
te, qui de hoc, quod novi, laudari te._

deficiunt.--Lov. _an anni tui_. Abest tamen _an_, a nostris Mss. et ab
aliis plerisque edd.--Insuper, Somm. et Rond. cum sex Mss. 1 ap. Mart., E.
_deficient_.

ult. intelligat.--_intelligit_ 3 Mss. ap. Mart. {284}

6. me.--Lov. et Arn. _Quis mihi commemorat_. Bad. Am. et Er. _Quis mecum
commemorat_. E. Sed vera lectio est quam Mss. ope restituimus, juxta quem
loquendi modum in libro de Magistro, cap. 1, dicit Augustinus: "Duas jam
loquendi causas constituo; aut ut doceamus, aut ut commemoremus vel alios
vel nosmetipsos." [mihi in memoriam revocat; quo sensu apud Aug. c. acc. p.
conjungitur. Erasm.]

purgat.--_purgabat_. Angl. Mss. (ABCD) (E. _purgat_)--Sic etiam Rond. cum
octo Mss.

cum.--Ita in Mss. et recte. Vult nimirum Augustinus posse vel ex eo
probari, quod illa, quæ in infantibus benigne tolerantur, mala sint, quia
in ætate provectioribus tolerari æquo animo non possunt. Mendose ergo
legitur in edd. _Quod licet probes, tamen ferre_.

7. qua me vixisse.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. et Rond. cum decem Mss.
necnon tres apud Mart. Mss. et ACDE. _de qua_ B. et paulo post, _qua vivo_
ABCDE...._qua vixi_. CDE. [Ed. P. _quam me vixisse--quam vivo--quam vixi_
AB.]

si et.--Omittitur, _si et_, in editione Lovaniensi. _sed etsi_ B.

memoria.--Lov. _prensabam memoria_. Bad. Am. Er. et Arn. cum nonnullis Mss.
_pensabam memoria_. ABCDE. 5 Mss. ap. Mart. _præstabam_. Melior visa est
lectio Mss. Corb. Fossat. et aliorum optimæ notæ, qui habent, _præsonabam_.

8. deridens.--Nonnulli e Mss. _diligens eos_. E. _irridens_ ABCD. Paulo
post vero Bad. Am. et Er. _acerbissime infligunt_.

9. approbet.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Flor. et Rond. cum
duobus Mss. [Ed. B. _approbat._ ABCDE.]

aut.--Apud Bad. Am. Er. et Lov. _haud_.

§. 16. l. 2. ordinator.--In editionibus Am. Er. et Lov. legebatur, _tantum
non ordinator_. DE. Erratum: quod emendant edd. Bad. et Arn. et Mss. plures
ac potiores, a quibus abest negatio. vid. sup. not. 13. p. 9.

spectacula.--Lov. _per oculos periculosa micante in spectacula_. E. Alii
edd. _per oculos emicante_.--Tamen cum Lov. concordant Er. Lugd. Ven. et
Sommalius, et 1 MS. ap. Mart. _magis magisque periculose_ ABCD (inserto
tamen in D man. post. _per oculos_ ante _periculose_).

10. stomachi.--Sic reperimus in melioribus Mss. Apud Arn. vero et nonnullos
Mss. _pressus stomacho_. Denique Bad. Am. Er. et Lov. _pressus stomachi
dolore_. E.

sunt.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Flor. et Rond. cum sex Mss. necnon sex
alii Mss. apud Mart. hic et superius, _sint_. CE. _quasi laxata sint loca
peccandi, annon laxata sunt_? AD et ut videtur B.

vult.--Abest, _quod vult_, a Mss. optimis. ABCD (sed in marg. D adscribitur
ante _faciat_).

sanarer.--Somm. Dub. Mart. cum sex Mss. et Rond. cum quatuor aliis, _ut
cito sanarer_. [Mss. _quinque_ citat Mart.; habent autem _et ut_.]

eos.--Ita legit Arn. nec aliter ferunt plerique Mss. sed varia labes huic
loco illata est in edd. e quibus Am. Er. et Lov. sic habent, _et tibi tam
eos_. Bad. porro, _et territa per eos_. E. Alii, particula interposita, _et
terram magis per eos_: quam tamen particulam non ineleganter interdum
subintelligendam relinquit Augustinus.

referrem.--In Ms. Lyrensi, _referretur_.

11. eram.--Mss. frequentes, et ABCD [_quia caro eram_. E. et ed. P.]

terra.--Am. Er. et Lov. _e terra_.

P. 12. l. 1. putantur.--_putabantur_ 5 Mss. ap. Mart. et Somm. D man. post.

difficultas.--Ita Mss. præstantiores. At Lov. et Arn. _difficulter_,
_difficultas_.--Somm. Mart. cum quinque Mss. et Rond. cum tribus aliis:
_difficulter_. _Difficultas_. Ulim. et ABCD _difficultas omnino,
difficultas_. E _difficultas omnino ediscendæ_.

13. possem.--Mss. aliquot cum Arn. _et quia non esset nisi_. DE. _quæ non
esset_ ABC. Alii nonnulli _et quæ non nosset nisi_.

a te.--Rond. cum septem Mss. _rece seramus a te_. E.

§. 24. pen. sed quæ et in rebus. = _quæ_ 6 Mss. ap. Mart. ABCD. = _et_
quoque E.

14. putarentur.--Apud. Lov. _ne flagitia putarentur_. Non integre.

§. 26. l. 23. appellare _ad_ aliquem 3 Mss. ap. Mart. ABCDE.

§. 27. l. 4. _decoris_ pro _dedecoris_ 5 Mss. ap. Mart.

15. eruis.--Am. Er. et Lov. _Et non eruis_. E. Sed melius longe Bad. Arn.
et Mss. præcipui, _Et nunc eruis_.

Nam.--Mss. tres Angl. _Nam ivi_. ABCD. 4 Mss. ap. Mart. longe _eram_.

tenebroso.--Apud Lov. additur, _cesseram_. Am. et Er. _recesseram_. In Ms.
Alb. habetur, _in affectu eram tenebroso_. Apud Bad. vero. Arn. et cæteros
fere omnes Mss. generalior effertur sententia absque addito, ut
intelligamus longe a Deo esse illos qui sunt in affectu tenebroso.

16. alteri.--Rond. cum quatuor Mss. hic interponit _non_. BC.

hominibus.--Lov. _inter homines_ D sup. ras. _inter homines hominibus_ ABC.
Patet legendum esse cum Mss. _inter hominibus_ K. 1^{ma}. man.; vel sine
aspiratione, _inter omines_: quod Augustinus in exemplum affert locutionis
incongruæ et cavendæ.

vanæ Rond. cum octo Mss. quibus accedunt duo Mss. laudati a Mart. E.
[_vana_ ed. P. c. ABCD] mox _deprehenderam_ 4 Mss. {285} ap. Mart. et
_succedentibus hæc ipsa omnino_ 7 Mss. ap. Mart. Mor. ABCDE.

vivebam.--Sic Mss. cum edd. plerisque, ubi Lov. c. 5 Mss. ap. Mart. habet,
_et jam tunc videbam_--Somm. et Rond. cum quatuor Mss. _et jam tunc
vivebam_. E. _etiam tunc et vivebam_ ABCD.

17. cæteris.--Bad. Am. Er. et Lov. _cæteras. meas atque cæteras_ E.
Castigatum est ex Arn. et Mss. _cæteris_. Quippe hoc loco fatetur
Augustinus se in eo peccasse, quod voluptates, sublimitates, veritates, non
in Deo; sed in seipso et creaturis aliis quæreret.

18. colligens.--Tres Mss. Angl. _colligas_. ABCD.

inferis.--Lov. cum antiquioribus edd. _satiari in inferis_. Expunximus,
_in_, juxta Mss. et Arn.

luminosus.--In libris editis ab Henrico Sommalio Societatis Jesu, et a
Thoma Blasio, legitur: _limosus limes_. In codice Corb. _liminosus_.
Utrobique corrupte: illic enim deflet Augutstinus quod sese intra honestæ
amicitiæ limites haud continuerit; adeoque legendum cum Mss. et aliis edd.
_luminosus limes_.

Obsurdueram.--In Lov. Somm. et Blas. _Obsordueram_. DE. Substituimus
_obsurdueram_ aliorum codicum auctoritate, necnon exigente vocabulo,
_stridore_, quod ad aures refertur.

19. modularetur. sic Mss. primæ notæ, et prope omnes; quam lectionem parum
abfuit ut præeligeremus. ABCDE. [_moderaretur_ ed. P.]

nostræ.--In Mss. optimis. [_mortalitatis nostræ._ ABCDE. c. ed. P.]

libidinis.--Lov. Somm. et Blas. _accepit in me luxuria sceptrum, e totas
manus ei dedi vesania libidinis._ In aliis plerisque codicibus habetur in
recto, _vesania_; et abest vox, _luxuria_.

20. l. 10. de quam profundo.--_de quo_ 5 Mss. ap. Mart. ABCD.

meum.--Somm. et Rond. _quis enim hominum non extollebat laudibus tunc
patrem meum? tunc hominum_ ABD.

inclinatæ.--Ms. Lyrensis: _perversus atque inclinatus_. mox _voluptatis_
ABCD.

21. l. 8. quanto magis turpes = _magis_ ABCD.

22. justitiæ.--Mss. frequentiores: _nisi penuria et fastidio justitiæ_.
ABCDE.

l. 15. malitia. Foeda erat. _foederata_ 5 Mss. ap. Mart.

dedecore.--Somm. et Rond. _de decore_, duabus vocibus. Tres Mss. apud Mart.
_non decus aliquod, sed dedecus appetens_.

23. et.--Somm. et Rond. hic addunt, _opibus_. E.

ego.--Somm. Dub. Mart. Rond. _ergo_. Alii edd. _quid ergo eo_.

erat.--Er. Lugd. Lov. Somm. Dub. Mart. Rond. _erant_.

iniquitatem.--Lov. _sola iniquitate_. DE. At alii cdd. melius, _solam
iniquitatem_.

fruens.--Angl. duo _furens_. [E. _tantum_] Alii, _fruens_.

ibi.--In Mss. quatuor et Arn. _mihi_.

24. a quo?--Somm. Lov. Flor. Rond. om. _potest_. [_a quo potest_? ABCDE. c.
ed. P.]

sua.--Ita in Mss. et antiquioribus edd. cum in Lov. et Arn. legatur, _opera
tua malis inimica sunt_. E. Contra mentem Augustini, qui, nisi fallimur,
probare intendit nihil Dei innocentiæ derogari poena malis irrogata; quia
si quid patiuntur nocumenti, totum in ipsa eorum opera refundi debet.

§. 14. l. 4. etiam sic te imitando = _te_ ABCD.

25. reorum. sic Codices plerique, cum Ulim. et E. Maluimus, uti pauciores
habent, _consortium reorum_. ABCD. Hoc enim verbo S. Augustinus peccati
illius sui gravitatem amplificat, sicuti deinceps facit, se et _consciorum
animorum confricatione_ accensum, et _consortio simul peccantium_
delectatum fuisse accusans. [_reorum_ ed. P.]

26. occurrit.--Er. Lugd. Lov. Somm. et Rond. _occurrerit_.

27. amabam.--Lov. et 4 Mss. ap. Mart. _et amari amabam_; moxque, _amans
amari_. At Bad. Am. Er. Arn. et Ulim. cum Mss. pro, _amari_, habent,
_amare_, utroque loco, et melius.

l. 4. _quid_ pro _quod_ ABCDE.

libidinis.--Am. Er. et Lov. _de tartarea libidine_. At Bad. Arn. et Mss.
_de tartaro libidinis_.

28. insania.--Septem Mss. _mirabilis insania._ E.

actori.--Am. Er. et Lov. _auctori._ ABD. _auditori_ C.

dolores.--Theologi Lovanienses legunt: _lacrymæ ergo amantur et dolores_.
Abest vox, _lacrymæ_, a Mss. et edd. plerisque. _lacrymæ_ loco _lacrymatur_
habet E. _lacryma_ D. _lacrymat_ AB.

æstus.--Rond. ex tribus Mss. et totidem ap. Mart. _in æstus._

§ 3. l. 9. amentur--_amantur_ ABCD.

l. 13. congaudebam.--_bat_ ABCD. sed puncto forsan notatur, et mox
_contristabatur_.

antep. lateque--_alteque_ 5 Mss. ap. Mart. ABCDE.

gererent.--Er. Lugd. Lov. Somm. Mart. cum 1 Ms. Rond. _gererentur._

dolor.--Bad. Am. Er. et Lov. _delectatur cor_, cum 5 Mss. ap. Mart. Nostram
vero lectionem præferunt Mss. et Arn.

29. §. 5. l. 2. sacrilegam curiositatem _sacrilega curiositate_ ABCDE.
{286}

scævum.--Sic juxta vetustos cdd. scribendum hic, _scævum_, id est,
sinistrum: non, _sævum_, uti scribitur apud Er. et Lov.

30. §. 7. l. 4. _quendam Ciceronis_ minus recte ex edit. Lips. pro _quendam
cujusdam Ciceronis_ quod habent ABCDE. cum ed. P.

l. 11. surgeret _jam_ coeperam ABCDE.

31. refrangebat.--Sic Mss. prope omnes cum Bad. neque secus Am. et Er. nisi
quod scribunt, _refringebat_. At Lov. et Arn. habent, _et hoc solo in me
tanta flagrantia refrigebat_.

præbiberat.--Er. Lugd. Ven. Lov. Flor. et sex Mss. apud Mart. _pie
biberat_. ABCDE.

§. 9. l. 2. ut viderem--_et videre_, 4 Mss. ap. Mart. et ABCD.

nomina.--Lov. _Hæc enim omnia non. hæc omnia_ E.

sono.--Quatuor Mss. _tenui sono_. ABCD (sed in D sup. emendatur _sono
tenus_) E. Alii _tenus sono_.

§. 10. l. 1. = _et_ ABCDE.

32. l. 1. et cæterum = _et_ ABCDE.

33. habes.--Er. _abes_. B.

34. pulmenta.--Sic Mss. cum Bad. Am. Arn. ubi Er. et Lov. _elementa_. Angl.
quatuor, _bulmenta_. [minus recte, habent enim omnes _pulmenta_.]

illam.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. c. 2 Mss. Flor. et Rond. _in
illam_. ABCE. D man. 2^{da}.

illum.--Er. Ven. _illam_. et 3 Mss. ap. Mart. D man. 2^{da}.

35. l. 3. quibus rerum ignarus.--_rebus_ ABCDE. 5 Mss. ap. Mart. Ulim. et
Arn.

Scriptura.--Sic Mss. Angl.--Sic etiam editio Am. duo Mss. Flor. necnon
editio Florentina. 3 Mss. ap. Mart. [_et si recte in Scripturis
diceremur_.]

rectissima.--Quatuor Mss. _lectissima_. AC. D 1^{ma}. man.

l. ult. juste--_juxta_ 2 Mss. ap. Mart.

36. l. 1. Numquid.--_Et numq._ ABCD.

l. 8. his--_hic_ ABCDE.

præcepit.--Apud Lov. additur, _Deus_. D. man. 2^{da}. Lips. Sed ea vox
abest a Mss. et plerisque edd. quia quæ hic laudatur Justitia, non est alia
ab ipso Deo, qui præcepit.

37. l. 4. = _est_ ABCDE.

38. l. 3. Tu + _Domine_ derelinqueris ABCD.

l. 4. quia--_qui_ ABCDE et Germ. 1 ap. Mart.

42. l. 1. videretur _videbatur_ ABCD.

concederet.--In editis Bad. Am. Er. et Lov. _me secum crederet_. Sed
legendum cum Mss. potioribus, _me concederet_; vel cum Arn. _me secum
concederet_.--Editio Florentina censet omnino legendum, _me secum
crederet_: quod probare nititur auctoritate tum edd. supra memoratarum, tum
Sommalii, tum undecim Mss. Etruriæ: cujus tamen rationibus non convincimur.
_Ut vivere me secum crederet et haberet_ (_habere_ E) _mecum_ ABCDE. et 5
Mss. melioris notæ ap. Mart.

44. fieri.--Er. Lugd. Ven. Lov. Flor. et Rond. _fieri enim_. E.

45. carmina.--Bad. Am. Er. et Lov. _certamina_.

46. §. 3. l. 6. = _me_ ABCDE _sinerem_ E.

castitate.--Bad. Am. et Er. substituunt, _charitate_.

47. planos.--In quibusdam editionibus, _planetarios_. Ita in ipsa editione
Lovaniensium per typographorum oscitantiam; quandoquidem in suis
Castigationibus aiunt rectius videri sibi legendum, _planos_, id est
impostores, quo nomine appellatos olim fuisse Mathematicos palam est. Hoc
porro nomen alias adhibet Augustinus, ut libro tertio contra Academicos,
cap. 15.

48. l. 1. medicæ artis.--_medicinæ_ ABCDE. 4 Mss. ap. Mart.

proconsule.--Er. Lugd. Ven. Benedict. _pro consule_, duobus verbis. Lov.
_proconsul e manu sua_. ACD. _proconsul manu_ G. 2. ap. Mart. E.

l. 13. illam.--_illa_ ABCDE et 6 Mss. ap. Mart.

intelligere.--Sic legendum cum Mss. Angl. ABCDE.--Quibus suffragantur sex
Mss. Flor. necnon Mart. cum tribus Mss. et Rond. cum quatuor aliis Mss.
[_potuisset intelligere_.]

sustentas.--Lov. et Rond. _sustentes_.

paginis.--Apud Am. Er. et Lov. _de Paganis_; quibus perperam suffragantur
aliquot Mss. E.

castus.--Mart. cum tribus Mss. melioris notæ [_cautus_ ABCDE c. ed. Par.]

49. cocta.--2 Mss. ap. Mart. et Lov. E. Mss. plures _coacta_, et melius
nostra opinione dicitur _coacta_, id est coagmentata amicitia, quam
_cocta_. licet hanc vocem Lovanienses prætulerint.--Quinque Mss. apud Mart.
citati et D man. 2^{da}. habent, _coacto fervore_ [_coacta_ ABCD c. Ed.
Par.] mox = _ego_ ABCDE.

convertis.--In Editis Am. Er. et Lov. _Simulque convertens_. Paulo post,
apud Lov. legere est, _super omnes civitates_; pro, _suavitates_.

suavi.--Er. Lugd. Ven. Lov. _suavis_. E.

50. §. 9. l. 4. expetebant--_spectabant_ ABC. _expectabant_ G. 1. DE. _sp.
enim_ ABE. = _mihi_ ABCDE et pro _quia, quod_ ABCDE. G. 2. ap. Mart. _quæ_
G. 1. _quando_ 4 Mss. ap. Mart.

51. l. 3. = _tunc_ ABCDE.

l. 7. tunc--_nunc_ AC. D man. 1^{ore}. _non_ B.

l. 8. _Sic enim ego eram_ ABD. _ego enim_ E. {287}

ibi.--Am. Er. Lov. et Somm. _An hoc tibi_. D. man. 2^{da}, ut videtur.

52. conscissam.--Quinque Mss. _concisam_, et ABCDE.

Ad te.--Ita magno consensu Mss. paucis exceptis qui habent, vel _a te_ vel
cum edd. _miseriæ quæ a te_. D man. 2^{da}, _quæ ad te_.

53. §. 14. l. 3. ex ejus corpore--_ex eis_ ABC. D man. 1^{ore}.

antep. quo fugit--_a quo_ ABCD.

et non.--Sequimur Mss. In edd. porro sublata negatione legitur, _etenim
omnia senescunt_.

54. sint.--Mss. tres: _Eunt enim quo? ut non sint._

§. 16. pen. descendunt--_discedunt_ 3 Mss. ap. Mart.

§. 17. l. 3. hæ--_hæc_ ABCD.

55. ubi est.--In codice Sorbonico, et 2 Mss. ap. Mart. _Ecce ibi est, ubi
sapit veritas._

eam--Lov. Arn. Mart. cum quinque Mss. necnon Rond. cum quatuor Mss. _ut
sanet eam_. [e Vulg.] D man. 2^{da}.

l. 7 ab inf. illi alter--_ille_ ABCDE, 2 G. et Ulim. ap. Mart. _ille et
alter_ 2 Mss. ap. Mart.

56. descensum.--Benignianus codex optimæ notæ, _discessum_.

l. 5 ab inf. corporibus--_corporalibus_ ABCD.

57. Hierium.--Sic scribitur in editione Lov. et in Mss. plerisque. At in
Bad. Am. Er. Arn. et quatuor Mss. _Icherium_.

l. 5 ab inf. meæ--_suæ_ AB. C man. post. D. et 6 Mss. ap. Mart.

dictor.--In edd., E et 6 Mss. ap. Mart. _doctor_. In duobus Mss. Lov.
_dictator_: corrupte scilicet pro, _dictor_; quam vocem nostrorum codicum
auctoritate restituere visum est.

58. meæ.--Arn. cum editione Moreti, an. 1650 sic habet: _animo versabam et
ostentationem contemplationis meæ_. Mss. sex: _modos contempl._

vitæ.--Mss. Angl. cum nostris habent: _divisione irrationabilis_ (ABCD)
_vitæ_; sive, _irrationalis_. E. Apud Lov. _rationalis_; mendose, ut patet.

mentem.--Mss. quinque non deterioris notæ et ABCDE habent _sine ullo sensu
mentem_, pro, _sine ullo sexu_.

59. §. 25. antep. accepimus--_accipimus_ ABD et 3 Mss. ap. Mart.

60. confitebar.--Edd. _pene errare confitebar_, manifesto lapsu. ABCDE.
_plane_ 1 Ms. ap. Mart.

61. acumen.--In antiquioribus editionibus, _discendi_. Lov. et Arn.
_disputandi_. At in Mss. pluribus, _dispiciendi acumen_, quæ germana lectio
visa est.

cupiditates.--Lov. cum antiquioribus editionibus, _meretricias
cupiditates_. At Mss. cum Arn. _meretrices_: quod vocabulum usurpavit
Augustinus ab eo loco Evangelii, ad quem alludit.

62. timebimus.--Somm. Ulim. Lov. Arn. Moret. Mart. cum septem Mss. necnon
Rond. cum tredecim Mss. ABCDE [_timemus_ ed. P.]

64. vexarentur.--Ita codices plerique, et elegantius videtur quam si rupto
periodi nexu nova incipiat sententia hoc modo: _In te offenderunt injusti
ut juste vexarentur_, uti habent nonnulli Mss. cum Arn. _ut et_ &c. ABCD.
_offenderent--et_ E.

suam.--Substituimus, _suam_ ex Mss. melioris notæ, loco _tuam_, quod in
codicibus vulgatis, et in Mss. nonnullis reperitur.

§. 3. l. 4. suaviloquentiæ--_suavis eloq._ ABCD.

l. 5. quam ego + _jam_ ABCD.

65. tibi.--Arn. et Mss. duo, _occidant se tibi_; moxque, _trucident_. Alii
plerique codices comprobant alteram lectionem, quæ paululum obscura est
propter distantiam particulæ negantis referendæ etiam ad verba, _occidunt_,
et _trucidant_.

66. quæ.--Somm. Dub. Mart. c. 1 Ms. et Rond. Lips. _qui._ E.

§. 6. pen. ad illas rationes--exploratas. _ad illa ratio_ B. _explorata_
ABC. _ad illas rationales_ ACD man. 1^{ore}.

§. 7. l. 5. sicut Deum--_sicut Te_ ABCD man. 1^{ore}.

67. hoc.--Er. Lugd. Ven. Lov. Flor. _ad hæc. adhuc_ ABC _hoc_ sup. lin. D.

§. 8. l. 7. existimari se. _se_ (_sese_ C.) _æstimari_ ABCD _æstimari se_
Mart. cum 2 G. et Arn.

tam.--Arn. et Moret. D man. post. _falsa tam_ ABD man. 1^{ore}. Mart. (c. 5
Mss. et Ulim.) Rond. _falsata_ C. Rhythmus "non solum ignorata, sed etiam
falsata" Aug. sapit [_falsa tam vesana superbiæ_. ed. P.]

69. eoque.--Er. Lugd. Ven. Lov. _eo quoque_. ABCD.

antep. quas--_quos_ ABCD 4 Mss. ap. Mart. Ulim. Mor.

70. quod.--Rond. _quo_ ABCD. 1 Ms. ap. Mart. Mor.

modis.--Ulim. Somm. Arn. Mor. Mart. cum sex Mss. et Rond. cum undecim Mss.
_miris et occultis modis_. E. et D. sup. lin.

est.--Er. Lugd. Ven. Lov. Dub. Mart. Flor. et Rond. _sit_.

71. nolui.--Codex Sorb. _meos esse volui_. Consentit Gallica versio Arn.
sed alii cdd. etiam Arn. in Latino textu, habent _nolui_. Et reipsa cum in
schola rhetoris studeret Augustinus, fuit longe sedatior, ut ait supra,
lib. iii. c. 3.

diligebant.--Somm. Dub. Arn. Mart. (c. 5 Mss.) Mor. et Rond. _diligent_ A
[_diligunt_, BCDE c. ed. P.] {288}

72. non mansit. Sic Mss. magno consensu. E. Verior forsitan lectio est, qua
filium mater significatur suis fletibus ac precibus prosecuta. = _non_ ABCD
et 3 Mss. ap. Mart. et Arn. [_remansit_ ed. Par.]

me faceres.--ita Mss. et Arn. ABCDE. [_ut in me_ ed. Par.]

ista.--Lugd. Ven. Lov. Somm. Mart. c. 4 Mss. Arn. Mor. Flor. Rond.
_contemnentes ista_.

Evæ.--Sic restituimus ex veterrimo codice Corb. et 2 Mss. ap. Mart., nam
peccatum est in aliis plerisque Mss. qui habent, _arguebatur in ea
reliquiarum Evæ_. BCDE. Quos sequuntur Bad. Am. et Er. _reliquum_ A. Alii
vero dum locum emaculatum cupiunt, substituunt, _rea_, pro, _in ea_, Mss.
certe refragantibus. Nihil dubii est quin primum vitiatus fuerit locus ab
iis quibus insolens et ignota erat vox, _reliquiarium_. In qua librarii
rursum peccarunt libro 1 Quæstionum in Genesim, quæstione 148, ubi codices
veriores præferunt, "enutrire vestrum reliquiarium," juxta LXX. [Greek:
kataleipsin], non, _reliquias_, aut, _reliquiarum_, ut alii.--Præterea,
codici Corbeiensi suffragantur duo manuscripti Florentini optimæ notæ.

§. 16. l. 2. ibam + _jam_ ad inferos ABCDE Mart. cum 5 Mss. et Ulim. Arn.
Mor. &c.

sua.--Sic legendum cum Mss. cum Bad. et Arn. non ut Am. Er. et Lov. _in
carne_; tametsi hoc habeat locus Apostoli ad quem alludit Augustinus. Nam
hic dicere maluit, _nec solverat ille in cruce_; quia sui recordabatur
erroris quo antea cum Manichæis non crucem, sed carnem Christi negaverat.

73. l. 9. recuperarem--_reciperem_ ABCD. = _mei_ ABCD.

§. 17. l. 7. bis in die--_bis die_ ABCDE.

l. 12. mutabile ABC. quod tamen glossam sapit. E. sed fors. sup. ras. et 2
Mss. ap. Mart. [_nutabile_ D. c. ed. P.]

amabam.--Ita 3 edd. vetusti ap. Mart. ubi Lovanienses habent, _peccavi
tibi_; _sed excusare me amabam_.--Somm. Mart. et Rond. _peccabam_. _me
amabam_ habent ABCDE.

in me.--Lov. Mor. et antiquæ editiones, (cum 3 Mss. ap. Mart. E et A. sup.
lin. _in_ in orat. serie) _te a me_. Melius vero Mss. et Arn. _te in me_,
juxta Manichæorum errorem, qui Dei portionem in homine cum natura mali
depugnare credebant.

75. l. 1. maligna.--_mala_ AC G. 1. ap. Mart. _mea_ B.

eorum.--Alludit ad versiculum 4 Psal. 140, et sequitur hic et alias
lectionem quamdam LXX, quæ habet, [Greek: sunduasô] _combinabo_: quapropter
scribimus cum antiquioribus codicibus _combinabam_, E in textu, corr. in
marg. pro quo in aliis est, _convivebam_, aut, _combibebam convivabar_,
_communicabam_. ACD. _cabo_. B. _combinabar_ Moret.

76. diffunderetur abs te--cdd. Regiomont. Bertin. 2 edit. Ulim. Bad. Arn.
Lov. Er. ABCD ed. Par.]

77. reprehenderant.--Mart. cum 1 Ms. et Rond. _reprehendebant_.

79. §. 23. l. 4. per eosdem ipsos--_eos ipsos_ ABC 2 Germ. ap. Mart. qui
habent _Manichæis_.

nesciens.--Sic Mss. Angl. cum nostris. At Am. Er. Lov. _et nescivi_. Somm.
Blas. Mor. et 2 Mss. ap. Mart. _et nesciebam_.

80. excipiendum.--Lov. _decipiendum_.

occidebar spiritaliter. Itaque. Somm. et Rond. ABCDE. [_occidebar.
Spiritaliter itaque--expositis_ ed. Par.]

§. 25. l. 7. multa probabiliora--_multo_ ACDE 3 Mss. ap. Mart. et Mor.

83. densiores.--In codice Alb. additur, _fundere_.

Ambrosium.--Ita potiores Mss. At edd. _currerem, et in Ambrosii_. ABCDE et
G. 2. ap. Mart.

periculo.--Er. Lugd. Ven. et Lov. _acriore periculo_.

mirarer.--Sic potiores Mss. et Am. Er. Arn. At Bad. et Lov. et 4 Mss. ap.
Mart. _miraretur_.

pocillum.--Am. et Er. _potillum_.

84. tepidissimo. E. _quod ... aquatissimum ... tepidissimum_ Somm. Arn.
Dub. Flor. et Rond. B. _quod jam non solum aquatissimo_. ACD. 4 Mss. ap.
Mart. et Blas.

l. 7. = _se_ ABCDE.

prædicationem.--Lov. Somm. Blas. et 5 Mss. ap. Mart. habent: _in ejus
prædicatione_. CE.

85. l. 18. disceptare--_dissertare_ ABCDE.

86. dicere.--sic omnes fere Mss. D. Lips. (altera tamen lectione subjecta)
[_discere_ 2 Mss. ap. Mart. et edd. ABCE. ed. Par.]

pulsans.--Sic legendum cum Mss. et Somm. Arn. non quemadmodum Lov. et editi
cæteri habent, _pulsansque_.

Ecclesia.--Post vocem, _Ecclesia_, additur in edd. et E. _tua_, quæ vox
abest a Mss.

87. l. 2. viderem--_videram_ ABCD.

l. 3. sint--_sunt_ ABCD.

88. viderem.--Mart. cum 1 Ms. _videram_. ABCD.

l. ult. inconcusse--_inconcussa_ Somm. Arn. Mor. Mart. c. 3 Mss.

90. l. 5. ab inf. quo--_quod_ ABCDE.

91. l. 3. = _illud_ ABCDE.

92. voluptate.--Tres Mss. Angl. _cum mira voluptate_. ABCDE.

93. esset.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. E _obvius esset_. E. Somm. et Rond.
_per viam obvius esset. pervium esset_ ABCD.

l. 5. mea--_ea_ ABCE _eo_ D [male]. {289}

§. 11. l. 3. ortus erat. _erat_ ortus ABCD. _eram ortus_ E Lips.

l. 7. Magnam. _magnæ_ ABCD et 1 Ms. ap. Mart.

92. l. 17. = _jam_ ABCDE.

l. 22. visum contemnere. _visu_ ABCD. 4 Mss. ap. Mart. Som.

94. §. 14. l. ult. judici. _judiciis_ ABCD. (E. manu 1^ma. _judicibus_ e
corr.) 6 Mss. ap. Mart.

§. 15. pen. tandem [Symbol: Dagger] _jam_ ille ABCDE. 7 Mss. ap. Mart. Arn.
Moret.

95. ter.--Bad. Am. Er. Blas. _Et ibi_. Lov. Somm. Mor. et 4 Mss. ap. Mart.
_Et inter hæc_. At Mss. plures potioresque cum Arn. habent, _Et ter jam
assertion_. Prætulimus; nam Alypius tertium functus assessoris munere
dicitur etiam postea lib. 8. c. 6. "Mecum erat Alypius," inquit Augustinus,
"otiosus ab opere jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans
quibus iterum consilia venderet."

Italicianarum.--Apud Lov. Arn. Mor. 5 Mss. ap. Mart. et BC _Italicarum_. At
in vetustis edd. _Italicianarum_, uti scribitur etiam in Notitia dignitatum
Imperii, et ab iis qui de Comite largitionibus in Italia faciendis præfecto
agunt. sic ADE.

aversabamur.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Arn. Dub. Mart. c. 3 Mss. Flor.
et Rond. [Ed. B. _adversabamur_.]

97. l. 10. quærimus, sumimus,--_quæremus_, _sumemus_ ABCD. et E manu post.
_sumemus comparabimus_.

horis.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Flor. et Rond. _antemeridianas horas_.

vita misera. ABCD. [vita _hæc_ misera E. cum ed. P.]

_ac_ non. ABCDE. et 4 Mss. ap. Mart. [_an_ non ed. Par.]

98. cantans.--Arn. Flor. et sex Mss. apud Mart. ABCDE. [_causans._ ed.
Par.] et paulo post, Somm. Rond. et tres Mss. apud Mart. Mor. et Lov. ad
marg. _desideraveramus_, pro _desideraremus_.

99. deligatus.--Lov. Blas. cum aliquot Mss. _delicatus_. E sup. ras. Somm.
Arn. _delectatus_. Stant vero pro nostra lectione melioris notæ Mss. ABCD.

§. 22. l. 18. incidit.--_incidet_ ABCD.

100. l. 5. demonstrabas. ABCDE Mart. c. 4 Mss. Arn. et Mor. [_demonstrares_
ed. P.]

101. formabamus.--In antiquioribus editionibus et nonnullis Mss.
_firmabamus_. Flor. _pene firmaveramus_.

gemitus.--Codex Alb. et antiquiores edd. _Inde ad suspiria et gemitus
convertebamur, et gressus_ E. _regressus_ Mart. c. 2 Mss.

avulsa.--_evulsa_ ABC.

ereptura. ABCDE. [ed. P. _raptura_] mox _ablatura_ ABCDE.

102. l. 8. quod ista ipsa, foeda tamen. _quod tanta ipsa, foeda_ (_foeda
ipsa_ 2 Mss.) _tamen_ 5 Mss. ap. Mart.

feram.--In Lyrensi codice, _et ego ibi liberabo_.

103. cogitabam.--Bad. Am. et Er. _non tamen te cogitabam_.

104. illos deceptos deceptores et loquaces mutos. ABCD. _et deceptores_. E.
[_deceptos illos et deceptores_ ed. P.] Am. Er. _loquaces mutos, et_ (=
_et_ Ulim.) _ob hoc mutos, quoniam_.

105. noluisses.--Legitur, _voluisses_, apud Bad. Am. Er. Somm. et Blas. et
5 Mss. ap. Mart. E.

explicatam ABCDE et G. l. ap. Mart. [_explicitam_ ed. p.]

106. liquidam.--Sic Mss. Angl. [ABCD] et nostri prope omnes. Germ. l. ap.
Mart. Et paulo post, _non alium quam me_.--Hanc eamdem habent lectionem
Arn. Mart. Flor. et Rond. cum aliquot aliis Mss. [_eam liquide cernere_...
(sic E) _non aliud quam me_ (E).]

factus esset.--Omittitur, _bonus_, in Mss. Benign. Theoderic. et aliquot
aliis. ABCD [_bonus_ ed. P.]

107. ubi. ABCDE cum ed. Ben. _unde_ Som. Arn. Mor. Mart. [cum 3 Mss. neque
tamen antiquiss.] [_unde_ ed. P.]

alia ABCD [_animalia_ E. c. ed. P.]

tuam.--Quatuor Mss. _creaturarum tuarum_. mox _quæ_ + _re vera_ corpora
erant ABCD et Mart. c. 6 Mss. Arn. Mor. [_quæ vera corpora_ ed. P.]

l. 7. ab inf. per immensa = _spatia_ ABCDE. [_spatia_ ed. P.]

108. ea.--Ita Mss. cum Bad. et Arn. At Am. Er. Lov. et 3 Mss. ap. Mart.
mutata interpunctione habent: _Aut unde fecit ea? Materies aliqua mala
erat._ mox _totum_ ABCD. [_totam_ E. c. ed. P.] et _omnipotens_ ABCDE
[_omnia potens_ ed. P.]

fabricaretur.--Er. Lugd. Ven. Somm. et Rond. _fabricaret_.

fluitans.--Bad. Am. Er. Lov. _fluctuans_. 4 Mss. ap. Mart. et E.

109. illam.--Sic in Mss. et ABCDE. Lips. [_ullam_ ed. P.]

quod.--Sic ex Mss. Angl. et Mart. c. 7 Mss. Ulim. Lov. Arn. [_dicebat_,
_quantum valeret_.]

sui.--In edd. plerisque: _et collatione flagrabant in eas nugas igne cordis
sui_. E. _flagitabant meas_ A _in eas_ BCD. Castigavit Arn. _flabant
ignem_: nos ex Mss. restituimus _flatabant_; quo in verbo, quia minime
familiare erat, lapsi sunt librarii et locum corruperunt. Id porro usurpat
Arnobius adversus Gentes, lib. 2, circa medium: "Quid mimulos, histriones,
cantores tuba, tibia, calamoque flatantes?"

Firminum.--Er. Lugd. Ven. Somm. et Rond. _de eodem Firmino_. {290}

110. pronuntiarem.--Mart. cum 3 Mss. Arn. Mor. _prænuntiarem_.

colligi.--Sic legendum juxta Mss. Angl. ABCD et 2 Germ. ap. Mart.
[_dicerem? Inde certissime collegi ea quæ vera._ (sic E.)]

aditu.--Bad. Am. Er. cum 5 Mss. et 1 ap. Mart. _auditu_.

at eadem.--Somm. Arn. Mor. Mart. cum 5 Mss. _ad_ AD _aut_ BCE. _aut si_ 1
Ms. ap. Mart. _diceret si eadem_. Er. Lugd. Lov. et Ven. [_etiamsi_ ed. P.]

111. l. 2. aut quid ABCDE [_ut quid_ ed. P.] atque Scripturis ABCDE [_in
Script._ ed. P.]

recipiebant.--Codex Benign. _rapiebant_.

112. §. 12. pen. meorum ABCDE [om. ed. P.]

l. ult. Verbum Deus. ABCD. [_Verbum Dei Deus_ ed. P.]

115. lucem--Hic in edd. additur, _Domini_, qua voce carent Mss.

116. conspicitur.--Mss. magno consensu ferunt, _conspiciuntur_.

§. 18. l. 4. quid ABCDE [_quod_ ed. P.]

117. extra.--Legebatur in Lov. et antiquioribus editionibus, et 4 Mss. ap.
Mart. _quia extra te non est aliquid_, C. At Arn. expunxit, _te_, quæ vox
abest a potioribus Mss. et abesse debet, cum sensus sit, nihil esse extra
universam creaturam, quod ad perturbandum ordinem a Deo constitutum
irrumpat.

ista.--Sic Mss. melioris notæ cum Arn. ubi Somm. Mor. et 3 Mss. ap. Mart.
habent _ut dicerem non esse nisi ista_: cæteri porro edd. Ulim. et 1 Ms.
ap. Mart. _ut dicerem non esse ista_.

118. §. 22. l. 1. Et sensi expertus ABCDE. [_et expertus sum_ ed. P.]

infima.--Sic Bad. Am. Ulim. et Er. sicque Mss. Angl. et plures e nostris
Mss. et 4 ap. Mart. At Arn. et Mss. aliquot, _detortæ in infimam_, Supple,
_substantiam_. Lov. _detortam in infimam_. [_detortæ in infimam voluntatis
perversitatem_.] _projicientis in intima_ ABCDE.

instabam--Am. et Er. cum Mss. quatuor, et ABCD [_stabam_ E. c. ed. Par.]
mox _diripiebar_ ABCDE 3 Mss. ap. Mart. Ulim. Arn. Mor. [_derip._ ed. P.]

119. l. 2. _nuntiaret_ ABCDE et om. _et_ ante _quousque_ ABCD.
[_adnuntiaret et_ ed. P.]

pervenit.--Egregium huncce locum reparant codices Mss. Nam in vulgatis
corrupte legebatur: _et perveniret_, E.

lin. ead. _certa_ ABCDE et Mart. c. 2 Germ. [_certo_ ed. P.]

evalui.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. Flor. _valui_ ADE. C man. 1^{ore}.

120. animum.--Er. Lugd. Ven. Rond. _animam_. E.

122. coepi.--Dub. Mart. et Rond. _cepi_.

123. curia.--In editis, _cura_, ABCDE et 4 Mss. ap. Mart. At in Ms. Benign.
longe melius, _curia coelestis Imperatoris_.

125. tua.--Bad. Am. Er. cum codice Alb. _delectatione tua_ E.

l. 6. _audiunt_ ABCDE. et aliquot edd. [_audient_ Mart. c. 3 Mss. Arn. Mor.
ed. P.]

126. quod.--Mart. tribus suffragantibus Mss. _quo_.

tecumque unum Deum.--Omitti poterant isthæc verba, _cum Spiritu sancto_,
quæ absunt a pluribus et potioribus Mss. (ed. B.) om. ABCD. Ea igitur
omisimus; hic enim de Deitate Filii agitur, non de Sacrosancta Trinitate
fit confessio. Vocc. uncinis includit Lips.--Ed. Ox. [_tecumque cum Spiritu
Sancto unum Deum_ E cum ed. P.]

127. l. 11. de quo ille ABCD. et Mart. c. G. 2. [_deque illo_ ed. P.]

dilucidaverat.--Mss. non addunt, _et dilucidaverat_. (ed. B.) absunt ab
ABCD. ea ergo omisimus. uncinis includit Lips. [habet ed. P.] mox _in_ Rom.
foro. = _in_ ABCDE.

monstra.--Mirum quantum hic varient codices. Ex vetustioribus et
castigatioribus, codices Fossat. Benign. Corb. 1 Germ. etc. pro,
_populusque etiam_, habent, _popilios jam_. (_pompilios jam_ E.) Alii
quinque cum Bad. Am. Er. Somm. Blas. _populi usiam_. Victor. et Germ. 2
&c., _populique jam_. Nonnulli, _populi etiam_. Lov. _populusque etiam_.
Nos ex ipso Benedictinorum consilio, tres Mss. Angl. secuti sumus, quorum
lectio cæteris eo loco exhibitis longe præstat. Porro conjunctio _et_,
addita est ante _omnigenum_, quia in omnibus Mss. reperitur. [_Romana
nobilitas inflata spirabat populusque etiam et omnigenum deum monstra_.]
_Populos_ tamen, non _populo_ cum ed. P., habent ABCD; id ergo restituimus,
præsertim cum in plerisque lectionis depravationibus adhuc supersit litera
_s_. (Ed. Ox.)

mox _quæ ista_ ABCD [_iste_ ed. P.]

128. Christi videro = _te_ ABCD. [habet ed. P.]

tuo.--Rond. cum paucis Mss. _suo_.

129. quam exsultantibus pastoris. Sic in Mss. (et Arn.) præter Valinensem
qui habet, _quam exsultantibus Angelis pastoris_: et melius. (ed. B.) om.
_Angelis_ ABCDE et 2 Mss. ap. Mart. et edd. plur. quæ habent _quam
exsultantibus pastoris_. omisimus ergo; fit enim allusio ad Luc. 15, 5. ubi
de Pastoris gaudio narratur, vc. autem _Angelis_ inseruerunt quibus
constructio durior visa est. (uncinis includit Lips.) ed. Ox. [_Angelis_
ed. P.]

130. l. 1. quia ABCD. [_qui ea_ E. c. ed. P.]

voluptariis ABCD. [_voluntariis_ E. c. ed. P.]

131. l. 2. jam amemus et curramus. ABCDE. [_amemus curramus_ ed. P.] {291}

tanquam quæ sunt. ABCDE. 1 Ms. ap. Mart. Mor. [ = _quæ_ ed. P.]

magnæ. 7 Mss. ap. Mart. Arn. Mor.--Lov. _magnum_.

cogitabatur.--Mss. octo habent, _cogebatur_, non inepte ad significandam
vim diabolo illatam. Sequimur vulgatorum lectionem in Mss. etiam bene
multis repertam; et vero potest habere eumdem sensum.

132. experimento.--Sic Er. Somm. Arn. Mart. et Flor. cum non paucis Mss.
ADE. Apud Lugd. Ven. et Lov. _meo ipso_. C. _in eo ipso_ B. [_in me ipso_.
ed. B.]

volens.--Lov. Mor. _quod faciebam volens_. Sed legendum, _quam_, uti habent
alii codices; et supplendum, _magis_, quam particulam reticere amat
Augustinus.

excusatio.--Bad. Am. Er. Lov. _ulla excusatio_.

133. vincebat.--In 5 Mss. _et non vincebat_. Sed verior aliorum codicum
lectio sine negatione. Id nempe _vincebat_, quod saniore judicio mentis
præferebatur, tametsi infirmioris adhuc voluntatis affectu non eligeretur.
Unde mox ait: _Non erat omnino quod responderem veritate convictus._

gemebam.--Lov. et 1 Ms. ap. Mart. man. 2^{da}. _degebam_.

134. Pontitianus.--Sic in Mss. At in codicibus editis scribitur,
_Potitianus_.

135. erant.--Am. Er. Lov. Somm. _erat_.

quando.--In plerisque edd. _Et quamdiu_. At in melioribus Mss. et Arn. _Et
quando_. Malumus: ut antithesis servetur; quia in sequenti membro dicitur,
_ecce nunc fio_.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. Flor. et Rond. ABCDE _istud_,
non _istuc_. [_istuc_ ed. P.]

136. socium.--Sic Mss. At Lov. _socio_.

jam ABCDE et 5 Mss. ap. Mart. Mor. [ = _jam_ ed. P.]

dicebat.--Somm. et Germ. 2. _decebat_.

conhibebam.--Lovanienses in quatuor suis Mss. legebant, _convivebam_. Nos
in nostris reperimus _conhibebam_. Nempe suam iniquitatem secum habebat,
convivebat, et tamen obliviscebatur.--Editio Florentina, _cohibebam_. (ed.
P.) Sic ABCDE. Ea vero vel vera lectio est, vel ambigua licet, orthographia
tantum a vera differt; vid. sup. p. 136. n. q. Eadem fere habet, quam
serius vidi, not. Bened. ad Ps. 81.

"_Connivistis_ Er. _connibuistis_, et infra loco _conniverunt_ habet
_conhibuerunt_; atque ita veteres libri, in quibus pro verbo _conniveo_
constanter scriptum est _conhibeo_." ed. Ox. [_connivebam_ ed. P.]

137. cæteris.--Er. cum uno Ms. _certis_.

es.--Er. Lugd. Ven. Lov. Mart. ABCD. [_est_ ed. P.]

renitebatur.--Mss. Angl. ABCDE. _retinebatur_. Alii, _renitebatur_. pen.
alloquebantur ABCD. [_loquebantur_.]

138. non.--Er. Lugd. Ven. _non sciebam_.

insaniebam.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Arn. Mor. Mart. Flor. et Rond.
[_insanibam_. Ed. B.]

pedem.--Sic legendum juxta Mss. [_pedem post pedem_.]

luctantem.--Codex Corb. _parte assurgentem; cum alia parte alibi jacente
cadentem, luctantem_. Angl. duo, _parte assurgentem cum alia_.
ABCD.--Lectionem codicis Corb. prætulit editio Florentina; lectioni Mss.
Angl. duo Mss. Flor. et 3 ap. Mart. et Arn. suffragantur. Er. Lugd. Ven.
_partem assurgentem_. Hæc autem lectio, sicut et _parte assurgente_, quam
habent E. Somm. Mor. Ben. inde profluxit quod librarii constructionem parum
perspexerunt, ideoque verba proxime sequentia secum concordari voluerunt,
quod in Mss. sæpissime accidit. ed. Ox. [_parte assurgente_ ed. P.]

nutum = _mentis_ ABCDE. [_nutum mentis_ ed. P.]

suam.--Lov. Somm. Blas. _ad voluptatem suam_; corrupte, nam de perficienda
voluntate loquitur Augustinus. Et vero in Mss. nullo fere excepto, in
antiquioribus editionibus et Arn. habetur, _ad voluntatem suam_.

ult. paret ABCD. [_paretur_ ed. P.]

139. non itaque plena.--_itaque_ ADCDE _plene_ ABCD [non _utique_ plena.
ed. P.]

vere.--_vero_ ABCDE.

pænam meæ--_poenæ_ ABCD.

141. ponit.--Ms. Corb. Germ. 1. et aliquot alii, _non punit_.

vanitatum.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Flor. et Rond. cum
Mss. non paucis. [_vanitantium_. E cum ed. B.]

142. blandiens venirem ABCD [_ut ven._ E cum ed. P.]

istæ.--Er. Lugd. Somm. Lov. Rond. _quod isti et istæ_. (_et quod istæ_ E.)

non.--Mart. cum quatuor Mss. _an non_. _Seipsis_ pro _semetipsis_ ABCDE.

murmura ABCDE. [_murmur_ ed. P.]

et ille sensit nescio quid. Aliquid enim.--Lov. Er. Lugd. Ven. Somm. et
Rond. [_et ille sensit; nescio quid enim_ ed. P.]

143. nihil aliud interpretans, nisi divinitus mihi juberi ut--_divinitus
mihi juberi nisi ut_ ABCDE.

ex = ex ABCD.

carnis providentiam. _prudentiam_. E.

_recipite_.--Lov. _assumite_. Alii cdd. _recipite_.

145. hostiam ABCDE et 5 Mss. ap. Mart. [_sacrificium_ ed. P.]

mea.--Sic Mss. et Arn. At Lov. _Quid non mali ego? An facta mea_. In aliis
etiam edd. habetur, _ego_; sed, _an_, mutatur in, _aut_. {292}

volebas.--Sic prope omnes Edd. et Mss. Attamen Arn. habet _nolebas_.
[_nolebas._]

suavitate ABCD. [_voluptate_ ed. P.]

146. loquacitatis.--In codice Benigniano _mundanis loquacitatibus_.

vergeremus.--Mss. duo, _mergeremur_. 4 ap. Mart. _vergeremur_.

discedere.--Mart. _si ita discederem_: hæc verba _si ita_, cum Ms. Germ.
uno; verbum autem _discederem_, cum duobus Germ. et quatuor aliis Mss.

dicerent.--Quatuor Mss. apud Mart. _multi dicerent_.

147. intermittere. _intermitterem_ ABCDE.

148. in re ejus essemus. sic Mss. nullo fere excepto. ADE (abest a C) [B
cum ed. P. _rure_.]

illi.--Quatuor Mss. apud Mart. _Retribue illi_.

reddis ABCDE [_reddes_ ed. P.]

Nebridius = meus ABCD [habet ed. P.]

149. ille.--In duobus Mss. _a quo potatur ille_.

nostra.--Lov. cum antiquioribus edd. et 1 Ms. ap. Mart. _conversatione
nostra._ ABCD.

dies quo. ACD. [_dies in quo_. ed. P.] mox _Et factum est. Eruisti_ ABCD.
[est, et eruisti ed. P.]

anhelantibus.--Somm. _Sed adhuc in superbiæ scholam, tanquam in pausationem
anhelantibus_. Arn. et Mss. nostram præferunt lectionem. Nempe ad illud
Augustinus alludit quod accidit fugientibus, qui cum primum pausant,
aliquandiu anhelant.

150. l. 8. quomodo ABCD. [_quoque modo_ E. cum ed. P.]

tunc.--Er. Lugd. Lov. Somm. et Rond. _essent tunc, ignorante me utrum
audirent, et me nesciente quod ibi essent_. sic ABCDE. ordine tamen
paullulum immutato, _ignorante me utrum audirent tunc_.

151. clamat propheta.--Er. Lugd. Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Rond. _clamat_
ABCDE. _propheta_ ABCD. Editio Florentina, _et clamabat propheta_.
[_clamabat prophetia._ ed. P.]

phantasmatibus.--Bad. cum duobus Mss. et 5 ap. Mart. _phantasiis_. Mendose:
nam Augustinus in hujus operis libro 3, c. 6, phantasias vocat eorum quæ
sunt, phantasmata vero eorum quæ omnino non sunt corporum imagines; quas
ipse Manichæis olim adhærens, pro veritate amplexabatur.--Cum Er. Lugd.
Ven. Lov. Somm. Dub. Mart. Flor. et Rond. legendum existimavimus,
_phantasmatibus_. ABCD. sed mox _quas_ pro _quæ_ ACDE. [E cum ed. B.
_phantasmatis_.]

152. æternum.--In edd. _O si viderent internum lumen æternum!_ In codice
Corb. et Germ. _O si viderent in te internum lumen æternum!_ Visum est
sequi alios optimæ notæ Mss. inter quos, omnes Mss. Angl. (ABCDE) qui
cæteris omissis verbis præferunt, _O si viderent internum, æternum!_--His
Mss. adstipulantur sex Mss. Florentini. (Uncinis includit Lips.)

ubi.--Lov. Somm. _Ibi enim, ibi mihi._ At Mss. cum Bad. Am. Er. Blas. Arn.
_Ibi enim, ubi mihi._--Ita etiam sex Mss. Florentini.

temporibus.--Ita Mss. quo loco edd. habent, _temporalibus_.--Habent etiam
_temporalibus_ sex manuscripti citati in editione Florentina quæ sic etiam
legit. _temporalia_ E cum 1 Ms. ap. Mart. _temporalibus_ cum 5 ib.

153. pestis.--Mart. cum uno Ms. et Rond. _præ istis_. Tres Mss. apud Mart.
_prius_.

inimicis.--Am. Er. et Lov. _et super inimicis scripturis Scripturæ hujus_.
At Mss. Bad. et Arn. carent voce, _scripturis_. _inimicos_ ABCD.

recordabor.--Sic Dub. cum tribus optimæ notæ Mss. Sic etiam Mart. cum
duobus, et Rond. cum octo Mss. [_recordabar_ ed. B. et incipit caput
duodecimum ad hæc verba: _Sed nec oblitus_.]

154. formare.--In Mss. pluribus et potioribus; _multum potens formare_;
ACDE (abest hæc clausula a B.) et paulo post, _præter delictum non habebam_
ACDE. [_reformare--nihil habebam_ ed. P.] mox _nutriebatur_ ABCDE
_respiraveras_ ACD.

155. pietatis.--Lov. _et ex ea æstuabat affectus pietatis_.

qua.--Sex Mss. apud Mart. _quæ fuerat seducta_ C. Sic Rond. cum duobus
aliis Mss. _quia_ E.

imitantibus.--Somm. Mart. _per cæteras partes imitantibus_. Rond. _per
cæteras orbis partes_.

156. lætitiæ.--Aliquot Mss. _lætitia_.--Hanc alteram lectionem sequitur
editio Florentina, cum uno e suis manuscriptis. _tumultuante lætitia_
ABCDE.

lucentes.--Somm. et Rond. _inde laudes tuæ ferventer lucentes_.

applicatus.--Sic ABCDE cum ed. Ben. minus recte ergo "trium Mss. Angl.
auctoritate" _ampliatus_ legendum censuerunt Ben.; pro qua lectione unum
tantum Ms. affert Mart. Restituimus ergo lect. priorem Ben. Ed. Ox.--Er.
Lugd. Ven. Lov. Somm. _applicitus_.

respirans.--In tribus Mss. _et tantum respirans_ ABCD. paullo ante _Ideo_
pro _Et ideo_ ABCDE. [Et ideo ed. P.]

157. habitaturi.--Sic habent Mss. et Arn. At Bad. Am. Er. Lov.
_habitabamus_.--Paulo post, Somm. et Rond. _in placito_.

nascerer.--Sic legendum cum Mss.--Quam sequimur lectionem, scilicet
_nascerer_, amplexus erat Rond. ex octo {293} manuscriptorum auctoritate.
Mart. cum G. 1, et quibusdam aliis [_renascerer_.]

commissam = _sibi_ ABCDE [habet ed. P.]

permanebit ABCD. [_prævalebit_ E c. ed. P.]

158. temulenta.--Lyrensis codex, _temulentiæ_.

præpositos.--Antonius Arn. suspicatur legendum esse, _per perversos_; vel,
_per præposteros homines_.

coelitum.--In Ms. Benigniano, _coeli tui. coelestium_ ABCD.

ordinate.--Potiores Mss. et ABCDE. [_ordinans_ ed. P.]

159. l. 13. refractum et quietum ABCDE. [_refracto et quieto_ ed. P.]

§. 20. l. 2. evicit ABCD. [_vicit_ E c. ed. P.]

160. cruditas.--Apud Bad. Am. Er. et plures Mss. _crudelitas_. E.

homini.--Sic legendum videtur juxta melioris notæ cdd. In edd. porro
legebatur, _animo humano_ ABCDE. utrumque habet G. 1. ap. Mart.

161. loquendo.--Lov. cum 1 Ms. ap. Mart. _loquendo te_. Abest _te_, a
manuscriptis.

suspiravimus.--Ms. Corb. _susum spiravimus_.

162. si quis audiat. _si qui audiant_ ABCD.

attingimus.--Sic Somm. Lov. Mor. quatuor Mss. apud Mart. citati, et ABCDE.
[_attigimus_ ed. P.]

talia.--Mart. cum quatuor Mss. _dicebamus talia_.

ponitis ABCDE. [_ponetis_ ed. P.]

pen. peregre. _in peregre_ ABCD.

163. aperuisset.--Sic Arn. et aliquot ex præcipuis Mss. At Bad. Am. Er.
Lov. _apparuisset_.--Hanc alteram lectionem sequuntur Flor. cum undecim, et
Rond. pariter cum undecim Mss. ABCDE.

extremum.--Mss. plerique omittunt verbum, _spiritum_ ABCD. [_spiritum_ ed.
P.]

164. l. 1. tacebat. _tacuit_ CE.

celebrare.--1 Ms. apud Mart. et Rond. _celebrari_.

sonum.--Lov. aliæque edit. _sermonem_. ABCDE.

anima. = _mea_ ABCD. [habet ed. P.]

165. est.--Apud Rond. hæc verba, _cum ecce corpus elatum est_, concludunt
periodum præcedentem.

pascitur.--Tres Mss. Angl. _pascitur, difficile posse vitare. Visum etiam_
ABCD.

soporis.--Multi edd. Ita etiam Flor. Lov. Som. Arn. Mor. necnon Mart. et
Rond. uterque cum sex Mss. ABDE _sopore gratiæ_ C. [_sopora_ ed. P. Lips.
et sic quidem haud dubie in carmine Ambrosii legendum, et _sopora_ pro
verbo habendum est, alioquin manca foret constructio; hic vero paullulum
immutatur versus cum Dei laudes enarrentur, oratio vero ad Ipsum haud
dirigatur. ed. Ox.]

sancte.--Bad. Am. Er. Lov. Som. cum 4 Mss. _sanctam_.

requievi in eis. Mart. cum 3 Mss. Arn. Mor. ABCD. [E cum ed. P.
_requievit_.]

166. §. 34. l. 8. Baptismum + _tuum_ BC.

l. 9. ex ore ABDE _de_ C. [_ab_ ed. P.]

locum.--Absunt a Mss. prope omnibus isthæc verba, _invenire indulgentiæ_ et
ABCD. Ea ergo omisimus. (Ed. Ox.) Ea tamen habent 4 Mss. ap. Mart. et
Benedictinorum lectioni suffragatur editio Florentina et E. [_indulgentiæ
apud te locum invenire_. ed. P.]

glorietur.--Sic Mss. cum Arn. At Lov. cum antiquioribus cdd. _O si
cognoscant se omnes_ [ = _omnes_ ABCD.] _homines, et qui gloriantur_,
[_atur_ E.] _in Domino glorientur_, [_etur_ E.] ABCDE.--Editio Veneta sic
habet: _et qui gloriantur, in Domino glorientur_.

§. 35. l. 6. scio + _eam_ ABCD.

l. 10. judicio ABCD. [_judicium_ E. et ed. P. e Vulg.]

§. 36. l. 1. _quod_ BCDE _quem_ A [non habet ed. P.]

lin. autem seq. namque = _illa_ ABCD.

167. ei.--Arn. cum aliquot Mss. _offerat_, E sed melius Bad. Am. Er. Lov.
cum pluribus Mss. _auferat ei_, scilicet Christo emptori, uti nobis quidem
videtur.

Domine Deus meus.--Editio Veneta, ABCE et 1^{ma}. manu D. [_Domine meus,
Deus meus_, ed. P.]

confessiones.--In edd. pluribus, et 5 Mss. ap. Mart. _tam per confessiones_
BCE. Abest, _tam_, a Mss. quos magis probamus. AD.

168. sanum.--Somm. et sex Mss. apud Mart. citati, _sane_.

neque enim id ago--_neque ego id_ ABCD.

169. enim.--Sic Er. Lugd. Ven. Lov. Dub. [In ed. B. deest _enim_.]

§. 4. l. 11. Domine + _Deus_ meus ABCDE [ = _Deus_ ed. P.]

170. accedam = _ad te_ ABCD [_quantum ad te accedam_ E c. ed. P.]

confitear.--Isthæc verba, _non qualis fuerim, sed qualis sim ut hoc
confitear_, desunt in ed. B. et in aliquot edd. ac Mss. sed habentur in
utrisque potioribus.

171. ecce.--Editio Veneta, _etiam. non candorem_ ABCD [_nec_ E c. ed. Par.]
_amica oculis_ ABCD.

172. dixistis. _dicite_ utroque loco ABCDE.

Deum meum? Jam = _quem_ ABCD [_meum quem jam_ E c. ed. P.]

de responsionibus = _singulis_ ABCDE [_de singulis respons._ ed. P.]

§. 9. pen. sensum ABCD [_sensus_ E c. ed. P.]

conspiciantur.--Quinque Mss. apud Mart. _conspiciant_. {294}

173. videnti. _videns_ [_vide en_ E] _moles enim_ [ = E] _minor est_ ABCDE.

est.--Sic Arn. et Mss. At Am. Er. Lov. _etiam tibi vita est_.--Hanc alteram
lectionem editiones Ven. et Lugd. secutæ sunt.

quia. _et_ ABCDE et ante _equus_ = _et_ [_et equus_, ed. P.]

animus.--Editio Veneta, _unus ego animus_. _ago ego unus_ ABCD.

§. 12. l. 2. fecit me _cum ea_ 5 Mss. ap. Mart.

cujuscemodi.--Er. Ven. et Lugd. _de hujuscemodi_. E.

proruunt.--Editio Veneta, _se promunt_.

quod.--Er. Ven. Lugd. _illud quod_. E.

174. mea.--Bertinensis Ms. apud Mart. _in memoriam meam_.

175. capit.--Lovanienses: _ut ubi sit, quid sit, non capiat_.--Er. Ven.
Lugd. _ut ubi sit, quid_ [_quod_ E] _sui non capiat_. _capit_ D] 3 Mss. ap.
Mart. _ut ibi sit quod sui non capiat_. C. Mart. cum aliis _angustus est ut
ibi sit quod sui non capit?_ AB. Et postea: Mart. c. 5 Mss. _numquid extra
ipsum? annon in ipso est?_ At vero Somm. et Rond. _annon in ipso?_ omisso
_est_.

loco.--Lov. _loca_.--Sic etiam Ven. et Lugd. ABCD.

hic ABCD [_sic est_ om. _hic_ E. c. ed. P.]

recoleretur.--Sex Mss. apud Mart. _recolitur_. mox _vanescit_ ABCD.

176. auras.--Sic Arn. et Mss. At Am. Bad. Er. Lov. _per aures_ ABCDE.--Sic
etiam editiones Ven. et Lugd.

possunt.--Er. Ven. Lugd. _dicam si possum_. ABCD.

iterum.--Ita meliores Mss. et sic legendum esse probat quod sequitur,
_neque enim est alia regio eorum_, ex qua scilicet cogi possint. Quare
emendandi editi codices qui habent, _et in idem_ (ABCDE) vel, _et ibidem_.

177. §. 20. l. 1. quomodo. _quo modo_ 1 Ms. ap. Mart.

§. 21. l. 7. + _et_ e ABCDE [om. _et_ ed. P.]

ult. non fuit = _non_ 5 Mss. ap. Mart. Lov. Am.

178. corporis.--sic in Mss. et Flor. BCD. E. in marg. _assensibus_ A [in
prius editis, _impressas sensibus corporis_ et ed. P.] mox _accipimus_
ABCD.

179. l. 4. en ABCDE [_et_ ed. P.]

dimetimur ABCDE [_dem._ ed. P.]

§. 28. l. 5. occurrerit ABCD et punctis inferius notatum E. [_occurrit_ ed.
P.]

180. inhæreri. Mart. cum 1 Ms. Arn. et Moret. Dub. ABCDE. _inhæreri_ bis
habent ABCD et _potest_ ABCDE. [_inhærere_ ed. P.]

An.--Mart. cum 1 Ms. _fueramus; ac non ... flagitabat_. Alias, _nam_.

181. l. 2. separavit. _segregavit_ ABCD.

aspectui. _adspectus_ ABCD _conspectui_ E mox _et_ pro _sed_ ABCD.

182. vivit. _vivat_ ABCD.

183. ita ut = _ut_ ABCD.

amamus = _eam_ et _adhuc_ ABCD [_amamus eam et tamen adhuc_ ed. P.]

enim + et hoc ABCDE. 2 Germ. c. omnibus Mss. ap. Mart. [ = _et_ ed. P.]

notitia.--Sic Am. Arn. et Mss. At Er. et Lov. habent, _in exteriore
notitia_. E.

§. 31. l. 6. fieri possit.--_posset_ Somm. Arn. Mart. cum Mss. Flor. Rond.
ABCDE [_posset_ ed. P.]

§. 31. l. 8. uterque se statim. Er. Lugd. Arn. Dub. Rond. cum 11 Mss. et
ABCDE omittunt statim ante hæc verba, _fieri possit ut_ [sensu id omnino
postulante].

num--Iidem et Lips. [_nam_ ed. P.]

184. quia. _qui_ ABCD.

185. indicat.--Lov. _judicat_.

veris mavult. _verissimis vult_ ABCD _veris|ma[ =]vult_ [sic E.]

fabricasti = _illic_ ABCD [_illic tibi_ E cum ed. P.]

sanctuarium.--In aliquot Mss. _sacrarium_.

186. nec illic. _et nec illic_ ABCD.

contristamur. _cum tristamur_ ABCDE.

Fragrasti. B. E 2 manu.--Er. Lugd. Flor. _Flagrasti_. ACD.

§. 39, l. 1. ex omni me + _omnino_ Mart. c. 4 Mss. et Somm.

187. ea ABCDE [_eas_ ed. P.]

tentatio.--Bad. Am. Er. et Lov. _humanæ vitæ tentatio_. 1 Ms. ap. Mart. et
E. Ita etiam Somm. necnon septem Mss. citati in editione Florentina.

et ne frangat tolerantiam.--Bad. et plures e vetustioribus Mss. ABCDE nisi
quod D habet _tolerantia_ [_naufragat_ tolerantia ed. P.]

188. ibi. _sibi_ ABD.

manet.--Septem Mss. Recte, referendo ad rationem.--Somm. et Rond. _Ubi est
tunc ratio qua vigilans animus, talibus  ... inconcussus manet?_ Hanc
lectionem in melioribus codicibus exhiberi affirmat editio Florentina, et
præferendam censet. Attamen omittit priorem partem hujus lectionis, quod
fortasse ex typographorum accidit oscitantia. (ed. P.) Habent etiam ABCD;
eam ergo prætulimus; et lectio quidem _maneo_ glossam sapit. [_inconcussus
manco_ E. cum ed. P.]

non potens es, Deus omnipotens BCD. Hanc lectionem, cum antithesin melius
servet, prætulimus. _non es omnipotens, Deus, sanare_ A [_potens est manus
tua_ cum ed. P.]

libeat.--Rond. cum undecim Mss. _tantulum libeat_. ABCDE.

189. in quid BC. _inquit_ AD [_quid_ ed. P.]

sperans.--Rond. juxta sex Mss. _et sperans_. E.

meam = ABCD. mox _incorruptionem_ {295} _sempiternam_ ABCDE e Vulg. et _in
servitute_ ABCD.

vocantur.--Am. Er. et Lov. _calamitates deliciæ vocantur_. At Mss. plerique
et Arn. _calamitas_.--Somm. Rond. cum quatuor Mss. _calamitates_.

quo.--In omnibus editis ante Arn. legebatur, _quam quo transire_. Expunctum
est, _quam_, auctoritate Mss. et sensu exigente.--Paulo ante, Somm. et
Rond. cum duobus Mss. _alias qua transcatur. quo_ E. _qui_ A.

dexteram tuam = _ad salutem meam_ ABCD [habet E c. ed. P.]

190. _antea_ ABCD recte procul dubio, quum _postea_ paullo ante concinne
respondeat. [_a te_ E cum ed. P.]

nos = ABCD.

gloriatur.--Quinque Mss. citati apud Mart. _ut quod gloriatur in Domino
glorietur. glorietur_ AE.

l. ult. offensionem. _offendiculum_ e Vulg. ABCD.

191. ejus.--Bad. Am. Er. et Lov. _imperfectum meum_. Sed Mss. cum Arn.
_imperfectum ejus_, scilicet Christi, ex cujus persona versiculum istum
interpretatur Augustinus, Enarr. in Psal. 138, n. 23.

fortasse. _forsitan_ ABCDE.

192. suavi diversitate. E. "Gislen. _pro sonorum diversitate_; optime Ulim.
_pro suavi diversitate_" Mart. quod prætulimus, quippe quod, compendiose
scriptum, lectioni vulgatæ facile occasionem præbuerit. (ed. Ox.) Rond. c.
uno Ms. _pro sua div._ [ABCD cum ed. P. _pro sui div._] mox _excitantur_
ABCD.

moveor.--Editio Moreti, apud Rond. _et nunc ipse commoveor. ipsum
commoveor_ (_veo_ E.) ABCDE.

193. vide.--Somm. Mor. et Rond. _respice, et exaudi; vide_.

loquor.--Somm. ABCD et Mart. cum sex Mss. [_loquar_ ed. P.]

animum.--Somm. et Rond. cum duobus Mss. _contristet animum_. E.

§. 52. l. 4, 5. benedicere. _benediceret_ 2 Germ. ap. Mart. ABCD. mox pro
_grandi ætate, granditate_ ABD _grandævitate_ C.

est.--Er. Lugd. Somm. et Rond. cum sex Mss. hic addunt, _et alia non est_.
E.

194. fabricationibus.--Lov. _hujuscemodi fabricationibus_. Sed Mss. habent
_cujuscemodi_: quo vocabulo frequens utitur Augustinus pro,
_qualibuscumque_; idque jam restituimus in hujus libri capite 8, n. 12.

meo.--Mss. et edd. plures, _sanctificatori meo_. Pauci vero,
_sacrificatori_.

§. 53. l. 15. spargant + _inde_ ABCD.

nam ego ABCDE [_nam et ego_ ed. P.]

præter enim ABCDE [_pr. eam en._ ed. P.]

195. cognoscendum. _noscendum_ ABCD.

libidine. _libidinem_ ABCDE _ad experiendi--libidinem_ Somm. Moret. et 2
Mss. ap. Mart. qui eam probat.

proceditur.--Ita Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. et Lov. _ad perscrutanda
naturæ secreta, quæ præter nos est operata, proceditur_.

196. multa.--Lov. _ecce quam multa. tam_ E.

das. _da_ ABCD.

tentatur.--Mart. cum sex, et Rond. cum quatuor Mss. _tentetur_.

§. 57. l. 13. sedentem--muscas. _sedente--muscam_ ABCD mox _implicat_ A.

197. conceptaculum.--Rond. _receptaculum_. Præterea, sic pergit Ulim. Rond.
juxta 4 Mss. citatos apud Mart. _sit cor nostrum, et portet copiosæ
vanitatis catervas_. mox l. 6. _voce_ ABCDE.

tua.--Mss. nonnulli cum Arn. _nisi nota misericordia tua_. Alias, _nisi
tota_.

quia.--Somm. et Rond. juxta novem Mss. et ABCDE. [_qui_ ed. P.]

me.--Mart. cum sex Mss. _cessabit a me_.

gaudium.--In Somm. necnon in Rond. qui novem Mss. nititur auctoritate, et
in ADE incipit periodus ab his verbis, _sed numquid_; et ad illa, _quod non
est gaudium_? concluditur. mox pro ambitiones, _nem_ A _one_ BCD. [_potest?
Timeri_ &c. _misera vita est_. ed. P.]

imitanti.--Sic legimus in Ms. Fossat. C. At in aliis plerisque habetur
_imitandi_, aut, _imitati_ (ABDE) aut _imitantes_, minus bene, ut
arbitramur.

198. l. 6. donum, _bonum_ ABCD.

§. 59. ult. hominis quam Dei. _in hominibus quam in Deo_ E. Initio autem c.
37. præmittunt ABCD. _In aliis te precamur_, mox l. 5. gemitus cordis ABCD.

absunt.--Somm. _vel voluntate cum adsunt, vel necessitate cum desunt_.
Rond. eamdem sequitur lectionem; attamen ultimo loco habet, _absunt_.
paullo ante, pro _quantum assecutus,--quantis_ BCD.

199. sim ABCD et E _sit_ puncto notatum [_sit_ ed. P.]

tu.--Lov. _quam tibi_. ABCD. Sed melius antiquiores edd. et Mss. _quam tu_.
E. Hic nimirum id confitetur quod supra cap. 5, cum diceret: "Mihi sum
præsentior quam tibi: et tamen te novi nullo modo posse violari; ego vero
quibus tentationibus resistere valeam, quibusve non valeam,
nescio."--Lovaniensium lectioni suffragantur Somm. et Rond. cum septem Mss.

200. §. 63. l. 3. qui ad.--_quia privatam quandam excellentiam contrahit_
(_contrahunt_ B) ABCD.

tentat.--Am. Er. et Lov. _contrahere emendicata suffragia tentat; et cum a
me_. Somm. _contrahit, et emendicata suffragia tentat; et cum a me_.
Prætulimus lectionem Mss. quæ etiam est Bad. et Arn. Mox post _sæpe_ om.
_homo_ plures Mss. et ABCD. [habet E. c. ed. P.] {296}

contemptu.--Am. Er. Lov. Som. et 4 Mss. ap. Mart. _de ipso vanæ gloriæ
contemptu_. Abest, _vanæ_, a mss. quorum etiam nonnulli verba sequentia sic
interpungunt: _Non enim eam contemnit cum gloriatur. Intus etiam, intus est
aliud._ ABDE. Omisimus ergo _vanæ_, atque ita esse interpungendum
censuimus. ed. Ox. [_contemptu vanæ gloriæ--cum gloriatur intus. Etiam
intus_ ed. P.]

placeant.--Sic potiores Mss.; Lov. vero et 5 Mss. ap. Mart. absque
negatione, _vel placeant_. E.

gratia.--Edd. plerique locum huncce ita interpolatum habent: _aut etiam
sicut ex tua gratia, sed non sua merita, non tamen_. (_sicut ex tua gratia
merita_ E.) Removimus hæc verba, _sed non sua merita_, quia iis carent Mss.

eam ABCDE [_ea_ ed. P.] et pen. _sed_ + _et_ iid.

201. memoriæ.--Lov. _memoria_. mox pro _latis_, _lætis_ AD.

degravat.--In Mss. omnibus, nullo fere excepto. _Tantum consuetudinis
sarcina digna est._ Ita etiam Bad. ABCDE.

Ambiendum.--Sic Mss. excepto Lyrensi qui habet _Abeundum_. et 3, ap. Mart.
qui habent _An abeundum_? Arn. _An ambiendum_? At Bad. Am. Er. Lov. _An
eundum_. E.

202. et multum. _at_ AD _ad_ BC.

§. 68. l. 3. mediator ille = _ille_ ABCD utpote qui a loco SS. absit; unde
mox "_qui_ (BC) non rapinam arbitratus _est_ esse." ABCD.

impiorum.--Benign. Ms. _justificandorum impiorum_. Corb. Ms. et 4 ap. Mart.
_justificatorum piorum_. Utraque lectio conjectura est scribæ, qui textum
haud intellexit. ed. Ox.

Hinc. Codex Fossat. Ita etiam unus e Sorbonicis Mss. ABCD. [_Hic_ E cum ed.
P.]

simul unus Deus.--Mss. plerique non habent verba, _cum Spiritu sancto_.
ABCD. vid. sup. p. 290. col. 2. ad p. 126. uncinis includit Lips. [E. cum
ed. P. _simul cum Sp. S._]

203. agitaveram corde ABCD. _in corde_ sed _in_ puncto notato, E. [_in
corde_ ed. P.]

pen. Deum ABCDE [_Dominum_ ed. P.]

ult. requirunt. _requirent_ ABCD.

205. l. 4. eas ABCDE [_ea_ ed. P.]

206. Sacrificem.--Lov. _quia sic est, ut sacrificem_.--Sic etiam Er. Ven.
Somm. et quinque Mss. citati apud Martin. E.

207. recumbentes.--Sic Arn. et duodecim Mss. At Lov. _recubantes_.

voluptatum.--Codex Corb. _superaffluentia_ Bad. Am. cum quatuor Mss.
_superfluentium voluptatum_. mox pro _sitientem_, _sentientem_ ABCD. mox §.
4. l. 1. _et_ ante _exaudi_, _de_ ante _lapidibus_, _Domine_ ante _Deus_
om. ABCD. et pro _sicut_, _ita ut_ habent. _delectationes_ + _suas_ 5 Mss.
ap. Mart. et E.

208. ipsos.--Sic antiquiores et meliores Mss. At prius editi habent, _ipsum
quæro_. sic 2 Mss. ap. Mart. et E.

te.--Deest in edd. _a te_ quæ voces in Mss. prope omnibus inveniuntur.
Desunt in 5 Mss. ap. Mart. et E.; in Lips. uncinis inclusi sunt.

mox l. 14. _te te_ ABCD. [_te_ ed. P.]

in eo = ABCD.

cui comparata _quo_ (_cui_ E) _comparato_ ABCDE.

terram.--Apud Am. Er. et Lov. sic incipit caput 5: _In principio fecit Deus
coelum et terram. Quomodo_. Eadem verba exstant hic loci apud Bad. sed
absunt a Mss. et ab editione Arnaldina.

209. l. 8. quo artem capiat et videat. _capit ut videat_ Germ. ap. Mart.
_capit_ ABCD.

laudant. _laudent_ ABCD.

Domini. _Dei_ ABCD = _mei_ E.

210. Verbi tui. _Verbo tuo_ ABCD.

sempiterne.--Nonnulli e Mss. _simul et sempiterno dicis_. (D. cum textu sed
sup. ras.) Mox etiam plures potioresque cum Arn. habent, _et simul et
sempiterna fiunt_.--Er. Ven. Lugd. hoc posteriori loco, _et simul et
sempiterna_. Somm. Flor. _simul et sempiterna_: omissa ante _simul_
particula _et_. ABCDE [_sempiterna_ ed. P.]

tunc desinit ABCDE. [_esse desinit_ ed. P.]

_quia_.--Habent edd. _qui et loquitur_. At Mss. _quia et loquitur_, juxta
Græcum: [Greek: hoti kai lalô humin]. Sic legisse Augustinum intelligitur
aliis ex locis, ut ex cap. 28. lib. seq. et ex Tract. 38 in Joan. etc.

dicentis.--Ben. Mart. ABCDE.--_dicentem_ Er. Ven. Lugd. Somm. Flor. et
Rond. cum tribus Mss. [_dicentem_ ed. P.]

211. ubi.--Sic Er. Ven. Lugd. Somm. et Rond. cum septem Mss. [_ibi_ man.
2^{da}. E. c. ed. Ben.]

sapientia. bis ABCD. Ben. Dub. Mart. [semel E. cum ed. P.]

egestate. _paupertate_ cum Vulg. ABCD.

exstitit. _existit_ ABCD.

212. præterire. _præteriri_ ABCD. mox _dictet et futura_ ABCD. _dicit et_ 2
Mss. ap. Mart. [_dictet futura_ ed. P.]

aliud ridere. _aliud est_ ACD.

creatura.--Benignianus codex, _quod nullam faciebat creaturam_.

213. §. 16. l. 6. isti enim nostri ABCDE. [_autem_ ed. P.] mox = _et_ ante
_eunt_ ABD.

214. esse.--Lov. _tendit ad non esse_ B. Abest particula, _ad_, a Mss. quæ
et alias ab Augustino non adhibetur post verbum _tendit_, ut lib. 4 hujus
operis cap. 10: "Ergo cum oriuntur et tendunt esse."

§. 19. l. 1. utrum præsens.--_utrum et_ Arn. Mor. Mart. c. 1 Ms.

215. ita mediorum ABCD. [_ita si_ E. c. ed. P.]

poterunt. _potuerunt_ ABCD. {297}

ei ABCDE. [_ejus_ ed. P.]

216. narrarent ABCD. [_vera narrarent_ E. c. ed. P.]

imagines.--Edd. plerique _præsententur imagines_ 3 Mss. ap. Mart. ABCDE. et
paulo post, _præsentia futurorum_, 2 Mss. ap. Mart. Reddimus lectionem Mss.
quibus posteriore loco suffragatur Arnaldus.

est.--BC. Er. Ven. Lugd. _erit_. ADE.

217. occultorum = ABCD.

fateorque. _fateor quia_ BD. _quod_ AC.

218. metitur.--Edd. aliquot [Lov. Som.] et Mss. (2 ap. Mart. ABDE.)
_metimur ergo cum præterit ... non metimur_ (A); _quid enim metiatur_.
(_metiamur_ E.) Male. mox _metimur_ A. et in fin. cap. _metitur_ BC. et D.
sup. ras.

confitebor. _confitear_ ABCD.

vere. _vera_ AD.

cognoscere.--Bad. Am. Er. Lov. Som. _cognoscere te_. 5 Mss. ap. Mart. et E.
Expungendum est, _te_, juxta Mss. et Arn. quia de tempore, non de Deo,
cognoscendo loquitur Augustinus.

vivo.--Lov. _ad hanc inhio_: recte, nisi alii refragarentur et edd. et Mss.
qui magno consensu ferunt, _ad hanc vivo. et propter hanc vivo_ E. _ad hunc
vivo_ AC.

219. annui.--Sic legendum videtur cum Mss. Vedast. duobus, et uno Corb. vel
cum Arn. _et non annui_. Ubi Germ. codex habet, _et non abnui_. Lov. vero
cum aliquot Mss. _et non anni_ ABCDE. Er. _et anni_. Denique Bad. et Am.
_et non animi_.--Editio Veneta: _tempora, et anni; non annui_.

ligneolæ.--Omnes Mss. Angl. (ABCD tantum.) _circuitum illius, aut definite
duplum ligneolæ rotæ_.--Er. Ven. Lugd. _igneolæ_.

totius.--Er. Ven. Lugd. Somm. Dub. Mor. et Rond. cum octo Mss. 1 Ms. ap.
Mart. _totus_. E manu post.

ille.--Er. Ven. Lugd. _illa._ mox _quantum_ ABCDE.

220. victoriosum.--Bad. Am. Er. et Lov. cum paucioribus Mss. _ut victor
Josue_ Bert. et E.

cum. = ABCD.

si et. ABDE. [_etsi_ ed. P.] mox _motus_ ABCD.

221. _id_ ipsum A. _ad_ ipsum E. [_ipsum_ ed. P.] mox _moram_ pro _mora_
ABDE.

item. _idem_ BC.

illud? Tempus metior. _tempus illud? Metior_, AD. _illud tempus. Metior_
BC.

puta. _puto_ ABCD.

222. tenore. _tempore_ ABCD.

l. 17. ad aliquam. _aliqua_ ABCD.

pronuntio, renuntio. _pronuntio et_ ABCDE.

Ipsamque longam num--? ABCD. [Ipsam _quoque_ longum _non_ E. c. ed. P.]

qua.--Lov. et antiquiores editiones, _quam metior_. (ABC. et mox _qua_
ACD.) Sed melius Arn. cum Mss. _qua_: statim quippe dixerat Augustinus
brevi syllaba longam se metiri.

223. eas. _ea_ ABCD.

consumptione. _consummatione_ ABCD.

pergat.--2 Germ. et plur. Mss. ap. Arn. In prius edd. _peragat abesse quod
aderit_. Bert. et E.--Quidam legendum putant; _pergat adesse quod aberit_;
quam lectionem Mart. et Rond. in textum receperunt. _pergat ad esse_
[_adesse_ Mor.] _quod aderit_. ABCD.

224. illo.--Er. Ven. Lugd. Somm. Dub. Flor. et Rond. cum septem Mss. E.
[_illa_. ed. P.]

extentus.--Sic Mss. At edd. _intentus_. E.

dissilui.--Mss. Benign. Corb. et alii non deteriores, _dissolui_.

225. Qui. [_quod_ ex err. typoth.]--Er. Ven. Lugd. Mart. c. 2 Germ. Arn.
Mor. et Rond. cum octo Mss. ABCDE. [_Quod_ ed. P.] mox _dicit_ ABCD.

et. _ut_ ABCD.

distentione.--In vulgatis, et aliquot Mss. _sine distinctione_. E. At in
Mss. pluribus et melioris notæ habetur, _sine distentione_, (E. in marg.)
consequentius porro ad illud quod præcedit: _Neque enim sicut nota
cantantis ... variatur affectus sensusque distenditur_.

226. accepit. _cepit_ ABCDE.

cujus.--Er. Lugd. Ven. Lov. _cui_.

227. hanc. _hæc_ ABCE.

§. 4. l. 6. luculenta. _lucentia_ ABCD.

ea.--Ita in Mss. et concinnius quam si legas ut in vulgatis, _Et cum in ea_
ABCDE.--Somm. utraque particula omissa, sic incipit: _Cum in ea_.

quod. quod, _quid, quid_. ABCDE.

confitear.--In Mss. omnibus habetur, _si totum confitear_: cujus
propositionis sensus ex istis completur verbis, _quis legentium capere
durabit_?

autem.--Mart. ex uno Ms. _Verumtamen_: sic etiam unus apud Rond.
manuscriptus.

228. nihil.--Sequimur Mss. Benign. Theoderic. etc. Non pauci tamen cum Lov.
et Arn. habent, _quiddam inter formam et nihil_, [ABCD.] _nec_. [_et_ A.]
At Bad. Am. et Er. cum duobus Mss. sic ferunt: _quam cogitabam quiddam
informe et nihil formatum, nec nihil informe, prope nihil_. E.

est.--Sic Mss., paucis exceptis. _esse_ A. At Lov. cum antiquioribus
editionibus: _nihil aliquid est, et non est, hoc eam dicerem_. E. _si dici
posset, aliquid et est, et non est_. Ulim.

aliud.--Editi, _alibi aliud_. E.

de nihilo. bis ABCD.

229. talis. _alias_ ABCD.

aut. Ita in melioribus Mss. et Bad. Porro in aliis edd. _sed tenebræ erant.
et_ e Gen. ABCD.

abyssum.--In prius vulgatis, _et tenebræ_ {298} _erant super abyssum_ A.
Sed abest, _erant_, a Mss. BCDE.

terra.--Lov. cum aliis edd. _informitas terræ invisibilis_ ABCDE. _et
incompositæ_ ABCD.

230. l. 1. O Lumen Veritas ABCDE. [_O Veritas_ ed. P.]

impacatorum.--Lov. et Arn. _propter tumultus peccatorum_. Sed melius Bad.
Am. et Er. _impacatorum_. Nam ita Mss. nullo fere excepto; atque hoc nomine
designati videntur Manichæi, Scripturarum sacrarum inimici.

revivisco.--Sic habetur in prius edd. _hunc bibam, et tunc vivam; nam non
ego vita mea. Si male vixi, ex me mors mihi_ [_mihi mors_ E.] _fui, et in
te revivisco_. E _tunc_ pro _hinc_, et _et_ ante _in te_, restituimus cum
ABCDE [_hinc_ et = _et_ ed. P.]

in aurem interiorem. _in aure interiore_ ubique ABCD.

voluptas.--Mss. 2 Germ. Fossat. et alii sex. et ABCDE [_voluntas_ ed. P.]

231. peregrinatio.--Lov. et Arn. _Unde intelligat anima quantum
peregrinatione_. Prætulimus lectionem Bad. Am. et Er. quæ ex pluribus Mss.
comprobatur, et hic apprime convenit; nam isthæc verba, _unde intelligat
anima_, ad illa referuntur, _quam longe super omnia tempora sis æternus_.

§. 14. l. ult. nulla. _nullæ_ ABCD.

232. quoto, _quo_ ABCD. et man. 1^{ore}. E.

manifestatione.--Lov. et 2 Mss. ap. Mart. _in manifesta facie_.

233. de.--Somm. Rond. et Lips. omittunt præpositionem _de_. E.

nostrum.--ABCDE. Rond. _te arbitro, Deus omnium nostrum_. [_nostrorum_ ed.
P.]

dicit.--Sic legendum juxta Mss. Angl. [_dicitur._]

234. æternum.--Arn. cum Mss. quatuor, _sine labe stat in æternum_. _in
æternum stat_ E. mox = _Deo_ ABCD.

quoniam ABCD [_quia_ ed. P.]

235. suspiret. _suspirat_ ABCD.

concedunt. _contendunt_ ABCD.

238. prope.--Lov. _proprie_.

239. Corporale.--Ita plures et potiores Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. Som.
Blas. cum quinque Mss. habent, _id est, Incorporale_. Lov. _id est,
Corporabile_.

240. vultis.--Somm. et Germ. 1. _quisquam ita tentaverit, si non vult
istam_. Mart. c. 2 Mss. _si non vult hanc_.

intelligamus.--In omnibus fere libris legitur, _nisi ut intelligamus_;
(ABCDE.) librariorum lapsu, qui forte mutarunt _aut_, in, _ut_. Hanc porro
particulam removimus juxta Arn. et Ms. Benignianum. [uncinis inclusam habet
Lips.]

præscriptum. _scriptum_ ACDE et paullo ante, = _Deus_ ABCD.

a Deo. _ab eo_. ABCD.

aut si eo ABCDE. [_in eo_ ed. P.]

241. audimus.--Rond. cum septem Mss. ABCD et E. manu priori. [_audivimus_
ed. P.]

ex Deo ABDE. _e_ C. [_a Deo_ ed. P.]

vera.--Lov. _sic inveniet eam inter tam multa verba_. E.--Sic quoque
Sommalius. _Inveniet_ legit etiam Rond. cum novem Mss. ABCDE [_invenit_ ed.
P.]

242. l. 2. sive quid aliud ABCD. [_aliud aliquid_ E. c. ed. P.]

veritatis. _veritas_ ABCD.

244. existere. ed. Ben. ABCDE. _existeret_ Somm. Lov. Arn. Mor. Dub. Mart.
cum quatuor Mss. et Rond. cum sex Mss. [_existeret_ ed. P.]

Domine ABCD. [_et Dom._ E. c. ed. P.]

245. et fierent.--_et ut fierent_ ABCD.

variationes.--Ita Lov. Sed alii libri editi et scripti habent,
_narrationes_ (ABCDE.) excepto Ms. Benigniano, qui pro ea voce substituit,
_rationes_.

creaturæ.--_naturæ_ ABCD.

246. acutum.--Somm. et Rond. cum quatuor Mss. necnon quinque Mss. citati
apud Mart. _sic acuto cernat animo_. ABCD.

prior.--Edd. _perficiendi potentia_ (BC.) _prior_; refragantibus Mss.
quorum lectionem amplectimur.

247. narrari.--Legendum videtur, _variari_: vult enim Augustinus quod sicut
sonus origine præcedit cantum qui ex eo formatur; ita materia _velut
tempore_, id est origine præcedere debet, ut aliquid de illa _variari_
possit.

præcedatur.--Sic Mss. et Arn. At Bad. habet, _præcedantur_; "5 Mss. &c."
ap. Mart. _præceduntur_. alii edd. _præcedunt_ E.

248. vidit. "Ita 2 Germ. c. omn. fere Mss.; aliquot editi _videt_." Mart.
[_videt_ ed. P.]

excelsior.--Plerique editi, _excellentior_.

sufficient.--Lov. Somm. Arn. Mor. et Mart. cum quatuor Mss. et ABCDE.
_sufficiant_.

249. l. 1, 2. Invoco. _Invocem_ ABD.

ne. ABCD. [_nec_ ed. P.]

250. natura.--Somm. et quinque Mss. apud Mart. _spirituales corporalesque
naturæ_.

promeruerunt.--Somm. Dub. Mart. et Rond. cum quatuor Mss. ABCDE.
[_promeruerant_. ed. P.]

251. hærendo ABCDE. [_cohærendo_ ed. P.] mox _quodcumque_ pro _quod
utcumque_ ABCD.

252. nostræ.--Insignem huncce locum redintegrant Mss. Mutilus quippe in
excusis erat, detractis verbis istis, _sapientiæ nostræ_.

253. dicam.--Mss. non habent hoc loco, _Mergimur et emergimus_.--Neque
Somm. {299} neque Flor. habent hæc verba. om. ABCDE [habet ed. P. uncinis
includit Lips.]

spiritualis.--Ita Mss. At editiones, excepta Arnaldina, præferunt,
_sprituales_. E. Non bene: intendit quippe Augustinus abyssum
intellectualis omnis creaturæ ipso Angeli et hominis lapsu fuisse
indicatam.

amo.--Sic in Mss.--Sic etiam Am. Er. et ed. Florentin. ABCD. Lips. [_redde
te mihi: te enim amo_ E. c. ed. P.]

abscondatur.--Lov. _donec abscondar_. Sed verius editiones aliæ cum Mss.
_abscondatur_. Subintellige, _vita mea_.

254. aguntur. _coguntur_ hic et paullo post 5 Mss. ap. Mart. mox _super_
pro _supra_ bis ex ABCDE.

_mihi_.--In prius excusis, _quæ dixerunt mihi_. Sed alludit Augustinus ad
Psal. 121, ver. 1, in quo legere solet, _qui dixerunt_; et sic habent hic
Mss.

lux.--Sic Mss. cum Arn. At Bad. Am. Er. et Lov. habent, _facta est_; (E.)
et paulo post, _quo tenebræ fuimus_. E.

255. intelligat; a te petat. Sic Mss. omissis verbis, _et qui non potest_,
ABCD _et a te_ E. uncinis inclusa habet Lips. [_et qui non potest_ ed. P.]

dum...quod loquitur.--Somm. Lov. Dub. Mart. c. 4 Mss. Rond. _sciat quid
loquatur, dum_ ABCD. _quod_ ABCDE [_cum_--_quid_ ed. P.]

256. l. c. et ibi probent. ABCD [_et probent_ E. c. ed. P.]

sunt.--Er. et Lov. _quam longe aliud sunt_. Sed abest _aliud_ a Mss. necnon
ab edd. Bad. Am. Somm. et Arn. Mox pro _nosse_, _scire_ BC. pro _novi_,
_scio_ ABCD. et post _velle_, _ut sim_ ABCD.

ut.--Lov. _aut terna_. Sed clarius aliæ editiones cum Mss. _ut terna_. Mox
enim sequitur, _an utrumque_; quo significatur duo jam esse proposita:
unum, _an propter tria hæc ibi Trinitas_; alterum porro, _an in singulis
hæc tria_, ita _ut terna singulorum sint_. Quanquam apud Am. et Er. sic
post hæc legitur: _an utrorumque miris modis simpliciter et multipliciter
infinito insensibili sine quo est_. Ita quoque apud Bad. nisi quod habetur,
_fine_; non, _sine_.

suo.--Somm. Moret. et Rond. _in Christo Filio suo_. Mart. c. Germ. et 2
aliis _in Filio suo_.

257. l. 4. conversi ABCD. [_et conversi_ E. c. ed. P.]

sed jam in voce. Ulim. Arn. Somm. Mart. c. Germ. et 4 aliis et Rond. ABCD
_non_ manu priore E, post^e. _jam_. Er. Lugd. _Sed jam non in voce_. [_sed
in voce_ ed. P.]

_mentibus_.--Mss. aliquot ex vetustis, et ABCD. _effici sensibus_.--Paulo
post etiam Somm. et Rond. _ut sensibus perfecti sitis_. ABCD. paullo ante,
_sensus_ pro _mentis_ etiam E., sed ibi solus.

258. l. 3. eorum sensus corrumpantur,--_sensus corporum_ ABCD.

es.--Apud Lov. omittitur, _Ecce ubi es_.

astabo.--Editi cum nonnullis Mss., _Mane astabo tibi_. ABDE. At abest
_tibi_ a verioribus codicibus. C. mox _unde et in_ ABCD [_unde in_ E. c.
ed. P.}

259. suspicere.--Lov. cum antiquioribus editionibus _suscipere_; (B.) et
paulo post: _susciperent et cognoscerent misericordiam tuam_. Sed liquet
meliorem esse Mss. lectionem, quam in textu damus. mox _agnoscere_ ABCD.

260. quod.--Lov. _quos_, in textu; et ad marginem, _quod_: hoc præferre
visum est, maxime cum legatur in edd. aliis et Mss.

nobis.--In vulgatis, _quod nondum est, da nobis_. At in Mss. non habetur,
_da_, nisi forte in aliquo e recentioribus. [5 ap. Mart.]

261. atque.--Ita Bad. Am. Er. cum Mss. undecim. At Lov. et Arn. _progredi
sinantur aquæ, ut in se comminuantur_.

suum.--Bad. Am. Er. et Lov. omittunt, _et dat fructum suum_.--Alii etiam
cdd. id omittunt, et uno periodo sequentes, habent paulo post, _germinet_.

beneficum.--Sic legendum, juxta quatuor Mss. Angl. (ABCDE.)--Hanc lectionem
omnino sequendam affirmat Mart. et illam tuetur auctoritate unius Ms. Hanc
quoque usurpat editio Florentina, illique lectioni adstipulantur tres Mss.
citati apud Rond. Præterea, cum fuerit bis excusus ille tomus primus BB. in
prius edito legitur _beneficium_; in edito posterius, _beneficum_, licet
suam superiorem notam Patres BB. servaverint, in qua lectio _beneficum_
referenda in textum declaratur.

262. et ecce ABCD. (sicut plures e PP. ap. Sabat.) Lips. [om. _et_ ed. P.]

benignitatis operarios.--Quatuor Mss. Angl. (ABCD. abest ab E.) Vocem scil.
_benignitatis_. e loco Psalmi prox. cit. _annum benignitatis tuæ_ hic haud
dubie inseruit ipse Aug. Ed. Ox. [_mitteus operarios_ ed. P.]

optanti.--Lov. _vitam optanti_, et paulo post, _ortum præparas_: contra
quam habent cæteri codices, quos utroque loco sequimur.

263. principia.--Mss. melioris notæ, _in principia_, id est in luminaria
noctis: quæ lectio videretur præferenda, nisi paulo supra haberetur, _in
principio_ diei; forte pro _in principium diei_, juxta librum 1 de Genesi
contra Manichæos, cap. 14. [ed. B.] _principia_ CDE. quod omnino
præferendum videtur, quum cdd. auctoritate firmetur; lectio vero
_principio_ e manu emendatrice facile profluxerit, [_principio_ AB. c. ed.
P.]

264. despectorum.--Am. Er. et novem Mss. _desperatorum_. E.

quasi decurrens spiritus vehemens. ABCD et sic Aug. de Unit. Eccl. T. 9.
col. 356. c. a Sabat. allegat.--_ferretur flatus_ {300} _v._ a librariis,
utpote usitatior, illata est; habent etiam _ferretur_ BC; duplicem
lectionem AD. _decurrens spiritus vehemens ferretur flatus vehemens._
[_ferr. flat. veh._ ed. P.]

per quos. _quod_ ABCD et E man. post.

_in_ nomine tuo ABCDE [_nom. tuo_ ed. P.]

265. §. 27. l. 2. cognitiones. _cogitationes_ ABCD et E man. 1^{ore}.

l. 7. multiplicantur ABCDE [_multiplicatur_ ed. P.]

a quo. _qua_ (sc. pulchritudine) ABCD.

ejecit.--Lov. Ulim. Mart. c. 3. Mss. Arn. Mor. et Rond. _ejicit_.

266. signo.--Somm. et Rond. cum quinque Mss. _in signum_. ABCD.

ut operentur. _et operantur_ ABCD.

eis.--Lov. _benedicunt eis_. Sed legendum cum edd. aliis et Mss.
_benedicuntur ab eis_: quæ lectio perperam correcta est propter verbum,
_exhortantur_, quod putarunt active usurpari.

sumit.--Arn. et Mart. cum sex Mss. ABCD. [_sumpsit_ E. c. ed. P.]

intenta. _attenta_ ABCD.

267. viva.--Plures Mss. _in animam vivam_. ABCD.

268. et. ABCDE. [_nec_ ed. P.]

_vos._--In edd. deest _vos_. quam vocem restituere placuit ex Mss. quia
locum illum sic referre solet Augustinus.

eum.--Bad. Am. Er. et Arn. _facis jam capacem_. Sic etiam duo e Mss.; mox
_vel unitatem_ ABCD.

269. neque enim de. ACDE [_neque de_ B. c. ed. P.] mox _in agnitione Dei_
ABCDE [--_onem_ ed. P.]

quanquam.--Ita plerique Mss. cum Arn. At aliæ editiones habent, _tanquam_:
Mss. tres, ap. Mart. _quemquam_; mox "de _his_ qui" pro _iis_ ABCD. cum
vers. Vet. cont. Vulg.

270. qua.--Lov. aliæque editiones, excepta Arn. _quæ_ (E): male, uti ex
Mss. et ex sermonis serie intelligitur, et paullo ante _renuntiandis_ pro
_enuntiandis_ ABCD.

271. effert. _offert_ ACDE.

affectionibus. 2 Germ. ap. Mart. ABCDE [_affectibus_ ed. P.]

eorum. ABCDE [_horum_ ed. P.]

272. non moventur nisi variis. sic Dub. Mart. et Rond. cum undecim Mss.
BCD. [_nisi a variis._ AE. c. ed. P.]

loquar. _loquor_ BCDE.

serpentibus. repentibus ABCD.

273. gaudes.--Somm. Arn. Mor. Mart. cum sex, et Rond. cum undecim Mss. ABCD
expungunt verba, _in omnibus_. Non male. [_in omnibus gaudes_ ed. P.]

_fructum._--Bad. Am. Er. et Lov. addunt, _abundantem_. (E.) Sed hac voce
carent Mss. et Arn.

didicit ABCDE [_didici_ ed. P.]

274. credimus. _credidimus_ ABCD. mox pro

pertineat. _pertineant_ ABCD et pro

animus. _anima_ ABCD.

videmus.--In Mss.--Sic quoque legunt Mart. c. 5 Mss. Flor. et Rond. cum
aliquot Mss. et ABCD. [_vidimus_ ed. P.] mox = _omnia_ ABCD.

illud.--Lov. _illud atque aliud vidisti_.

dicunt.--Ita Mss. plerique cum Arn. At Lov. aliæque editiones, _Hoc modo
dicuntur etiam_.

275. edidisti. _dedisti._ ABCDE et 2 Mss. ap. Mart.

§. 44. pen. dicatis. _dicitis_ ABCD.

276. devincti.--Sic legendum juxta Mss. Anglicanos. [BCD tantum.]--Hanc
lectionem habet Mart. [ex iisd. Mss.] necnon Rond. cum tribus Mss.
[_devicti_ AE. c. text. Ben. et Lips.]

places.--Bad. Am. Er. Lov. _complaces_.

277. Spiritum quem dedit ABCDE [_Sanctum_ ed. P.]

est.--Quinque Mss. apud Mart. _sed est est_. punctis notatur _quod_ man.
post. in E.

ornatu.--Tres Mss. apud Mart. _in ornatum_.

concipiendam. _concupiscendam_ BCE _concupiendam_ AD. vid. p. 277. not. d.

278. te.--Angl. Mss. _et amemur a te_. [ABCD tantum.]

tua.--Ita Mss. et Arn. At Bad. Am. Er. Lov. _non de te aliqua, non de tua,
vel quæ antea fuerit._ ita E, sed = _te_.

§. 49. l. 14. in unam conspirationem. _in una conspiratione_ ABCD et E man.
post.

l. 15. et tibi + _ut_ ABCDE.

formasti.--Codex Benignianus, _firmasti_.

279. vespera.--Sic legendum liquet cum Albinensi codice; non ut alii
plerique editi et scripti habent, _pacem sine vespera_. ABCDE.

tempus.--Hic editiones, excepta Arnaldina, interponunt, _nec operaris ad
tempus_; (E.) quæ verba absunt a plerisque codicibus manuscriptis. ABCD.

280. l. 3. bona opera. = _bona_ ABCD.

       *       *       *       *       *


{301}

INDEX CAPITUM

(EX EDIT. BENED.)

       *       *       *       *       *

  LIBER PRIMUS.

  I. Deum vult laudare ab ipso excitatus.                              p. 1

  II. Deum quem invocat in ipso esse, ipsumque in Deo.                    2

  III. Deus sic ubique totus, ut res nulla ipsum totum capiat.          id.

  IV. Dei majestas et perfectiones inexplicabiles.                      id.

  V. Petit amorem Dei, et delictorum veniam.                              3

  VI. Infantiam suam describit; laudat Dei providentiam et æternitatem.   4

  VII. Infantia quoque peccatis obnoxia.                                  6

  VIII. Unde puer loqui didicerit.                                        7

  IX. Odium litterarum, amor lusus, et vapulandi timor in pueris.         8

  X. Amore lusus et spectaculorum avocatur a litterarum studio.           9

  XI. Morbo pressus Baptismum flagitat, quem mater certo consilio differt.
                                                                        id.

  XII. Ad litteras cogebatur, quo tamen Deus utebatur bene.              10

  XIII. Quibus studiis potissimum sit delectatus.                        11

  XIV. Litteras Græcas oderat.                                           12

  XV. Precatio ad Deum.                                                  13

  XVI. Improbat modum juventutis erudiendæ.                             id.

  XVII. Prosequitur contra modum exercendæ juventutis in re litteraria.  14

  XVIII. Quod homines curant servare leges grammaticorum, et non divinorum
         præceptorum.                                                    15

  XIX. Pueritiæ vitia quæ in majores ætates transeunt.                   16

  XX. Pro bonis sibi in pueritia collatis Deo gratias agit.             id.

  LIBER SECUNDUS.

  I. Adolescentiæ ætatem et vitia recolit.                               18

  II. Annum ætatis suæ decimum sextum in ardore libidinoso consumptum.   19

  III. De peregrinatione studiorum causa, et de parentum proposito.      20

  IV. Furtum cum sodalibus perpetratum.                                  21

  V. Neminem peccare sine causa.                                         22

  VI. Omnia quæ boni specie ad vitia invitant, in solo Deo esse vera et
      perfecta.                                                          23

  VII. Gratias agit Deo pro remissione peccatorum, quodque a multis
       servatus sit.                                                     25

  VIII. Amavit in furto consortium simul peccantium.                    id.

  IX. Contagiosa res sodales mali.                                       26

  X. In Deo omne bonum.                                                 id.

  LIBER TERTIUS.

  I. Amore quem venabatur capitur.                                       27

  II. Amavit spectacula tragica.                                        id.

  III. In schola rhetoris ab Eversorum factis abhorrebat.                29

  IV. Hortensius Ciceronis excitavit illum ad ardorem philosophiæ.       30

  V. Fastidiit sacras Litteras propter simplicitatem stili.              31

  VI. A Manichæis quomodo captus.                                       id.

  VII. Doctrina Manichæorum absurda cui suffragabatur.                   34

  VIII. Contra Manichæos dicit quæ flagitia semper detestanda, quæ
        facinora.                                                        36

  IX. Discrimen inter peccata, et inter Dei judicium et hominum.         38

  X. Nugæ Manichæorum de terræ fructibus.                                39

  XI. Planctus et somnium matris de filio.                               42

  XII. Quale responsum mater Augustini accepit a quodam episcopo de
       ipsius conversione.                                               43

  LIBER QUARTUS.

  I. Quamdiu et quomodo alios seduxerit.                                 45

  II. Rhetoricam docet, concubinam fovet, et aruspicem qui victoriam
      promittebat, contemnit.                                            46

  III. Ab astrologia, cui deditus erat, per senem medicinæ et rerum
       peritum revocatur.                                                47

  IV. Morbum et baptismum amici narrat, quem etiam suis erroribus
  {302}
      involverat;eoque morte sublato, dolet gravissime. Mirabilis
      efficacia sacramenti Baptismi.                                     49

  V. Cur fletus dulcis miseris.                                          50

  VI. Quantus ex amici morte dolor.                                      51

  VII. Impatientia doloris mutat locum.                                  52

  VIII. Tempus et amicorum colloquia doloris edentur.                   id.

  IX. De humana amicitia. Beatus qui amat in Deo.                        53

  X. Labiles creaturæ, nec in eis potest anima requiescere.             id.

  XI. Omnia creata sunt instabilia. Solus Deus stabilis.                 54

  XII. Amor non improbatur, modo in his quæ placent, amemus Deum.        55

  XIII. Amor unde proveniat.                                             56

  XIV. Libri de Apto et Pulchro Hierio nuncupati. Unde hunc amaverat.    57

  XV. Quod corporalibus imaginibus contenebratus, non potuit capere
      spiritualia.                                                       58

  XVI. Categorias Aristotelis et liberalium artium libros per se
       intellexit.                                                       60

  LIBER QUINTUS.

  I. Excitat mentem ad Deum laudandum.                                   63

  II. Dei præsentiam iniquos non effugere: itaque ad eum debere
      converti.                                                         id.

  III. De Fausto manichæo, et de philosophorum cæcitate qui per
       creaturas Creatorem non cognoverunt.                              64

  IV. Sola Dei cognitio beat.                                            66

  V. Manichæi de astris imperitia indignum eum fide in cæteris
     faciebat.                                                           67

  VI. Faustus eloquens, sed liberalium disciplinarum expers.             68

  VII. Alienatur a secta Manichæorum.                                    69

  VIII. Proficiscitur Romam contra matris voluntatem.                    70

  IX. Febri correptus periculose laborat.                                72

  X. Errores ante susceptam Evangelii doctrinam.                         74

  XI. Qualiter Augustinus contulerit cum catholicis.                     77

  XII. Fraus discipulorum Romæ in præceptores.                           78

  XIII. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum; ab Ambrosio suscipitur. 79

  XIV. Audito Ambrosio, paulatim ab erroribus resipiscit.               id.

  LIBER SEXTUS.

  I. Augustinus nec Manichæus nec catholicus.                            82

  II. Epulæ et synaxis apud sepulcra martyrum.                           83

  III. Occupationes et studia Ambrosii.                                  84

  IV. Doctrinam Ecclesiæ Ambrosio concionante intelligit.                86

  V. De sacrorum Librorum auctoritate et necessario usu.                 87

  VI. De miseria ambitiosorum, adducto exemplo mendici lætantis.         90

  VII. Alypium a Circensium insania convertit.                           91

  VIII. Alypius capitur insania ludorum gladiatoriorum, a quibus antea
        abhorruerat.                                                     93

  IX. Alypius ut fur apprehenditur.                                     id.

  X. De integritate Alypii et adventu Nebridii.                          95

  XI. Anxius Augustinus de instituenda vita deliberat.                   96

  XII. Contentio inter Alypium et Augustinum de matrimonio et cælibatu.  98

  XIII. Uxor quæritur Augustino.                                         99

  XIV. De vita communi agenda cum amicis deliberat.                     100

  XV. In locum discedentis concubinæ alia succedit.                     101

  XVI. Mortis et judicii metum nunquam deposuit.                        id.

  LIBER SEPTIMUS.

  I. Deum cogitat tanquam aliquid corporeum per infinita spatia
     diffusum.                                                          102

  II. Momentum quo Nebridius confutarat Manichæos.                      104

  III. Liberum arbitrium causa peccati.                                 105

  IV. Deum incorruptibilem esse oportet.                                106

  V. Quærit iterum unde malum, et quæ radix ejus.                       107

  VI. Mathematicorum divinationes rejicit.                              108

  VII. Misere torquetur inquirens unde sit malum.                       111

  VIII. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino.               112

  IX. In Platonicorum libris Verbi æterni divinitatem, non incarnati
      humilitatem invenit.                                              id.

  X. Clarius innotescunt jam Augustino divina.                          115

  XI. Quomodo creaturæ sunt, et non sunt.                               116

  XII. Omnia bona, quæcumque sunt.                                      id.

  XIII. Omnia condita laudant Deum.                                     117

  XIV. Sanæ mentis homini nihil displicet inter creaturas Dei.          id.

  XV. Quomodo veritas et falsitas in creaturis.                         118

  XVI. Omnia bona, licet quibusdam non apta.                            id.
  {303}

  XVII. Quæ retardent a cognitione divinorum.                           id.

  XVIII. Solus Christus via ad salutem.                                 119

  XIX. Quid senserit de Christi incarnatione.                           120

  XX. Ex Platonicis libris peritior, sed inflatior evaserat.            121

  XXI. Quid in sacris Libris invenerit, non inventum in Platonicis.     122

  LIBER OCTAVUS.

  I. Studio vitæ melius instituendæ ad Simplicianum ire statuit.        125

  II. De Victorino rhetore converso.                                    126

  III. Quod Deus et Angeli magis gaudent in peccatorum conversione.     129

  IV. Quare plus lætandum sit in conversione nobilium.                  131

  V. Quæ remorabantur eum a conversione.                                id.

  VI. Pontitianus narrat Antonii vitam.                                 133

  VII. Rodebatur intus audito Pontitiano.                               136

  VIII. In hortum secedit; quid ibi egerit.                             137

  IX. Unde fit ut animus imperet sibi, et resistatur.                   138

  X. Adversus Manichæos qui ex duabus contrariis voluntatibus duas
     contrarias naturas asseverant.                                     139

  XI. Lucta spiritus et carnis in Augustino.                            141

  XII. Vocis admonitu quomodo totus conversus.                          142

  LIBER NONUS.

  I. Laudat Dei bonitatem, agnoscens suam miseriam.                     145

  II. Deserere rhetorices professione differt usque ad vindemiales
      ferias.                                                           146

  III. Verecundus concedit illi rus suum.                               147

  IV. Libri apud Cassiciacum scripti. Epistolæ ad Nebridium. Quibus
      coelitus perfusus gratiis, et quam vivido pietatis sensu, dum
      Psalmos evolvit. Acerrimo dolore dentium subito liberatur.        149

  V. Ambrosium consulit quid legendum.                                  153

  VI. Mediolani baptizatur cum Alypio et Adeodato.                      154

  VII. Ecclesiastici cantus institutio Mediolani. Inventio corporum
       SS. Protasii et Gervasii.                                        155

  VIII. Evodii conversio. Matris obitus, ejusque a teneris educatio.    156

  IX. Laudabiles matris suæ mores prosequitur.                          159

  X. Colloquium cum matre de regno coelorum.                            160

  XI. De ecstasi et morte matris.                                       162

  XII. Quomodo luxerit mortem matris. Sacrificium pro defunctis.        163

  XIII. Orat pro matre defuncta.                                        166

  LIBER DECIMUS.

  I. In Deo solo spes et gaudium.                                       168

  II. Cum Deo nota sint arcana, quid est confiteri illi.                168

  III. Quo fructu confitebitur deinceps quis sit, non quis fuerit.      169

  IV. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis.                 170

  V. Homo sese totum non novit.                                         171

  VI. Quid amat, cum Deum amat; et quomodo ex creaturis Deus
      cognoscitur.                                                      id.

  VII. Corporea aut sensitiva virtute Deus non invenitur.               173

  VIII. Memoriæ vis.                                                    id.

  IX.  Memoria disciplinarum.                                           175

  X. Disciplinæ in memoriam non introducuntur per sensus, sed ex ejus
     abditiore sinu eruuntur.                                           id.

  XI. Quid sit discere.                                                 176

  XII. Rerum Mathematicarum memoria.                                    177

  XIII. Memoria meminisse nos meminimus.                                id.

  XIV. Quomodo memoria continet affectus animi. Læta non læti quomodo
       recordamur.                                                      id.

  XV. Etiam quæ absunt meminimus.                                       178

  XVI. Et oblivionis memoria est.                                       179

  XVII. Magna memoriæ vis, sed ultra progrediendum ut attingatur Deus.  180

  XVIII. Non inveniretur ea res quæ excidit, nisi memoria teneretur.    181

  XIX. Quid sit reminisci.                                              id.

  XX. Ut beatitudinem omnes appetant, oportet eam noverint.             182

  XXI. Quomodo memoria beatam vitam continet.                           183

  XXII. Beata vita quæ, et ubi.                                         184

  XXIII. Item prosequitur quæ sit beata vita, et ubi.                   id.

  XXIV. Gratulatur quod sua in memoria Deus locum habeat.               185

  XXV. In quo memoriæ gradu reperiatur Deus.                            185

  XXVI. Ubi invenitur Deus.                                             186

  XXVII. Quomodo hominem rapiat Dei pulchritudo.                        id.

  XXVIII. Miseriæ hujus vitæ.                                           id.

  XXIX. In Deo spes tota.                                               187

  XXX. Confitetur ut se habet ad tentationes carnalis libidinis.        id.

  XXXI. Ut se gerit ad tentationes gulæ.                                189
  {304}

  XXXII. Ut se gerit ad odorum illecebras.                              191

  XXXIII. Ut se gerit ad voluptates aurium.                             192

  XXXIV. Ut se gerit ad oculorum illecebras.                            193

  XXXV. Ut se habet ad secundum tentationis genus, quod est
        curiositatis.                                                   194

  XXXVI. Ut se habet ad tertium tentationis genus, quod est superbiæ.   197

  XXXVII. Ut movetur laudibus humanis.                                  198

  XXXVIII. Et virtuti periculum a vana gloria.                          200

  XXXIX. Amoris proprii vis et natura.                                  id.

  XL. Quod in se et cæteris rebus Deum investigavit.                    id.

  XLI. Triplex cupiditas.                                               201

  XLII. Nonnulli ad dæmones tanquam redeundi ad Deum mediatores
        infeliciter recurrerunt.                                        id.

  XLIII. Christus verus mediator.                                       202

  LIBER UNDECIMUS.

  I. Cur confitemur Deo scienti.                                        205

  II. Petit a Deo Scripturarum sanctarum intelligentiam.                id.

  III. Quæ scripsit Moyses de creatione coeli et terræ, intelligere
       non potest nisi donante Deo.                                     208

  IV. Creatura clamat creatorem Deum.                                   208

  V. Ex nihilo conditus mundus.                                         id.

  VI. Quomodo Deus dixit, ut fieret mundus.                             209

  VII. Verbum Dei coæternum Deo.                                        210

  VIII. Verbum Dei ipsum est principium quo docemur omnem veritatem.    id.

  IX. Quomodo Verbum Dei loquatur cordi.                                211

  X. Obtrectantes quid faceret Deus antequam coelum et terram
     conderet.                                                          id.

  XI. Objectioni respondet quod æternitas Dei nescit tempora.           212

  XII. Quid Deus fecerit ante mundi creationem.                         id.

  XIII. Quod ante tempora a Deo creata nullum tempus fuerit.            213

  XIV. Temporis differentiæ tres.                                       id.

  XV. Mensura temporis in quo.                                          214

  XVI. Quale tempus metiri liceat, et quale non.                        215

  XVII. Ubi tempus præteritum et futurum.                               216

  XVIII. Quomodo præterita et futura tempora sint præsentia.            id.

  XIX. Non capit modum, quo Deus docet futura.                          217

  XX. Differentiæ temporis quomodo nominandæ.                           217

  XXI. Quomodo tempus liceat metiri.                                    218

  XXII. Petit ænigmatis istius solutionem a Deo.                        218

  XXIII. Quid sit tempus.                                               219

  XXIV. Tempus est quo metimur motum corporis.                          220

  XXV. Rursus Deum interpellat.                                         id.

  XXVI. Quomodo tempus metimur.                                         221

  XXVII. Quomodo metimur tempus permanens in animo.                     id.

  XXVIII. Animo metimur tempora.                                        223

  XXIX. Se in temporalia distentum cupit in Deum colligi.               224

  XXX. Coarguit rursum obtrectantes, quid fecerit Deus ante mundi
       creationem.                                                      id.

  XXXI. Quomodo cognoscit Deus, quomodo creatura.                       225

  LIBER DUODECIMUS.

  I. Difficilis inquisito veri.                                         226

  II. De duplici coelo et terra.                                        id.

  III. Quid tenebræ super faciem abyssi.                                id.

  IV. Quid terra invisibilis et incomposita.                            227

  V. Cur sic appellata videtur materia informis.                        id.

  VI. Quid olim cum Manichæis senserit de materia informi, quid modo.   id.

  VII. Deus fecit de nihilo coelum, id est Angelos; et terram, id est
       informem materiam.                                               228

  VIII. Materia informis ex nihilo; ex hac omnia visibilia.             229

  IX. Cur absque dierum mentione scriptum est, Deum fecisse in principio
      coelum et terram.                                                 id.

  X. A Deo cupit edoceri.                                               230

  XI. Quid a Deo didicerit.                                             id.

  XII. Creatura duplex carens tempore.                                  231

  XIII. Cur sine dierum commemoratione dicit Scriptura, quod in
        principio fecit Deus coelum et terram.                          232

  XIV. Scripturæ profunditas.                                           id.

  XV. Quæ de Deo deque Angelis et informi materia sentit Augustinus,
      non possunt oblocutores negare.                                   233

  XVI. Rem habere non vult cum iis qui contradicunt veritati divinæ.    235

  XVII. Ut coeli et terræ nominibus aliud et aliud intelligi potest.    236

  XVIII. Quis error innoxius in Scripturis.                             237

  XIX. Quæ liquido vera.                                                238

  XX. _In principio creavit_ etc. varie intellectum.                    id.
  {305}

  XXI. _Terra erat invisibilis_ etc. varie intellectum.                 239

  XXII. Aliquid esse a Deo conditum, de quo sileat liber Genesis, nihil
        repugnat.                                                       240

  XXIII. Duo dissensionum genera in Scripturis interpretandis.          241

  XXIV. Ex multis veris non debet fidenter asseri hoc aut illud
        sensisse Moysen.                                                id.

  XXV. Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem temere
       rejiciunt.                                                       242

  XXVI. Qui sermo deceat Scripturam.                                    243

  XXVII. Scripturam decet humile simplexque verborum genus.             244

  XXVIII. Ut varie intelligitur ab eruditis Scriptura.                  id.

  XXIX. Quot modis dicitur aliquid prius.                               245

  XXX. Tractatores Scripturæ diversa sentientes, concordent invicem
       charitate et studio veritatis.                                   247

  XXXI. Sensisse putandus est Moyses quidquid veri potest in ipsius
        verbis inveniri.                                                247

  XXXII. Veri Scripturæ sensus a Spiritu sancto revelantur.             248

  LIBER DECIMUS TERTIUS.

  I. Invocat Deum, cujus bonitate se præventum agnoscit.                249

  II. Creaturæ ex Dei bonitate subsistunt et perficiuntur.              id.

  III. Ex Dei gratia omnia.                                             251

  IV. Deus non eget rebus conditis.                                     id.

  V. Trinitas qui Deus est, ex primis verbis Geneseos intelligitur.     252

  VI. Cur dictus est Spiritus superferri super aquas.                   id.

  VII. Effectus Spiritus sancti.                                        id.

  VIII. Intellectuali creaturæ ad beatam requiem non sufficit quidquid
        Deo minus est.                                                  253

  IX. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas.            254

  X. Ex dono Dei omnia.                                                 id.

  XI. Symbola Trinitatis in homine.                                     255

  XII. Mundi creatio formationem Ecclesiæ præfigurat.                   256

  XIII. Renovatio hominis dum hic vivit nondum perfecta.                257

  XIV. Fide et spe corroboramur.                                        258

  XV. Explanat ver. 6. cap. 1 Gen. _Fiat firmamentum_ etc. Quid
      firmamentum, quid superiores aquæ.                                id.

  XVI. Solus Deus se scit omnino sicuti est.                            260

  XVII. In ver. 9: _Congregentur aquæ_, Quid mare, quid arida.
        Explicatur ver. 11: _Germinet terra_ etc.                       id.

  XVIII. In ver. 14: _Fiant luminaria_ etc. Quæ luminaria dividentia
         inter diem et noctem.                                          261

  XIX. Tractat eumdem versiculum, _Fiant luminaria_ etc.                263

  XX. In ver. 20: _Producant aquæ_ etc. Quæ reptilia, quæ volatilia.    264

  XXI. In ver. 24: _Producat terra animam vivam_ etc.                   265

  XXII. In ver. 26: _Faciamus hominem ad imaginem_ etc. Renovatio
        mentis.                                                         268

  XXIII. In eumdem versiculum: _Et præsit piscibus maris_ etc. De
         quibus christianus judicet.                                    id.

  XXIV. In ver. 28: _Et benedixit eos Deus dicens_, _Crescite_ etc.     270

  XXV. In ver. 29: _Ecce dedi vobis amnem herbam .... in escam_ etc.    272

  XXVI. Voluptas et utilitas ex beneficio in proximum collato.          id.

  XXVII. Quid per pisces et cetos significetur.                         274

  XXVIII. In ver. 31: _Et vidit Deus omnia quæ fecit, et ecce bona
          valde_ etc.                                                   id.

  XXIX. Quomodo intelligendum quod Deus octies vidit bona esse
        opera sua.                                                      275

  XXX. Manichæorum deliria.                                             id.

  XXXI. Piis idem probatur quod Deo placuit.                            276

  XXXII. Compendio enarrat opera Dei.                                   277

  XXXIII. Omnia de nihilo sive de concreata materia.                    278

  XXXIV. Totius creationis mundi allegorica expositio.                  id.

  XXXV. Optat pacem.                                                    279

  XXXVI. Diem septimum vespera quare non sequatur.                      id.

  XXXVII. Deus in nobis quando quiescet.                                id.

  XXXVIII. Aliter Deus, aliter homo videt creata.                       280

EXPLICIT INDEX CAPITUM.

       *       *       *       *       *


{307}

INDEX.

                              A.

Abrahæ sinus, 148, et n.

Abstinentia. Non immunditia obsonii timenda est, sed immunditia
    cupiditatis, 191.

Abyssus humanæ conscientia nuda est oculis Dei, 168.

Academici pro Scepticis male habiti, 75, et n. 80.

Accessio critica medicis vocatur, 83.

ADEODATUS Augustini filius de peccato, 154. Ætatis anno fere xv. cum ipso
    baptizatur, ib. Aug^o. horrori est illius ingenium, ib. Sensa ipsius
    sunt omnia quæ ex alterius collocutoris persona inseruntur in Aug^i.
    lib. _de Magistro_ edito Romæ cum esset in annis xvi. ib. præmatura
    morte rapitur, ib.

Adulantes amici pervertunt; inimici litigantes plerumque corrigunt, 158.

Ægyptius cibus, 114, et n.

Æneis cit. 11, 12, 14, 127.

Æneam venisse Carthaginem non est verum, 12.

Aerem deum esse credit Anaximenes, 172.

Æternitas Dei æternitas semper stans, 212. Æternum internum, 152.

Affectus. In Affectu tenebroso est longe a Dei vultu, 15, 228.

Agentes in rebus duo, cognita Antonii vita, nuntium sæculo remitttunt, 135.

Agriculturam nefas esse censebant Manichæi, 40, et n.

Alimentum sola salutis causa sumendum, 189. Aug. a Deo edoctus ut
    quemadmodum medicamenta sic alimenta sumpturus accedat, ib.

Altare. Ex eo dispensatur Victima Sancta, 167. Ad id fieri memoriam sui
    desiderat Monnica in extremis, 163.

ALYPIUS Thagaste oriundus, 91. Parentibus primatibus municipalibus, ib.
    Natu minor Aug^o. ib. A minore ætate magnam virtutis indolem præ se
    ferebat, ib. Augustino amicissimus a primis annis, ib. ab eoque frater
    cordis sui dictus, 150. et ejusdem Thagaste et Carthagine in Rhetorica
    auditor, ib. Carthagine spectaculis deditus, ib. a Circensium insania
    revocatur objurgatione Augustini, 92. ut fur apprehenditur, 94. sed mox
    liberatur, 95. Manichæorum superstitione cum Aug^o. involvitur, 92.
    Romam venit ante Aug. ut jus discat, 93. Spectaculis gladiatoriis
    incaute capitur, ib. Mediolanum cum Aug^o. proficiscitur, 65.
    Assessoris munere tertium fungitur, ib. 133. Dum assidet Comiti
    largitionum Italicianarum, ejus integritas a potentissimo senatore et
    pollicitationibus et minis tentatur, ib. Continentissime vivit, 98.
    Aug^m. ab uxore ducenda prohibet, quo simul sapientiæ libere vacent,
    ib. Disputat cum ipso de finibus bonorum et malorum, 101. Putat credi a
    Catholicis non esse in Christo animam et mentem hominis, ideoque ad
    fidem pigre movetur: At postea errorem hunc Apollinaristarum esse
    intelligens, Catholicæ fidei contemperatus est, 121. Aug^i. ad Deum
    conversi proposito bono sese adjungit, 144. Secedit cum illo in agrum
    Cassiciacum, Catechumenus cum Catechumeno, 150. Illic cum eo disputat
    "_de ordine, contra Academicos_" et _de vita beata_, 149, n. Christi
    nomen literariis illis lucubrationibus inseri dedignatur, sed postea
    resipiscit, 150. Remeat Mediolanum nomen inter baptizandos cum
    Augustino daturus, 154. Fortissimus domitor corporis, Italicum solum
    glaciale nudo pede obterit insolito ausu, ib. Baptizatur, ib. Fit
    tandem Episcopus Thagastensis, 95, n.

Ambitiosorum miseria, 90.

AMBROSIUS episcopus Mediolanensis laudatur, 79. Coelibatus ejus,
    occupationes et studia, 84, 85. Omni die Dominica verbum Dei tractat ad
    populum, 85. Ad veteris Legis interpretationem quasi regulam
    commendans, sæpe inter concionandum dicebat, "Littera occidit, Spiritus
    autem vivificat," 86. Benigne excipit Aug^m. qui studiose ipsum
    concionantem audit, 79. Diligitur a Monnica perinde atque Angelus Dei,
    83. Aug^o. consulenti quid potissimum de Scripturis legere debeat, quo
    sese ad baptismum comparet, Isaiam præscribit, 153. Persecutionem a
    Justina Valentiniani regis matre Ariana patitur, 155, et n.
{308}
Excubat plebs in Ecclesia mori parata cum Episcopo, ib. Corpora SS.
    Protasii et Gervasii divinitus detegit, ib. Synaxes ad memorias
    Martyrum prohibet, 83.

Ambrosiana basilica, 156. Ambrosiani versus, 165.

Amicitia dulcis est propter unitatem de multis animis, 22. Non est vera
    nisi eam Deus adglutinet inter in hærentes Ipsi, 49. Malorum amicitia
    inimica, 26. Miser est omnis animus vinctus amicitia rerum mortalium,
    51.

Amicus est beatus qui amat Deum, et amicum in Deo, et inimicum propter
    Deum, 50. Solus nullum carum amittit, cui omnes in illo cari sunt, qui
    non amittitur, ib. Bene Horatius dixit de amico suo, "_Dimidium animæ
    meæ_," 51.

Amicus Aug^i. quidam carissimus, quem in Manichæorum hæresin deflexerat,
    febri correptus et pene exanimis nesciens baptizatur. (49.) Mox
    recreatus, mirum in modum animo mutato, Aug^m. Baptismum ex more
    (Manichæorum sc.) irridentem exhorret et reprehendit, 50.

Amor ex amore laudantium accenditur, 57. pondus est, quo animus fertur
    quocumque fertur, 254. Nihil amamus nisi pulchrum, 56.

Amor Dei. Non amaretur Deus nisi per Spiritum sanctum, 252, 277. Deus amari
    se jubet ab homine, et nisi faciat, minatur ingentes miserias, 3. Omnia
    nobis dicunt ut Deum amemus, nec cessant dicere omnibus, ut sint
    inexcusabiles, 171. Non possumus metiri, ut sciamus quantum desit nobis
    amoris ad id quod sat est, 253. Minus Deum amat, qui cum Deo aliquid
    amat, quod non propter Deum amat, 187. Ibi est locus quietis
    imperturbabilis ubi non deseritur amor si ipse non deserat, 54.

Amor sui improbus. Sibi placentes, multum Deo displicent, 200.

Amor proximi. Si placent animæ, in Deo amentur, et ad eum rapiantur, 55.

Amor mundi. Amore subduntur homines creaturis, et subditi judicare non
    possunt, 172. Amari et timeri velle ab hominibus non propter Deum,
    misera vita est et foeda jactantia, 197.

Amphitheatrum ludorum gladiatoriorum, 93.

Anaximenes aerem Deum esse credit, 172.

Angeli natura mutabiles, 230, 234, n. 235, 106.

Angeli beati dicuntur Coelum coeli, 231, Domus Dei, ib. 234. Sapientia
    creata, 234. Curia coelestis Imperatoris, 123. coelestis militia, ib.
    Non sunt coæterni Deo, nec tamen passi vicissitudinem temporum, 230.
    Nunquam sunt peregrinati, sed ita formati ut sine ullo defectu
    contemplationis, sine ullo intervallo mutationis, æternitate et
    incommutabilitate Dei perfruantur, 231. Angelorum codex, 260.

Anima sicut se illuminare de se non potest, ita se satiare de se non
    potest, 260.

Animæ mortuæ motus tres, fastus elationis, delectatio libidinis, venenum
    curiositatis, 267. Ea vitando vivit anima, quæ appetendo moritur, ib.

Animus ad capiendum se ipsum angustus est, 175.

Animus imperat corpori, et paretur statim: imperat sibi, et resistitur,
    139. Ægritudo hæc animi est, quia non totus assurgit veritate
    sublevatus, consuetudine prægravatus, ib. Animi perturbationes quatuor,
    178. Inde animus pascitur unde lætatur, 274.

Anni Dei omnes simul stant, 5. Anni Dei unus dies, 5.

ANTONIUS Ægyptius monachus, 134. et n. Ad Deum conversus audita evangelica
    voce. (S. Matt 19, 21.) "_Vade, vende_," 143. Ex ejus vitæ lectione
    convertuntur duo Aulici, 135.

Anubis, 127.

Apollinaristarum error de Christo, 121. et n.

Apostoli Luminaria mundi, ignes sancti, et decori, 264.

Appetitus et metus, facinorum causæ, 23.

Aptum et pulchrum, quid, 58.

'Aquæ super firmamentum' nomine angeli intellecti, 259. Cur solus Spiritus
    sanctus, non vero Pater et Filius, feratur super aquas, 254.

Aristotelis decem Categoriæ, 60.

Astrologorum vanæ divinationes, 47, 48, 108, 109.

ATHANASIUS Alexandrinus episcopus, qualem in psalmis cantum probaverit,
    192.

Avaritia, 38, n.

Auditores Manichæorum, 31. n. 41, n. 45, n. 74.

AUGUSTINUS.

    _Ortus ejus Infantia et Pueritia._

    Natus est Thagaste municipio Africæ, 49, 52, 20. idibus Novembribus,
    149, n. Parentes ejus Patricius et Monnica, 167. Infantia, 4-7.
    Pueritia, 7-17. Ab utero matris in Christianâ religione fuit educatus,
    9, 31. {309} signatus signo crucis, ib. et sacramento salis initiatus,
    ib. et n. positusque a parentibus in Catechumenorum gradu, 81, 97.
    Stomachi pressu repente correptus, pene moriturus baptismum pie
    instanterque flagitat, 10, 73. reparata valetudine baptismus differtur,
    ib.

    Datur in scholam ut discat litteras, 8. puer coepit Deum rogare, ne in
    Schola vapularet, ib. qualem Dei notionem tunc habuerit, ib. satis pro
    ætate ingeniosus, ib. at amore lusus et spectatulorum avocatur a
    litterarum studio, 9. victoriæ in certaminibus amans, ib, 11, 16.
    curiosus, ib. refugit litterarum rudimenta, ubi legere scribere et
    numerare discitur, 10, 11, 12. Latinas litteras, quas inter blandimenta
    nutricum didicerat (12.) adamat, Græcas odit, 11. quippe difficiles,
    12. Poeseos amantissimus, ib. 14. Ob progressum in litteris "_Bonæ spei
    puer_" appellatur, 14. Ipsi in Scholis sese exercenti acclamatur præ
    multis coætaneis et conlectoribus, 15. Litteraturæ atque Oratoriæ
    percipiendæ caussa peregrinatur in vicina urbe Madauris, 20.

    _Adolescentia, æt. an._ xvi. 18 sqq.

    An. æt. xvi in paterna domo, intermissis ex necessitate domestica
    studiis, transigit, genio ac libidinibus indulgens, 20. Inter coetaneos
    minoris dedecoris pudet, 21, 29.

    Matris monitus pro muliebribus habet, 21. Numquam tamen in matrem
    contumeliosus aut verbo durus, 164. Quo consilio parens uterque uxorem
    ei dare nolebat, 21.

    Furtum nocturnum committit, 22.

    _Æt. an._ xvii-xxix. 27-81. 30.

    Studiorum caussa Carthaginem mittitur æt. an. xvii. 27, 30. Sub id
    tempus orbatur patre, ib.

    Prosequitur studia, matre et Romaniano (100, n.) sumtus
    suppeditantibus, 30. Studia ejus ad fora litigiosa tendebant, 29.

    In schola rhetoris major est, ib. A moribus protervis condiscipulorum
    qui Eversores dicebantur, abhorret, 71, 29. pudore tamen impudenti,
    quod talis non esset, ib.

    Amore capitur, 27. theatricis spectaculis, ib.

    In celebritate sollemnitatum sacrarum intra ecclesiæ parietes grave
    quoddam facinus admittit, 29. Ob quod a Deo graviter verberatur, ib.

    Concubinam fovet, servatque ei thori fidem, 46. filium ex ipsa
    suscepit, 46. Adeodatum nomine, 154. (_Vide_ Adeodatus.) Adolescens
    potebat a Deo castitatem, sed cito exaudiri nolebat, 137.

    An. Æt. xix. Ciceronis Hortensio ad sapientiæ studium incenditur, 30.
    cum tamen ibi Christi nomen requireret, (81, 31.) in Sanctas Scripturas
    animum intendit, 31. Has negligit ut indignas quas Tullianæ dignitati
    comparet, ib.

    Categorias Aristotelis, et Liberalium artium libros annos natus ferme,
    xx. per sese intellexit, 60, 61, 62.

    In Manichæorum hæresin incidit, 31. in ea per novennium sc. ab an. æt.
    xix ad xxviii persistit, 45, 43, 60, 31, n. Inducit alios in eumdem
    errorem, 45, 49, 92, 100, n.

    Ejus interim errores de Deo, 35, 59, 62. de Christo, 72, et n. de
    rationali et irrationali natura, 58. de terræ fructibus, 39, 40. de
    veteri Lege, 35. de sanctis Patribus, ib. 39. de natura mali, 35, 58.
    de peccati caussa, 106, 74, n. in cujus inquisitione torquetur, 35,
    107, 111.

    Convictum filii sui refugit Monnica detestans blasphemias ejus, 42. at
    de futura ejus resipiscentia per somnium, (42.) perque episcopi
    cujusdam responsum, (44.) admonita, mensa domoque rursus excipit, 42.
    matris somnium alio detorquens, cita ejus responsione magis quam ipso
    somnio commovetur, ib.

    Rhetoricam docet, 46. primum Thagastæ, 46, 52, 49. tum Carthagine, 52.
    quo impatientia doloris ex amici cujusdam sui morte, (50.) migraverat,
    ib.

    Aruspicem sibi palmam in litterario certamine promittentem detestatur,
    46. At consulere solet Mathematicos, 47. a quibus avocare ipsum frustra
    nititur Vindicianus senex, 48. et Nebridius, ib. Sed istud divinationis
    genus vanum esse demum intelligit audita narratione Firmini, 109. et
    prorsus rejicit, 108.

    Libros _de Pulchro et Apto_ duos aut tres scribit, 57. cir. ann. æt.
    xxvi, aut xxvii, 60. quos Hierio Romanæ urbis oratori nuncupat, 57.

    Movetur Helpidii disputatione contra Manichæos apud Carthaginem, 77,
    necnon Nebridii contra eosdem argumento, 105.

    Cir. an. æt. xxix. a Manichæis alienari incipit, comperta Fausti
    imperitia, 69, 70, 75. non tamen omnino recedit, 75. Nondum enim
    intelligens quæ sit fides Catholica, 76. desperat in Ecclesia posse
    inveniri verum, 79, 76. et ad philosophiam Scepticam propensus est, 75,
    80, 81, n. {310}

    Pertæsus licentiæ scholarium Carthaginensium Romam navigat, 70, 71.
    invita et decepta matre, 71, 72.

    Romæ febri correptus in domo cujusdam Manichæi, (74.) periculose
    laborat, 72. non jam ut antea, (10.) Baptismum flagitat, sed demens
    irridet, 73. Convalescit, 74.

    Familiariter versatur cum Manichæis tam Electis quam Auditoribus, ib.

    Rhetoricam ibi docet, 78.

    Mediolanum mittitur a Symmacho urbis præfecto Rhetoricæ docendæ caussa,
    79.

    Benigne excipitur ab Ambrosio, ib. cujus amore capitur, ib. et facundia
    delectatur, ib. Audita unius atque alterius loci Scripturæ tractatione,
    cognoscit fidem Catholicam defendi posse contra Manichæos, 80, 85. Quos
    demum relinquendos decernit, ib. Sed adhuc de omnibus dubitans,
    Catechumenus in Ecclesia catholica esse statuit, donec aliquid certi
    eluceat, 81.

    _Æt. an._ xxx. 96.

    Aug. nec Manichæus est, nec Catholicus, 82. Ecclesiæ doctrinam magis,
    magisque intelligit, concionante Ambrosio, 86. Necessitatem fidei, et
    Scripturarum auctoritatem agnoscit, 87-89.

    Inhiat adhuc honoribus, lucris, conjugio, 90.

    Ambitionis et cupiditatum vanitatem edocetur, viso mendico præ vino
    jocante et lætante, ib.

    Panegyrim conscribit in laudem Imperatoris, ib. forte Valentiniani
    minoris, ib. n.

    Anxius est de vitæ ratione ineunda, 97. Conversionem de die in diem
    differt, 98.

    Eum ab ineundo conjugio revocare conatur Alypius, 98. uxor ei quæritur,
    99. quo conjugatus baptizetur, ib. Concubina in Africam redire
    permissa, aliam ipse procurat, 101.

    A gurgite carnalium voluptatum metu mortis et futuri judicii
    revocabatur, qui metus ab ejus pectore nunquam recessit, 101.

    De vita communi agenda, cum amicis deliberat, 100. ejus ratio, ib.
    consilium abjicitur, 101.

    _Æt. an._ xxxi. 103.

    Ignorantiæ tenebris involutus errat adhuc circa Dei naturam, 103. Verum
    contemplatione gradatim assurgens pervenit demum ad ID QUOD EST; sed
    figere aciem non valet, 119. Credit in Christum stabili fide, sed
    informi, 111, 108, et erronea, ib. cum Photinianis quippe fere
    consentiens, 121.

    Platonicorum librorum lectione ad inveniendam veritatem adjuvatur, 112,
    122. Ex quibus peritior quidem, sed inflatior evadit, 121.

    Transit ad Scripturam S. maximeque ad Apostolum Paulum, ib. cujus
    lectione mirum in modum proficit, 123.

    _Æt. an._ xxxii. 136.

    Displicet agere in sæculo, 126. Amore tamen feminæ detinetur, ib. Vis
    malæ consuetudinis in eum, 132. Ligatus non ferro alieno, sed sua
    ferrea voluntate, ib.

    Simplicianum adit, 126. movetur et angitur audita ab ipso conversione
    Victorini, 131. et vita Antonii, narrante Pontitiano, 134, 143. necnon
    conversione duorum 'Agentium in rebus,' 136.

    Secedit in hortum, sequente ipsum Alypio, 138. Spiritus et carnis in eo
    luctamina, 141. Nec plene volebat, nec plene nolebat converti, ideo
    secum contendebat, 139. Plus in eo valebat deterius inolitum, quam
    melius insolitum, 141.

    Ab Alypio paululum secedit, et sub ficu se sternens, vim lachrymarum
    profundit, ac Dei misericordiam deprecatur, 142. Vocis admonitu legit
    Apostolum, (Rom. 13, 13. 14.) et totus convertitur, 143. Indicat matri,
    144. Cælibem vitam amplectitur, abjecta omni spe sæculi, ib.

    Deserere professionem rhetorices usque ad vindemiales ferias differt,
    146. quam paucissimorum dierum dilationem excusat, ib. quamquam haud
    culpa vacasse non diffitetur, 147.

    Munus docendi tandem deserit, 149. cogente quidem dolore pectoris, 147.
    sed magis alliciente desiderio vacandi Deo, ib. et n.

    Feriarum vindemialium tempore (i.e. cir. fin. mensis Aug. vel init.
    Sept. A.D. 386.) in Verecundi villam Cassiciacum secedit cum suis, 149.

    Ambrosium per litteras consulit quid potissimum de Scripturis sibi
    legendum sit, ut ad baptismum se digne comparet, 153. Isaiam legere
    jubetur, ib.

    Libros aliquot ibi conscribit, et ad Nebridium epistolas, 149, 150.

    _Æt. an._ xxxiii.

    Recitatione psalmorum vehementer afficitur, Catechumenus in villa cum
    Catechumeno Alypio feriatus, 150.

    Psalmum quartum meditatur adversus Manichæos pie excandescens, 150 sqq.

    Dolore dentium acerrimo cruciatur, 153. Orat cum suis et dolor fugit,
    ib. {311}

    Mediolanum revertitur nomen daturus inter baptizandos, 164.

    Baptizatur (ab Ambrosio, 154, n.) cum Alypio et Adeodato, ib. Gaudium
    spiritale post baptismum, fugiente omni sollicitudine anteactæ vitæ,
    155. Lachrymæ ejus et motus pietatis ad hymnos et cantica Ecclesiæ, ib.

    Reditum in Africam cum suis suscipit, 157.

    Apud Ostia Tiberina cum matre colloquitur de vita æterna, atque in ejus
    contemplationem ambo rapiuntur, 161 sq. Vilescit mundus cum
    delectationibus suis, ib.

    Hinc elapsis vix quinque diebus matre orbatur, 165. Mortem ejus luget,
    ib. sq. Funus pro sollemni more celebratum prosequitur absque
    lachrymis, 165. Orat pro ejus salute, 166 sq. 165.

    _Æt. an._ xxxiv.

    Librum "_de Magistro_" cum Adeodato annos xvi nato componit, 154.

    _Æt. an._ xlvi. _&c._

    Libros _Confessionum_ A.D. circiter CCCC. edit. jampridem episcopus. 1,
    n.

    Mores ejus per id tempus, quo libros _Confessionum_ scribit, quinam
    sint, 169 sqq. Amor ejus in Deum vehemens, 171 sq. Deliciæ ipsius
    occupari Dei memoria, 165. Spes ejus nonnisi in magna valde
    misericordia Dei, 187. Ut se habet ad tentationes libidinis carnalis,
    188 sq. Ad tentationes gulæ, 189 sq. Ebriosus nunquam fuit, 190. Ut se
    gerit ad odorum, illecebras, 191 sq. Ad voluptates aurium, 192 sq. Ad
    illecebras oculorum, 193 sq. Ut se habet ad secundum tentationis genus,
    quod est curiositatis, 194 sqq. Incitatur a diabolo ut signum aliquod a
    Deo petat, 196. Item quomodo se gerit ad tertium genus, superbiæ, 197.
    ad humanas laudes, 198.

    Ab actionibus necessitatis quantum relaxari potest, ad Dei
    contemplationem refugit, 201. Secessum in solitudinem aliquando animo
    agitans prohibetur a Deo, ut non sibi soli, sed aliis vivat, 203. Castæ
    ejus deliciæ Scripturæ divinæ, 206. Si quid tempus liberum habet, in
    illis totum impendit, ib.

Aulæ favor res fragilis, 135. Aulici per multa pericula perveniunt ad
    grandius periculum. ib.

Aurium voluptas, 192.

Aurum ex Ægypto ab Israelitis ablatum veritatem adumbrat, 114, et n.

                              B.

Balneum ideo dictum quia anxietatem pellit ex animo, 165.

Baptismus, dicitur sacramentum salutare; mundatio, sanatio, 10. aqua
    gratiæ, 71. salutis, 166. Dei gratia, 126. medicina, 73. vid. et 147,
    153, 155. Male differtur Augustino, 10. et pluribus aliis, quo securius
    interim peccarent, ib.

Baptismus in nomine sanctæ Trinitatis datur, 256. Homo spiritalis judicare
    potest de sollemnitate sacramentorum; sive baptismi, sive mysterii in
    quo ille piscis (id est Christus) exhibetur, 269. Fidei professio de
    loco eminentiori coram fidelibus memoriter fieri Romæ consueverat a
    baptizandis, 128, n.

Baptismi effectus, 154, 169, 50. Sine eo non intratur in regnum coelorum,
    265. Augustini amicus, nesciens baptizatus, mirum in modum animo
    mutatus est, 50. Baptismum Manichæi pro nihilo habuerunt, 49, n. Post
    baptismum, major et periculosior est delictorum reatus, 18. Baptizati
    audiebant fideles, 20, 160, 134.

Barbarismi vel solæcismi magis homines pudet quam vitii, 15.

Beatitudo est gaudium de veritate, 184. Est gaudere de Deo, ad Deum,
    propter Deum, 184. Est inhærere Deo, 186, 66, 231. Est Deus ipse, 184,
    253. In hoc mundo non reperitur, 55.

Beatitudinem omnes appetunt, 184, 182. Multi eam adipisci non tantum
    volunt, quantum sat est ut valeant, 184.

Benedictio hominibus, avibus, et piscibus tantum a Deo impertita, quare,
    270.

Bona sunt omnia, 116. licet comparatione Dei non sint bona, 208. Deus bonus
    omnia bona fecit, ib. Bona nostra instituta et dona Dei sunt; mala vero
    nostra, delicta nostra sunt et judicia Dei, 170, et n. Nil prodest bona
    res non utenti bene, 61.

                              C.

Cæcitas hominum de cæcitate gloriantium, 29. Cæcitates poenales spargit
    Deus super illicitas cupiditates, 16.

'Cæli et terræ' nomine intelligitur omnis creatura, 212. Spiritales et
    carnales Ecclesiæ, 256. Cælum cæli est cælum quod non cernimus, 226.
    Angeli, 228 sq. Cælum indocti rapiunt, 137.

Cantus est sonus speciosus, 246. Cantus ecclesiasticus instituitur
    Mediolani a S. Ambrosio, 155. Ejus melodiæ utilitas magna, 193, ib. Ea
    mirum in modum afficitur Aug^s. 192. Delectatio carnis etiam in divino
    cantu cavenda, ib. Peccatur cum cantus amplius delectat quam res, ib.
    193.
{312}

Caritatis sublevatione et Spiritu sanctitatis emergunt homines, merguntur
    pondere cupiditatis et terrenis affectibus, 253. Ad caritatem pertinent
    omnia quæ scripsit Moyses, 243.

Carthaginensium scholarium foeda et intemperans licentia, 71.

"Cassiciacum," Rus Verecundi, ubi parabat se Augustinus ad baptismum
    suscipiendum, 148.

Castitas est Dei donum, 98. Castus dormientis affectus, 189.

Catechumeni, 9, n. 20, 81, 49, n. 128, 150, 154, et n. &c.

Categoriæ decem Aristotelis, 60.

Catilina haud gratis malus, 23.

Certitudo non eadem in omnibus quærenda est, 87.

CHRISTI nomen, Augustino ab infantia inditum, quam salutare fuerit, 81, 31,
    86.

CHRISTI de adventu in carne ad nos, 119.

CHRISTUS verax est _mediator_, mortalis cum hominibus, justus cum Deo, 202.
    In quantum homo, in tantum mediator; in quantum autem Verbum, non
    medius,  quia æqualis Deo, ib. Christus unica ad salutem via, 119.
    Sanguis ejus pretium nostrum quod bibebat et erogabat Aug. 203. Non
    aliquis ei refundet innocentem sanguinem, non ei restituet pretium, quo
    nos emit, ut nos auferat ei, 167.

CHRISTUS _victor_ et _victima_, _sacerdos_ et _sacrificium_, 203. Ex altari
    dispensatur victima sancta, qua deletum est '_chirographum quod erat
    contrarium nobis_,' 167.

CHRISTUS vere Magister bonus, quia Deus, 210. Verbum Dei parum erat si
    loquendo præciperet, nisi et faciendo præiret, 170.

CHRISTUS dictis, factis, morte, vita, descensu, adscensu, clamat ut
    redeamus ad cor, et inveniamus eum, 56. Infirmitas Christi magistra
    humilitatis, 119, 202. Antiqui sancti per fidem futuræ passionis
    Christi salvi facti sunt, ib.

Christiani temporibus Juliani lege data prohibiti sunt docere litteraturam
    et oratoriam, 132.

Ciborum neccesitas calamitas est, et deliciæ vocantur, 189. Alimenta
    sumenda tamquam medicamenta, ib. Quod saluti satis est delectationi
    parum est, ib. In cibo insidiatur laqueus concupiscentiæ, et adjungit
    sese, tamquam pedissequa, periculosa jucunditas, ib. Magnus ille est
    qui in cibo non rapitur aliquantulum extra metas necessitatis, 191. De
    ciborum abstinentia non gloriandum, 190. Non immunditia obsonii
    timenda, sed cupiditatis, 191. Noë omne carnis genus, quod cibo esset
    usui, manducare permissum, ib. Joannes locustis in escam cedentibus non
    fuit pollutus, ib. Cibi non polluunt, ib. Cibus Ægyptius, 114, ib.
    Animus inde pascitur unde lætatur, 274.

Ciceronis linguam omnes mirantur, pectus non ita, 30. Hortensius Ciceronis,
    ib. Judicium ejus de Homeri figmentis, (Tusc. Disp. i. c. 26.) 13.

Cogitari proprie dicitur quod in animo colligitur, id est cogitur, 176.

Cognitio Dei. Sensu corporeo non cognoscitur, 173. Non invenitur a superbis
    etiam doctis, 65, 66. Creaturæ ducunt ad cognitionem Dei, 172, 63, et
    n. Infelix homo qui scit alia et Deum nescit; beatus autem qui Deum
    scit, etsi alia nesciat, 66.

Cognitio sui. Homo sibi ipsi incognitus, 175, 171.

Colimus Deum non sic quasi terram, 249.

Comes largitionum Italicianarum, 95.

'Competentes.' Nomen Catechumenis datum, cum ad percipiendum Baptismum sua
    nomina jam professi fuerant, 154, n.

Confiteri Deo quid sit, 168. Cur confitemur Deo omnia scienti, 205, 168,
    18, 63. Magni fructus hujuscemodi confessionum, ib. 168 sqq. Nihil
    propius auribus Dei quam cor confitens et vita ex fide, 20.

CONFESSIONUM libri scripti circa an. CCCC. 1, n.

Conscientiæ abyssus nuda oculis Dei, 168. Conscientiæ legem ne ipsa quidem
    delet iniquitas, 21.

Consortium simul peccantium delectat, 26.

Consulentibus consultisque nescientibus occulto instinctu agit Deus, ut dum
    quisque consulit, hoc audiat quod oportet eum audire occultis meritis
    animarum, 111. Amicorum secularium lingua piis velut consulendo
    contradicit, et sicut cibum assolet, amando consumit, 146.

Consuetudinis violentia, 132, 13, 188. Est velut catena, 132. Fit
    necessitas dum ei non resistitur, ib. Gradus varii quibus ad eam
    necessitatem devenitur, ib. Consuetudinis sarcina degravat, 201.
    Consuetudo humana non excusat quod per Legem Dei æternam non licet, 71.

Continentia est donum Dei et datur petenti, 98. Continentiam Deus jubet et
    dat, 187. Per continentiam colligimur ad unum Deum a quo in multa
    defluximus, 187. Continentiæ casta dignitas, serena, non dissolute
    hilaris, 142. Continentia non est sterilis, sed fecunda de Domino Deo
    marito, ib.

Contritiones cordis vox magna ad Dei misericordiam, 111.
{313}

Conversio ad Deum. In conversione peccatorum Deus et Angeli magis gaudent,
    129. In conversione nobilium quare plus lætandum, 131.

Copia omnis quæ Deus non est, egestas est, 254.

Cor figendum in Deo æterno ut stet, 212, 65. Cordis puri vitales deliciæ
    Deus, 266. Cor volitans in præteritis et futuris rerum motibus adhuc
    vanum est, 212. Cor clausum non excludit oculum Dei, 63. Cordis hominum
    duritia manum Dei non repellit, ib.

Corpori non hoc est esse quod pulchrum esse, 250.

Creatio coeli et terræ, 226. Ejus allegorica expositio, 278. Varie
    intelligitur quod Scriptura dicit de Creatione rerum, 236 sq. Quomodo
    respondendum quærenti 'Quid faciebat Deus ante coeli et terræ
    creationem'? 212. Ex nihilo Deus fecit omnia, 209, 278.

Creatura duplex carens tempore, 231.

Creaturarum per gradus ascenditur ad Dei cognitionem, 172, 119, 161, 63.
    clamant "_Ipse fecit nos_;" clamor earum est species earum, 172, 208.

Creaturas omnes bonas esse adversus Manichæos, 117, 118.

Credere. Catholica doctrina quædam credi jubet, quæ non demonstrantur, 87.

Critica medicis, quæ aliis accessio dicitur, 83.

Cunæ nutritoriæ, 214.

Cupiditas triplex, voluptatis, dominationis, et cognitionis, 187, et
    n.-201. Merguntur homines pondere cupiditatis et terrenis affectibus,
    et emergunt caritatis sublevatione et spiritu sanctitatis, 253.

Curiositas libera, magis ad discendum potest quam meticulosa neccesitas,
    13.

Curiositatis de vitio, 194 sqq. Quare concupiscentia oculorum designetur,
    195. Homines curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum
    ad corrigendam suam, 169.

Cursus publicus, 79, n.

Cypriani martyris Memoria non procul a mari, 71.

                              D.

Dæmonibus non uno modo sacrificatur a peccatoribus, 15.

Dæmones, tanquam redeundi ad Deum mediatores, infeliciter coluerunt
    nonnulli, 202.

Danæ, 14.

Debitor fit promissionibus suis Deus, 74.

Decalogus, 'psalterium decem chordarum,' 37, et n.

Defectus solis et lunæ a philosophis accurate prænuntiati, 65.

Defunctorum corpore memoria ad altare fieri solita, 167. Quod pro se
    postulat Monnica, 163. Pro patre suo Patricio, et matre Monnica
    defunctis, vult orari ad altare Aug. 167. ac ipsemet orat, ib.
    Sacrificium pro defunctis offerri solitum, posito juxta sepulchrum
    cadavere, 165.

Demonstratio non in omnibus postulanda, 87.

DEUS Una Trinitas, et Trina Unitas, 228.

DEUS _essentia sua_ idipsum est summe esse et summe vivere, 5. Incorporeus
    est, 115, 61, 35.

DEI _unitas_, omnium modus, 7.

DEI attributa summatim describuntur, 2, 3, 5, et n. Sunt inexplicabilia, 3.
    Non est quo ab eo omnimodo recedatur, omne enim peccatum eum perverse
    imitatur, 24.

DEI hodiernus dies _æternitas_ est, 213, 5. Superat omnia futura, ib.
    Præcedit omnia præterita, ib. Nescit tempora, ib. Deus ante omne quod
    vel ante dici potest, 5, 213. Semper vivit et nihil moritur in eo, 4.

DEUS _bonum_ nullo indigens bono, 280, 249. Sua beatitudo ipse est, 251. Ex
    plenitudine bonitatis ejus subsistit creatura, 249. Apud Deum vivit
    semper bonum nostrum, et quia inde aversi sumus, perversi sumus, 62.
    Ipse puri cordis vitales deliciæ, 266. Neminem deserit nisi deseratur,
    54, 53.

DEI _cognitio_. Fit sine variatione notitiæ, 225. Solus Deus novit sicut
    omnino est, 260.

DEUS _creator_ fecit coelum et terram sine distentione actionis suæ, 225.
    creatorem Deum esse omnis naturæ indicant vel peccantes perverse
    imitando, 24. Non nova voluntate creavit mundum, 233. Descriptio
    compendiaria operum Dei, 277.

DEUS _immensus_, ubique est, 64. Ubique totus et nusquam locorum, 86, 2. In
    interiori nostro quærendus, 115, 34, 173. Falsa de immensitate Dei
    imaginatio Aug^i. adhuc Manichæi, 107, 104. Dei præsentia in rebus
    caussa est cur sint, 2. Iniqui præsentiam Dei non effugiunt, 64.

DEUS _immutabilis_, 8. In eo nullus novus motus, 211, 233. Scit et vult
    immutabiliter, 260, 256. Non est alias aliud, nec alias aliter, sed
    idipsum et
{314}
idipsum, 228. Apud eum rerum omnium instabilium stant caussæ immutabiles,
    et mutabilium immutabiles manent origines, et irrationabilium et
    temporalium sempiternæ vivunt rationes, 5.

DEUS _incomprehensibilis_, 2. Quid sit invocare Deum, 1, 2.

DEI _misericordia_ etiam sanctis necessaria, 25. Deus est dulcis pater
    donans munera, dulcior condonans peccata, 15. percutit ut sanet, et
    occidit nos ne moriamur, 19.

DEUS _peccatorum ordinator_, 9, et n.

DEI _potentia et Dei voluntas_ Deus ipse est, 107. Deus nullum habet
    dominum, 197. Sine typho dominatur, ib.

DEUS _promissionibus_ suis fit debitor, 74.

DEI _providentia_ omnibus bene utitur, etiam errore hominum, 11. nequitia
    peccatorum, 158. Sic curat unumquemque nostrum tanquam solum curet, et
    sic omnes, tamquam singulos, 42.

DEI _pulcritudo_. Ab ea omnis pulcritudo, 194. sua pulchritudo et sua
    magnitudo Deus ipse est, 61.

DEUS semper _quietus_, sua quies ipse est, 280. Semper operatur et semper
    quiescit, 279. Animæ nulla quies nisi in Deo, 55. Quærenti quid
    faciebat Deus ante coelum et terram, quid responsi reddatur, 212.

DEUS misericorditer _sævit_, amaritudine aspergens illicitas jocunditates,
    19, 13, 27. Infatigabili lege spargit poenales cæcitates super
    illicitas cupiditates, 16. Peccator a Deo leni et bono fugiens, in Deum
    justum et severum incurrit, 64, 53.

DEI _scientia_. Scientia nostra scientiæ Dei comparata, ignorantia est,
    208.

DEUS est _Veritas æterna_, quæ grandium est cibus, 115. Veritas super omnia
    præsidens, 201. cum mendacio Deus non possidetur, ib.

DEUS _summa vita est_. Ipsi esse et vivere non aliud atque aliud est, 5.
    Est vita animarum et vita vitarum, 33, 173.

DEI _voluntas_ et Dei _potentia_ Deus ipse est, 107, 212. Non est creatura,
    211. Semel simul et semper vult omnia quæ vult, 233. Non nova voluntate
    Deus creavit mundum, 211. Optimus minister Dei est, qui non magis
    intuetur hoc a Deo audire quod ipse voluerit, sed potius hoc velle quod
    a Deo audierit, 186.

Didonis mortem se flevisse defiet Aug. 11.

Dies nunc dicitur mora solis super terram, nunc mora totius circuitus ejus
    ab oriente ad orientem, 219.

Dignationem sumere, 83.

Dilectio. _Vide_ Amor.

Discere, quid, 176, 8. Ad discendas linguas majorem vim habet libera
    curiositas, quam meticulosa necessitas, 13. Quæ in rebus vanis sæpe
    discunt pueri, in rebus non vanis tutius disci possunt, ib.

Discordiæ quomodo sedandæ, 160. maxime inter virum et uxorem, 159.

Divinationes Mathematicorum fallaces, 47, 48, 109.

Divitiæ dicuntur copiosa inopia, 11. Omnis copia quæ Deus non est egestas
    est, 254.

Dolor animi tempore lenitur, 52. nonnullus approbandus, nullus amandus, 28.
    non potest esse nisi in naturis bonis, 101, n. Animis nonnisi dolores
    extra Deum, 52, 53.

                              E.

Ecclesia figurata est per mundi creationem, 256. Parvuli in nido Ecclesiæ
    plumescunt et alas caritatis alimento sanæ fidei nutriunt, 62.
    Improbatio hæreticorum facit eminere quid sentiat Ecclesia, 121.
    Ecclesia Manichæorum ex Auditoribus et Electis constabat, 41, n.

Ecclesiam, bis in die, mane et vespere Monnica assidue veniebat, 73.

Electi Manichæorum, 41, et n. 40, n. 45, et n. 74, et n.

Epicurus post mortem restare animæ vitam, et tractus meritorum credere
    noluit, 101.

Epulæ et synaxes ad Memorias Martyrum, 83.

Equulei et ungulæ, 8.

Esau Ægyptio cibo vendidit primogenita, 114, et n.

Est vere id quod incommutabiliter manet, 116. Omnia vera sunt, in quantum
    sunt, 115. A Deo sunt omnia inquantumcunque sunt, 228.

Evæ reliquiarium, 72.

Evangelici ministri debent esse forma fidelibus vivendo, 266.

Eucharistia dicitur Communicatio Dominici corporis, 84. Victima sancta, quæ
    ex altari dispensatur, 167. Pretii nostri sacramentum, ib. Pretium
    nostrum, quod, "_manduco et bibo et erogo_," ait Aug. 203. Ad Memorias
    Martyrum celebrari solita, 84, 83, n.

Evodius patria Thagastensis, 156. Agens in rebus militans convertitur ad
    Deum, et ante Aug^m. baptizatur, ib. Aug^o. se socium in sancto
    proposito adjungit, et cum eo redit in Africam,
{315}
157. Psalmum cantat in obitu Monnicæ, 164.

Evectio publica, 79, et n.

Eversores, 29, et n. 71, 78.

                              F.

Facinorum causæ appetitus et metus, 23.

Falsitas non est quidquam, sed dicitur cum res putatur esse quod non est,
    118.

Faustus Manichæorum episcopus eloquens imprimis, 64, et n. 68. sed parum
    doctus, 69. Multis laqueus mortis, 70, 64. Aug^o. salutis occasio est,
    70.

Feminæ ad virum subjectio, 277, et n.

Feriæ vindemiales, 146.

Fidei medicamenta manibus Dei confecta, 87. Sine fide nihil omnino in hac
    vita ageretur, 85. Ut nos per fidem passionis Christi præteritæ, ita
    antiqui sancti per fidem ejusdem passionis futuræ salvi facti sunt,
    302.

Fidei professio in conspectu Ecclesiæ reddi solita, 128, et n.

Fidelis in Ecclesia, 20, 134, n. 168, 147.

Filius ille minor, 15, 129.

Filios inter diei et filios noctis dividit solus Deus, 262. Filius Dei
    dicitur Verbum, Principium, Sapientia, Veritas, Virtus Dei, 211. Lumen
    verum, _Vide_, Christus et Verbum.

Firminus vir liberaliter institutus, 109. quam narrat Mathematicorum
    divinationem, ib.

Flagitium a Facinore distinguitur, 37, n. 59.

Flagitia, quæ contra naturam sunt, ubique ac semper detestanda; quæ contra
    mores hominum, pro morum diversitate vitanda, 36.

Fletus cur dulcis miseris, 50.

Frater Augustini Navigius, 162.

Furtum est contra naturæ legem, 21. nullus enim fur furem æquo animo
    patitur, ib.

                              G.

Gaudere ad Deum, de Deo, propter Deum, ipsa est beata vita et non est
    altera, 184.

Gaudium majus molestia majori præceditur, 130. Est gaudium quod non datur
    impiis, sed eis qui Deum gratis colunt, quorum gaudium Deus ipse est,
    184. Beata vita est gaudium de veritate, 184.

Geminorum constellatio discussa, 110.

Genese[Greek: ô]s initium explicatur in tribus postremis libris
    "_Confessionum_," 205 sqq.

Genethliacorum libris deditus Aug. monetur a Vindiciano ut eos abjiceret,
    48.

Gervasii et Protasii martyrum corpora deteguntur, 155.

Gestus sunt tanquam verba naturalia omnium gentium, 7.

Gloria ignominiosa honores sæculares, 11. Sæpe homo de ipso vanæ gloriæ
    contemtu vanius gloriatur, 200.

Grammaticæ leges studiose observantur, negliguntur præcepta Dei, 16.

Grammaticarum scholarum liminibus appensa vela quid significent, 12.

Gratiæ deputandum quidquid mali non fecimus, 26. Gratia potens est omnis
    infirmus, qui per ipsam fit conscius infirmitatis suæ, 169.

Gulæ tentatio, 189.

                              H.

Hæreses esse permittit Deus, ut emineat quid Ecclesia Dei sentiat, et quid
    habeat sana doctrina, 121. Prosunt Ecclesiæ, et quomodo, ib.

Hæretici. Non cum iis disceptandum, sed pro iis orandum, 43.

Haruspicem contemnit Aug^o. qui victoriam suis sacramentis in theatrici
    carminis certamine promittebat, 46. Haruspices sacrificia dæmoni
    offerebant, ib.

Helpidius apud Carthaginem contra Manichæos disputat, 77.

Hierius Romanæ urbis orator doctus, 57. Huic nuncupati ab Aug^o. libri "_de
    Pulcro et Apto_," ib.

Homerus poeta dulcissime vanus: hujus lectio Aug^o. puero amora, 12. Multa
    finxit, hominibus flagitiosis divina tribuendo, ne flagitia flagitia
    putarentur, et ut quisquis ea fecisset, non homines perditos, sed
    cælestes deos videretur imitatus, 14. Quid in ejus figmenta Tullius
    animadvertit, 13.

Hominem fecit Deus, non tamen in eo peccatum, 6.

Hominis creatio allogorice exponitur, 268. Ad Dei imaginem est factus, ib.

Homo spiritalis non judicat de sacra Scriptura, etiamsi aliquid ibi non
    luceat, 269. De his judicare dicitur, in quibus habet potestatem
    corrigendi, 270. Homo sine Deo nihil sibi est nisi Dux in præceps, 46.
    Homo grande profundum, cujus capilli magis numerabiles sunt quam
    affectus, 57. Est aliquid hominis, quod nec ipse scit spiritus hominis,
    qui in ipso est,
{316}
171. Debet reformari vivendo secundum voluntatem Dei, 268. Homo gerit in se
    symbolum Trinitatis, scilicet esse, nosse, velle, 255, et n. Homines
    unde amantur, 53, diligendi humaniter, 52.

Hora fugitivis particulis agitatur, 216. Non est præsens tota, ib.

Horatii Carm. laudat Aug. 51.

Hortensius Ciceronis excitavit Augustinum ad ardorem philosophiæ, 30, 136.

Humiles corde domus Dei excelsi, 225, 119.

Humilitas necessaria ut adscendamus ad Deum, 56, 65. Humilitatis signum in
    statura pueritiæ a Christo probatum, 16.

Hymni et Psalmi, sub Ambrosio episcopo in ecclesia Mediolansi ut
    canerentur, institutum, 156.

Hippocrates, 48.

                              I.

Jacobi et Esavi constellationes, 110. Jacob filiis Joseph benedicens, 193.

Illusiones nocturnæ, involuntariæ licet, nihilominus poenitendæ, 188.
    Perfecta illarum cessatio munus Dei, 189.

Imitatio perversa Dei in peccatis, 23, 24.

Inane, quid, 104. Qui differat a nihilo, ib.

Incarnatio Verbi, qua infantiæ nostræ lactescit Sapientia Dei, 119. Totum
    hominem suscepit, 120. Apollinaristarum error, non esse in Christo
    animam aut mentem hominis, 121.

Incolumitatis suæ cura homini innata, vestigium est secretissimæ unitatis
    ex qua est, 17.

Ignorantia mater admirationis, 266.

Infantia peccatis obnoxia, 6, 7.

Infantilium membrorum imbecillitas innocens est non animus infantium, 6.

Inimicitias hominum nec excitare nec augere, parum est homini humano, nisi
    eas etiam exstinguere studuerit, 160. Horrendum malum inimicis iratis
    inimicorum iratorum dicta prodere, ib.

Iniqui apti sunt inferioribus creaturæ partibus, quo dissimiliores Deo,
    apti autem superioribus fiunt, quo ei similiores, 118.

Iniquitas non est substantia, sed perversitas voluntatis detortæ a summa
    substantia in infimam, 118. Iniquitatis capita pullulant principandi et
    sectandi et sentiendi libidine, 37.

Inordinatus animus omnis, Dei jussu, sua sibi poena est, 11.

Intelligendi celeritas et dispiciendi acumen est donum Dei, 61.

Invitus nemo bene facit, etiam si bonum est quod facit, 10.

Invocare Deum quid sit, 2. et n.

Johannis Baptistæ mirabilis abstinentia, 191.

Josue voto sol stabat, sed tempus ibat, 220.

Isaac filios non agnoscendo benedicere, sed benedicendo agnoscere meruit,
    193.

Isaiam legere jussus Augustinus quo sese ad baptismum præpararet, 153.

Julianus Imperator lege data prohibet Christianos litteras docere, 132.

Juno, 14.

Jupiter tonans et adulterans cur a Poetis fictus, 14.

Justina Valentiniani minoris mater ab Arianis seducta persequitur
    Ambrosium, 155.

Justitia vera interior non ex consuetudine judicat sed ex lege Dei, 35. Nec
    varia nec mutabilis ipsa est, sed tempora quibus præsidet, 36.

Juventutis erudiendæ modus improbatur, 15.

                              L.

Latina lingua in Africa vulgaris ætate Augustini, 12.

Laudat Deum universa creatura, 63, 209.

Laudari qui vult ab hominibus vituperante Deo, non defendetur ab hominibus
    Deo judicante, nec eripietur Deo damnante, 198. Laudibus hominum moveri
    debemus non propter nos sed propter proximum, 199.

Laudari etiam de Dei dono periculosum, 198. Laudatio comes bonæ vitæ, ib.
    Non male vivendum est ne laudemur, ib. 147.

Lex temporalis etiam a Deo data, 35. Legis factor homo debet esse non
    judex, 269. Lex peccati est violentia consuetudinis, 133.

Lex conscientiæ, 21.

Libera voluntas caussa peccati, 106, 59, n. 60, n. quod Manichæi negabant,
    ib.

Libido triplex, 187-201. Violatur societas quæ cum Deo nobis esse debet,
    cum natura, cujus ille auctor est, libidinis perversitate polluitur,
    36. Libidine obcæcatur animus, 21. Ex voluntate perversa libido, ex
    libidine consuetudo, ex consuetudine necessitas, 132.

Lignum crucis, 13, et n.

Litterarum primarum magistri, 11.

Longe a Dei vultu, in affectu tenebroso, 16. In regione dissimilitudinis,
    116.

Loqui unde puer discat, 7. Pauca sunt quæ proprie loquimur, 218.
{317}

Lucta spiritus cum carne, 141, 137.

Ludi Circenses, 91, 135.

Luminaria dividentia inter noctem et diem allegorice, 262, sq.

Lux regina colorum, 193. Lux æterna et incommutabilis, Deus, 260, 115.

                              M.

Madaura Africæ urbs, Thagastæ vicina. Aug. eo peregrinatur litteratura et
    oratoriæ percipiendæ gratiæ, 20.

Magicæ artes ex curiositatis vitio, 195, 202.

Magister non est qui docet hominem scientiam, nisi Deus, 68.

Magistri penulati, 13.

Malum non est nisi privatio boni, 116, 35. Non est substantia, ib. 52.
    Malum bifariam dictum culpa et poena, 106. Malum poena juste a Deo
    infligitur, ib.

Mandatorum observatio ex Dei dono, 187.

Manichæos plures Roma occultabat, 76.

Manichæus hæresiarcha errores suos litteris mandavit, 66. ejus libri pleni
    fabulis, 69, 75. Multa de astris imperitissime continebant, 66, 67.
    Spiritum sanctum auctoritate plenaria personaliter in se esse dicebat,
    67, et n.

Manichæorum hæresis asserebat Deum esse corporum molem (quæ maxima et prope
    sola causa erroris fuit), 76, 62, 39, n. 34, 47, n. 78. Malum quoque
    substantiam quandam, et molem tetram et deformem; sive crassam, quam
    terram, sive tenuem atque subtilem, quam mentem malignam per terram
    repentem, designabant, 76, 58, 74, n. 139. Has duas moles (Dei sc. et
    mali) ex adverso sibi constuebant, utramque quidem infinitam, sed malam
    angustius, bonam grandius, 76. Animas tam hominum quam pecorum de Dei
    esse substantia aiebant, et omnino partes Dei, 59, et n. 139.
    Peccatorum originem non libero arbitrio voluntatis, sed substantiæ malæ
    naturæ (carnis sc.) tribuebant, 59, n. 74, et n. 105, 106, 117, 151.
    duasque naturas inter se confligere in homine dicebant quando caro in
    Spiritum concupiscit, 139, 140. A Deo cælos fabricatos, non tamen de
    suo sed ex alibi et aliunde creatis, 276. Carnes vero, et minutissima
    animalia, et quidquid radicibus terræ inhæret, a mala mente gigni et
    formari, 276, 69, n. Herbas omnes atque arbores sentire, et læsas
    dolere dicebant, 39, et n. quippe quæ particulas Dei prælio captas a
    gente tenebrarum, 105. (mala sc. natura) in se colligatas haberent, 40.
    quas quidem particulas 'Electorum sanctorum,' dente ac ventre liberari,
    41. Christum porro credebant tanquam de massa lucidissimæ molis Dei
    porrectum ad nostram salutem, 76. neque vere in carne natum de Maria
    virgine, 77, 72. sed tantummodo in carnis phantasmate; in quo eum
    dicebant crucifixum, 72, et n. 76. Laudatos in Vet. Test. Patriarchas
    vituperabant, 35, 36, et n. Nov. Test. Scripturas falsatas esse
    dicebant, quum tamen ipsi incorrupta exemplaria nulla proferrent, 77,
    et n. In hanc hæresin prolapsus Aug. in ea per novennium volutatur, ab
    an. æt. xix usq. ad xxviii. 45, 43, 31, n.

Mare quid, 260. Mari comparatur genus humanum, vitio primi hominis profunde
    curiosum, procellose tumidum, et instabiliter fluidum, 265. Altera
    maris allegorica expositio, 260.

Martyrum Memoriæ, Oratoria, 71, et n. 83. in iis non Martyribus, sed Deo
    Martyrum sacrificabant Christiani, vid. et 83, n.

Materia informis non est omnino nihil, 227. sed medium quid inter formatum
    et nihil, 228 sq. Conetur humana mens eam vel nosse ignorando, vel
    ignorare noscendo, 227. facta est ex nihilo, et ex hac omnia, 228 sq.

Mathematicorum divinationes, 47, 48, 109.

Matrimonii in officio regendi, et suscipiendorum liberorum conjugale decus,
    99. Tabulæ matrimoniales, 159.

Medea volans, 34.

Mediator, oportebat ut haberet aliquid Deo simile, et aliquid simile
    hominibus. Christus verax mediator, diabolus mediator fallax, 202.

Melodiæ utilitas in ecclesiastico cantu, 193. hac potius quam rebus allici
    peccatum est, 192.

Memoriæ vis, 173, 180. Memoriam habent pecora et aves, ib.

Memoriæ martyrum, 83, 71. Ad eas Dominici corporis communicatio celebrari
    solita, 84. Epulas illuc afferri vetat Ambrosius, 83.

Memoria Cypriani martyris non procul a mari, 71.

Mensura temporis, 223.

Merita vera hominum non sunt nisi Dei munera, 166, et n. 249, 157.

Metus et appetitus facinorum causæ, 23.

Minister Dei optimus quis, 186. Ministris Ecclesiæ subsidia corporis
    debentur, 272.

Miracula facta in translatione corporum
{318}
SS. Gervasii et Protasii, 155. Deus tentatur cum miracula flagitantur non
    ad salutem, sed ad experientiam, 195.

Misericordia, 28, et n. qualis sit vera, ib.

Misericordia Dei. Væ etiam laudabili vitæ, si Deus remota misericordia eam
    discutiat, 166. Magnæ sunt voces ad misericordiam Dei, tacitæ
    contritiones animi, 111.

Modestia. Pulchrior est temperantia animi inscitiam suam confitentis quam
    scientia rerum, 70.

Molestias vitæ tolerare jubet Deus, non amare, 187, 28.

Monasterium Mediolani plenum bonis fratribus, extra urbis moenia, sub
    Ambrosio nutritore, 135. Monasteriorum greges in Ægypto, 134, et n.

MONNICA.

    Monnica Patricii conjux, mater Aug^i. 167. quem et carne ut in hanc
    lucem temporalem, et corde ut in æternam lucem nasceretur, parturivit,
    157. educata fuit pudice ac sobrie, 159. in domo fideli, bono membro
    Ecclesiæ Christianæ, ib. Non tam suæ matris, quam decrepitæ cujusdam
    famulæ cura ad honestatem instituebatur, ib. immo disciplina et
    regimine Christi, eam in Dei timore jam tum erudientis, ib. Per
    Christum subdita parentibus, potius quam per parentes subdita Christo
    fuit, ib. Amore vini paulatim capta, sanatur insultatione ancillæ cum
    ea litigantis, 158, 83.

    Patricio (cui soli nupta fuit, 167.) in matrimonium tradita, servivit
    ei veluti Domino, 159, 10. satagens eum Deo lucrari, 159. Ut sese
    gerebat in virum a fide ac moribus ipsius longe alienum, ib. In socrum
    adversus se irritatam malarum ancillarum susurris, ib. Erga matronas de
    maritis suis querelam moventes, ib. Erga dissidentes et discordes inter
    se anima, 160. Erga servos Dei, ib. Erga parentes, domumque suam, ib.

    Nutrivit filios, 162. toties eos parturiens, quoties a Deo deviare
    cernebat, ib. Aug^m. spiritu parturivit majori sollicitudine, quam
    carne pepererat, 73, 10. Hunc a primis annis in Catechumenorum gradu
    constituit, 9, 31. Cumque adhuc puer in repentino mortis periculo
    versaretur, curabat festinabunda ut sacramentis salutaribus initiaretur
    et ablueretur, 10. Eo tamen recreato, baptismum differendum duxit, ib.

    Aug^o. an. æt. xvi agente, Deus jam inchoaverat in ea templum suum et
    exordium sanctæ habitationis suæ, 20. Ex quo in Christo regenerata
    fuit, vitam fide et moribus præcipuam egit, 166. Aug^m. ut a
    fornicatione maximeque ab adulterio abhorreret cum ingenti
    sollicitudine admonebat; uxorem tamen dare nolebat, quo consilio, 21.
    Virum suum sub ipsius vitæ finem ad Christi fidem adducit, 160. Quo
    viduata sumtus nihilominus (Romaniani ope, 100, n.) procurat Aug^o.
    tunc apud Carthaginem Rhetoricæ studenti, 30. Hunc interea in
    Manichæorum hæresin prolapsum luget, horis omnibus orationum suarum de
    eo ad Deum indesinenter plangit, 43. ejusque convictum aversatur, 42.
    De futura ejus resipiscentia admonita per somnium, (ib.) perque
    responsum episcopi (43.) cujusdam, fieri non posse asserentis, "_ut
    filius istarum lachrymarum pereat_," (44.) mensa domoque rursus
    excipit, 42.

    Frequentabat eleemosynas, vidua casta et sobria, 73, 83. Obsequens et
    serviens sanctis, nullum diem prætermittebat oblationem ad altare Dei,
    ib. Bis in die, mane et vespere ad Ecclesiam venire solita, ut oraret
    vel verbum Dei audiret, ib.

    Aug^m. Romam ipsa invita et falsa navigantem lachrymis prosequitur, 72.
    pro eo Deum rursus deprecatur, ib. Paulo post conscensa nave, per
    marina discrimina nautas consolatur, de felici perventione divinitus
    certior facta, 82. Mediolanum veniens Aug^m. audito Ambrosio jam
    abalienatum a Manichæis reperit, ib. De ejus futuro matrimonio
    revelationem a Deo expetit, sed frustra, 100. Ambrosium diligit ut
    Angelum Dei, 83. Ille in ejus laudem, viso Aug^o. sæpe erumpebat,
    gratulans ipsi quod talem matrem haberet, 84. Apud Mediolanum vetanti
    Ambrosio, epulas ad Memorias Martyrum adferri, morem gerit
    libentissime, ib. Excubante Mediolanensi plebe in Ecclesia, vigiliarum
    primas tenet, 155. orationibus vivit, ib.

    Gaudium ejus de Aug^i. conversione, 144. Secedit cum illo in agrum
    Cassiciacum, 150. Aug^m. suscepto baptismate remeantem in Africam
    comitatur, 157. quocum apud Ostia Tiberina paullo ante obitum suum
    colloquitur de vita æterna, 161. Rapiuntur ambo in æternæ sapientiæ
    contemplationem, ib. Nulla jam re se delectari in hac vita profitetur,
    162. Unum fuisse propter quod hic aliquantum immorari cupiebat, ut
    Aug^m. Christianum Catholicum videret ante obitum, ib. Post dies cir.
    v. decumbit febribus, ib. de sepultura {319} corporis sui extra
    patriam, tandem nihil curat; sed tantum ut ejus ad Domini altare
    meminerint filii, ubi ubi fuerint, 163, 167. Alia ejus insignis
    sententia, 163. die ix ægritudinis, an. lvi æt. suæ, xxxiii æt. Aug^i.
    migrat ex hac vita, ib. Ejus funus, 164 sq. Sacrificium pretii nostri
    pro ea offertur, jam juxta sepulchrum posito cadavere, priusquam
    deponatur, ut illic fieri solebat, 165. Ejus elogium, 159 sqq. 164 sq.

Moris humani flumen vix superandum, 13, et n.

Mores hominum. Quæ contra mores hominum sunt flagitia pro morum diversitate
    vitanda sunt, 37.

Mors sibi ipse est qui male vivit, 230. Moritur qui Deum non videt, 3.
    Mortalitas testimonium peccati, 1.

Mortui, _vide_ Defuncti.

Mulier quæ perdiderat drachmam, 129, 181. Ænigma Salomonis de muliere
    sedente super cellam in foribus, 34.

Mutantur coelum et terræ. Coelum et terra clamant quod facta sint quia
    mutantur, 208.

                              N.

Navigius Aug^i. frater morti Monnicæ et ejus funeri interfuit, 162, et n.

NEBRIDIUS patria Carthagini vicina, 96. Aug^o. carissimus, adolescens valde
    bonus et valde castus, 48. mirabilis animæ, 109. mitissimus, 133.
    Aug^m. ab astrologis consulendis revocare nititur, 48, 109. Argumentum
    ipsius clarum contra Manichæos, 105. Mediolanum venit non ob aliud nisi
    ut cum Aug. in sapientiæ studio vivat, 96. Beatæ vitæ inquisitor
    ardens, ib. Sub Verecundo Mediolanensi grammatico docet, 133. Errans
    aliquando circa Incarnationis mysterium, postea fit Catholicus, 148.
    Deo servit in perfecta castitate apud suos in Africa, ib. Tota domus
    ejus per eum fit Christiana, ib. Moritur haud multo post Aug^i.
    baptismum, ib. vivit in sinu Abrahæ, ib. Epistolæ ad Nebridium, 150.

Necessitas consuetudine inducta, 132.

Nobilium conversio majoris lætitiæ caussa est Ecclesiæ, 131. Nobilitatis
    nomine superbos plus tenet diabolus, ib.

Nomen dare ad Baptismum, 154, et n.

Nubes prædicatores, coelum Scriptura, 260.

Nugæ majorum vocantur negotia, 8.

                              O.

Obedire regibus generale pactum est societatis humanæ, 37.

Oblatio altaris, 73.

Oblivionis memoria est, 179.

Oculi sensuum principes, 195. Oculorum voluptas, 193.

Odium in proximum cor gravius vastat, 15.

Opera Dei compendio narrantur, 277. Opera nostra bona ideo bona sunt quia
    Deus ea nobis donat, 166, et n. 157, 249.

Oratio pro mortuis ad altare, 163, 165, 167.

Oratoria i. q. Memoriæ, 71, n.

Ordinare aliud, aliud creare, 9, n.

Orestes et Pylades, 51.

Otium malum, 20.

Ovidius in Trist. innuitur, 61.

                              P.

_Paracletus_, 31.

Pars turpis est, quæ suo universo non congruit, 37.

_Patres S._ Vet. Testam. a Manichæorum cavillationibus vindicat Aug. 35,
    36, 37, 39, et nn.

Patricius Aug. pater, tenuis municeps Thagastensis, 20. Animosior quam
    opulentior, ultra vires rei familiaris filio impendebat, quidquid etiam
    longe peregrinanti studiorum caussa opus erat, 20. Quamvis ira
    fervidus, nunquam cecidit Monnicam uxorem, 159. Fit Catechumenus Aug^o,
    an. fere xvi agente, 20. annoq. post, (30.) moritur fidelis, 160. Ejus
    mores, 159. Pro eo orari ad altare vult Augustinus, 167.

PAULUS Apostolus unde dictus Paulus, 131, et n. Miles castrorum coelestium,
    190. Ejus lingua volatilis, loquens mysteria, 273. Illum præ ceteris
    legit Aug. 122.

Paulus proconsul, per baptismum fit Regis Magni provincialis, 131.

Peccata ante baptismum vulgo parvi pendebant, 10. post baptismum delictorum
    reatus major et periculosior, ib.

Peccatum nihil est, 25. Admittituendum immoderata in hæc infima
    inclinatione, summa bona deseruntur, 22, 230, et n. Dum non in Deo, sed
    in seipso et aliis creaturis voluptates, sublimitates, veritates homo
    quærit, 17. Peccatum omne, perversa Dei imitatio, 23, 24.

Peccati caussa Deus non est, 205. peccatorum ordinator, tantum non creator,
    9, et n. Peccatum non committitur sine caussa, 22. Peccandi quædam est
    necessitas, 132. Quomodo in eam descendatur, ib.
{320}
Peccatum dæmoni est sacrificium, 15.

Peccati poenæ: Obcæcatio, ib. Inquietudo animi, 63. Poena sua sibi est
    omnis inordinatus animus, 11, 241, n. Peccator Deum fugere non potest:
    sed invenit ubique Dei legem in poena sua, 53.

    Animæ peccatrices Dei imperii ordinem non perturbant, 118, 63, et n.
    Peccatum Deo non nocet, 230, 63. nec nocere potest, 63, 38.

Peccatorum apud Deum confessio, spem excitat, 171.

Peccati lex est violentia consuetudinis, 133.

Peccatorum duæ origines, 3, n.

Peccata alia contra naturam, alia contra mores, alia contra præcepta, 37,
    et n. Peccata proficientium, 38.

_Pelliceæ tunicæ_ mortalitatem significant, 120, et n. 259.

Penulati magistri, 13.

Perturbationes animi quatuor sunt, cupiditas, lætitia, metus et tristitia,
    178.

Petiliani malitia in Augustinum, 44, n.

Phantasmata. Luctæ animæ cum phantasmatibus præclara descriptio, 32.

Philosophiæ laus et defensio, in Hortensio Ciceronis, 30. Quomodo ad
    philosophiam accensus fuit Augustinus, ib.

Philosophi præ superbia Creatorem per creaturas non invenerunt, 66, 65.

Photinus, ejus falsitas, 121, et n. 72, n.

Picturæ lascivæ, 14.

Piis idem probatur, quod Deo placet, 276.

'Piscis de profundo levatus' manducatur in mensa parata in conspectu
    credentium, 266, et n. 269. Quid per 'pisces et cetos' significatur,
    274, 65, n.

Plani Mathematici, pietatis expertes, 47. et veritatis, 48, 108.

Platonicorum in libris quædam Aug. legit consentanea doctrinæ Christianæ de
    divinitate Verbi æterni, nihil tamen de Incarnati humilitate, 112, 113.
    In iis etiam non invenit quod in sacris litteris reperit, nempe viam
    salutis, et doctrinam humilitatis, ib.

Poeseos vanitates noxiæ, 13, 14.

Pontitianus Afer, in palatio militans, Christianus et valde pius, 134.
    Narrat Aug^o. Antonii Monachi vitam, 135, 143. et duorum Agentium in
    rebus conversionem, 135.

Prædicatores Evangelii nubes dicuntur, 260. Ipsis debentur necessaria, et
    quomodo, 272. Quomodo possunt gaudere de datis sibi beneficiis, ib.
    Transeunt ex hac vita in aliam vitam, scriptura vero sancta permanet,
    260.

Præsidatus, i. e. Præsidis munus, 98.

Prætorianum pretium, 96, et n.

"Preces pro mortuis" dogmati Eccl. Rom. de Purgatorio adversari quinam
    ostenderint, 165, n.

Principium. Quomodo intelligatur illud Geneseos, "_in principio Deus
    creavit, &c._" 210 sqq.

Prius aliquid dicitur æternitate, tempore, electione, origine, 246.

Psalmorum cantus toto Christiano orbe celebris, 150, 156. Quando inductus
    Mediolani, 155. Cantantur Psalmi in funere defunctorum, 164. in
    Ecclesia, 192. De hocce cantu quid Athanasius senserit, 192. quid
    Augustinus, 193. Psalmi litteræ de melle coeli melleæ, 153. Explicatio
    Psalmi iv '_Cum invocarem_,' 150-152. Psalmorum vis et utilitas, 155,
    150, 164, n.

Psalterium decem chordarum, decalogus, 37.

Puellæ instituendæ modus, 157 sq.

Pueri in rebus non vanis instituendi, 13.

Pueritiæ vitia ad succedentes ætates transeunt, 6, 16.

Pulchritudo quid, et in quo consistat, 56. Pulchritudines exteriores a Dei
    pulchritudine veniunt, 194.

Pulchrum definitur, 58. _De Pulchro et Apto_ duo aut tres libros scribit
    Aug. 57.

Pylades et Orestes, 51.

                              Q.

Quærere. Veritatem qui non pie quærunt, non inveniunt, 66.

Quæstionum tria genera, an sit, quid sit, quale sit, 175.

Quies frustra quæritur in creaturis fugacibus, 53, 54, 55. In Deo solo
    habetur, 1, 24. Ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi non
    deseritur amor, si ipse non deserat, 54. Fecit nos Deus ad se, et
    inquietum est cor nostrum, donec in Deo requiescat, 1. Ostendit Deus
    quam magnam creaturam rationalem fecerit, cui nullo modo sufficit ad
    beatam requiem quidquid ipso minus est, 253. Ignavia quasi quietem
    appetit, quæ vero quies certa præter Dominum? 24. Quies est apud Deum
    valde, et vita imperturbabilis, 26. _Vid._ Requies.

                              R.

Rapere. Quomodo rapiat hominem Deus, 186, 118.

Regeneratio per Baptismum, 128, 166, 148.

Reliquiarium Evæ, 72.
{321}

Reminiscentia quid, 181.

Requies animæ solus est Deus, 102. Quomodo Deus requiescet in nobis sabbato
    æternæ vitæ, 279. In iis requiescere dicitur Spiritus Sanctus, quos in
    se requiescere facit, 251. _Vid._ Quies.

Restituere pretium quo Christus nos emit, nemo valet, ut nos ei auferat,
    167.

Rex nova præcepta imponere potest subditis, 37.

Rhetorica dicitur victoriosa loquacitas, 46. illam docet Aug. 46. Thagaste,
    46, 52, 49. Carthagine, 52. Romæ, 70, 78. Mediolani, 79. illius
    professionem deserit, 149.

Romana nobilitas idololatriæ dedita, 127.

Romani scholastici magistros fraudare soliti, 78.

Romanianus Thagastensis. Alypii cognatus, Aug. ab ineunte ætate
    familiarissimus, 100, n. cui ad peregrina studia pergenti sumtum
    suppeditavit, ib. res ejus ampla, ib. Mediolanum ad Comitatum
    Imperatoris ob negotia venire compulsus est, docente ibi Augustino, ib.
    Vitæ communi agendæ multus instat, ib.

Romæ Manichæi plures secreto habitabant, 76. verbis conceptis, retentisque
    memoriter, reddi solebat fidei confessio, ab iis qui accessuri erant ad
    gratiam Baptismi, 128, 9. offerri solebat pro mortuis sacrificium
    pretii nostri, jam juxta sepulcrum posito cadavere, 165.

                              S.

Sacerdos Christus et sacrificium, victor et victima, 203.

Sacramenta. Cur iis egeamus, 265. Sacramenta Christi per totum orbem
    pervaserunt opera servorum Dei, 264. Deus in eorum ministris operatur,
    266. Sacramenta initiorum, 274, 10, 9, n. Homo spiritalis judicat
    desollemnitate Sacramentorum quibus initiamur et Eucharistiæ, 269.
    Sacramenta Novi Test. dant salutem, sacramenta Vet. Test. promiserunt
    Salvatorem, 263, n. Vox "Sacramentum" per se positum, fere valet
    mysterium, 89, 120, 128, 142, 150, 196, 201.

Sacramentum salis, 9, et n.

Sacramentum corporis Christi. Piscis de profundo levatus manducatur in
    mensa parata in conspectu credentium, 266.

Sacrificium pretii nostri, pro mortuis offerri solitum posito juxta
    sepulchrum cadavere, 165. Sacrificium cogitationis et linguæ, 206.

Sæculo non oportet conformari, sed imitari imitatores Christi, 267.

Sal in ecclesiis Occidentalibus Catechumenis gustandum, qua mente, datum,
    91, n. Sale est conditus, Aug. ab utero matris suæ, 9.

Sallustius de Bell. Cat. 23.

Salutis via in Christo et Scripturis sanctis, 119 sq.

Sancti antiqui in Christum passurum crediderunt, 202. Vivunt in sinu Abrahæ
    nostri memores, 149. Eorum corda sunt thuribula Dei, 170. Sanctorum
    Memoriæ, 83, 71.

'Sancti' Manichæorum, 45.

Sapientia est 'luminare majus firmamenti,' 262.

Scholasticorum apud Carthaginem licentia, 71. Romani erant modestiores, 78.
    qui magistrum tamen sæpe fraudabant, ib.

Scientia est 'luminare minus,' sapientia 'luminare majus,' 262.

Scientia nostra scientiæ Dei comparata ignorantia est, 208.

Scire--Deum qui scit, etiamsi alia nesciat, beatus, 66. _Vid._ Cognitio.

Scriptura Sacra est venerabilis stilus Spiritus Dei, 122. In ea Deus ipse
    loquitur, 248. Ejus divina auctoritas, 236, 89, 265. mira profunditas,
    232, 31. et simplicitas, 89, 31. quæ magistra est humilitatis, ib.
    Aug^i. sunt castæ deliciæ, 206. omnibus sæculi deliciis suaviores, 207.
    Scripturæ summa est veritas, magnaque præ litteris profanis
    excellentia, 243.

    Variæ ejus interpretationes simul possunt esse veræ, 247, 248, 237. nec
    obest aliter quam alii senserint, sentire, modo vera sint quæ
    existimamus, ib. 244. Dissensionum duo genera in Scripturis
    interpretandis, 241, n. quis sensus habendus sit excellentior, 248.
    regulæ in ejus interpretatione adhibendæ, 248, n.

    De ea nemo judicare debet, 269. Laus ejus et dignitas, 89, 31.
    Scrutanda est cum honore famulorum Dei qui eam dispensarunt, 247. In
    Ecclesiis legebatur, 73.

Securus nemo esse debet in hac vita, quæ tota tentatio est, 192.

Sensus externi dicuntur fores carnis, 172. januæ, 176. sunt nuntii per quos
    homo interior cognoscit, 172, 119. Sensuum delectatio, æternæ vitæ
    jucunditati comparata, ne commemoratione quidem digna est, 161.

Serpentes boni, i. e. non perniciosi ad nocendum, sed astuti ad cavendum,
    267.
{322}

Severus, Ianius Mediolanensis, cui cum cæcitas incidisset, tacto feretro
    Protasii et Gervasii martyrum, sudarioque inde oculis admoto, visum
    recepit, 156, et n.

Simplicianus, Mediolanensis ecclesiæ presbyter, 125. tandem episcopus, 126,
    n. ubi pl. de eo. Pater spiritalis Ambrosii, 126. Consulitur ab
    Augustino, ib. Victorinum, ut publice profiteatur fidem, instigat, 128.

Societas justa est, quæ Deo servit, 39. Sodales mali malum grassans, 25,
    26, 21. Societatis humanæ generale pactum est obedire regibus suis, 37.

Solitudo poenitentiæ aptissima, 203, 142.

Soni discrimen a cantu, 246.

Spectaculorum vanitas, 27, 91, 9. magno in honore, sub Aug^i. tempora, 9.

SPIRITUS SANCTUS dicitur Dei Donum, Munus, Ignis, Amor, Caritas, Pax,
    Gratia, Requies nostra, Locus noster, 254. Dicitur ea facere in nobis
    quæ per eum facimus, 276. Solus superferri super aquas, quare, 254.
    Spiritus Sancti dona sideribus comparantur, 263.

Spiritus beati, domus Dei, 231. Coelum coeli dicuntur, ib.

Stellæ solatia noctis sunt, 277.

Superbia, quomodo ab illa tentemur, 197. Superbia receditur a Deo, 64, 65,
    112, et n. 118, n.

Superbus suam amat sententiam defendere, non quia vera est, sed quia sua
    est, 242. Ejus casus unde, ib. a superbis Deus non invenitur, quamvis
    peritis, 65.

Superiores seu Prælati, quomodo gerere se debent, dum amantur, timentur,
    laudantur, ne in superbiæ vitium cadant, 197. Timeri velle ab hominibus
    non propter Deum, foeda jactantia est, 197.

Surditas cordis ex tumultu vanitatis, 54.

Symbolum Apostolicum Catechumenis memoria tenendum tradebatur, 128, n. ab
    iis publice coram fidelibus recitabatur, ib. Romæ vero de loco
    eminentiore, ib. literis id mandare prohibitum, ib.

Symmachus Præfectus Romæ, 79. Aug^m. Mediolanum mittit profitendæ
    rhetorices gratia, ib.

Synaxes in Africa ad memorias Martyrum, 83. Quare vetat illas fieri
    Ambrosius, ib. vid. 84, n.

                              T.

Temperantia animi suam inscitiam confitentis pulchrior est quam scientia
    rerum, 70.

Temporalium amor, nonnisi suavitate æternorum expugnatur, 13, n. 145.

Tempus quid sit, difficilis quæstio, 213. implicatissimum ænigma, 218.
    Solis, lunæ, et siderum motus non sunt tempora, 219.

Tempus non est corporis motus, 220. Sed quo metimur motum corporum, 220.
    Est distentio, ib. 221. sed cujus rei? num animi, ib. Temporis mensura,
    223. Quomodo tempus liceat metiri, 218. Tempus præteritum, præsens, et
    futurum, 217. Tria proprie non sunt, ib. Differentiæ temporis quomodo
    nominandæ, ib. Præteritum tempus, et futurum quomodo sit longum aut
    breve, 223. Nullum tempus sine creatura, 212, 225, et n.

Tenebræ quid, 227. 'Tenebræ super abyssum,' ib. 237. Tenebrarum antra
    quinque, 34. Tenebrarum gens ap. Manichæos, 74, n. 105.

Tentationum tria genera, 188, n. 198, 201. quomodo adversus ea pugnaverit
    Aug. sc. voluptatem, (187-194.) curiositatem, (194-197.) superbiam,
    (197-201.) Quibus tentationibus resistere valemus, quibusve non
    valemus, nescimus, 171. maxime, donec tentemur, 192, et n. 198, et n.

Terentius poeta. In ejus Eun. iii. 5. invehitur Aug. 14. Cit. et 185.

Thagastense municipium Aug. patria, 20. ubi is docere coepit, 49.

Tobias cæcus filio suo caritatis pede præibat, 193.

Treveri, 135.

Trinitatis mysterium in Genesi insinuatur, 252, 268. Symbola Trinitatis in
    homine, 255, et n.

_Tunicæ pelliceæ_ mortalitatem significant, 120, et n. 259.

                              V.

Vela grammaticarum scholarum liminibus appensa quid significent, 12.

Ventos pascere, id est dæmones, est, ferrando eis esse voluptati et
    derisui, 47.

Verbum Deus apud Deum, sempiterne dicitur, et eo sempiterne dicuntur omnia,
    210. Ipsum est principium et magister quo intus docemur omnem
    veritatem, ib. Verbum Dei in se permanet sine vetustate et innovat
    omnia, 161. fons est vitæ æternæ, 267.

Verecundus Mediolanensis civis et grammaticus, Aug^o. ejusque sociis
    familiarissimus, 133. Nebridium adjutorem in docendi officio flagitat,
    ib. Aug^o. de sæculo fugienti cum sociis concedit rus
{323}
suum Cassiciacum, 148. Fit Christianus in extrema ægritudine, ib. Moritur
    agente Romæ Aug^o. ib.

Veritas. Mentes nostræ non de veritate, sed secundum ipsam de cæteris
    judicant, 118. Veritas quæ æterna est et omnibus præminet, ipse Deus
    est, 243. Æterna veritas grandium cibus, qui non mutatur in eum a quo
    sumitur, sed e contra, 115. Beata vita nihil est aliud quam gaudium de
    veritate, 184.

Veritas communis est omnium, 242. Qui vult habere veritatem privatam,
    timeat ne ea privetur, ib. Cur 'veritas odium parit,' 185.

Veritatem homines amant lucentem, oderunt redarguentem, ib.

Verum quando dicitur, inspirante Deo dicitur, 272. Deus solus est doctor
    veri, 168, ib.

Victorinus rhetor urbis Romæ, Latine vertit libros quosdam Platonicorum,
    127. Statuam in Romano foro meruit, ib. Legit S. Scripturam et libros
    Christianorum, 128. ac publice, a Simpliciano instigatus, profitetur
    fidem, 129. Scholam deserit ob legem Juliani, qua vetitum est
    Christianis docere litteras et oratoriam, 131. judicium Hieronymi et
    Gennadii de ejus scriptis, 127, n.

Videre. Aliter Deus, aliter homo videt creata, 279.

Vindemiales feriæ, 146.

Vindicianus senex medicus, 48, 109. proconsul coronam agonisticam Aug^o.
    imposuerat, ib. quem ab Astrologorum næniis frustra revocare satagit,
    ib.

Vindictæ aviditas unde oriatur, 22.

Virgilius poeta, 11, 12, 14.

Visiones et responsa Monnicæ data, 42, 43, 73, 82, 100.

Vitæ hujus miseria, 186.

Ungulæ et Equulei, 8.

Unus. Nihil est esse, quam unum esse, 17, n. Unitas Dei omnium modus, 7,
    250. Unitatem in quantum quinque adipiscitur intantum est, 17, n.
    Universum ex partibus pulchris constans, pulchrius longe est quam ipsæ
    partes, 274. idque vi unitatis, 274, n.

Voluntates duæ contrariæ nonnumquam in homine, 132.

Voluntas vetus carnalis et nova spiritalis in Aug^o. ib. Voluntas fortis et
    integra, voluntas semi-saucia, voluntas parte assurgens, et cum alia
    parte cadente luctans, 138.

Voluptas carnis. Ab ea continentiam Deus jubet et dat, 187. Aug^i. pugna ne
    voluptatibus sensuum capiatur, ib. et sqq.

Uti. Non prodest bona res non utenti bene, 61.

Uxor prudens et Christiana describitur, 159 sqq. Uxor viro propter Deum
    serviens, Deo servit, 10.

FINIS.

       *       *       *       *       *

EXCUDEBAT W. BAXTER, OXONII.

       *       *       *       *       *


{324}

ERRATA.

  P. 6. _pro_ Job 25, 4. _leg._ 14, 4. e vers. vet.

  30. _pro_  librum quendam Ciceronis _leg._ quendam _cujusdam_ Cic.

  106. lin. 9. _pro_ aut _leg._ ac
      §. 5. antep. _pro_ infernum illum _leg._ illum infernum

  109. antep. _pro_ adnuntiatum _leg._ nuntiatum

  135. not. l. 1. _pro_ igna _leg._ signa

  146. _pro_ Ps. 119. _leg._ Ps. 129.

  156. not. f. l. 2. _pro_ sanctus _leg._ sanatus

  178. §. 22. 4 ab inf. _pro_ e sensibus _leg._ a sensibus

  204. not. col. 1. l. 7. ab inf. _pro_ damnari _leg._ damnavi

  217. _pro_ Ps. 128. _leg._ Ps. 138.

  231. §. 14. l. 2. _pro_ infirmarum _leg._ infimarum

  234. lin. 8. _pro_ sine initio facta _leg._ sine initio; facta
      §. 21. l. 2. _pro_ illum _leg._ illam

       *       *       *       *       *


NOTES

[1] De Hæresibus c. Comm. L. Danæi, 8vo. Oxon. 1631, et cum Vincentii
Lirinensis Commonitorio, Cantabr. 1687, 12mo.

[2] Vid. inf. p. 183.

[3] Indicem rerum itidem ex Indice Benedictino excerpsit Clericus junior
optimæque spei J. A. Ashworth, A.B. Ædis Christi Capellanus, ita tamen ut
sanum ubique judicium exercuerit, pauca quædam, minus recte posita,
correxerit, alia etiam de suo addiderit.

[4] Gen. 1, 1.

[5] Scripti anno circiter 400.

[6] Tam magnum quippe bonum est natura rationalis ut nullum sit bonum quo
beata sit nisi Deus. Aug. de Nat. boni, c. 7.

[7] Invocas quidquid amas: invocas quidquid in te vocas: invocas quidquid
vis ut veniat ad te. Aug. in Psal. 85.

[8] c. Manichæos, vid, l. vii. c. 1. §. 2. et c. 5.

[9] Omnis homo qui spiritum suum sequitur superbus est, Aug. in Ps. 141, 4.
cum anima seipsa delectatur superba est; quia se pro summo habet, cum
superior sit Deus. Idem. ep. 55. §. 18. Versio vetus habet "montes" quos de
superbis exponit Aug. ad Ps. 96, 5. 143, 5. cf. ad Ps. 45, 4. 35, 7. Tract.
i. 3. in Joann. De Vers. vid. Sabatier. Bibl. Lat. ad loc.

[10] Duæ sunt enim origines peccatorum; una spontaneâ cogitatione, alia
persuasione alterius; quo pertinere arbitror quod propheta dicit, Ab
occultis meis munda me, Domine, et ab _alienis_ parce servo tuo. Aug. de
Lib. Arb. l. iii. c. 10.

[11] Sic intelligamus Deum, si possumus, quantum possumus, sine qualitate
bonum; sine quantitate magnum; sine indigentia creatorem; sine situ
præsidentem; sine habitu omnia continentem; sine loco ubique totum; sine
tempore sempiternum; sine ullâ sui mutatione mutabilia facientem, nihilque
patientem. Quisquis Deum ita cogitat, etsi nondum potest omni modo invenire
quid sit, pie tamen cavet, quantum potest, aliquid de eo sentire quod non
sit. Aug. de Trinit. l. v. c. 1.

[12] Multi clamant in tribulatione, et non exaudiuntur; sed ad salutem,
_non ad insipientiam_. Clamavit Paulus et auferretur ab eo stimulus carnis,
et non est exauditus ut auferretur, et dictum est ei: _Sufficit tibi gratia
mea, nam virtus in infirmitate perficitur_. Ergo non est exauditus; sed non
ad insipientiam, sed ad sapientiam. Aug. ad. loc.

[13] In Ps. 7. v. fin. Non dixit Fiant tenebræ et factæ sunt tenebræ; et
tamen ipsas ordinavit.--Aliud fecit et ordinavit; aliud autem non fecit,
sed tamen etiam hoc ordinavit. Jam vero tenebris significari peccata &c. De
Civ. Dei, l. ii. c 17. Deus sicut naturarum bonarum optimus Creator, ita
malarum voluntatum justissimus ordinator. c. 20. sola lux placuit Creatori:
tenebræ autem angelicæ etsi fuerant ordinandæ, non tamen fuerant
approbandæ. c. 21. nec mala voluntas, quia naturæ ordinem servare noluit,
ideo justi Dei leges omnia bene ordinantis effugit. De Prædestin. Sanctor.
c. 16. Est in malorum potestate peccare. Ut autem peccando hoc vel hoc illa
malitia faciant, non est in eorum potestate sed Dei dividentis tenebras, et
ordinantis eas.

[14] Ut enim causa omnium morborum curaretur, id est superbia, descendit et
humilis factus est Filius Dei.... Superbia quippe facit voluntatem suam;
humilitas facit voluntatem Dei. Aug. tractat. 24. in Joann.

[15] In ecclesiis scilicet Occidentalibus sal Catechumenis gustandum
dederunt, quo animum incorruptum, sincerum, et sapientem, declararent,
qualis Christianorum esse deceret. vid. Liturgias Eccl. Occ. ap. Assem.
Codex Liturg. t. i. Aug. de Catechizandis rudib. c. 26. Concil. Carthag. i.
can. 5.

[16] Subjugemus nobis hanc _foeminam_ si viri sumus:--sequamur Christum
caput nostrum, ut et nos sequatur cui caput sumus. Aug. de vera relig. c.
41. vid. inf. l. xiii. c. 32.

[17] Recedere ab illo simplici et singulari bono, in istam multitudinem
voluptatum, in amorem sæculi corruptionemque terrenam, fornicari est a Deo.
Aug. Serm. 142. c. 2.

[18] Æneid. vi. 456.

[19] Æneid. ii.

[20] Non enim expugnatur in nobis temporalium amor nisi aliqua suavitate
æternorum. Aug. de Musica, l. vi. c. 16.

[21] Quare crucifixus est? Quia lignum tibi humilitatis ejus necessarium
erat. Superbia enim tumueras, et longe ab illa patria projectus eras; et
fluctibus hujus sæculi interrupta est via, et qua transeatur ad patriam non
est, nisi ligno porteris. Ipse factus est via, et hoc per mare;--tu, qui
quomodo ipse ambulare in mari non potes, navi portare, ligno portare: crede
in crucifixum et poteris pervenire. Aug. in Joan. tract. ii. §. 4.

[22] Cicero, Tuscul. i. c. 26.

[23] In Eunucho, act. iii. scen. 5. cf. Aug. de Civ. Dei, l. ii. c. 7 sqq.

[24] Æneid. i. 36-75.

[25] Nihil est esse, quam unum esse. Itaque in quantum quidque unitatem
adipiscitur, in tantum est. Unitatis est enim operatio convenientia et
concordia, quâ sunt, in quantum sunt. Nam simplicia per se sunt, quia una
sunt; quæ autem non sunt simplicia, concordia partium imitantur unitatem,
et in tantum sunt, in quantum assequuntur. Aug. de moribus Manich. c. 6.

[26] Ut enim in circulo quantumvis amplo unum est medium quo cuncta
convergunt, quod centrum geometræ vocant, et quamvis totius ambitus partes
innumerabiliter secari queant, nihil tamen est præter illud unum, quo
cætera pariliter dimetiantur, et quod omnibus quasi quodam æqualitatis jure
dominetur. Hinc vero in quamlibet partem si egredi velis, eo amittuntur
omnia, quo in plurima pergitur. Sic animus à seipso fusus, immensitate
quadam diverberatur, et verâ mendicitate conteritur, cum eum natura sua
cogit, ubique unum quærere, et multitudo non sinit. Aug. l. i. de Ordine,
c. 2. vide inf. l. ix. c. 4. §. 10. et xii. c. 16. sub fin.

[27] Fingis enim est, facis, formas, plasmas--Formas, inquit, dolorem in
peccato, i.e. de dolore præceptum nobis facis, ut ipse dolor præceptum sit
nobis. Quomodo nobis dolor est præceptum? Quando te flagellat qui pro te
mortuus est. Qui et istos filios sic voluisti exercere et erudire, sic
voluisti eis præcepta dare, ut non essent sine timore, ne amarent aliquid
aliud, et obliviscerentur te verum bonum suum. S. Aug. ad loc.

[28] Animum enim peccati arguimus, cum eum convincimus superioribus
desertis ad fruendum inferiora præponere. Aug. de Lib. Arb. l. 3. c. 1.

[29] Sallust. de Bell. Catil. c. 9.

[30] Post hanc autem dispensationem justum veniet judicium; de quo ita
dicit, ut intelligamus unicuique homini supplicium fieri de peccato suo, et
ejus iniquitatem in poenam converti; ne putemus illam tranquillitatem et
ineffabile lumen Dei de se proferre unde peccata puniantur, sed ipsa
peccata sic ordinare, ut quæ fuerunt delectamenta homini peccanti sint
instrumenta Domino punienti. Aug. in Ps. 7, 15.

[31] Nam et animæ in ipsis peccatis suis nonnisi quamdam similitudinem Dei,
superbâ et præposterâ, et ut ita dicam servili libertate sectantur. Aug. de
Trin. l. xi. c. 5. Ipsum etiam Deum Patrem peccantes imitantur impia
superbia, justi pia liberalitate c. Secundin. Manich. c. 10.

[32] Noli modicum diligere, quasi a quo tibi modicum dimissum est: sed
potius multum dilige à quo tibi multum tributum est. Si enim diligit, cui
donatum est ne redderet; quanto magis debet diligere, cui donatum est ut
haberet? Nam et quisquis ab initio pudicus permanet, ab illo regitur; et
quisquis ex impudico pudicus fit, ab illo corrigitur; et quisquis usque in
finem impudicus est, ab illo deseritur. Aug. de Sancta Virginitat. c. 42.

[33] Quippe ex eo misericordia dicitur quod _miserum_ faciat _cor_,
dolentis alieno malo. Aug. de Morib. Eccles. c. 27.

[34] Quid enim est detestabilius, et quod magis thesaurizet iram in die
iræ, et revelationis justi judicii Dei, quam de malo alterius malâ diaboli
similitudine lætari? Aug. de Catechiz. rud. c. 11. Et hoc fecit per infima
ministeria, quibus id agere voluptatis est, quos exterminatores et angelos
iracundiæ, divinæ Scripturæ nominant, quamvis ipsi nesciant quid de se
agatur boni. His similes sunt homines, qui gaudent miseriis alienis, et
risus sibi ac ludicra spectacula exhibent, vel exhiberi volunt
"eversionibus" et erroribus aliorum. De Vera Relig. c. 40. Quis "eversori"
minari saltem audebat? [quo tempore Donatistæ valuerunt] Ep. (ad Bonifac.)
185. c. 4. vid. et inf. l. v. c. 12.

[35] Nosti, Honorate, non aliam ob causam nos in tales homines incidisse,
nisi quod se dicebant terribili auctoritate separatâ, merâ et simplici
ratione eos qui se audire vellent introductores ad Deum, et errore omni
liberaturos. Quid enim me aliud cogebat, annos fere novem, spretâ religione
quæ mihi puerulo à parentibus insita erat, homines illos sequi ac
diligenter audire, nisi quod nos superstitione terreri et fidem nobis ante
rationem imperari dicerent, se autem nullum premere ad fidem nisi prius
discussâ et enodatâ veritate? Quis non his pollicitationibus illiceretur,
præsertim adolescentis animus, cupidus veri, etiam nonnullorum in schola
doctorum hominum disputationibus superbus et garrulus, qualem me tunc
invenerunt, spernentem scilicet quasi aniles fabulas, et ab eis promissum
apertum et sincerum verum tenere atque haurire cupientem? Sed quæ rursum
ratio revocabat ne apud eos penitus hærerem, ut me in illo gradu quem
vocant _Auditorum_ tenerem, ut hujus mundi spem et negotia non dimitterem,
nisi quod ipsos quoque animadvertebam plus in refellendis aliis disertos et
copiosos esse, quam in suis probandis firmos et certos manere? Aug. de
Utilitate Credendi. Prooem.

[36] Pro exemplo sit salutatio, qua orditur "Epist. Fundamenti," etsi
paullo post in alia omnia abeat. "Pax Dei invisibilis et veritatis notitia
sit cum fratribus suis et carissimis, qui mandatis coelestibus credunt
pariter ac deserviunt: sed et dextera luminis tueatur et eripiat vos ab
omni incursione maligna et a laqueo mundi: pietas vero Sancti Spiritus
intima vestri pectoris adaperiat, ut ipsis oculis videatis animas vestras."
Aug. de Actis cum Fel. Manich. i. 16. Tum vero confessio Fausti famosissima
ap. Aug. c. Faust. xx. 1. "Nos Patris quidem Dei omnipotentis et Christi
Filii ejus, et Spiritus Sancti, unum idemque sub Triplici appellatione
colimus numen, sed Patrem quidem ipsum lucem incolere summam ac
principalem, quam Paulus alias inaccessibilem vocat: Filium vero in hac
secunda ac visibili luce consistere, qui quoniam sit et ipse geminus, (ut
eum Apostolus novit, Christum dicens esse Dei virtutem et Dei sapientiam)
virtutem quidem ejus in sole habitare credimus, sapientiam vero in luna:
nec non et Spiritus Sancti, qui est majestas tertia, aeris hunc omnem
ambitum sedem fatemur ac diversorium, cujus ex viribus ac spiritali
profusione terram quoque concipientem gignere patibilem Jesum, qui est vita
ac salus hominum, omni suspensus ex ligno." Similiter Secundinus (Ep. ad
Aug.) "Habeo et ago gratias ineffabili ac Sacratissimæ Majestati, ejusque
primogenito omnium luminum regi Jesu Christo, habeo gratias et supplex
sancto refero Spiritui." Denique Fortunatus, (Disp. i. §. 3.) allatis
pluribus S. Scripturæ locis "His rebus credimus, et hæc est ratio fidei
nostræ, et pro viribus animi nostri mandatis ejus obtemperare, unam fidem
sectantes hujus Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti." "His
obscoenissimis pannis," justa indignatione ait Aug. teterrimis quibusdam
allatis, "conamini assuere ineffabilem Trinitatem, dicentes Patrem in
secreto quodam lumine habitare, Filii autem in sole virtutem, in luna
sapientiam; Spiritum vero sanctum in aere." c. Faust. l. xx. c. 7. Foede
scilicet Manichæi, cum terrena omnia saperent, Nomina hæc figmentis suis
obtenderunt, forsan quia se Christianos esse sibi ipsis persuadere
voluerunt, cum nihil eorum systemati inesset, quod his veritatibus, vel
locis S. Scripturæ, quos adduxerint vel e longinquo responderet. Spiritui
Sancto præsertim, ne omnino prætereatur, sedes in aere assignatur; quare
vero memoretur, nulla alia causa in promptu est, cum de muneribus ejus
ullis omnino sileatur.

[37] [Greek: Houtoi ton hêlion kai tên selênên theous onomazousi, pote men
auton apokalountis Christon. pote de ploia legontes einai tas tôn
teleutôntôn psuchas apo tês hulês metagonta pros to phôs. houtô gar phêsi
kata meros tês ponêras apallattesthai kraseôs. Kai tên selênên de mênoeidê
kai dichotomon genesthai tôi kenousthai. kai tas phôtoeideis psuchas apo
men tês hulês lambanein, apotithesthai de eis to phôs. kai houtô kata
brachu tês ponêras to phôs apallattesthai kraseôs]. Theodoret. Hær. Fab. i.
27. Vos si spiritalis atque intelligibilis boni caritate ac non corporalium
phantasmatum cupiditate arderetis, ut cito dicam quod de vobis notissimum
est, solem istum corporeum non pro divina substantia, et pro sapientiæ luce
coleretis. Aug. c. Faust. l. v. fin. Non norunt isti lucem nisi quem
carneis oculis vident. Et ideo istum solem--isti sic colunt, ut particulam
dicant esse lucis illius in qua habitat Deus. de Gen. c. Man. l. i. c. 3.
Carnalis vestra cogitatio adeo a locis corporalibus non recedit, ut solem
illum visibilem ac per hoc corporeum, qui contineri nisi corporali loco non
potest, et Deum et partem Dei esse dicatis. c. Secundin. Manich. c. 20.
Primo solem navim quandam esse dicitis; deinde cum omnium oculis rotundus
effulgeat, vos eum triangulum esse perhibetis, i.e. per quandam triangulam
coeli fenestram lucem istam mundo terrisque radiare. Ita fit ut--nescio
quam navim per foramen triangulum micantem atque lucentem, quam confictam
cogitatis, adoretis. c. Faust. l. xx. c. 6. Quidquid vero undique purgatur
luminis, per quasdam naves, quas esse lunam et solem volunt, regno Dei,
tamquam propriis sedibus, reddi. Quas itidem naves de substantia Dei pura
perhibent fabricatas.--Naves autem illas, id est, duo coeli luminaria ita
distinguunt, ut lunam dicant factam ex bona aqua, solem vero ex igne bono.
c. Hæres. Repleri lunam dicunt, sicut repletur navis, ex fugitivâ Dei
parte, quam commixtam principibus tenebrarum et eorum sordibus inquinatam
credere--non dubitant. Hinc ergo impleri lunam, cum eadem pars Dei magnis
laboribus ab inquinamento purgata, de toto mundo atque omnibus cloacis
fugiens redditur Deo lugenti dum redeat: repleri vero per mensem dimidium,
et alio dimidio in solem refundi, velut in aliam navem. Ep. 55. c. 4. cf.
etiam locum ex Aug. c. Faust. allatum p. 32. not. d.

[38] Superstitio quædam puerilis me ab ipsâ (veri) inquisitione deterrebat,
et ubi factus erectior illam caliginem dispuli, mihique persuasi docentibus
potius quam jubentibus esse credendum, incidi in homines quibus lux ista
quæ oculis cernitur inter summa et divina colenda videretur. Non
assentiebar, sed putabam eos magnum aliquid tegere illis involucris, quod
essent aliquando aperturi. Aug. in proeloquio libri de Vitâ beatâ.

[39] Juxta unam verò partem ac latus illustris illius ac sanctæ terræ erat
tenebrarum terra profunda et immensa magnitudine, in qua habitabant ignea
corpora, genera scilicet pestifera. Hic infinitæ tenebræ, ex eadem manantes
natura inæstimabiles cum propriis fetibus, ultra quas erant aquæ cænosæ ac
turbidæ cum suis inhabitatoribus, quarum interius venti horribiles ac
vehementes cum suo principe et genitoribus. Rursum regio ignea et
corruptibilis cum suis ducibus et nationibus. Pari more introrsum gens
caliginis ac fumi plena, in qua morabatur immanis princeps omnium et dux,
habens circa se innumerabiles principes, quorum omnium ipse erat mens atque
origo: hæque fuerunt naturæ quinque terræ pestiferæ. Manich. ap. Aug. c.
Ep. Manichæi, c. 15. Quinque antra gentis tenebrarum cum suis habitatoribus
in quibus Manichæi phantasmata veritatis sibi nomen ausa sunt usurpare (ib.
c. 18.) novimus tenebras, aquas, ventos, ignem, fumum, novimus etiam
animalia, serpentia, natantia, volantia quadrupedia, bipedia, (ib. c. 31.)
Quinque elementa quæ genuerunt principes proprios, genti tribuunt
tenebrarum; eaque elementa his nominibus nuncupant, fumum, tenebras, ignem,
aquam, ventum. In fumo nata animalia bipedia, unde homines ducere originem
censent, in tenebris serpentia, in igne quadrupedia, in aquis natalia, in
vento volatilia. de Hæres. c. 46.

[40] Vid. L. vii. c. 10. L. x. c. 7.

[41] EUOD. Dic mihi unde male faciamus? AUG. Eam quæstionem moves, quæ me
admodum adolescentem vehementer exercuit, et fatigatum in hæreticos impulit
atque dejecit. Quo casu ita sum afflictus, et tantis obrutus acervis
inanium fabularum, ut nisi mihi amor inveniendi veri opem divinam
impetravisset, emergere inde, atque in ipsam primam quærendi libertatem
respirare non possem. Aug. de Lib. Arbit. l. i. c. 2.

[42] Vid. L. vii. c. 12 et 16.

[43] In hoc enim sensibili mundo vehementer considerandum est, quid sit
tempus et locus; ut quod delectat in parte, sive loci sive temporis,
intelligatur tamen multo esse melius totum, cujus illa pars est: et rursus
quod offendit in parte, perspicuum sit homini docto, non ob aliud
offendere, nisi quia non videtur totum, cui pars illa mirabiliter congruit.
Aug. de Ordine, b. ii. c. 19.

[44] Qua in re hoc primum dico, illorum hominum non tantum linguam verum
etiam vitam fuisse propheticam; totumque illud regnum gentis Hebræorum
magnum quemdam, quia et Magni Cujusdam, fuisse prophetam. Quocirca quod ad
eos quidem adtinet, qui illic erant _eruditi corde in sapientiâ_ Dei, [Ps.
89, 12. Vulg.] non solum in iis quæ dicebant, sed etiam in iis quæ
faciebant; quod autem ad ceteros ac simul omnes illius gentis homines, in
iis quæ in illis vel de illis divinitus fiebant, prophetia venturi Christi
et Ecclesiæ perscrutanda est. Omnia enim illa, sicut dicit Apostolus, (1
Cor. 10. 6.) _figuræ nostræ fuerunt_. S. Aug. c. Faust. l. xxii. c. 24.
"Scimus autem, sicut vocibus, ita et rebus prophetarum, tam dictis quam et
factis prædicatur resurrectio." Tertull. de Resurr. Carn. c. 28.

[45] Quando enim mos erat, crimen non erat; et nunc propterea crimen est,
quia mos non est: alia enim sunt peccata contra naturam, alia contra mores,
alia contra præcepta. Aug. contra Faust. l. xxii. c. 47. Quæ cum ita sint,
hæreticis quidem, sive Manichæis, sive quicumque alii patribus veteris
Testamenti de pluribus calumniantur uxoribus, satis superque responsum est;
si tamen capiunt non esse peccatum quod neque contra naturam committitur,
quia non lasciviendi sed gignendi causâ illis foeminis utebantur, neque
contra morem, quia illis temporibus ea factitabantur, neque contra
præceptum, quia nullâ lege prohibebantur. August. de Bono Conjugali, c. 25.

[46] Quod agit indomita cupiditas ad corrumpendum animum, et corpus suum,
Flagitium vocatur. Quod autem agit, ut alteri noceat, Facinus dicitur. Et
hæc duo sunt genera omnium peccatorum: sed flagitia priora sunt. Quæ cum
exinaniverint animum, et ad quandam egestatem perduxerint, in facinora
prosilitur, quo removeantur impedimenta flagitiorum, aut adjumenta
quærantur. Aug. de Doctr. Christian. L. iii. §. 16.

[47] Hæc enim tria genera vitiorum, id est, voluptas carnis et superbia et
curiositas omnia peccata concludunt. Aug. in Ps. 8. vid. L. x. c. 30 sqq.

[48] Decalogus enim legis decem præcepta habet, quæ sic sunt distributa, ut
tria pertineant ad Deum, septem pertineant ad homines.--Ad primum præceptum
tres chordæ pertinent, quia Deus est Trinitas. Ad alterum verò præceptum,
id est, ad dilectionem proximi, septem chordæ: quomodo vivatur inter
homines.--Hæc jungamus illis tribus ad dilectionem Dei pertinentibus, si in
psalterio decem chordarum volumus cantare canticum novum.--Ut autem cantet
canticum novum, sit novus homo.--Si dilectione facitis, canticum novum
cantatis: si timore facitis, facitis tamen, portatis quidem psalterium, sed
nondum cantatis: si autem nec hoc facitis, projicitis ipsum psalterium.
Melius est vel portare, quàm projicere: sed rursus, melius cum voluptate
cantare, quàm cum onere portare. Aug. Serm. 9. de x Chordis, c. 5, 6, 7.

[49] Honor hominis verus est imago ac similitudo Dei, quæ non custoditur
nisi ad ipsum, a quo imprimitur. Tanto magis itaque inhæretur Deo, quanto
minus diligitur proprium. Aug. de Trin. xii. 11.

[50] Cave putes quidquam potuisse verius dici quam id quod dictum est,
_Radicem omnium malorum esse avaritiam_ (1 Tim. 6, 10.) h.e. plus velle
quam sat est. Tantum autem sat est, quantum sibi exigit naturæ in suo
genere conservandæ modus. Avaritia enim--non in solo argento vel in
nummis--sed in omnibus rebus quæ immoderate cupiuntur intelligenda est,
ubicunque omnino plus vult quisque quam sat est. de Lib. Arb. l. iii. §.
48. Hoc est quod persuasum est [Adamo et Evæ] ut suam potestatem nimis
amarent, et, cum Deo pares esse vellent, illa medietate, per quam Deo
subjecti erant, et corpora subjecta habebant,--male uterentur, i.e. contra
legem Dei; atque ita quod acceperant amitterent; dum id quod non
acceperant, usurpare voluerunt. Aug. de Gen. c. Man. l. ii. §. 22.

[51] Tantum porro opportunitatis affert ad aliquid agendum seu non agendum
temporum secreta distinctio, ut nunc melius faciat qui nec unam duxerit,
nisi se continere non possit. Tunc autem, etiam plures inculpabiliter
ducebant et qui facilius continere possent, nisi aliud pietas illo tempore
postularet. August. de Bono Conjugali, c. 15.

[52] c. Faust. l. xxii. c. 71. Quid ergo jam de exspoliatis Ægyptiis
Faustus objicit, nesciens quid loquatur? Quod faciendo Moyses usque adeo
non peccavit, ut non faciendo peccaret. Deus enim jusserat qui utique novit
non solùm secundùm facta, verùm etiam secundùm cor hominis, quid
unusquisque, vel per quem perpeti debeat.--Divinis imperiis cedendum
obtemperando, non resistendum est disputando.--Nec licuit Moysen aliter
quàm Deus dixerat facere, ut penes Dominum esset consilium jubendi, penes
famulum autem obsequium peragendi. de Civ. Dei, l. i. c. 26. Sicut de
Samsone aliud nobis fas non est credere [sc. eum divinitus jussum mortem
sibi intulisse]. Cum autem Deus jubet, seque jubere sine ullis ambagibus
intimat, quis obedientiam in crimen vocet, quis obsequium pietatis accuset?

[53] Vid. sup. ad §. 14. not. 44.

[54] Quia ergo illi obscuritatem Scripturarum irriserunt, quæ propterea
clausæ erant, ut pulsantes exercerentur, non ut parvulis negarentur,
humiliati sunt usque ad terram, ut cogitare amplius non possent, quam quod
per terram percipitur. Per terram quid dico? Per carnem. Ut incorporalem
Deum sentire non possent, et quidquid de Deo cogitarent, nonnisi
corporaliter cogitarent. Aug. in Ps. 146. §. 13.

[55] [Greek: Panta nomizousin empsucha, kai to pur. kai to hudôr kai ton
aera, kai ta spermata. ou dê charin hoi kaloumenoi teleioi par' autois,
oute arton klôsin oute lachanon temnousin, alla kai tois tauta drôsin hôs
miaiphonois prophanôs eparôntai. esthiousi de homôs ta temnomena kai ta
klômena]. Theod. Hær. Fab. i. 26. [Greek: Kat' autôn tên kallistên
hairesin, ho nous kat' autous estin ta onta panta] Alex. Lyc. §. 24.
[Greek: Echein de en tôi kosmôi tôn duo toutôn archôn tas hupostaseis, kai
tên men mian archên pepoiêkenai to sôma. tên de psuchên einai tês heteras.
autên de einai tên psuchên tên en anthrôpois kai en panti zôôi kai
peteinôi, kai herpetôi, kai knôdalôi ou monon alla kai en tois phutois tên
tês zôês ikmada, kinêsin einai psuchês phaskôn, hên kai en tois anthrôpois
huparchousan legei]. Tyrbo de Manete ap. Epiph. Hær. 66. §. 8. Herbas enim
atque arbores sic putant vivere, ut vitam quæ illis inest, et sentire
credant, et dolere cum læduntur: nec aliquid inde sine cruciatu earum
quemquam posse vellere aut carpere. Propter quod, agrum etiam spinis
purgare, nefas habent. (Aug. de Hær.) Dicitis dolorem sentire fructum, cum
de arbore carpitur, sentire cum conciditur, cum teritur, cum coquitur, cum
manditur. c. Faust. vi. 4. Expedire dicunt homini foeneratorem esse quam
agricolam. Qui enim in usuram, inquiunt, dat pecuniam, non lædit crucem
luminis: qui autem agricola est, multum lædit crucem luminis. Quæris quam
crucem luminis? Membra, inquiunt, illa Dei, quæ capta sunt in illo prælio,
mixta sunt universo mundo, et sunt in arboribus, in herbis, in pomis, in
fructibus. Dei membra vexat, qui terram sulco discindit: Dei membra vexat,
qui herbam de terra vellit: Dei membra vexat qui pomum carpit de arbore.
Aug. in Ps. 140. §. 12. Quid obsit arbori, non dico si pomum inde foliumve
decerpas, (quod quidem apud vos, si quis non imprudentia, sed sciens
fecerit, signaculi corruptor sine ulla dubitatione damnabitur,) sed omnino
si eam radicitus eruas? Anima namque illa quam rationalem inesse arboribus
arbitramini, arbore excisa vinculo solvitur; vos enim hoc dicitis.
Revolutionem hominis in arborem, notum est vos, id est, auctorem ipsum
vestrum pro ingenti poena, non tamen pro summa, solere minitari.--Illas
perhibetis et audire voces nostras, verba intelligere, et corpora motusque
corporum intueri, cogitationes denique ipsas perspicere. De Mor. Man. l.
ii. §. 55. Impietas rusticana plane, magisque lignea quam sunt ipsæ arbores
quibus patrocinium præbet, quæ dolere vitem quando uva decerpitur, et non
solum sentire ista cum cæduntur, sed etiam videre atque audire credit. Aug.
de Quant. Animæ, §. 71.

[56] [Greek: Hotan mellôsin esthiein artôn, proseuchontai prôton houtô
legontes pros ton arton; oute se egô etherisa, oute êlesa, oute ethlipsa
se. oute eis klibanon ebalon, alla allos epoiêse tauta, kai ênenke moi, egô
anaitiôs ephagon. kai hotan kath' heauton eipêi tauta, legei tôi
katêchoumenôi êuzamên huper sou kai houtôs aphistatai ekeinos]. Tyrbo ap.
Epiph. Hær. 66. §. 28. Acta Archelai. §. 9. Unde agriculturam, quæ omnium
artium est innocentissima, tamquam plurium homicidiorum ream dementer
accusant: itaque ipsi Electi, nihil in agris operantes, nec poma carpentes,
nec saltem folia ulla vellentes, exspectant hæc afferri usibus suis ab
Auditoribus suis, viventes de tot ac tantis secundùm suam vanitatem
homicidiis alienis. (de Hær.) Vos cessantes expectatis quis Auditorum
vestrorum propter vos pascendos cultello vel falcicula armatus in hortum
prosiliat, homicida cucurbitarum, quarum vobis offerat, mirum dictu, viva
cadavera.--Eas cum decerpsit vester Auditor, reus factus est, vestra
indulgentia liberandus. c. Faust. vi. 4.

[57] Ipsam partem naturæ Dei dicunt ubique permixtam in cælis, in terris,
sub terris, in omnibus corporibus, siccis et humidis, in omnibus carnibus,
in omnibus seminibus arborum, herbarum, hominum, animalium: non potentia
divinitatis sine ullo nexu incoinquinabiliter, inviolabiliter,
incorruptibiliter omnibus rebus administrandis regendisque præsentem, quod
nos de Deo dicimus; sed ligatam, oppressam, pollutam, quam solvi, liberari,
purgarique dicunt, non solum per discursum solis et lunæ, et virtutes
lucis, verum etiam per Electos suos. Per Electos autem suos purgari dicunt
eamdem ipsam commixtam partem ac naturam Dei, manducando scilicet et
bibendo: quia eam in alimentis omnibus dicunt ligatam teneri; quæ cum ab
Electis, velut sanctis, in refectionem corporis manducando et bibendo
assumuntur, per eorum sanctitatem solvi, signari et liberari. Aug. de Nat.
boni c. Man. c. 44. Ipsam verò boni à malo purgationem ac liberationem, non
solùm per totum mundum et de omnibus ejus elementis virtutes Dei facere
dicunt, verum etiam Electos suos per alimenta quæ sumunt. Et eis quippe
alimentis, sicut universo mundo, Dei substantiam perhibent esse commixtam:
quam purgari putant in Electis suis eo genere vitæ, quo vivunt Electi
Manichæorum, velut sanctius et excellentius Auditoribus suis. Nam his
duabus professionibus, hoc est Electorum et Auditorum, ecclesiam suam
constare voluerunt. In ceteris autem hominibus, etiam in ipsis Auditoribus
suis, hanc partem bonæ divinæque substantiæ quæ mixta et colligata in escis
et potibus detinetur, maximeque in eis qui generant filios, artius et
inquinatiùs colligari putant. (de Hær.) Cibi qui de frugibus et pomis
parantur, si ad sanctos, id est, ad Manichæos veniant, per eorum castitatem
et orationes et psalmos quidquid in eis est luculentum et divinum purgatur,
id est, ex omni parte perficitur, ut ad regna propria sine ulla sordium
difficultate referatur. de mor. Manich. ii. 15. Nos, inquiunt, quia fide
Manichæi illuminati sumus, orationibus et psalmis nostris, qui Electi
sumus, purgamus inde vitam quæ est in illo pane, et mittimus illam ad
thesauros cælorum. Tales sunt Electi, ut non sint salvandi a Deo, sed
salvatores Dei. Et ipse est Christus, dicunt, crucifixus in toto mundo. Ego
in Evangelio Salvatorem acceperam Christum, vos autem estis in libris
vestris salvatores Christi. Aug. in Ps. l. c.

[58] Quod ea, quæ vobis quasi purganda offeruntur ad epulas, nefas putatis,
si quis alius præter Electos ad cibandum tetigerit, quantæ turpitudinis et
aliquando sceleris plenum est? Siquidem sæpe tam multa dantur, ut consumi
facile a paucis non possint. Et quoniam sacrilegium putatur, vel aliis
dare, quod redundat, vel certe abjicere, in magnas contrudimini cruditates,
totum, quod datum est, quasi purgare cupientes. Jam vero distenti, et prope
crepantes, eos, qui sub vestra disciplina sunt, pueros ad devoranda reliqua
crudeli dominatione compellitis, ita ut cuidam sit Romæ objectum, quod
miseros parvulos cogendo ad vescendum tali superstitione necaverit. Quod
non crederem, nisi scirem, quantum nefas esse arbitremini, vel aliis hæc
dare, qui Electi non sunt, vel certe projicienda curare. Unde illa vescendi
necessitas restat quæ ad, turpissimam crudelitatem pæne quotidie, aliquando
tamen potest et usque ad homicidium pervenire. Aug. de mor. Manich. c. 15.
cf. c. 13. Si autem occiduntur cum decerpuntur, quomodo eis inest vita, cui
purgandæ atque recreandæ manducando atque ructando vos asseritis subvenire.
c. Faust. vi. 4. Ista sacrilega deliramenta vos cogunt, non solum in cælo
atque in omnibus stellis, sed etiam in terra, atque in omnibus quæ
nascuntur in ea, confixum atque concretum Christum dicere non jam
Salvatorem vestrum, sed a vobis salvandum, cum ea manducatis atque
ructatis. ib. ii. 5. cf. v. 10. &c.

[59] Nostis Fratres, quod non est prætermittendum, quasi justos,
eminentiores, in se tenentes velut primum gradum justitiæ, Electos vocari
apud Manichæos. Electi quidem Dei sunt omnes sancti, et habemus hoc in
Scripturis: sed usurparunt sibi illud nomen, et quasi familiarius sibi
applicaverunt, ut tamquam proprie jam Electi appellentur. Aug. in Ps. 140.
§. 10. Auditores qui appellantur apud eos, et carnibus vescuntur, et agros
colunt, et si voluerint, uxores habent, quorum nihil faciunt qui vocantur
Electi. Aug. Ep. 236. ad Deuter. Auditores vocantur, quod videlicet tanquam
meliora et majora præcepta observare non possint, quæ observantur ab eis
quos Electorum nomine discernendos et honorandos putant. (Aug. c. litt.
Petilian. iii. 17.) Auditoribus vestris, quos tanquam distinctos a genere
sacerdotum dixisti, secundum veniam hæc [carnes] edenda conceditis. (c.
Faust. xxx. 5.) His duabus professionibus, hoc est, Electorum et Auditorum,
ecclesiam suam constare voluerunt. de Hæres. [Greek: hoi kaloumenoi teleioi
par' autois]. Theodoret l. c.

[60] Hinc est, quod mendicanti homini, qui Manichæus non sit, panem, vel
aliquid frugum, vel aquam ipsam, quæ omnibus vilis est, dari prohibetis, ne
membrum Dei, quod his rebus admixtum est, suis peccatis sordidatum a reditu
impediat. Aug. de Mor. Manich. c. 15. Quæ cum ita sint, etiam panem
mendicanti dare prohibetis; censetis tamen propter misericordiam vel potius
propter invidiam nummos dari. Quid hic prius arguam, crudelitatem an
vecordiam? Ib. c. 16. Panem mendicanti non porrigit: quæris, quare? Ne
vitam quæ est in pane, quam dicunt membrum Dei, substantiam divinam,
mendicus ille accipiat, et liget eam in carne. Ergo buccella ne detur
mendico, et ploret in buccella membrum Dei, mendicus fame moriturus est?
Falsa misericordia in buccellam, facit verum homicidium in hominem. Aug. in
Ps. 140. §. 11. [Greek: Para Manichaiois eleos ouk estin, alla kai echthron
esti, par' autois, to eleein penêta]. Athanasius Hist. de Arian. ad Monach.
c. 61. [Greek: Tên de eis tous penêtas ginomenên diaballousi
philanthrôpian, tês hulês einai legontes therapeian]. Theodoret. Hær. Fab.
l. 26.

[61] Sed me duo quædam maxime, quæ incautam illam ætatem facile capiunt,
per admirabiles adtrivere circuitus, quorum est unum familiaritas, nescio
quomodo repens quadam imagine bonitatis, tamquam sinuosum aliquod vinculum
multipliciter collo involutum. Alterum quod quædam noxia victoria pene mihi
semper in disputationibus proveniebat disserenti cum Christianis imperitis,
sed tamen fidem suam certatim, ut quisque posset, defendere molientibus.
Quo successu creberrimo gliscebat adolescentis animositas, et impetu suo in
pervicaciæ magnum malum imprudenter vergebat. Quod altercandi genus quia
post eorum auditionem aggressus eram, quidquid meo vel qualicumque ingenio
vel aliis lectionibus poteram, solis illis libentissime tribuebam. Ita ex
illorum sermonibus ardor in certamina, ex certaminum proventu amor in illos
quotidie movebatur. Ex quo accidebat, at quidquid dicerent, miris quibusdam
modis, non quia sciebam, sed quia optabam verum esse, pro vero approbarem.
Ita factum est, ut quamvis pedetentim atque caute, tamen diu sequerer
homines nitidam stipulam viventi animæ præferentes. [vid. sup. §. 18. not.
60.] Aug. de duab. anim. c. Manich. §. 11. "Visum est huc ascribere
Augustini locum ex lib. 3. contra Litteras Petiliani Donatistæ, c. 17: 'Me
etiam presbyterum fuisse Manichæorum, vel falsus vel fallens mirabili
temeritate contendat. Verba tertii libri Confessionum mearum, quæ per
seipsa, et de multis ante et postea dictis, manifestissima sunt legentibus,
sub quo ei videtur intellectu proponat atque arguat.' Quænam vero sint
verba illa, quæ suo avulsa loco proterve interpretabatur Petilianus, nobis
incompertum est; forte an ista capitis sexti: 'Nam versum et carmen etiam
ad vera pulmenta transfero.' Quippe amatoria maleficia mulieri data
exprobrabat Augustino, ut videre est in ejusdem libri contra Petiliani
Litteras capite 16." [ed. Ben.] Atqui id nihil omnino fuisset ad rem, neque
enim de his agitur, sed de presbyteratu, quo Aug. inter Manichæos functum
esse contendit. Verba porro e cap. 6. allata, calumniæ in c. 16. e
Petiliano excerptæ apprime respondent; sunt enim "eulogiæ panis simpliciter
et hilariter datæ" quales iste "ridiculo nomine venenosæ turpitudinis ac
furoris infamavit;" "pulmentum" enim "cibus delicatus et suavis dictus est
a pulpa." J. de Janua ap. Du Cange. Calumniæ vero de presbyteratu ab his
omnino diversæ sunt, et loco diverso allatæ. Mihi vero nihil dubium est,
quin verba ab initio Lib. 4ti. arripuerit Petilianus, "illac autem purgari
nos ab istis sordibus expetentes cum eis qui appellarentur electi et
sancti" et seorsim sumpta eo detorserit, ut Augustinum inter "electos" unde
presbyteri selecti sunt, versatum fuisse contenderet. Forsan etiam
"electos" et "presbyteros" inter se confudit. Quod vero hanc calumniam
refutet ea ipsa sententia unde arrepta sit, nullam habet difficultatem, imo
optime convenit cum iis, quæ ait Aug. "verba quæ _per se ipsa_
manifestissima sunt legentibus." Quippe cum eum inter "Electos" non
annumeratum fuisse hæc ipsa verba innuant, eo tamen, posteriore parte
abscissa, detorqueri possint ut id ipsum affirmare videantur. Jam vero loco
"Verba _tertii_ libri," in MSS. omnibus "_quarta_ libri" legi, ex edit.
Bened. ad loc. serius didici, quod rem extra controversiam ponit. Exstat
tamen alius locus, qui eodem facilius detorqueri posset, L. v. §. 18.

[62] Officinam aqualiculi vestri, ubi Deum vestrum illo prælio confractum,
reformare possetis. c. Faust. vi. 4.

[63] Suis Auditoribus ideo hæc (homicidia vid. sup. l. iii. p. 39. not. 55)
arbitrantur ignosci, quia præbent inde alimenta Electis suis; ut divina
illa substantia in eorum ventre purgata, impetret eis veniam, quorum
traditur oblatione purganda. Animas Auditorum suorum in Electos revolvi
arbitrantur, aut feliciore compendio in escas Electorum suorum, ut jam inde
purgatæ in nulla corpora revertantur. Ceteras autem animas et in pecora
redire putant, et in omnia quæ radicibus fixa sunt atque aluntur in terra.
(de Hær.) Poma ipsi non decerpitis, herbamque non vellitis, sed tamen ab
auditoribus vestris decerpi et evelli atque afferri vobis jubetis, non ut
iis qui afferunt tantum, set ut iis etiam quæ afferuntur, prodesse
possitis. Aug. de mor. Manich. l. ii. §. 57. vid. sup. l. iii. c. 10. not.
56. p. 40. Auditores, ante Electos genua figunt, ut eis manus supplicibus
imponantur non a solis presbyteris vel episcopis aut diaconibus eorum, sed
a quibuslibet Electis. Aug. Ep. 236. ad Deuter.

[64] Nullo regente, per suam potestatem beatus esse solus Deus potest. Aug.
de Gen. c. Manich. ii. 15.

[65] Ille est vere castus, qui Deum attendit, et ad ipsum solum se tenet.
Aug. de vita beata, §. 18. Si Deum quæreret, castus esset, quia legitimum
maritum anima Deum habet. Quisquis a Deo præter Deum aliquid quærit, non
caste Deum quærit. Si uxor amet maritum quia dives est, non est casta. Non
enim maritum amat sed aurum mariti. Serm. 137. de verb. Ev. Joan. c. 10.
Qui aliud præmium petit a Deo, et propterea vult servire Deo; carius facit
quod vult accipere, quam ipsum a quo vult accipere. Quid ergo, nullum
præmium Dei? Nullum, præter ipsum. Præmium Dei, ipse Deus est. Hoc amat,
hoc diligit: si aliud dilexerit, not erit castus amor. Recedis ab igne
immortali, frigesces, corrumperis. Noli recedere, corruptio tua erit,
fornicatio tua erit. Aug. in Ps. 72. §. 32. Timoris casti nomine ea
voluntas significata est, qua nos necesse erit nolle peccare, et non
sollicitudine infirmitatis, ne forte peccemus, sed tranquillitate caritatis
cavere peccatum. De Civ. Dei, xiv. c. 9. §. 5.

[66] Volentes intelligere Deum, usque ad lucis istius visibilis
cogitationem venerunt, ultra ire non potuerunt: et tales campos lucis
fecerunt in regno Dei, qualem videbant hunc solem, quasi fructum lucis
illius. Aug. in Ps. 146. §. 13. Quia non distinguunt [Manichæi

[67] Quis diligit quod ignorat? Et quid est Deum scire nisi eum conspicere
firmeque percipere? Nimirum autem cavendum est, ne credens animus id quod
non videt, fingat sibi aliquid quod non est, et speret diligatque quod
falsum est. Quod si sit, non erit caritas de corde puro et conscientia bona
et fide non ficta. De Trin. viii. §. 6.

[68] Scilicet, Vindicianus ex nomine postea designatus lib. 7. cap. 6. et
ab Augustino laudatus in Epist. 138. ad Marcellinum, n. 3. (Ben.)

[69] Vid. sup. §. 3. not. 65.

[70] Baptismum enim Manichæi, (qualis tunc temporis erat Aug.) pro nihilo
habuerunt; et ideo forsan inter alia, hoc tum insigne miraculum edidit
Deus, quo eum, cui munera tanta in Ecclesia sua destinabat, ad meliorem
mentem revocaret. "Manichæi lavacrum regenerationis, id est, aquam ipsam,
dicunt esse superfluam, nec prodesse aliquid, profano corde
contendunt.--Manichæi visibile destruunt elementum, Pelagiani autem etiam
invisibile Sacramentum." Aug. c. 2. Epp. Pelag. l. ii. c. 2. "Quid eis
[Pelagianis] prodest, baptismum omnibus ætatibus necessarium confiteri,
quod Manichæi dicunt in omni ætate superfluum." ib. iv. 4. "Non illic [apud
Manichæos] ita appellari catechumenos, tanquam Baptismus quandoque eis
debeatur." c. litt. Petil. iii. 17. "Baptismum in aqua nihil cuiquam
perhibent salutis afferre: nec quemquam eorum quos decipiunt, baptizandum
putant." de Hæres. Num vero alium quendam ritum pro arbitrio suo
excogitârint, qui Baptismi vices suppleret, nihil ad hanc rem pertinet:
loca tamen quæ ad eum adstruendum afferunt, nihil probant. Etenim loco de
mor. Eccl. Cath. c. 35. de Catholicis haud dubie agitur; Felix autem (Actt.
c. Fel. Manich. i. 19.) e ritu Catholico hæresin suam propugnare studet, e
concessis argumentum ducens. Eodem argumento sed tantum "ad hominem"
utuntur Faustus l. xxiv. c. 1. et ipse Manes Ep. ad Menoch ap. Aug. Op.
Imp. iii. 187.

[71] Sup. L. iii. §. 10 et 12. inf. §. 12.

[72] Si quis dixerit, Non esse, quam miserum me esse mallem: respondebo,
Mentiris. Nam et nunc miser es, nec ob aliud mori non vis, nisi ut sis: ita
cum miser nolis esse, esse vis tamen. Age igitur gratias ex eo quod es
volens, ut quod invitus es auferatur. Volens enim es, et miser invitus es.
Aug. de lib. Arb. iii. §. 18.

[73] Horat. Carm. lib. i. od. 3.

[74] Qui duo corporibus, mentibus unus erant. Ovid. Trist. l. iv. Eleg. iv.
72.

[75] Retract. lib. ii. c. 6. In quarto libro, cum de amici morte animi mei
miseriam confiterer, dicens quod anima nostra una quodammodo facta fuerat
ex duabus. "Et ideo," inquam, "forte mori metuebam, ne totus ille
moreretur, quem multum amaveram:" (c. 6.) quæ mihi quasi declamatio levis,
quam gravis confessio videtur; quamvis utcumque temperata sit hæc ineptia
in eo quod additum est, "forte."

[76] Vid. sup. §. 9.

[77] Sup. L. i. c. 1. inf. c. 10 et 12. §. 18. et vi. 16.

[78] Sup. i. 2 et 3.

[79] Sup. §. 13.

[80] In hac vita homines magnis laboribus requiem quærunt et securitatem,
sed pravis cupiditatibus non inveniunt. Volunt enim requiescere in rebus
inquietis et non permanentibus: et quia illæ tempore subtrahuntur et
transeunt, timoribus et doloribus eos agitant, nec quietos esse permittunt.
Aug. de Cat. Rud. §. 24.

[81] Vid. inf. ad L. xiii. c. 28.

[82] Totus enim ille sermo non de singulis syllabis aut litteris sed de
omnibus pulcher est. Aug. de Gen. c. Manich. i. 21.

[83] Quoquo te verteris, vestigiis quibusdam quæ operibus suis impressit
loquitur tibi, et te in exteriora labentem ipsis exteriorum formis intro
revocat.--Væ qui derelinquunt te ducem, et oberrant in vestigiis tuis; qui
nutus tuos pro te amant, et obliviscuntur quid innuas, O suavissima lux
purgatæ mentis sapientia: non enim cessas innuere nobis quæ et quanta sis,
et nutus tui sunt omne creaturarum decus. Aug. de Lib. Arb. l. ii. c. 16.

[84] Hoc bonum non longe positum est ab unoquoque nostrum, in illo enim
vivimus, movemur, et sumus. Sed dilectione standum est ad illud, et
inhærendum illi, ut præsente perfruamur a quo sumus, quo absente nec esse
possemus. Aug. de Trin. l. viii. §. 5, 6. Pudeat cum alia non amentur nisi
quia bona sunt, eis inhærendo non amare bonum ipsum unde bona sunt. Ib. c.
3.

[85] Quia homines appetentes ea quæ foris sunt, etiam a se ipsis exsules
facti sunt, data est etiam conscripta lex, non quia in cordibus scripta non
erat; sed quia tu fugitivus eras cordis tui, ab illo qui ubique est
comprehenderis, et ad te ipsum intro revocaris. Propterea scripta lex quid
clamat eis qui deseruerunt legem scriptam in cordibus suis? _Redite,
prævaricatores, ad cor._--Quod ergo tibi non vis fieri, noli alteri facere.
Judicas enim malum esse in eo quod pati non vis: et hoc te cogit nosse lex
intima in ipso tuo corde conscripta. Aug. in Ps. 57. §. 1.

[86] Deficitur non ad mala, sed male; id est, non ad malas naturas, sed
ideo male, quia contra ordinem naturarum, ab eo qui summe est, ad id quod
minus est. Aug. de Civ. Dei, l. xii, c. 8.

[87] Quid tam iniquum quam ut bene sit desertori boni? neque ullo modo
fieri potest ut ita sit. Sed aliquando amissi superioris boni non sentitur
malum, cum habetur quod amatum est inferius bonum. Sed divina justitia est,
ut qui voluntate amisit quod amare debuit, amittat cum dolore quod amavit.
Aug. de Gen. ad lit. l. viii. c. 14.

[88] Perversa celsitudo est, deserto eo cui debet animus inhærere
principio, sibi quodam modo fieri atque esse principium--Est igitur aliquid
humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, et est aliquid elationis quod
deorsum faciat cor--Pia humilitas facit subditum superiori; nihil est autem
superius Deo: et ideo exaltat humilitas, quæ facit subditum Deo. Elatio
autem quæ in vitio est, eo ipso quo respuit subjectionem, et cadit ab illo,
quo non est quidquam superius, et ex hoc erit inferius. Aug. de Civ. Dei,
xiv. 13.

[89] Poenitendi humilitate altitudinem suam accipit anima. Aug. de Lib.
Arb. l. iii. c. 5. Viam nobis fecit per humilitatem: quia per superbiam
recesseramus a Deo, redire ad eum nisi per humilitatem non poteramus, et
quem nobis præponeremus ad imitandum, non habebamus. Omnis enim mortalitas
hominum superbia tumuerat. Ne ergo dedignaretur homo imitari hominem
humilem, Deus factus est humilis, ut vel sic superbia generis humani non
dedignaretur sequi vestigia Dei. Aug. in Ps. xxxiii. Enarr. l. §. 4. cf. de
Fide et Symbolo, §. 6.

[90] Licet subtilissime disseratur, ipsam mentem hominis in qua factus est
ad imaginem Dei, quamdam scilicet rationalem vitam, distribui in æternæ
contemplationis veritatem, et in rerum temporalium administrationem, atque
ita fieri quasi masculum et feminam, illa parte consulente, hac
obtemperante: in hac tamen distributione non recte dicitur imago Dei, nisi
illud quod inhæret contemplandæ incommutabili veritati. Aug. de Gen. ad
lit. l. iii. c. 22.

[91] Haud scio an legendum sit "sensu."

[92] Ex his suis fabulis vanis atque impiis coguntur dicere, animas bonas,
quas censent ab animarum malarum, naturæ scilicet contrariæ, commixtione
liberandas, ejus, cujus Deus est, esse naturæ. de Hær. Manichæi dicunt,
animam particulam Dei, naturæ malæ commixtione habere peccatum. c. 2. Epp.
Pelag. l. ii. c. 2. Agnoscat anima conditionem suam: non est Deus. Cum se
anima putat Deum, offendit Deum: non invenit salvatorem, sed invenit
damnatorem. Quoniam Deus quando animas malas damnat, non se damnat: si
autem anima hoc est quod Deus, se damnat.--Ideo pars Dei non sum, quia
substantia Dei, natura Dei, errare non potest:--sicut tu ipse confiteris,
erraveras. Erraverat ergo natura Dei? Ierat in immunditiam natura Dei?
Adulteria committebat natura Dei? Stupra illicita faciebat natura Dei? Cæca
nesciebat qua iret natura Dei? Facinoribus et flagitiis obruebatur natura
Dei? Erubesce, da honorem Deo. Aug. Serm. 183. Ideo non est credendum
animam nostram hoc esse quod Deus est: quia si hoc esset, nec sua
voluntate, nec aliqua necessitate in deterius mutaretur. Aug. de agone
Christiano, c. 10. Non in tantam blasphemiam caderent, putando se esse
naturam et substantiam Dei. c. Faust. xii. 13. Animas non solum hominum sed
etiam pecorum, de Dei esse substantia, et omnino partes Dei esse
arbitrantur. Aug. Ep. 236. ad Deuter. Illum quomodo video pauperem spiritu
[quod jactitabant Manichæi] qui tam superbus est ut animam suam Deum credat
nec captivum erubescat? c. Faust. vi. 7.

[93] (Anima bona) quam Dei partem atque naturam universo mundo, et omnibus
quæ in eo sunt, opinatur esse permixtam; in homine autem per
concupiscentiam decipi. Quam concupiscentiam, quod sæpe inculcandum est,
non vitium substantiæ bonæ, sed malam vult esse substantiam. Aug. Op. Imp.
iii. 186. Peccatorum originem non libero arbitrio voluntatis, sed
substantiæ tribuunt gentis adversæ: quam dogmatizantes esse hominibus
mixtam omnem carnem, non Dei, sed malæ mentis perhibent esse opificium, quæ
à contrario principio Deo coæterna est. adv. Hær.

[94] Fel. Aut facta, aut missa, aut data ex Deo est [anima]. Ergo si ex Deo
est, et polluta est, et venit Christus eam liberare de pollutione, quare
culpas Manichæum? Aug. Ego dico animam non naturam Dei, sed factam a Deo,
per liberum arbitrium peccasse, et peccato esse pollutam, et per Dei
misericordiam in poenitentia liberatam: tu autem ipsam naturam Dei, quod
Deus est, Deum de Deo dicis in gente tenebrarum captum atque pollutum: et
multum interest inter id quod de se Deus genuit, et quod fecit non de se,
sed ex nihilo, id est, cum omnino non esset, a Deo accepit ut esset, id
est, ut institueretur. Aug. Actt. c. Fel. Manich. ii. 18. Carnalem
concupiscentiam, qua caro concupiscit adversus spiritum, non ex vitiata in
primo homine natura nobis inesse infirmitatem, sed substantiam volunt esse
contrariam, sic nobis adhærentem, ut quando liberamur atque purgamur,
separetur a nobis, et in sua natura etiam ipsa immortaliter vivat: easque
duas animas, vel duas mentes, unam bonam, alteram malam, in uno homine
inter se habere conflictum, quando caro concupiscat adversus spiritum, et
spiritus adversus carnem. adv. Hær. Vid. inf. v. 10. §. 18. vii. 3. §. 4.
ix. 4. §. 10.

[95] In quem locum quisque ceciderit, ibi debet incumbere ut surgat. Ergo
ipsis carnalibus formis, quibus detinemur, nitendum est ad eas
cognoscendas, quas caro non nuntiat. Eas enim carnales voco, quæ per carnem
sentiri queunt, id est, per oculos, per aures, ceterosque corporis sensus.
His ergo carnalibus vel corporalibus formis inhærere amore pueros necesse
est, adolescentes vero prope necesse est, hinc jam procedente ætate non est
necesse. Aug. de vera Relig. c. 24.

[96] Sicut pictura cum colore nigro, suo loco posito, ita universitas
rerum, si quis possit intueri, etiam cum peccatoribus pulchra est, quamvis
per se ipsos consideratos sua deformitas turpet. Aug. de Civit. Dei, l. xi.
c. 23.

[97] Dicuntur in Scripturis inimici Dei, qui non natura, sed vitiis
adversantur ejus imperio: nihil ei valentes nocere, sed sibi. Inimici enim
sunt resistendi voluntate, non potestate lædendi. Ibid. xii. 3.

[98] Non efficiunt malitia sua ut sub Dei administratoris imperio, virtute,
sapientia, et decus et ordo universitatis aliqua ex parte turpetur; cum
suis quibuscumque voluntatibus etiam malis tribuantur certi et congrui
limites potestatum, et pondera meritorum, ut etiam cum ipsis convenienter
justeque ordinatis universitas pulchra sit. Aug. de Gen. ad lit. l. xi. c.
21.

[99] Faustus quidam fuit, gente Afer, civitate Milevitanus, eloquio suavis,
ingenio callidus. Aug. c. Faust. l. i. init. Deliciarum affluentia non
solum Mattarios [Manichæos ita dictos quia in mattis dormierunt]
fastidiebat, sed etiam domum patris sui hominis pauperis Milevitani. (ib.
v. 5.) Delicias Fausti, notas omnibus Auditoribus Manichæorum et eis maxime
qui sunt Romæ. (ib. 7.) Erat Fausto ingenium. (ib. xvi. 26.)

[100] Vid. e. g. sup. L. iii. c. 6. not. 35

[101] _Pecora campi_ congruentissime accipiuntur homines in carnis
voluptate gaudentes, ubi nihil arduum, nihil laboriosum adscendunt.--Vide
nunc etiam _volucres coeli_, superbos, de quibus dicitur, _posuerunt in
coelum os suum_. Vide quam in altum vento portentur, qui dicunt, _linguam_
&c. Ps. xi. 5.--Intuere etiam _pisces maris_, h.e. curiosos, _qui
perambulant semitas maris_ i.e. inquirunt in profundo hujus sæculi
temporalia, quæ tanquam semitæ in mari tam cito evanescunt et intereunt,
quam rursus aqua confundatur, postquam transeuntibus locum dederit.--Non
enim ait tantum "ambulant" sed "perambulant" dixit, ostendens
pertinacissimum studium inania et præterfluentia requirentium. Aug. in Ps.
viii. §. 13. De hac autem triplici vitiorum distributione, vid. sup. L.
iii. §. 16. et inf. x. c. 30 sqq.

[102] Ipse patria quo imus, ipse via qua imus; per ipsum ad ipsum eamus, et
non erramus. Aug. Ser. 92. Deus Christus patria est quo imus; homo Christus
via est qua imus. Ib. 123. §. 3. (Christus) deducit (nos) tamquam dux, et
in se ducit, tanquam via, et ad se perducit, tanquam patria. Aug. in Ps.
lx. §. 4.

[103] Laudabilior est animus, cui nota est vel infirmitas sua, quam qui ea
non respecta, vias siderum scrutatur etiam cogniturus, aut qui jam cognitas
tenet, ignorans ipse qua ingrediatur ad salutem ac firmitatem suam. Aug. de
Trin. iv. prooem.

[104] Promissionem Domini Jesu Christi de Paracleto Spiritu-sancto in suo
hæresiarcha, Manichæo dicunt esse completam. Unde se in suis litteris Jesu
Christi apostolum dicit, eo quod Jesus Christus se missurum esse
promiserit, atque in illo miserit Spiritum Sanctum. Propter quod etiam ipse
Manichæus duodecim discipulos habuit, ad instar apostolici numeri, quem
numerum Manichæi hodieque custodiunt. Aug. de Hæres.

[105] Ob has scilicet fabulas astronomicas Manichæum Paracletum fuisse
crediderunt sectatores ejus, teste Felice ap. Aug. Acta c. Fel. Man. i. 9.
"Paulus enim dicit, 'ex parte scimus, et ex parte prophetamus: cum venerit
autem quod perfectum est, abolebuntur ea quæ ex parte dicta sunt.' Nos
audientes Paulum hoc dicere venit Manichæus cum prædicatione sua, et
suscepimus eum secundum quod Christus dixit, 'Mitto vobis Spiritum
sanctum:' et Paulus venit et dixit, quia et ipse venturus est, et postea
nemo venit: ideo suscepimus Manichæum. Et quia venit Manichæus, et per suam
prædicationem docuit nos initium, medium, et finem; docuit nos de fabrica
mundi, quare facta est, et unde facta est, et quia fecerunt; docuit nos
quare dies, et quare nox; docuit nos de cursu solis et lunæ: quia hoc in
Paulo non audivimus, nec in ceterorum Apostolorum scripturis: hoc credimus,
quia ipse est Paracletus."

[106] Vid. L. vii. §. 15. et not. ibid.

[107] Vid. sup. ad L. iii. c. 6. §. 10

[108] "MEMORIÆ, Oratoria, in quibus reconduntur Sanctorum corpora. Aug. c.
Faust. Manich. xx. 21. Populus Christianus Memorias Martyrum religiosa
solennitate concelebrat, et ad excitandam imitationem, et ut meritis eorum
consocietur atque orationibus adjuvetur: ita tamen ut nulli Martyrum, sed
ipsi Deo Martyrum sacrificemus, quamvis in Memoriis Martyrum constituamus
altaria. Du Cange, sub v.

[109] Christum novissimis temporibus venisse ad animos, non ad corpora
liberanda. Nec fuisse in carne vera, sed simulatam speciem carnis
ludificandis humanis sensibus præbuisse, ubi non solum mortem, verum etiam
resurrectionem similiter mentiretur. Aug. de Hæres. Vid. inf. c. 10. fin.
l. ix. c. 3. §6. [Greek: Haplê phusis ouk apothnêskei, kai skia sarkos ou
stauroutai; mian oun echôn emaine tên phusin kai energeian to phôs mêden
pathousan tôi episkiasmati tês sarkos ouk echonti phusin kratoumenên].
(Manes Ep. ad Zeben. ap. Fabric. Bibl. Gr. t. v. p. 284.) Sic Manichæus es,
qui nec crucifixum credis, _quia_ nec natum credis. Aug. Serm. 116, §. 4.
Sunt hodie qui non credunt carnem habuisse Christum: quia et partum
virginis destruunt, et nolunt eum natum ex femina credere. "Verbum caro
factum est," prorsus alienant a sua fide, vel potius a sua infidelitate.
Totam istam dispensationem salutis nostræ, quod factus est homo pro
inveniendo homine, qui Deus fecerat hominem; totum hoc, quod Christus in
remissionem peccatorem nostrorum verum, non falsum sanguinem fudit, et de
vero suo sanguine chirographum peccatorum nostrorum delevit; hoc totum
hæretici damnabiles evacuare conantur. Totum hoc, ut Manichæi credunt, quod
apparuit oculis hominum, spiritus fuit, caro non fuit. Ib. Serm. 237. § 1.
Photiniani, homo tantum; Manichæi, Deus tantum. Illi nihil divinum in
Domino confitentur; isti quasi totum divinum, et tamen tam falsum, ut nec
saltem humanum. Si enim homo non erat, ergo mortuus non est, ergo
crucifixus non est, ergo nec resurrexit. Qui ille resurgere potuit, qui
mortuus non est? Ergo et dubitanti discipulo falsas cicatrices ostendit.
Aug. Serm. 37.

[110] Sup. l. i. §. 10.

[111] Vid. sup. l. iv. §. 8.

[112] Vid. sup. iii. c. 12. init.

[113] Qui sunt isti Electi? Quibus si dixeris, Peccasti; statim illam
defensionem impiam et pejorem ceteris magisque sacrilegam proferunt, Non
ego peccavi, sed gens tenebrarum. Quæ est ista gens tenebrarum? Quæ bellum
gessit cum Deo. Et ipsa peccat, cum tu peccas? Ipsa, inquit, quia commixtus
sum illi. Deus enim qui te commiscuit, quid timuit? Hoc enim dicunt, quod
illa gens tenebrarum rebellaverit adversus Deum, antequam mundus fieret; et
ille cavens ne regna ejus loco adveniente hostili impetu vastarentur, misit
huc membra sua, substantiam suam, hoc quod ipse est; si aurum, aurum; si
lux, lucem; quidquid illud est, hoc misit, et miscuit visceribus gens
tenebrarum, dicunt, et fabricavit inde mundum. Et nos animæ, inquiunt, de
ipsis membris Dei sumus: sed premimur hic visceribus gentis tenebrarum, et
quidquid peccare dicimur, illa gens peccat. Se quidem videntur excusare a
peccato: sed Deum suum non excusant a crimine timoris, nec ipsam
substantiam Dei sui a crimine corruptibilitatis. Si enim incorruptibilis
Deus, si incommutabilis, si incontaminabilis, si immaculabilis, si
impenetrabilis, quid ei factura erat gens illa? Potuistis premi, potuistis
captivari, potuistis inquinari, potuistis corrumpi: potuit ergo et ille.
Frustum enim quodam modo, et portiuncula naturæ ipsius convincit massam.
Quale est illud quod huc misit, tale est et illud quod ibi remansit. Hoc
ipsi dicunt: ipsi fatentur quia duæ substantiæ sunt; una illa, et una ista.
Libri eorum hoc habent: et si negant, leguntur, et convincuntur.--Vis, o
nefande, false Electe, defendere peccatum tuum, ut quando aliquid mali
feceris, non tu fecisse videaris: quæris in quem peccatum tuum refundas, et
refundis in gentem tenebrarum. Aug. in Ps. loco proxime cit. Inviti
peccamus et cogimur a contraria et inimica nobis substantia. Fortunat.
Disp. 2. §. 20. Dicimus, quod a contraria natura anima cogatur delinquere.
ib. §. 21. Sive bonum geramus, non est carnis; quia "manifesta sunt opera
carnis" &c. sive malum geramus, non est animæ, quia "fructus spiritus pax"
&c. Manes Ep. ad Menoch ap. Aug. Op. Imp. iii. 177. Carnis enim commixtione
ducitur, non propria voluntate. Secundinus Ep. ad Aug. §. 2.

[114] Veros Academiæ novæ sensus alias aperit Aug., et quare in disputando
aliis potius adversati sint, quam suam aliquam sententiam defenderint, unde
pro Scepticis habiti sint; id vero pro istorum temporum ratione, vel
utiliter factum esse contendit. "Sat est ad id quod volo, Platonem sensisse
duos esse mundos, unum intelligibilem, in quo ipsa veritas habitaret, istum
autem sensibilem, quem manifestum est nos visu tactuque sentire. Itaque
illum verum, hunc verisimilem et ad illius imaginem factum. Et ideo de illo
in ea quæ se cognosceret anima, velut expoliri et quasi serenari veritatem;
de hoc autem in stultorum animis non scientiam, sed opinionem posse
generari. Quidquid tamen ageretur in hoc mundo per eas virtutes quas
civiles vocabat, aliarum verarum virtutum similes, quæ nisi paucis
sapientibus ignotæ essent, non posse nisi veri simile nominari. Hæc et alia
hujusmodi mihi videntur inter successores ejus, quantum poterant, esse
servata, et pro mysteriis custodita. Non enim aut facile ista percipiuntur,
nisi ab eis qui se ab omnibus vitiis mundantes, in aliam quamdam plus quam
humanam consuetudinem vindicaverint, aut non graviter peccat quisquis ea
sciens quoslibet homines docere voluerit. Quare cum in falsas opiniones
ruere turba sit pronior, et consuetudine corporum omnia esse corporea
facillime, sed noxie credatur, instituit vir acutissimus atque humanissimus
dedocere potius quos patiebatur male doctos, quam docere quos dociles non
arbitrabatur. Inde illa omnia nata sunt quæ novæ Academiæ tribuuntur, quia
eorum necessitatem veteres non habebant." c. Academ. l. iii. c. 17. "Tantum
tunc variarum sectarum studia flagrabant, ut nihil metuendum esset nisi
falsi approbatio. Pulsus autem quisque illis argumentis ab eo, quod se
firmum et inconcussum tenere crediderat, tanto constantius atque cautius
aliud quærebat, quanto et in moribus major erat industria, et in natura
rerum atque animorum altissima et implicitissima latere veritas
sentiebatur. Tanta porro nunc fuga laboris et incuria bonarum artium, ut
simul atque sonuerit, acutissimis philosophis esse visum nihil posse
comprehendi, dimittant mentes et in æternum obducant." Aug. Ep. i. ad
Hermog. Eorum tamen "rationem, illi tempori congruam, simul cum ipso
tempore sepultam esse" debuisse, idem contendit. (c. Acad. ii. 1.) "Omnino"
enim "civitas Dei talem dubitationem tamquam dementiam detestatur, habens
de rebus quas mente atque ratione comprehendit, etiamsi parvam. 'propter
corpus corruptibile quod aggravat animam,' (quoniam, sicut dicit Apost. 'ex
parte scimus') tamen certissimam scientiam." De Civ. Dei l. xix. c. 18.

[115] Vid. sup. ad iii. ult.

[116] Vid. sup. ad l. iv. §. 3. p. 47. not. 66.

[117] Vid. sup. ad l. iii. §. 11. not. 64.

[118] Quæro, utrum et ipsa terra tenebrarum unum latus habuerit, et cetera
infinita sicut terra lucis? Non ita credunt, _timent enim ne Deo videatur
æqualis_. Dicunt ergo illam per profundum immensam, et per longum; sursum
versus autem supra illam spatia infinitæ inanitatis affirmant. Et ne ipsa
vel simplum, terra autem luminis duplum tenere videatur, angustant eam a
duobus etiam lateribus, &c. Sed hoc nimis adtentis et studiose
inquirentibus quasi secreto demonstrant. Aug. c. Ep. Manich. c. 21.

[119] [Greek: Apostaleisan dunamin tou agathou, ouketi phôs aisthêton, all'
hôs an phaiê, probolên tou Theou]. Tit. Bostr. i. 20.

[120] Vid. sup. c. 9. not. [Greek: Ouk ousias hêpsato sarkos (to phôs
[Christos] alla homoiômati kai schêmati sarkos eskiasthê hina mê kratêthê
dia tês ousias tês sarkos kai pathêi kai phtharthêi. tês skotias
phtheirousês autou tên energeian tên phôteinên] (Manes Ep. ad Zeben. ap.
Fabric. B. G. v. 284.). Incoinquinabilis substantia non ideo non
coinquinatur, quia nihil attingit, sed quia permanet in sua munditia,
qualecunque sit, quid attigerit. Sicut corpus invulnerabile aut
impenetrabile numquid illud dicimus, quod non percutitur ferro, sed potius,
quod etiam, cum percutitur, non penetratur? Et ideo magis probatur filius
Dei non posse de sanguine feminæ coinquinari, quia per feminam natus est,
quam si non per feminam nasceretur, et membra illa devitasset; videretur
enim judicasse, posse se inde pollui, et minus a nobis incoinquinabilis
diceretur. Euod. de fide c. 24.

[121] Non decipiunt, nisi cum scientiam quam non exhibent pollicentur, et
adversantes Legi et Prophetis, quæcumque de illis Apostolus sermoni suo
inseruit, falsa et a corruptoribus immissa esse criminantur. Aug. de Div.
Quæst. 83. qu. 68. Quoniam privilegio quodam vos tuemini, ut de Scripturis
opprimi nequeatis, dicendo eas esse falsatas. De mor. Manich. l. ii. §. 55.
cf. c. Faust. xiii. 5. xxii. 15. Manichæus impiam te docuit perversitatem,
ut ex evangelio quod hæresin tuam non impedit, accipias, quod autem
impedit, non accipias. c. Faust. xviii. 7. Hæc illi solent a corruptoribus
Scripturarum immissa esse dicere; usque adeo nihil habent quod
contradicant, ut hæc miseri respondere cogantur. Sed quis non intelligat
convictorum hominum aliam non esse potuisse ultimam vocem? Aug. de mor.
Eccl. Cath. l. i. c. 9. De Testamento novo sola accipientes ea, quæ in
honorem et laudem filii majestatis vel ab ipso dicta comperimus, vel ab
ejus Apostolis, sed jam perfectis ac fidelibus, dissimulavimus cetera, quæ
aut simpliciter tunc et ignoranter a rudibus dicta, aut oblique et maligne
ab inimicis objecta, aut imprudenter a scriptoribus affirmata sunt, et
posteris tradita; dico autem hoc ipsum; natum ex foemina &c. Faust. xxxii.
7. cf. ib. c. 1, 2, 6. Videtis ergo (optime respondet Aug. c. 19.) id vos
agere, ut omnis de medio Scripturarum auferatur auctoritas, et suus cuique
animus auctor sit, quid in quaque Scriptura probet, quid improbet, id est,
ut non auctoritati Scripturarum subjiciatur ad fidem, sed sibi Scripturas
ipse subjiciat: non ut ideo illi placeat aliquid, quia hoc in sublimi
auctoritate scriptum legitur; sed ideo recte scriptum videatur, quia hoc
illi placuit.

[122] Nec immerito nos ad hujusmodi scripturas, tam inconsonantes et
varias, nunquam sane sine judicio ac ratione aures afferimus, sed
contemplantes omnia, et cum aliis alia conferentes, perpendimus, utrum
eorum quidque a Christo dici potuerit necne, multa enim a majoribus vestris
eloquiis Domini nostri inserta verba sunt, quæ nomine signata ipsius cum
ejus fide non congruant; præsertim quia, ut jam sæpe probatum a nobis est,
nec ab ipso hæc sunt, nec ab ejus Apostolis scripta, sed, multo post eorum
assumptionem a nescio quibus, et ipsis inter se non concordantibus,
semi-Judæis, per famas opinionesque comperta sunt. Faustus l. xxxiii. c. 3.
Indeficientes ego præceptori meo refero gratias, qui me similiter labentem
retinuit, ut essem hodie Christianus. Nam ego quoque cum capitulum (Matt.
5, 17.) hoc imprudens legerem, quemadmodum tu, pæne ieram in consilium
Judæus fieri. Nec immerito; etenim si Christus legem non venit solvere sed
adimplere--vide, si quid impedire jam poterat, quin factus essem Judæus.
Sed huic periculo me Manichæi veneranda fides eripuit. Id. xix. 5. Et tamen
me quidem jam adversus capituli hujus necessitudinem Manichæa fides
reddidit tutum, quæ principio mihi non cunctis, quæ ex Salvatoris nomine
scripta leguntur passim credere persuasit, sed probare si sint eadem vera,
si sana, si incorrupta; esse enim permulta zizania, &c. Id. xviii. 3.
Volunt nescio quos corruptores divinorum librorum ante ipsius Manichæi
tempora fuisse; corrupisse autem illos, qui Judæorum legem Evangelio
miscere cupiebant. Aug. de Util. Credendi, c. 3.

[123] Proferendus est namque tibi alius codex eadem continens, et tamen
incorruptus et verior, ubi sola desint ea quæ hic immissa esse criminaris.
Non faciam, inquis, ne ipse corrupisse credar. Hoc enim soletis dicere.
Aug. de mor. Eccl. Cath. c. 19. §. 61. Cum ex adverso audieris "proba," non
confugias ad exempla veriora, vel plurium codicum, vel antiquorum, vel
linguæ præcedentis, unde hoc in aliam linguam interpretatum est, sed dicas
"inde probo hoc illius esse, illud non esse, quia hoc pro me sonat, illud
contra me." Tu es ergo regula veritatis? c. Faust. xi. 2. cf. xxxii. 16. de
Util. Credendi, c. 3. §. 7. Ep. 82. §. 6.

[124] Vid. sup. ad l. iii. §. 6.

[125] Evectio, quod aliis diploma, facultas erat utendi equis cursui
publico destinatis, quod privato haud licuit. Unde lex ab Honorio data
ferebat: "Ne quis sibi deinceps cursum publicum privatus usurpet, nisi cum
aut a nobis evocatur, aut a clementiæ nostræ veneratione discedit." Narrat
Julius Capitolinus, in Pertinace, quod is "tunc præfectus cohortis, in
Syriam profectus, T. Aurelio imperatore, a præside Syriæ, quia sine
diplomatibus cursum usurpaverat, pedibus ad Antiochia ad legationem suam
iter facere coactus est." Ed. Ben.

[126] Vid. sup. ad l. iii. c. 7. p. 36. Irrisione foeda tanquam proprio
quodam telo, contra Ecclesiam utebantur Manichæi. Vid. sup. §. 16. et l.
iii. c. 10. et not. ibid. et alibi passim, quod reliquiæ Faust. et
Secundini miserabiliter confirmant. "Bene nosti, quod reprehendentes
Manichæi catholicam fidem, et maxime V. T. discerpentes et dilaniantes,
commovent imperitos." Aug. de Util. Credendi, c. 2. §. 4. "Exstitit quædam
perditissima secta Manichæorum, acceptas Scripturas et lectas irrisit;
reprehendere voluit quod non intelligebat, et exagitando et reprehendendo
non intellecta, multos illaqueavit." Aug. in Ps. 146.

[127] Vid. sup. ad §. 19.

[128] Noli foras ire; in teipsum redi, in interiori homine habitat veritas.
Aug. de Vera Relig. c. 39. Vide inf. l. vii. c. 7 et 10.

[129] Nec tamen nos eisdem Martyribus templa, sacerdotia, sacra, et
sacrificia constituimus: quoniam non ipsi, sed Deus eorum nobis est Deus.
Honoramus sane Memorias eorum tamquam sanctorum hominum Dei, qui usque ad
mortem corporum suorum pro veritate certarunt, ut innotesceret vera
religio, falsis fictisque convictis: quod etiam si qui antea sentiebant,
timendo reprimebant. Quis autem audivit aliquando fidelium stantem
sacerdotem ad altare etiam super sanctum corpus Martyris ad Dei honorem
cultumque constructum, dicere in precibus, offero tibi sacrificium Petre,
vel Paule, vel Cypriane; cum apud eorum Memorias offeratur Deo, qui eos et
homines et Martyres fecit, et sanctis suis Angelis cælesti honore sociavit;
ut ea celebritate et Deo vero de illorum victoriis gratias agamus, et nos
ad imitationem talium coronarum atque palmarum, eodem invocato in auxilium,
ex illorum memoriæ renovatione adhortemur? Quæcumque igitur adhibentur
religiosorum obsequia in Martyrum locis, ornamenta sunt Memoriarum, non
sacra vel sacrificia mortuorum tamquam deorum. Quicumque etiam epulas suas
eo deferunt, quod quidem a Christianis melioribus non fit, et in plerisque
terrarum nulla talis est consuetudo; tamen quicumque id faciunt, (quas cum
apposuerint, orant, et auferunt, ut vescantur, vel ex eis etiam
indigentibus largiantur,) sanctificari sibi eas volunt per merita Martyrum
in nomine Domini Martyrum. Non autem esse ista sacrificia Martyrum novit,
qui novit unum, quod etiam illic offertur sacrificium Christianorum. De
Civ. Dei, l. viii. c. 27.

[130] Iisdem rationibus adductus Augustinus ipse, nondum Episcopus,
Hipponensibus persuasit morem istum ultro abolere (vid. ejus Ep. 29.)
Aurelium etiam, Episcopum Carthaginensem, obtestatur ut eundem e sede hac
primaria pelleret, quam cæteræ haud dubie imitarentur. Ep. 22.

[131] Eucharistiam enim inter anniversariam Martyrum commemorationem apud
ipsorum coemeteria celebrare ubique mos erat. Vid. Bingham xiii. 9. 6. xx.
7. 7.

[132] Immundum illud animal in lege positum est, eo quod non ruminet; non
autem hoc ejus vitium, sed natura est. Sunt autem homines qui per hoc
animal significantur, immundi proprio vitio, non natura; qui cum libenter
audiant verba sapientiæ, postea de his omnino non cogitant. Quod enim utile
audieris, velut ab intestino memoriæ ad os cogitationis recordandi
dulcedine revocare, quid est aliud quam spiritaliter quodammodo ruminare?
Quod qui non faciunt, illorum animalium genere figurantur: unde ipsa a
talibus carnibus abstinentia tale vitium nos cavere præmonuit. Cum enim
thesaurus desiderabilis sit ipsa sapientia, de hac munditia ruminandi, et
immunditia non ruminandi alio loco scriptum est, _Thesaurus desiderabilis
requiescit in ore sapientis, vir autem stultus glutit illum_. c. Faust. vi.
7.

[133] Vera religio, nisi credantur ea quæ quisque postea, si se bene
gesserit dignusque fuerit, assequatur atque percipiat, et omnino sine
quodam gravi auctoritatis imperio, iniri recte nullo pacto potest. Aug. de
util. credendi, c. 9. Neque quisquam inveniendo Deo fit idoneus, nisi antea
crediderit, quod est postea cogniturus de lib. arb. ii. 2. §. 6. Initium
bonæ vitæ, cui vita etiam æterna debetur, recta fides est. Est autem fides,
credere quod nondum vides, cujus fidei merces est, videre quod credis. Aug.
Serm. 43. init. Intellige, ut credas, verbum meum; crede, ut intelligas,
verbum Dei. ib. fin. Nonne superbus inveniris, cum dicis, primo videam et
sic credam?--Ipsa se lux ostendere vult. Cui? Cæco non potest, non videt.
Unde non videt? Gravato oculo multis peccatis.--Removeantur ergo
iniquitates, dimittantur peccata, levetur pondus ab oculo, sanetur quod
saucium est, adhibeatur mordax præceptum quasi collyrium. Prius effice quod
tibi præcipitur, sana cor, munda cor.--"Beati mundo corde, quoniam ipsi
Deum videbunt." Aug. in Ps. xxxix. 13. Proinde substantiam Dei, sine ulla
sui commutatione mutabilia facientem, et sine ullo suo temporali motu
temporalia creantem, intueri et plene nosse difficile est; et ideo est
necessaria purgatio mentis nostræ, qua illud ineffabile ineffabiliter
videri possit; qua nondum præditi, fide nutrimur, et per quædam
tolerabiliora, ut ad illud capiendum apti et habiles efficiamur, itinera
ducimur. Aug. de Trin. l. i. §. 3. cf. etiam not. f. proxime seq.

[134] Subintellig. _quod demonstraretur._ (N. E.)

[135] Vos nostis, tamen credentibus quam vehementer insultare soleatis,
præsertim cum ipse, qui jam coepit incerta narrare, plenam ac firmam
scientiam paullo ante promiserit.--Quapropter, aut ea quæ dicit proba mihi
vera esse, ut ostendas quæ non possum credere, aut eum qui dicit, proba
mihi Spiritum Sanctum esse, ut credam quæ non potes ostendere. Ego namque
catholicam fidem profiteor, et per illam me ad certam scientiam perventurum
esse præsumo; tu vero, qui fidem meam labefactare conaris, certam scientiam
trade, si potes; ut id, quod credidi, temere me credidisse convincas. Duo
sunt quæ mihi profers; unum, cum dicis Spiritum Sanctum esse qui loquitur,
et alterum, cum dicis manifesta esse quæ loquitur. Sed tu nec hoc nec illud
vales ostendere. Nihil aliud elegisti nisi laudare quæ credis, et irridere
quod credo. Cum igitur ego vicissim lauda vero quod credo, et quod credis
irrisero, quid putas nobis esse judicandum, quidve faciendum, nisi ut eos
relinquamus, qui nos invitant certa cognoscere, et postea imperant ut
incerta credamus, et eos sequamur, qui nos invitant prius credere quod
nondum valemus intueri, ut ipsa fide valentiores facti quod credimus
intelligere mereamur, non jam hominibus, sed ipso Deo intrinsecus mentem
nostram illuminante atque firmante? Et quoniam quæsivi unde mihi probet,
nunc quæro unde ipse cognoverit. Si dicit sibi revelatum a Spiritu Sancto,
suamque mentem divinitus illustratam, ut ea quæ dicit certa et manifesta
cognosceret, ipse significat quid intersit inter cognoscere et credere.
Ipse enim cognoscit, cui apertissime ista monstrantur; eis autem quibus hæc
narrat, non cognitionem insinuat, sed credulitatem suadet. Cui quisquis
temere consenserit, Manichæus efficitur, non certa cognoscendo sed incerta
credendo; quales nos imperitos adolescentulos aliquando decepit. Debuit
ergo non nobis polliceri scientiam, neque manifestam cognitionem, neque ad
id quod quæritur sine ulla ambiguitate perventionem, sed dicere potius sibi
ista esse monstrata, illos autem quibus narrantur credere sibi debere quæ
nesciunt. Sed si hoc diceret, quis non ei responderet, "Si ergo incognita
crediturus sum, cur non ea potius credam, quæ jam consensione doctorum
indoctorumque celebrantur, et per omnes populos gravissima auctoritate
firmata sunt"? Hoc ille metuens ne sibi diceretur, offundit nebulas
imperitis, primo pollicens rerum certarum cognitionem, et postea incertarum
imperans fidem. Cui tamen si hoc dicatur, ut saltem vel sibi hæc doceat
esse monstrata, similiter deficit, et hoc quoque ut credamus jubet. Aug. c.
Ep. Manich. c. 14. Si ergo ad millia fabulosorum phantasmatum, te
auctoritati ignotissimæ et furiosissimæ subdidisti, ut ideo hæc omnia
crederes, quia in illis conscripta sunt libris, quibus miserabili errore
credendum esse censuisti, cum tibi nulla demonstrentur; cur non potius
Evangelicæ auctoritati, tam fundatæ, tam stabilitæ, tanta gloria diffamatæ,
atque ab Apostolorum temporibus usque ad nostra tempora per successiones
certissimas commendatæ, non te subdis, ut credas, ut videas, ut discas
etiam omnia illa quæ te offendunt, ex vana et perversa opinione te
offendere? Aug. c. Faust. xxxii. 19.

[136] Consequetur omnium librorum summa perversio, et omnium, qui memoriæ
mandati sunt, librorum abolitio, si quod tanta populorum religione
roboratum est, tanta hominum et temporum consensione firmatum, in hanc
dubitationem inducitur, ut ne historiæ quidem vulgaris fidem possit
gravitatemque obtinere. De mor. Eccl. Cath. c. 29. §. 60. cf. c. Faust.
xxxii. 21. et pluribus xxxiii. c. 6. quod his claudit "quæ cum ita sint,
quis tandem tanto furore cæcatur--qui dicat hoc mereri non potuisse
Apostolorum Ecclesiam, tam fidam, tam numerosam fratrum concordiam, ut
eorum scripta fideliter ad posteros trajicerent, cum eorum cathedras usque
ad præsentes Episcopos certissima successione servaverint, cum hoc
qualiumcunque hominum scriptis, sive extra Ecclesiam, sive in ipsa
Ecclesiâ, tanta facilitate proveniat"?

[137] Si auferatur hæc fides de rebus humanis, quis non adtendat quanta
earum perturbatio, et quam horrenda confusio subsequatur? Quis enim mutua
caritate diligetur ab aliquo, cum sit invisibilis ipsa dilectio, si, quod
non video, credere non debeo? Si ergo non credentibus nobis quæ videre non
possumus, ipsa humana societas, concordia pereunte, non stabit; quanto
magis est fides, vis quæ non videntur, rebus adhibenda divinis: quæ si non
adhibeatur, non amicitia quorumlibet hominum, sed ipsa summa religio
violatur, ut summa miseria consequatur. Aug. de fide rerum quæ non
videntur, §. 4.

[138] De quo libro certum erit cujus sit, si litteræ, quas Apostolorum
dicit et tenet Ecclesia ab ipsis Apostolis propagata et per omnes gentes
tanta eminentia declarata, utrum Apostolorum sint, incertum est, et hoc
erit certum scripsisse Apostolos, quod huic Ecclesiæ contrarii hæretici
proferunt, auctorum suorum nominibus appellati longe post Apostolos
exsistentium? c. Faust. xxxiii. 6.

[139] Fortean Valentiniano minori, quia ejus "comitatus apud Mediolanum,"
ex Possidio, cap. 1, "tum erat constitutus," cum ibi rhetoricam
profitebatur Augustinus; qui præterea lib. 3 contra Petiliani Litt. cap.
25. scribit se in eadem urbe "Bautoni consuli, calendis Januarii, laudem
pro sua tunc rhetorica professione recitasse." Ed. Ben.

[140] Accipis evangelium? Tu me interrogas, utrum accipiam, in quo id ipsum
accipere apparet, quia, quæ jubet, observo?--Ego patrem dimisi et matrem,
uxorem, filios et cetera, quæ evangelium jubet, et interrogas, utrum
accipiam evangelium?--Ego argentum et aurum rejeci, et æs in zonis habere
destiti, quotidiano contentus cibo, nec de crastino curans, nec unde venter
impleatur aut corpus operiatur, solicitudinem gerens, et quæris a me, utrum
accipiam evangelium? Vides in me Christi beatitudines illas, quæ evangelium
faciunt, et interrogas, utrum illud accipiam? Vides pauperem, vides mitem,
vides pacificum, puro corde lugentem, esurientem, sitientem, persecutiones
et odia sustinentem propter justitiam, et dubitas, utrum accipiam
evangelium? Faustus, l. v.

[141] Alypius in nostra conjunctione mansit, ut exemplo sit fratribus curas
mundi hujus vitare cupientibus. Aug. Ep. 22. Etsi in populis ac super
populum agas, oves pascuæ Domini regens sollicitis vigil pastor excubiis,
tamen abdicatione sæculi, et repulsa carnis et sanguinis, desertum tibi
ipsi fecisti, secretus a multis, vocatus in paucis. Paulinus Ep. ad eum Ep.
24. §. 2. ap. Epp. Aug. Est cognatus venerabilis et vere beati Episcopi
Alypii, quem toto pectore amplecteris et merito; nam quisquis de illo viro
benigne cogitat, de magna Dei misericordia et de mirabilibus Dei muneribus
cogitat.--Cito, si Dominus adjuverit, totum Alypium inseram præcordiis
tuis; nam hoc sum maxime veritus, ne ille vereretur aperire omnia, quæ in
eum Dominus contulit, ne alicui minus intelligenti non divina munera
concessa hominibus, sed ipsum prædicare videretur. Id. Ep. 27. ad Paulin.
Sanctum et venerabilem fratrem nostrum Papam Alypium. Hieron. Ep. 39. ap.
Epp. Aug.

[142] Episcopus Thagastensis postea fuit, (Aug. de gestis c. Emerito §. 1
et 5.) adeoque litium, si quæ inter Christianos obortæ essent, judex et
diremtor.

[143] COMITES ITALICIANI ET GALLICIANI, sunt Comites Largitionalium
titulorum, reique tributariæ et thesaurorum per Præfecturam Prætorianam
Italiæ et Galliarum. COMES SACRARUM LARGITIONUM. Qui thesauris sacris ac
publicis præerat et largitionibus Principis, quas ille Magistratibus,
militibus, et subditis erogabat. Du Cange, s.v. COMITES SACRARUM
LARGITIONUM. Viri illustres duo, alter in Oriente, alter in Occidente.
Thesauros, vectigalia Imperii, er cudendam monetam curabant; dona,
stipendia, et necessarias impensas erogabant. Orientalis ille sex sub ipso
"comites largitionum inferiores" habuit per sex dioeceses subministrantes.
Occidentalis item sex, et uterque plures alios ministros. Formula hujus
muneris exstat apud Cassiodor. Varr. L. v. c. 40. Spelman Glossar. 5. v.

[144] "PRETIUM REGIUM, est jus quod Regi vel Domino competit, res mercales
comparandi certo et definito pretio." Du Cange s. v. Inde ergo colligendum
erit, quæ sint "pretia Prætoriana" etsi de iis, quod sciam, sileant
auctores.

[145] Nebridium amicum meum, qui cum esset rerum obscurarum ad doctrinam
pietatis maxime pertinentium diligentissimus et acerrimus inquisitor, valde
oderat de quæstione magna responsionem brevem. Aug. Ep. 98. §. 8.

[146] Ipsa vos Ecclesia ore maternæ dilectionis alloquitur, "Ego quam
miramini per universum mundum fructificantem atque crescentem, qualem me
conspicitis aliquando non fui." "Qui temporibus illis in Judæa terra
fideles fuerunt, ex virgine nativitatem mirabilem, ac passionem,
resurrectionem, adscensionem Christi, omnia divina dicta ejus et facta
præsentes præsentia didicerunt. Hæc vos non vidistis, propterea credere
recusatis. Ergo hæc adspicite, hæc quæ cernitis cogitate; quæ vobis non
præterita narrantur, nec futura prænuntiantur, sed præsentia demonstrantur.
An vobis inane vel leve videtur, et nullum vel parvum putatis esse
miraculum divinum, quod in nomine unius crucifixi universum genus currat
humanum?" Aug. de fide rer. quæ non videntur, §. 4, 7.

[147] Vitæ hujus mundi eram implicatus, tenebrosam spem gerens, de
pulcritudine uxoris, de pompa divitiarum, de inanitate honorum, ceterisque
noxiis et perniciosis voluptatibus. Aug. de util. cred. §. 3.

[148] Ubi discussos eos [Manichæos] evasi, maxime trajecto isto mari, diu
gubernacula mea repugnantia omnibus ventis, in mediis fluctibus Academici
tenuerunt. Deinde veni in has terras, hic septentrionem cui me crederem,
didici. Animadverti enim et sæpe in sacerdotis nostri [Ambrosii] et
aliquando in sermonibus tuis [Theodore] cum de Deo cogitaretur, nihil
omnino corporis esse cogitandum, neque cum de anima; nam id est unum in
rebus proximum Deo. Sed ne in philosophiæ gremium celeriter advolarem,
fateor uxoris honorisque illecebra detinebar; ut cum hæc essem consecutus,
tum demum me, quod paucis felicissimis licuit, totis velis omnibusque remis
in illum sinum raperem, ibique conquiescerem, Aug. de vita beata, §. 4.

[149] Romanianus cognatus fuit Alypii (Aug. Ep. 27 ad Paulin.) indole
Augustino ipsi mirabili (c. Acad. i. 1. ii. 1.) "ab ineunte adolescentia
divitiarum circumfluentia exceptus," (ib.) et rebus, "quæ putantur adversis
ex illecebrosis vitæ gurgitibus ereptus." (ib.) Divitias ejus amplissimas
plus semel memorat Aug. (c. Acad. l. c.) tum quoque lites, quibus
exercitatus est, molestas, (c. Acad. l. c. ii. 1, 2.) et quibus obnubilatum
est ejus ingenium ita ut pæne omnes lateret (c. Acad. ii, 2.) tum vero
maxima ejus erga Aug. ipsum beneficia, quem "adolescentulum pauperem ad
peregrina studia pergentem, et domo et sumtu et (quod plus est) animo
exceperit; patre orbatum amicitia consolatus sit, hortatione animârit, ope
adjuverit; Carthaginem, illustrioris professionis gratiâ, remeantem
necessariis omnibus sustentaverit;"--"postremo, quidquid de otio meo modo
gaudeo, quod a superfluarum cupiditatum vinculis evolavi, quod depositis
oneribus mortuarum curarum, respiro, resipisco, redeo ad me, quod quæro
intentissimus veritatem [Anno ante baptismum ejus hæc scripta sunt] quod
invenire jam aggredior, quod me ad summum ipsum modum perventurum esse
confido, tu animâsti, tu impulisti, tu fecisti." (c. Acad. ii. 2.) Eum, in
Manichæorum hæresin "secum præcipitem dedit" Aug. (c. Acad. i. §. 3.) unde
etiam eum pariter emersisse sperandum est, cum Aug. scripta diligentissime
sibi comparaverit; (Ep. 27.) neque tamen diffitendum est, Aug. tum in
libris contra Academicos eum timide admodum ad veram hanc philosophiam
adhortâsse, et Paulino commendasse, "qui ex omni, aut ex magna parte per
linguam ejus sanaretur." (ib.)

[150] Dolor, quod præcipue malum nonnulli arbitrantur, sive in animo sive
in corpore sit, nec ipse potest esse nisi in naturis bonis. Hoc enim ipsum
quod resistit ut doleat, quodam modo recusat non esse quod erat, quia bonum
aliquod erat; sed cum ad melius cogitur, utilis dolor est; cum ad deterius,
inutilis.--Sunt autem mala sine dolore pejora: pejus est enim gaudere de
iniquitate, quam dolere de corruptione.--Item in corpore melius est vulnus
cum dolore, quam putredo sine dolore, quæ specialiter corruptio dicitur.
Aug. de Nat. Boni c. Manich. c. 20.

[151] Hinc enim maxime commendatur, quale bonum sit Deus, quod nemini eum
deserenti bene est. Aug. de Gen. ad Lit. lib. xi. cap. 5. Vide sup. lib. i.
cap. 1.

[152] Quo intellectu Deum capit homo, qui ipsum intellectum suum quo eum
vult capere nondum capit? Aug. de Trin. v. §. 2.

[153] Hoc argumento contra Manichæos sæpenumero utitur Aug. (e.g. de Morib.
Manich. c. 12. c. Secundin. M. c. 20. de fide c. Manich. c. 18 et 35.) cui
cum quid responderet haud in promptu habuerit Fortunatus, subjungit Aug.
"Et ego novi non te habere quid dicas, et me cum vos audirem nunquam
invenisse quod dicerem; et inde fuisse admonitum divinitus ut illum errorem
relinquerem, et ad fidem Catholicam me converterem, vel potius revocarem,
ipsius indulgentiâ, qui me huic fallaciæ semper inhærere non sivit." Disp.
2. c. Fort. Manich. fin.

[154] Vid. sup. ad l. iv. c. 26. p. 59. not. 92

[155] Vid. sup. ad l. iv. c. 26. p. 59. not. 93

[156] Dupliciter appellatur malum, unum quod homo facit, alterum quod
patitur; quod facit peccatum est, quod patitur poena. Divina providentia
cuncta moderante et gubernante, ita homo male facit quod vult, ut male
patiatur quod non vult. Aug. c. Adim. c. 26. Respondemus Manichæis, non
esse malum ex Deo, neque coæternum Deo; sed malum ortum esse ex libera
voluntate naturæ rationalis, quæ bene a bono condita est; sed bonitas ejus
non est æqualis bonitati Conditoris ejus; quoniam non natura sed opus ejus
est; ideoque habuit peccandi possibilitatem, non tamen necessitatem. Nec
possibilitatem autem haberet, si Dei natura esset, qui peccare nec vult
posse, nec potest velle.--Sed hoc audito Manichæus adhuc pergit, 'si ex
libera voluntate naturæ rationalis est malum, unde sunt ista tot mala, cum
quibus nasci videmus, qui nondum libertate voluntatis utuntur'?--Hic nos
respondemus, etiam ista mala, ex voluntate humanæ naturæ originem ducere,
qua granditer peccante, vitiata et cum stirpe damnata est. Unde naturæ
hujus tam multa naturalia bona veniunt de Dei opificio, mala de judicio;
quæ mala nullo modo esse naturas vel substantias non vident Manichæi; verum
ideo dici naturalia, quia cum eis homines, vitiata originis tanquam radice,
nascuntur. Op. Imp. c. Julian. vi. 5.

[157] Se ipsam ergo cogitans anima, secundum naturam suam ordinari appetat;
sub eo scilicet cui subdenda est, supra ea quibus præponenda est: sub illo
a quo regi debet, supra ea quæ regere debet. Aug. de Trin. l. x. c. 5. Sic
enim ordinata est, naturarum ordine non locorum, ut supra illam non sit
nisi ille. Idem, ibid. l. xiv. c. 14. Expedit inferius subjici superiori,
ut et ille qui sibi subjici vult quod est inferius se, subjiciatur
superiori suo. Aug. in Ps. 143. Vid. sup. ad i. 13.

[158] Superbia enim avertit a sapientia:--unde autem hæc aversio, nisi dum
ille cui bonum est Deus, sibi ipse vult esse bonum suum, sicuti sibi est
Deus? Aug. de lib. Arb. l. iii. c. 24.

[159] Lectis Platonis paucissimis libris, cujus te esse studiosissimum
accepi, collataque cum eis, quantum potui, etiam illorum auctoritate, qui
divina mysteria tradiderunt, sic exarsi, ut omnes illas vellem ancoras
rumpere, nisi me nonnullorum hominum existimatio commoveret. Aug. de Vita
Beata, §. 4.

[160] Viderunt philosophi, suisque litteris multis modis copiosissime
mandaverunt, hinc illos, unde et nos, fieri beatos, objecto quodam lumine
intelligibili, quod Deus est illis, et aliud est quam illi, a quo
illustrantur, ut clareant, atque ejus participatione perfecti beatique
subsistant. Sæpe multumque Plotinus asserit sensum Platonis explanans, ne
illam quidem, quam credunt esse, universitatis animam, aliunde beatam esse
quam nostram: idque esse lumen quod ipsa non est, sed a quo creata est, et
quo intelligibiliter illuminante intelligibiliter lucet.... Dicit ergo ille
magnus Platonicus, animam rationalem, (sive potius intellectualis dicenda
sit, ex quo genere etiam immortalium beatorumque animas esse intelligit,
quos in coelestibus sedibus habitare non dubitat,) non habere supra se
naturam, nisi Dei, qui fabricatus est mundum, a quo et ipsa facta est: nec
aliunde illis supernis præberi vitam beatam, et lumen intelligentiæ
veritatis, quam unde præbetur et nobis; consonans Evangelio, ubi legitur,
Fuit homo, &c. In qua differentia satis ostenditur, animam rationalem vel
intellectualem, qualis erat in Johanne, sibi lumen esse non posse, sed
alterius veri luminis participatione lucere. Hoc et ipse Johannes fatetur,
ubi ei perhibens testimonium dicit, "Nos omnes de plenitudine ejus
accepimus." De Civ. Dei, l. x. c. 2.

[161] Ita legerunt, ut notum est, Irenæus, l. iii. c. 18, 21. (3tio vero
loco, l. v. c. 2. de fidelium regeneratione verba intelligit) Tertull. de
Carne Christi, c. 19 et 24. Ambros. præf. in Ps. 37; sed lectio, hodie ab
omnibus recepta, exstat apud August. alias, et Ambros. sicut et apud
cæteros Patres. Vid. Sabat. ad loc.

[162] Lenticulam invenimus cibum esse Ægyptiorum, nam ibi abundat in
Ægypto; unde magnificatur lenticula Alexandrina, et venit usque ad terras
nostras, quasi hic non nascatur lenticula. Ergo Esau desiderando cibum
Ægyptium, perdidit primatum. Sic et populus Judæorum de quo dictum est,
_Conversi sunt corde in Ægyptum_, lenticulam quodammodo desideraverunt, et
primatum perdiderunt. Aug. in Ps. 46. n. 6. [ed. Ben.]

[163] Quisquis bonus verusque Christianus est, Domini sui esse intelligat,
ubicumque invenerit, veritatem. Aug. de Doctr. Christ. I. ii. c. 18.
Philosophi autem qui vocantur, si qua forte vera et fidei nostræ
accommodata dixerunt, maxime Platonici, non solum formidanda non sunt, sed
ab eis etiam tamquam injustis possessoribus in usum nostrum vindicanda.
Sicut enim Ægyptii non solum idola habebant et onera gravia quæ populus
Israël detestaretur et fugeret, sed etiam vasa atque ornamenta de auro et
argento, et vestem, quæ ille populus exiens de Ægypto, sibi potius tamquam
ad usum meliorem clanculo vindicavit, non auctoritate propria, sed præcepto
Dei, ipsis Ægyptiis nescienter commodantibus ea, quibus non bene utebantur:
sic doctrinæ omnes gentilium non solum simulata et superstitiosa figmenta
gravesque sarcinas supervacanei laboris habent, quæ unusquisque nostrum,
duce Christo de societate gentilium exiens, debet abominari atque devitare,
sed etiam liberales disciplinas usui veritatis aptiores, et quædam morum
præcepta utilissima continent, deque ipso uno Deo colendo nonnulla vera
inveniuntur apud eos, quod eorum tamquam aurum et argentum, quod non ipsi
instituerunt, sed de quibusdam quasi metallis divinæ providentiæ, quæ
ubique infusa est, eruerunt, et quo perverse atque injuriose ad obsequia
dæmonum abutuntur, cum ab eorum misera societate sese anima separat, debet
ab eis auferre Christianus ad usum justum prædicandi Evangelii. . . . Nam
quid aliud fecerunt multi boni fideles nostri? Nonne adspicimus quanto auro
et argento et veste suffarcinatus exierit de Ægypto Cyprianus doctor
suavissimus et martyr beatissimus? quanto Lactantius; quanto Victorinus,
Optatus, Hilarius, ut de vivis taceam; quanto innumerabiles Græci? Quod
prior ipse fidelissimus Dei famulus Moïses fecerat, de quo scriptum est,
quod "eruditus fuerit omni sapientiâ Ægyptiorum." Ib. c. 40.

[164] Deus lux est, non quomodo oculi isti vident, sed quomodo videt cor
cum audis, "Veritas est." Aug. de Trin. l. viii. c. 2. vid. sup. p. 47.
not. 66. ad iv. §. 3.

[165] Ad nostri sumus creatoris imaginem creati, cujus est vera æternitas,
æterna veritas, æterna et vera charitas; ESTQUE IPSE ÆTERNA ET VERA ET
CHARA TRINITAS, neque confusa, neque separata. Aug. de Civ. Dei, i. 28.
Omnino enim Dei essentia, qua est, nihil mutabile habet, nec in æternitate,
nec in veritate, nec in voluntate: quia æterna ibi est veritas, æterna
caritas; et vera ibi est caritas, vera æternitas; et cara ibi est
æternitas, cara veritas. Aug. de Trin. iv. prooem.

[166] Dissimilis factus, longe recessisti; similis factus, proxime accedis.
Aug. in Præloq. Serm. ad Psal. 99.

[167] Hoc enim maxime esse dicendum est quod semper eodem modo sese habet;
quod omnimodo sui simile est; quod nulla ex parte corrumpi ac mutari
potest; quod non subjacet tempori; quod aliter nunc se habere quam habebat
antea non potest. Id enim est quod esse verissime dicitur. Aug. de Morib.
Manich. c. 1. Magnifice igitur et divine Deus noster famulo suo dixit; Ego
sum qui sum; et dices filiis Israel, QUI EST misit me ad vos; vere enim
ipse est, quia incommutabilis est; omnis enim mutatio facit non esse quod
erat. Vere ergo ille est qui incommutabilis est. Aug. de Nat. boni, c. 19.

[168] Cum omnino natura nulla sit malum, nomenque hoc non sit nisi
privationis boni: sed a terrenis usque ad coelestia, et ab invisibilibus
usque ad visibilia, sunt aliis bonis alia meliora; ad hoc inæqualia, ut
essent omnia. Aug. de Civ. Dei, l. ii. c. 22.

[169] Vid. sup. l. v. c. 1. et not. ibid.

[170] Vid. inf. l. xi. c. 13 et 20.

[171] Superbia intumescere, hoc illi est in extima progredi;--progredi
autem in extima, quid est aliud quam intima projicere, id est, longe a se
facere Deum, non locorum spatio, sed mentis affectu? Aug. l. vi. de Musica,
c. 13.

[172] Phantasmata nihil aliud sunt quam de specie corporis corporeo sensu
adtracta figmenta; quæ memoriæ mandare ut accepta sunt, vel partiri,
multiplicare, contrahere, distendere, ordinare, perturbare, vel quolibet
modo figurare cogitando, facillimum est; sed cum verum quæritur, cavere et
vitare difficile. Aug. de vera Relig. c. 10.

[173] Aliud [a se] est ipsum lumen quo illustratur anima, ut omnia, vel in
se, vel in illo, veraciter intellecta conspiciat. Nam illud jam ipse Deus
est; hæc autem creatura, quamvis rationalis et intellectualis, ad ejus
imaginem facta; quæ cum conatur lumen illud intueri, palpitat infirmitate,
et minus valet. Inde est tamen quidquid intelligit sicut valet. Cum ergo
illuc rapitur, et a carnalibus subtracta sensibus, illi visioni expressius
præsentatur, non spatiis localibus, sed modo quodam suo, etiam supra se
videt illud, quo adjuta videt quidquid etiam in se intelligendo videt. Aug.
de Gen. ad Lit. I. xii. c. 31.

[174] Ipse exaltat humiliter sequentes, quem descendere non piguit ad
jacentes. Aug. de Sancta Virginitate, c. 32.

[175] Pellis mortalitatem significat; propterea et illi duo homines primi,
parentes nostri, auctores peccati generis humani--facti mortales dimissi
sunt de paradiso; ut autem significaretur ipsa mortalitas eorum, induti
sunt tunicis pelliceis;--pelles autem detrahi non solent, nisi animalibus
mortuis; ergo pellium nomine mortalitas illa figurata est. Aug. Enarrat. in
Ps. 103. S. 1. §. 8. illos, qui sibi succinctoria fecerant, de sua nuditate
confusi, etiam tunicis induit, propterea quidem pelliceis, aut
corruptilibus jam corporibus mors signaretur adjuncta. Op. Imp. c. Jul. iv.
37.

[176] Verbum, rationalis anima, et caro, hoc totum Christus. Aug. Serm.
253. c. 4.

[177] Fuit quædam hæresis, vel adhuc fortassis habentur reliquiæ,
quorundam, qui dicti sunt Apollinaristæ. Aliqui ipsorum dixerunt hominem
illum, quem suscepit Verbum, cum "Verbum caro factum est," non habuisse
mentem humanam, (illud quod [Greek: logikon] Græci dicunt, nos dicimus
rationale, unde homo ratiocinatur, quod non habent cætera animalia) sed
tantum animam sine intelligentia humana fuisse. Sed quid dicunt? Ipsum
Verbum Dei hoc erat in illo homine pro mente. Exclusi sunt isti, respuit
illos catholica fides, et hæresin fecerunt. Confirmatum est in catholica
fide, hominem illum quem suscepit Sapientia Dei, nihil minus habuisse quam
cæteri homines, quantum pertinet ad integritatem naturæ: quantum autem ad
excellentiam personæ, aliud quam cæteri homines. Nam cæteri homines possunt
dici participes Verbi Dei, habentes Verbum Dei: nullus autem eorum potest
dici Verbum Dei, quod dictus est ille, cum dictum est, "Verbum caro factum
est." (Aug. in Ps. 29. Enarr. 2. §. 2.) Sed cum secum ipsi cogitarent,
fatendum esse, si ita est, ut unigenitus Dei Filius, Sapientia et Verbum
Patris, per quod facta sunt omnia, belluam quamdam cum figura humani
corporis suscepisse credatur, displicuerunt sibi, non tamen ad
correctionem, ut redirent ad veritatis viam, totumque hominem a Sapientia
Dei susceptum esse confiterentur, nulla diminutione naturæ: sed ampliore
usi audaciâ, ipsam etiam animam totumque utile hominis alienantes ab eo,
solam carnem humanam eum suscepisse dixerunt. (De 83 div. quæst. qu. 80.)
Et illos respuit Ecclesia Catholica, et expellit eos ex ovibus, et a
simplici et vera fide; et confirmatum est hominem illum mediatorem habuisse
omnia hominis præter peccatum. Aug. in Ps. l. c.

[178] Photiniani principium Filio Dei ex utero virginis tribuunt, nec
volunt credere quod et antea fuerit. Aug. Ep. 147. c. 7.

[179] Esse enim ad manendum refertur; itaque quod summe ac maxime esse
dicitur, permanendo in se dicitur. Aug. de Mor. Manich. c. 6. Vid. sup. c.
11.

[180] Per hoc enim Mediator per quod et homo, per hoc et via. Quoniam si
inter eum qui tendit, et illud quo tendit, via media est, spes est
perveniendi; si autem desit, aut ignoretur qua eundum sit, quid prodest
nosse quo eundum sit? Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 2. Quid enim prodest
superbienti, et ob hoc erubescenti lignum [crucis] conscendere, de
longinquo prospicere patriam transmarinam? Aut quid obest humili de tanto
intervallo non eam videre, in illo ligno ad eam venienti, quo dedignatur
ille portari? Aug. de Trin. iv. 15.

[181] Altissimo quippe ac saluberrimo sacramento, universa facies, atque,
ut ita dixerim, vultus sanctarum Scripturarum, bene intuentes id admonere
invenitur, ut qui gloriatur in Domino glorietur. Aug. Enchirid. c. 98.

[182] Ad hanc vitæ suæ partem, ut videtur, respicit Aug. ad Romanianum
scribens (c. Acad. ii. §. 5.) simul tamen conversionem subindicat, cui hæc
viam sensim muniebant, quæque a lectione ejusdem Apostoli profecta est;
quam tamen pro amici indole, adhuc Manichæismi tenebris obvoluti, obscurius
tangit. "Quoniam nondum aderat ea flamma, quæ summa nos arreptura erat,
illam qua lenta æstuabamus, arbitrabamur vel esse maximam. Cum ecce tibi
libri quidam pleni--ubi illi flammulæ instillarunt pretiosissimi unguenti
guttas paucissimas, incredibile, Romaniane, incredibile, et ultra quam de
me fortasse et tu credis, (quid amplius dicam?) etiam mihi ipsi de meipso
incredibile incendium concitarunt. Quis me tunc honor, quæ hominum pompa,
quæ inanis famæ cupiditas, quod denique hujus mortalis vitæ fomentum atque
retinaculum commovebat? Prorsus totus in me cursim redibam. Respexi tantum,
confiteor, quasi de itinere in illam religionem, quæ pueris nobis insita
est, et medullitus implicata: verum autem ipsa me ad se nescientem
rapiebat. Itaque titubans, properans, hæsitans, arripio apostolum Paulum:
Neque enim vere isti, inquam, tanta potuissent, vixissentque ita ut eos
vixisse manifestum est, si eorum litteræ atque rationes huic tanto bono
adversarentur. Perlegi totum intentissime atque cautissime. Tunc vero
quantulocunque jam lumine asperso, tanta se mihi philosophiæ facies
aperuit, ut non dicam tibi, qui ejus incognitæ fame semper arsisti, sed si
ipsi adversario tuo--eam demonstrare potuissem--quicquid eum acriter
commovet in quascunque delicias abjiciens et relinquens, ad hujus
pulchritudinem--mirans, anhelans, æstuans advolaret."

[183] Vid. sup. ad l. iv. §. 18. p. 55. not. 83.

[184] Simplicianus postea "beatissimo successit Ambrosio, ecclesiæ
Mediolanensis antistes," (Retract. ii. 1.) ad eum scripsit Aug. "libros duo
de diversis quæstionibus" (Opp. t. vi. p. 82 sqq.) eumque patrem appellat
(ib.) et "affectum ejus paternum ex ejus benignissimo corde non repentinum
et novum, sed expertum plane cognitumque" grate agnoscit, (Ep. 37.)
"censuram" ejus in libros suos, "si qui in sanctas ejus manus forte
pervenerint, corrigentis," expetit. (ib.) Ad ipsum etiam scribit Ambrosius,
eum "fidei et adquirendæ cognitionis divinæ gratia totum orbem peragrasse,
et quotidianæ lectioni nocturnis ac diurnis vicibus omne vitæ hujus tempus
deputasse, acri præsertim ingenio etiam intelligibilia complectentem,
utpote qui etiam philosophiæ libros quam a vero sint devii demonstrare
soleat." (Ep. 65. §. 5. p. 1052. ed. Ben.) vid. plur. ap. Tillemont. Hist.
Eccl. t. x. p. 169, Art. S. Simplicien.

[185] "Vale, et nos parentis affectu dilige, ut facis" (Ambr. Ep. 65. ad
Simplic. fin.) "in eo et veteris affectum amicitiæ, et, quod plus est,
paternæ gratiæ amorem recognosco." (Id. Ep. 35.) Parentem vero eum ideo
vocasse conjicitur quod eum ad baptismum suscipiendum præparaverit; Aug^1.
autem verba id potius innuunt Ambrosium eum ipso sacramento imbuisse.

[186] Quod initium sancti Evangelii, cui nomen est secundum Joannem, quidam
Platonicus, sicut a sancto sene Simpliciano, qui postea Mediolanensi
Ecclesiæ præsidebat Episcopus, solebamus audire, aureis literis
conscribendum, et per omnes Ecclesias in locis eminentissimis proponendum
esse dicebat. Sed ideo viluit superbis Deus ille magister, quia "Verbum
caro factum est et habitavit in nobis." Aug. de Civ. Dei, x. c. 29.

[187] "Victorinus, natione Afer, Romæ sub Constantio principe rhetoricam
docuit, et in extrema senectute, Christi se tradens fidei, scripsit
adversus Arium libros more dialectico valde obscuros, qui nisi ab eruditis,
non intelliguntur, et commentarios in Apostolum. Hieron. Virr. Ill. c. 101.
De eo etiam, ut videtur, scribit Gennadius de Virr. Ill. c. lx. eum
"commentatum fuisse Christiano quidem et pio sensu; sed utpote sæculari
literatura occupatus homo, et nullius magisterio in divinis Scripturis
exercitatus, levioris ponderis sententiam figuravit." cf. Hieron. Præf. in
Comm. in Gal. vid. plur. ap. Tillemont. l. c. p. 170 sqq. Quædam ejus opera
adhuc exstant.

[188] Æneid. viii. 698-700.

[189] Vid. Aug. Ep. 17.

[190] Symbolum sc. Apostolicum, quod Catechumenis memoria tenendum
tradebatur, ab iis autem reddebatur i.e. publice recitabatur antequam
Sacramento Baptismi initiarentur: "Sacrosancti martyrii Symbolum, quod
simul accepistis et singuli hodie reddidistis, verba sunt inquibus matris
Ecclesiæ fides supra fundamentum stabile, quod est Christus Dominus,
solidata firmatur. 'Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, præter id
quod positum est, quod est Christus Jesus.' Accepistis ergo et reddidistis,
quod animo et corde retinere debetis, quod in stratis vestris dicatis, quod
in plateis cogitetis, et quod inter cibos non obliviscamini: in quo etiam
dormientes corpore, corde vigiletis. Fides ergo hæc et salutis est regula
"credere nos in Deum Patrem omnipotentem, &c." (Aug. Serm. 215. in
redditione symboli.) "Die sabbati quando vigilaturi sumus in Dei
misericordia, reddituri estis non Orationem sed symbolum. (Id. Serm. 58. §.
ult.) Ista quæ breviter audistis, non solum credere, sed etiam totidem
verbis memoriæ commendare et ore proferre debetis. (Id. Serm. 214. in
tradit. Symb. 3. §. 2.) Nec ut eadem verba Symboli teneatis, ullo modo
debetis scribere, sed audiendo perdiscere nec cum didiceritis, scribere,
sed memoria semper tenere atque recolere.--"Hoc est Testamentum quod
ordinabo eis post dies illos," dicit Dominus, "dando legem meam in mente
eorum, et in corde eorum scribam eam." Hujus rei significandæ causa,
audiendo Symbolum discitur; nec in tabulis vel in aliqua materia sed in
corde scribitur. (Id. Serm. 212. §. 2.) Vid. et Liturg. Rom. (Assem. Cod.
Liturg. t. i. p. 11 sqq. 16.) Goth. et Gallic. (p. 30 sqq. p. 38 sq. 40 sq.
&c.)

[191] Vid. inf. l. xii. §. 12. l. xiii. §. 11.

[192] "Ut Scipio, subjecta Africa, Africani sibi nomen assumpsit--ita et
Saulus ad prædicationem gentium missus, a primo Ecclesiæ spolio, Proconsule
Sergio Paulo, victoriæ suæ trophæa retulit erexitque vexillum ut Paulus
diceretur e Saulo." Hieron. Comm. in Ep. ad Philem. init. Hanc opinionem
memorat, neque omnino improbat Origenes, Apostolum tamen binominem potius
fuisse censet; (Præf. in Comm. in Ep. ad Rom.) Chrys. nomen ejus Dei jussu
immutatum fuisse ait, quod haud dubie verum est, neque tamen ei repugnat,
quod hac occasione factum fuerit.

[193] Contra ac statuerunt Manichæi, vid. sup. l. iv. §. 26. n. 93. p. 59.
n. 94. p. 60. l. v. §. 18. n. 112. p. 74.

[194] Illa est enim peccati poena justissima, ut amittat unusquisque quo
bene uti noluit; id est, ut qui sciens recte non facit, amittat scire quid
rectum sit; et qui recte facere cum possit noluit, amittat posse cum velit.
Aug. de lib. arb. l. v. c. 18.

[195] Militare, pro, aliquo officio defungi in curia Principis, usurpant
Scriptores, quo sensu [Greek: politeuesthai] dixit Theophanes. Qui igitur
Principi in quolibet officio, seu in qualibet dignitate palatina, civili,
aut militari deserviebat, ei "militare" dicebatur, ejusque esse "miles." Du
Cange (vid. inf. l. ix. c. 8. Aug. de Civ. Dei, v. 6.) unde dicitur "Miles
utriusque militiæ" qui armatam profitetur simul et literatam seu legalem.
Carpent. Suppl.

[196] Natus est A.D. 251. Vid. de eo Athanasii Vita S. Antonii Opp. t. i.
p. 793 sqq. Tillemont Hist. Eccl. t. vii. p. 46 sqq. Repertor, Britann. t.
ix. p. 41. 158. 277. Plura testimonia de hoc opere S. Athanasii, e cæteris
patribus exhibent PP. Benedict. l. c. p. 785 sqq. unde colligi potest
quanti Antonium Christiani veteres habuerint. Eum appellat Aug. "sanctum et
perfectum virum, qui sine ulla scientia litterarum scripturas Divinas et
memoriter audiendo tenuisse, et prudenter cogitando intellexisse
prædicatur." de Doctr. Christian. Prolog. §. 4.

[197] Vid. Athanasii Vita S. Anton. §. 54. 56. sqq. Tillemont l. c. art. 7.
Repert. Brit. l. c. p. 577 sqq.

[198] Requirant, quam magnum illic [in Ægypto] gregem colligat, quantam
numerositatem sanctorum atque sanctarum habeat contemnentium penitus
mundum. Grex ille tantum crevit, ut etiam inde superstitiones expulerit.
Aug. Serm. 138. §. 10. Florebat Ægyptus ea tempestate, non solum eruditis
in Christiana philosophia viris, verum etiam his qui per vastum eremum
commanentes, signa et prodigia Apostolica, simplicitate vitæ et cordis
sinceritate, faciebant--ut vere compleretur Apostoli dictum, "quia ubi
abundavit peccatum, superabundavit et gratia." Ruff. H. E. l. ii. c. 8.

[199] Difficilius est virtutem in multiplici hominum genere, et in ista
vita turbulentiore servare.--Difficillimum est hic tenere optimum vitæ
modum, et animum pacatum atque tranquillum. Quippe, ut breviter explicem,
hi, [Episcopi presbyteri, diaconi, et cujuscemodi ministri divinorum
Sacramentorum] agunt ubi vivere discitur, illi [Monachi] ubi vivitur. Nec
ideo tamen laudabile Christianorum genus contempserim, eorum scilicet qui
in civitatibus degunt, a vulgari vita remotissimi. Vidi ego diversorium
sanctorum Mediolani, non paucorum hominum, quibus unus presbyter præerat
vir optimus et doctissimus. De Morib. Eccl. Cath. c. 32, 33.

[200] Vid. sup. p. 134. not. 195.

[201] "Agentes in rebus" "qui Principis jussis obsecundabant, eorum mandata
in provincias perferebant," Magisteriani "item appellati, quod sub Magistro
officiorum militarent." Vid. Jac. Gotofred. ad tit. Cod. Theod. de Agent.
in reb. [t. ii. p. 164 sqq.] Du Cange.

[202] Cohibere, adquiescere. Cohibet, consentit. Conspiratio, conibentia,
consensio. Gloss. Mss. ad Concil. Afr. ap. Du Cange. [Greek: epimuô]
conhibeo. Gloss. Gr. Lat. ibid. ub. plur.

[203] Qui se diligit stultum, non proficiet ad sapientiam, nec fiet
quisquis qualis cupit esse, nisi se oderit qualis est. Aug. de vera Relig.
c. 48.

[204] Vid. sup. l. iii. c. 4.

[205] Hæc est enim poena inobedienti homini reddita in semetipso, ut ei
vicissim non obediatur nec a semetipso. Aug. c. Advers. Leg. et propt. l.
i. c. 14.

[206] Vid. sup. ad l. iv. §. 26. p. 59.

[207] Vid. sup. ad l. vii. §. 5. p. 106. n. 156.

[208] Antonius, quando huic monito obtemperavit, decimum octavum, vel, ut
maximum, vicesimam agebat annum. Vid. Athanas. Vit. S. Antonii, §. 2, 3.

[209] Quod cum ait Apostolus, ostendit non esse culpandum carnis
providentiam, quando ea providentur quæ ad necessitatem salutis corporalis
valent. Si autem ad superfluas delectationes, atque luxurias, ut quisque in
his gaudeat quæ carne cupit, recte reprehenditur, quia providentiam carnis
in concupiscentiis facit. Aug. in exp. quarumd. prop. ex Ep. ad Rom. c. 77.

[210] Vid. sup. l. iii. c. 11.

[211] Omni homini converso ad Deum mutatur delectatio, mutantur delicæ; non
enim subtrahuntur, sed mutantur. Aug. Præf. ad Psal. 74. Non enim amor
temporalium rerum expugnaretur, nisi aliqua suavitate æternorum. Aug. de
Musica, 1. vi. c. 16.

[212] E Vers. vet. "quid dabitur tibi--ad linguam dolosam," i.e. (inquit
Aug. ad loc.) quod habeas adversus linguam dolosam, quo te munias adversus
eam.--Respondet subjiciens sibi interroganti "sagittæ acutæ &c. sagittæ
potentis acutæ, verba Dei sunt.--Novit Dominus sagittare ad amorem, et nemo
pulcrius sagittat ad amorem, quam qui verbo sagittat.--Exempla sunt
"carbones vastatores."--Ut puta, incipit enim tibi dicere Deus, "tu non
potes? quare ille potest? quare alter potuit?--Foeminæ potuerunt, viri non
possunt? Delicati divites potuerunt, pauperes non possunt? Videte ergo,
quare dicti sunt carbones? Quia qui se convertunt ad Dominum, de mortuis
reviviscunt. Carbones autem quando accenduntur, antequam accenderentur,
exstincti erant. Nam extincti carbones, mortui dicuntur; ardentes, vivi
appellantur. Exempla ergo multorum iniquorum, qui conversi sunt ad Dominum,
carbones dicti sunt.--Quid sequitur? Jam repellit "linguam subdolam et
labia iniqua," jam adscendit gradum, incipit proficere.

[213] Cum utrumque verum fuerit, Aug. pro eorum indole, cum quibus agebat,
nunc hanc, nunc illam causam profert, cur a professione abscesserit, ita
tamen ut planum sit, ei hunc pulmonis dolorem re vera profuisse. Ad
Mediolanenses utrumque (inf. c. 5.) ad Romanianum pectoris dolorem tantum
profert; "quæ [mundi hujus dona] meipsum capere moliebantur quotidie ista
cantantem [de vanitate rerum humanarum] nisi me pectoris dolor ventosam
professionem abjicere, et in philosophiæ gremium confugere coegisset." c.
Acad. i. 3. et ad Theodorum de Beata vita, §. 4. "Quid ergo restabat aliud,
nisi ut immoranti mihi superfluis, tempestas quæ putabatur adversa,
succurreret? Itaque tantus me arripuit pectoris dolor, ut illius
professionis onus sustinere non valens, qua mihi velificabam fortasse ad
Sirenas, abjicerem omnia, et optatæ tranquillitati vel quassatam navem
fissamque perducerem." Ad Zenobium autem apertius, (de Ordine. l. i. §. 5.)
"Nam cum stomachi dolor scholam me deserere coegisset, qui jam, ut scis,
etiam sine ulla tali necessitate in philosophiam confugere moliebar," alibi
vero (in Epist.) se id magis alliciente desiderio vacandi Deo fecisse
testator.

[214] Conversio ergo Aug^i. plene effecta est circa fin. mensis Augusti vel
initio Sept. A.D. 386.

[215] "Quem montem intelligere debemus nisi eundem Dominum Christum, de quo
et alius Propheta dicit: 'erit--manifestus mons Domini, paratus in cacumine
montium?' Ipse est mons incaseatus, propter parvulos gratia tamquam lacte
nutriendos; mons uber, ad roborandos atque ditandos donorum excellentia;
nam et ipsum lac unde fit caseus, miro modo significat gratiam: manat
quippe ex abundantia viscerum maternorum, et misericordia delectabili
parvulis gratis infunditur." Aug. ad loc.

[216] Vid. sup. l. v. c. 9. not. 109. p. 72.

[217] Vid. sup. l. vi. §. 17. et not. ibid.

[218] Quid sinu Abrahæ significari crediderit Augustinus, aperuit ipse
postea in lib. 4. de Anima et ejus Origine, c. 16. n. 24: "Sinum Abrahæ
intellige remotam sedem quietis atque secretam, ubi est Abraham; et ideo
Abrahæ dictum non quod ipsius tantum sit, sed quod ipse pater multarum
gentium sit positus, quibus est ad imitandum fidei principatu propositus."
[ed. Ben.] Neque tamen id in hoc loco voluisse videtur Aug. se omnino
nescire, quid sit quod nomine "Abrahæ sinus" designet Dominus, verum qualis
sit ejus loci indoles, qualia gaudia; occulta enim esse, et nobis, qui
adhuc in carne sumus, minus posse intelligi. Cæterum, ubique, de illo agens
loco, sibi constat Aug. Eum "secretum" esse, "ubi erat Abraham;--sinus
erat, quia secretum erat." Serm. 14. c. 3. "secretæ cujusdam quietis
habitatio." Ep. 164. §. 7. "Sinu ejus, h. e. in secreto quietis ejus." De
Gen. ad litt. l. xii. §. 63. "Ejus sinum i. e. nescio cujus felicitatis
magnum abditumque secretum." c. Faust. xxxiii. 5. quomodo etiam universe
"justos defunctos in _occultis_ piorum sedibus quietos" esse ait (de Civ.
Dei, i. 13.) et iisdem fere verbis ubique utitur, unde constat eum non de
loco ambiguum hæssisse, sed de gaudiis quibus "animæ justorum ac piorum
defunctorum, quas in requie vivere dubitare fas non sit," (de Civ. Dei.
xiii. 19.) ibi fruantur, cum certum sit ipsos plenioribus gaudiis post
resurrectionem esse potituros. Cæterum eandem dubitationem de "sinu
Abraham" cernere licet ap. Greg. Naz. Orat. Funebr. in S. Cæsar, med.
[Greek: en kolpois Abraam, hoitines dê houtoi eisin, anapausoio].

[219] Id mihi amore inveniendi veri jam in consuetudinem verterat, (ait
Aug. de Ordin. i. §. 6. de hac agens vitæ ejus parte) ita ut aut primam si
tales curæ inerant, aut certe ultimam, dimidiam tamen fere noctis partem
pervigil quodcunque cogitarem; nec me patiebar adolescentium
lucubrationibus a meipso avocari." Testatur etiam se "poene quotidianis
fletibus Deum rogare, ut sanentur vulnera" sua, "indigniorem tamen esse me,
qui tam cito saner quam volo, sæpe memetipse convinco." Ib. §. 29.

[220] Sc. Disputt. iii. contra Academicos, "pauculis diebus transactis,
posteaquam in agro vivere coepisset." c. Acad. i. §. 4. liber de beata
vita, "idibus Novembris die ejus natali" (§. 6.) inceptus, disputationibus
autem triduanis confectus, et libri 2 de ordine (Retract. l. i. c. 3.)

[221] Soliloquiorum Libri duo, "secundum studium meum et amorem--ratione
indagandæ veritatis, de his rebus quas maxime scire cupiebam, me
interrogans, mihique respondens, tanquam duo essemus, ratio et ego, cum
solus essem--ita ut in 1mo. libro quæreretur et utcunque appareret, qualis
esse debeat, qui vult percipere sapientiam--et quadam ratiocinatione in
libri fine colligitur, ea quæ vera sunt immortalia esse; in 2do. autem de
immortalitate animæ diu res agitur, et non peragitur." Retract. l. i. c. 4.
Hujus quasi supplementum, scripsit paullo post Mediolani, lib. de Immortal.
Animæ, (Opp. t. i. p. 387.) qui illo invito in manus hominum exiit, et de
cujus obscuritate ipse conqueritur. (Retr. i. c. 5.)

[222] Paucæ quædam ex iis adhuc exstant cum Epp. Nebridii. Epp. iii-xiv.
ed. Ben.

[223] Vid. sup. iv. §. 26. n. 93. p. 59. n. 94. p. 60.

[224] Vid. sup. l. iii. c. 10. p. 32. n. 37.

[225] Dum ordinem suum peragit pulchra mutabilitas temporum, deserit
amantem species concupita. Aug. de Vera Relig. c. 20. Loca offerunt quod
amemus, tempora surripiunt quod amamus; et relinquunt in anima turbas
phantasmatum, quibus in aliud atque aliud cupiditas incitetur. Ita fit
inquietus et ærumnosus animus, frustra tenere a quibus tenetur exoptans.
Ib. c. 35.

[226] Quorum vita est spectare, contendere, manducare, bibere, concumbere,
dormire, et in cogitatione sua nihil aliud quam phantasmata quæ de tali
vita colligunt amplexari. Ibid. cap. 54.

[227] Nam qui videntur sibi copiosi, cum sint famelici, et pleni, cum sint
inanissimi, non convertuntur. Aug. in Psal. 67.

[228] Temporalium enim specierum multiformitas ab unitate Dei hominem
lapsum per carnales sensus diverberavit, et mutabili varietate
multiplicavit ejus affectum: ita facta est abundantia laboriosa, et, si
dici potest, copiosa egestas: dum aliud atque aliud sequitur, et nihil cum
eo permanet. Sic "a tempore frumenti vini et olei sui, multiplicatus est,"
ut non inveniat "Idipsum," id est naturam incommutabilem et singularem,
quam secutus non erret et assecutus non doleat. Aug. de Vera Relig. cap.
21. Non enim multiplicatio semper ubertatem significat, et non plerumque
exiguitatem: cum dedita temporalibus voluptatibus anima semper exardescit
cupiditate, nec satiari potest, et multiplici atque ærumnosa cogitatione
distenta, simplex bonum videre non sinitur: qualis est illa de qua dicitur,
"deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem." (Sap. 9.) Talis
anima, temporalium bonorum decessione et successione, i. e. "a tempore
frumenti, vini et olei sui," innumerabilibus completa phantasmatibus sic
multiplicata est, ut non possit agere quod præceptum est, "Sentite de
Domino in bonite, et in simplicitate cordis quærite illum." (Sap. 1, 1.)
Ista enim multiplicitas illi simplicitati vehementer adversa
est.--Singulares ergo et simplices, id est, secreti a multitudine ac turba
nascentium rerum ac morientium, amatores æternitatis et Unitatis esse
debemus, si uni Deo et Domino nostro cupimus inhærere. August. in Psal. 4.

[229] Non dictum est, aut "Obdormivi, et somnum cepi" aut "Obdormio et
somnum capio:" sed, "Obdormiam, et somnum capiam." Tunc "corruptibile hoc
induetur incorruptione, et mortale hoc induetur immortalitate:" "tunc
absorbebitur mors in victoriam," Id. Ib.

[230] Dolorem corporis non ob aliud vehementer formido, nisi quia me
impedit a quærendo. Quamquam enim acerrimo his diebus dentium dolore
torquerer, non quidem sinebar animo volvere, nisi ea quæ jam forte
didiceram, a discendo autem penitus impediebar, ad quod mihi tota
intentione animi opus erat: tamen mihi videbatur, si se ille mentibus meis
veritatis fulgor aperiret, aut me non sensurum fuisse illum dolorem, aut
certe pro nihilo toleraturum. Soliloq. i. §. 21.

[231] Isaias ergo inter illa quæ arguit iniqua, et justa præcepit, et
peccatori populo mala futura prædixit, etiam de Christo et Ecclesia, hoc
est, de Rege et ea quam condidit Civitate, multo plura quam ceteri
prophetavit: ita ut a quibusdam Evangelista quam Propheta potius diceretur.
Aug. de Civ. Dei, xviii. 29.

[232] Vid. sup. l. viii. §. 4. De hac nominum inscriptione vid. Bingham, l.
x. c. 2. §. 6. "Quid autem aliud agit totum tempus, quo Catechumenorum
locum et nomen tenent, nisi ut audiant quæ fides et qualis vita debeat esse
Christani; ut cum "se ipsos probaverint, tunc de mensa Domini manducent, et
de calice bibant?"--Quod autem fit per omne tempus quo in Ecclesia
salubriter constitutum est, ut ad nomen Christi accedentes Catechumenorum
gradus excipiat, hoc fit multo diligentius et instantius his diebus, quibus
Competentes vocantur, cum ad percipiendum baptismum sua nomina jam
dederunt." Aug. de fid. et operib. §. 9. De seipso autem ait Aug. ib. "An
usque adeo dissimulamus a sensibus nostris, ut vel nos ipsos non recordemur
quam fuerimus attenti atque solliciti quid nobis præceperint a quibus
catechizabamur, cum fontis illius sacramenta peteremus, atque ob hoc
Competentes vocaremur?

[233] Ejus sententiola tunc temporis in lib. de beata vita conservatur
"Ille est vere castus, qui Deum adtendit, et ad eum solum se tenet." §. 18.
de eo scribit Aug. ibid. §. 6. "Erat etiam nobiscum ætate minimus omnium,
sed cujus ingenium, si amore non fallor, magnum quiddam pollicetur,
Adeodatus filius meus."

[234] "In quo, disputatur, et quæritur, et invenitur, magistrum non esse,
qui docet hominem scientiam, nisi Deum, secundum illud etiam quod in
Evangelio scriptum est, unus est magister vester Christus." Retract i. 12.
Exstat ap. Opp. Aug. t. i.

[235] Ab ipso baptizatus est Ambrosio, quod plus semel memorat. "Audi adhuc
alium excellentem Dei dispensatorem; quem veneror ut patrem; in Christo
enim Jesu per Evangelium ipse me genuit, et eo Christi ministro lavacrum
regenerationis accepi. Beatum loquor Ambrosium, cujus pro Catholica fide
gratiam, constantiam, labores, pericula, sive operibus sive sermonibus, et
ipse sum expertus, et mecum non dubitat orbis prædicare Romanus." c.
Julian. Pelagian. 1. §. 10. cf. de nuptiis et concupisc. §. ult et Ep. 147.
c. 23. "neque enim et mihi propterea placet sancti viri Ambrosii sententia
quia per illius os potissimum me Dominus ab errore liberavit, et per illius
ministerium gratiam mihi baptismi salutaris indulsit, tanquam plantatori et
rigatori meo nimium faveam."

[236] Quo sc. "Baslicam Portianam, h. e. extramuranam." Arrianis traderet;
postea vero "basilicam novam h. e. intramuranam quæ major est," petivit.
vid. Ambr. Epp. 20-22. Serm. c. Auxentium de Basilicis tradendis, pp.
852-880. ed. Ben. cf. Tillemont. Hist. Eccl. S. Ambroise, Art. 44-48. pp.
76-82. Eo tempore Mediolani erat Valentinianus vid. inf. not. 238.

[237] Longe ante Ambrosii tempus passi sunt, quippe qui narret "Invenimus
miræ magnitudinis viros duos, _ut prisca ætas ferebat_." Ep. 22. §. 2.
Eosdem tamen "longe posterius passos esse quem beatiss. Stephanum" "probe
sciri" ait Aug. (Serm. 318.) "Sub ignobili cæspite latebant" (Ambr. l. c.)
"in tantum ut supra ipsorum corpora ambularent omnes, qui vellent ad
cancellos pervenire, quibus SS. Naboris et Felicis martyrum ab injuria
sepulchra defendebantur." (Paullin. Vita S. Ambros. §. 14.) donec "Ambrosio
per somnium revelata reperta sint." Aug. de Civ. Dei, l. xxii. c. 8. §. 2.
Postea vero "senes repetierunt, se aliquando horum martyrum nomina
titulumque legisse." Ambr. l. c. §. 12. Plerique eos sub Nerone passos esse
credunt. vid. Tillemont. II. E. t. ii. Art. S. Gervais et S. Protais et
nott. ibid. Ense martyrium adepti sunt; "avulsum humeris caput." (Ambr. l.
c.)

[238] Ita factum esse haud negabant Arriani, sed narrabant "venerabilem
virum Ambrosium pecunia comparasse homines qui se vexari ab immundis
spiritibus mentirentur." Paull. l. c. §. 15.

[239] Plura de eo habet Ambros. l. c. §. 2. "Dum transferimus, cæcus
sanatus est" et postea, §. 17. in sermone coram populo frequente habito,
"Negant [Arriani] cæcum illuminatum, sed ille non negat se sanatum. Ille
dicit: Cæcus esse desivi: et probat facto. Isti beneficium negant, qui
factum negare non possunt. Notus homo est, publicis cum valeret mancipatus
obsequiis, Severus nomine, lanius ministerio. Deposuerat officium, postquam
inciderat impedimentum. Vocat ad testimonium homines quorum ante
sustentabatur obsequiis: eos indices suæ visitationis arcessit, quos
habebat testes et arbitros cæcitatis. Clamat quia ut contigit fimbriam de
veste martyrum, qua sacræ reliquiæ vestiuntur, redditum sibi lumen sit.
Nonne simile istud est, atque illud quod in Evangelio
legimus?--Detestabilior istorum quam Judæorum pertinacia. Illi cum
dubitarent, vel parentes interrogabant: isti occulte interrogant, palam
negant, jam non operi increduli, sed auctori."--Idem miraculum citat Aug.
de Civ. Dei, l. xxii. c. 8. §. 2. inter ea, quæ "ad multorum notitiam
potuerunt pervenire, quia et grandis est civitas et ibi erat tunc
Imperator, et _immenso_ populo teste res gesta est, concurrente ad corpora
Martyrum Protasii et Gervasii;" ipse porro, ut ait, testis oculatus; (Serm.
286. §. 4.) "cujus tunc tantæ gloriæ Martyrum etiam, ego testis fui. Ibi
eram, Mediolani eram, facta miracula novi, adtestante Deo pretiosis
mortibus sanctorum suorum: ut per illa miracula jam non solum: 'in
conspectu Domini,' sed etiam in conspectu hominum esset 'mors illa
pretiosa.' Cæcus notissimus universæ civitati illuminatus est, cucurrit,
adduci se fecit, sine duce reversus est. Nondum audivimus quod obierit:
forte adhuc vivit. In ipsa eorum basilica, ubi sunt eorum corpora, totam
vitam suam serviturum se esse devovit. Nos illum gavisi sumus videntem,
reliquimus servientem." Paullinus autem, notarius Ambrosii, qui eadem
refert, ait hominem "_nunc usque_ in eadem basilica, quæ dicitur
Ambrosiana, in quam Martyrum corpora sunt translata, religiose vivere." l.
c. §. 14.

[240] Vid. sup. ad l. viii. c. 15.

[241] Hoc temporis intervallo, antequam Africam remearet, scripsit Aug.
Libb. ii. "de moribus Ecclesiæ Catholicæ" et "de moribus Manichæorum," quo
horum reprimeret "jactantiam de falsa et fallaci continentia vel
abstinentia, qua se ad imperitos decipiendos, veris Christianis, quibus
comparandi non sunt, insuper præferunt;" Retract. i. c. 7. et lib. "de
animæ quantitate," quo eam incorpoream esse ostenderet (ib. c. 8.) item
primum e 3. libb. "de libero arbitrio" e quibus constat "malum non exortum
nisi ex libero voluntatis arbitrio." Ib. c. 9.

[242] Matris in se merita sæpius grato animo confitetur Aug. "in primis
nostra mater, cuius meriti credo esse omne quod vivo" de beata vita §. 6.
"cujus precibus indubitanter credo atque confirmo, mihi istam mentem Deum
dedisse, ut inveniendæ veritati nihil omnino præponam, nihil aliud velim,
nihil cogitem, nihil amem. Nec desino credere nos hoc tantum bonum, quod,
te promerente, concupivimus, eadem, te petente, adepturos." Similia habet
de dono Persever. §. 53. "me fidelibus et quotidianis matris meæ lacrymis
ne perirem fuisse concessum."

[243] Multa enim fiunt a malis quidem contra voluntatem Dei; sed tantæ est
ille sapientiæ tantæque virtutis, ut in eos exitus sive fines quos bonos et
justos ipse præscivit, tendant omnia quæ voluntati ejus videntur adversa.
Aug. de Civ. Dei, l. xxii. c. 2.

[244] Mater nostra, cujus ingenium, atque in res divinas inflammatum
animum, cum antea convictu diuturno, et diligenti consideratione
perspexeram, tum vero in quadam disputatione non parvæ rei, tanta mihi mens
ejus apparuerat, ut nihil aptius veræ philosophiæ videretur. De Ord. l. ii.
§. 1. Ibid. l. i. §. 32. eam "divinas scripturas vehementer" ait "amplecti"
et eximium ejus profert responsum; "Si bona quæ velit et habeat, beatus
est; si autem mala velit, quamvis habeat, miser est." De beata vita, §. 10.

[245] i.e. in id quod summe est. Alludit ad illud Prophetæ, Ps. 4, 5. "In
pace, in Idipsum dormiam et requiescam." [Dub.] Vid. sup. §. 11.

[246] Quod enim sicuti est cogitare non possumus, utique nescimus; sed
quidquid cogitanti occurrerit, abjicimus, respuimus, improbamus, non hoc
esse quod quærimus novimus, quamvis illud nondum quale sit, noverimus. Aug.
Ep. 130. §. 27.

[247] i.e. ipsi adhæsimus qua parte per primitias Spiritus innovati jam
eramus. Vid. inf. l. xii. c. 16. et l. xiii. c. 13. [Dub.]

[248] Nomine Navigium, Aug. de vita beat. §. 6.

[249] Hunc numerum omnes ad unum codices, cum editi, tum scripti assignant;
unde intelligitur locum minime corruptum esse, quod suspicatus est Cæsar
Baronius ad an. 388, n. 71, et in not. ad Mart. die 5 Maii. [ed. Ben.]

[250] [Greek: Hai de tôn Thearchikôn epangeliôn ôdai kai anagnôseis
ekphantorikai men eisi tôn makariôtatôn lêxeôn. eis has hai theian
eschêkotes teleiôsin, aiôniôs katatachthêsontai. tou de koimêthentos hierôs
apodektikai, tôn eti de zôntôn protreptikai pros tên homoian teleiôsin].
Dionys. Eccl. Hier. c. 7.

[251] Effertur, imus, Ter. Andr. i. l. 90.

[252] Preces pro mortuis dogmati Ecclesiæ Romanæ de Purgatorio haud favere,
immo omnino adversari, vid. inter alios, Bull, Serm. 3. et "Corruptions of
the Church of Rome." cf. Bingham, Antiq. l. xv. c. 3. §. 16. l. xxiii. c.
3. §. 13. Collyer, "Eccl. Hist. of Great Britain," p. ii. b. iv. p. 257.
Usher, Answer to a Jesuit. Field, on the Church, p. 750, 1. &c.

[253] Vid. sup. §. 17. cum Deus coronat merita nostra, nihil aliud coronat
quam munera sua. Ep. 194. §. 19. ubi plur.

[254] Quæ est justitia qua victus est diabolus? Quæ, nisi justitia Jesu
Christi? Et quomodo victus est? Quia cum in eo nihil dignum morte
inveniret, occidit eum tamen. Et utique justum est, ut debitores quos
tenebat, liberi dimittantur, credentes in eum quem sine ullo debito
occidit. Hoc est quod justificari dicimur in sanguine Christi: Sic quippe
in remissionem peccatorum nostrorum innocens sanguis ille effusus est. Unde
se dicit, in Psalmis, "in mortuis liberum." Solus enim a debito mortis
liber est mortuus. Aug. de Trin. l. xiii. c. 14.

[255] Imitari visum est vetustos codices, qui cum gemina littera _nn_
præferunt, _Monnicæ_: quo pacto etiam scriptum reperitur in oratione, quam
Willelmus abbas, piis Augustini votis obtemperandi studio, composuit sub
his verbis: "Memento, Domine, animæ famuli tui Patricii, et famulæ tuæ
Monnicæ; et si quid pro anima filii ipsorum domini mei Augustini,
dilectissimi confessoris tui, mihi misero peccatori licet vel intimo cordis
affectu desiderare, etc." Quæ oratio integra habetur in Veterum Analectorum
tomo primo. [ed. Ben.]

[256] Vid. sup. l. vii. §. 5. p. 106. n. 156. et p. 132, n. 194. et p. 139.
n. 205.

[257] Vox quædam est mutæ terræ species terræ. Adtendis, et vides speciem
ejus, vides et consideratione tua tamquam interrogas eam; et ipsa
inquisitio interrogatio est. Aug. in Psal. 144. §. 13.

[258] Nonne considerata universa pulchritudine mundi hujus, tamquam una
voce tibi species ipsa respondet, Non me ego feci sed Deus? Id. ib.

[259] Scio quid velis, beatitudinem quæris: si ergo vis esse beatus, esto
immaculatus. Illud enim omnes, hoc autem pauci volunt, sine quo non
pervenitur ad illud quod omnes volunt. Aug. in Ps. 118. §. 1.

[260] Quisquis enim fruitur eo quod amat, verumque et summum bonum amat,
quis eum beatum nisi miserrimus neget? Aug. de Civit. Dei, l. viii. c. 9.

[261] Vid. sup. l. viii. c. 8. sub fin.

[262] Vid. sup. c. 20.

[263] Nihil mirum est quod miseri homines non adipiscuntur quod volunt, id
est, beatam vitam; illud enim, cui comes est, et sine quo ea nemo dignus
est, nemoque assequitur, recte scilicet vivere, non itidem volunt. Aug. de
Lib. Arb. l. i. c. 14.

[264] Ter. Andr. i. 1, 40.

[265] Sup. l. iv. c. 12. l. vii. c. 10.

[266] Sup. c. 17.

[267] Sup. l. vii. c. 10. p. 115. not. 166.

[268] Sup. l. iv. §. 18. p. 55. not. 83.

[269] Ib. not. 84. et vii. c. 14, 20.

[270] Quæ mea verba Pelagius Romæ, cum a quodam fratre et coepiscopo meo
fuissent eo præsente commemorata, ferre non potuit, et contradicens
aliquanto commotius, pene cum eo qui illa commemoverat litigavit. Aug. de
dono Persev. §. 53.

[271] Duo sunt, quæ in hac vita veluti laboriosa nobis præcipiuntur,
continere et sustinere. Jubemur enim continere ab his quæ in hoc mundo
dicuntur bona, et sustinere ea quæ in hoc mundo abundant mala. Illa
continentia, ista sustinentia vocatur. Duæ virtutes quæ mundant animam, et
capacem faciunt divinitatis. In frenandis libidinibus et coërcendis
voluptatibus, ne seducat quod male blanditur, et enervet quod prosperum
dicitur, continentia nobis opus est: non credere felicitati terrenæ, et
usque ad finem quærere felicitatem, quæ non habet finem. Ut autem est
continentia, felicitati mundi non credere: ita sustinentiæ est,
infelicitati mundi non cedere. Aug. Serm. 38. init.

[272] Non quo non sit amanda creatura; sed si ad Creatorem refertur ille
amor, non jam cupiditas, sed caritas erit. Tunc enim est cupiditas, cum
propter se amatur creatura. Aug. de Trin. ix. §. 13. Habet igitur vir
temperans in hujuscemodi rebus mortalibus et fluentibus, vitæ regulam
utroque testamento firmatam; ut eorum nihil diligat, nihil per se
appetendum putet, sed ad vitæ hujus atque officiorum necessitatem quantum
sat est usurpet, utentis modestia, non amantis affectu. Aug. de mor. Eccl.
Cath. §. 39.

[273] Hæc autem tria genera vitiorum, id est voluptas carnis, et superbia,
et curiositas, omnia peccata concludunt. Quæ mihi videntur a Johanne
Apostolo enumerata. Per oculos enim maxime curiositas prævalet. Reliqua
vero quo pertineant, manifestum est. Et illa Dominici hominis tentatio
tripartita est: per cibum, id est, per concupiscentiam carnis; ubi
suggeritur, 'Dic lapidibus istis ut panes fiant:' per inanem jactantiam;
ubi, in monte constituto, ostenduntur omnia regna hujus terræ, et
promittuntur si adoraverit: per curiositatem; ubi de pinna templi admonetur
ut se deorsum mittat, tentandi gratia utrum ab Angelis suscipiatur. Itaque
posteaquam nullo istorum tentamento valere apud eum potuit inimicus, hoc de
illo dicitur, 'Postquam complevit omnem tentationem diabolus.' Aug. in Ps.
8. v. fin.

[274] "Crapula, Nimia ciborum voluptas, apud S. Aug. Confess. x. 31. et
Aëlred. edit. P. Gibbon, p. 260, et 410. Vide Camusat. in Hist. crit. Diar.
t. 2. Art. 4. p. 54." Carpent. Suppl. Citat etiam Martin S. Benedicti Reg.
c. 39. "de mensura ciborum," ("de mensurâ potûs" in c. 40. seorsim agitur)
ubi "crapula" de cibo nimio capiendo usurpatur quod si labor forte factus
fuerit major, in arbitrio et potestate Abbatis erit, si expediat, aliquid
augere, remota præ omnibus _crapula_, ut nunquam subrepat monacho
indigeries; quia nihil sic contrarium est omni Christiano quomodo crapula,
sicut ait Dominus noster, "videte ne graventur corda vestra in crapulà."
Vers. Arab. quod notat idem, in Luc. 21, 34. reddit 'cibi satietas.'

[275] Deus igitur impossibilia non jubet, sed jubendo monet et facere quod
possis, et petere quod non possis. Aug. de Nat. et Grat. c. 43.

[276] c. Manichæos, qui carnibus vesci nefas putabant.

[277] 'Imperfectum meum viderunt oculi tui; et in libro tuo omnes
scribentur:' non solum perfecti, sed etiam imperfecti. Non timeant
imperfecti, tantum proficiant. Nec quia dixi, Non timeant, ament
imperfectionem, et ibi remaneant ubi inventi sunt. Tantum proficiant,
quantum in ipsis est. Quotidie addant, quotidie accedant: tamen a corpore
Domini non recedant; ut in uno corpore, et in his membris compaginati
possint mereri de se dictam esse vocem istam, 'Imperfectum meum viderunt
oculi tui; et in libro tuo omnes scribentur.' Aug. in Ps. 138. §. 21. Ipse
Filius dicit, 'Imperfectum meum viderunt oculi tui. Imperfectum quod est in
corpore meo, viderunt oculi tui. Et quid deinde? Habent spem qui imperfecti
sunt? Habent plane. Audi quod sequitur: 'Et in libro tuo omnes scribentur.'
Aug. Serm. 135. de verb. Ev. Joh. 9. c. 5.

[278] Occulta scilicet Dei dona non nisi interrogatio tentationis, etiam in
semetipso, unicuique declarat. Aug. de Sancta Virginit. c. 4. 4.

[279] Carmen Ambrosii quod initio noctis cantare soliti sunt. Vid. sup. l.
ix. §. 32.

[280] Inf. l. xi. c. 5.

[281] Vid. sup. ad c. 29. not. 270.

[282] Tamquam enim dorsum ad te ponentes, in carnali opere velut in umbra
sua defiguntur, et tamen etiam ibi quod eos delectat, adhuc habent de
circumfulgentia lucis tuæ. Sed umbra, dum amatur, languidiorem facit oculum
animi, et invalidiorem ad perferendum conspectum tuum. Propterea magis
magisque homo tenebratur, dum sectatur libentius, quidquid infirmiorem
tolerabilius excipit. Ex quo incipit non posse videre quod summe est. Aug.
de lib. arb. l. i. §. 43.

[283] Si causæ corporalium motionum noscendæ nobis essent, nullas magis
nosse quam nostræ valetudinis deberemus. Cum vero eis ignoratis Medicos
quærimus, quis non videat quod de secretis coeli et terræ nos latet quanta
patientia sit nesciendum? Aug. Enchir. cap. 16.

[284] Jam vero ut perseverent in eo quod esse coeperunt, etiam pro se ipsis
orant fideles. Utile est quippe omnibus vel pene omnibus propter
humilitatem saluberrimam, ut quales futuri sint, scire non possint. Ad hoc
dicitur, 'Qui videtur stare, videat ne cadat.' Propter hujus timoris
utilitatem, ne regenerati et pie vivere incipientes, tamquam securi alta
sapiamus, quidam non perseveraturi perseveraturis Dei permissione vel
provisione ac dispositione miscentur; quibus cadentibus 'territi cum timore
et tremore' gradiamur viam justam, donec ex hac 'vita, quæ tentatio est
super terram,' transeamus ad aliam, ubi jam non sit elatio comprimenda, nec
contra ejus suggestiones tentationesque luctandum. Aug. Ep. 217. §. 14.

[285] Homo qui prosperis rebus proficit, asperis quid profecerit discit.
Cum enim mutabilium bonorum adest copia, non eis confidit: sed cum
subtrahuntur, agnoscit utrum eum non ceperint. Quia plerumque cum adsunt
nobis, putamus quod non ea diligamus: sed cum abesse coeperint, invenimus
qui simus. Hoc enim sine amore nostro aderat, quod sine dolore discedit.
Aug. de vera relig. c. 47.

[286] Laus enim humana non appeti a recte faciente, sed subsequi debet
recte facientem; ut illi proficiant qui etiam imitari possunt quod laudant,
non ut hic putet aliquid sibi prodesse, quem laudant. Aug. de Serm. Dom. in
monte, l. ii. c. 2. Ille autem novit, sub cujus oculis loquor, immo sub
cujus oculis cogito, non me tam delectari laudibus popularibus, quam
stimulari et angi quomodo vivant qui me laudant. Laudari autem a male
viventibus nolo, abhorreo, detestor: dolori mihi est, non voluptati.
Laudari autem a bene viventibus, si dicam nolo, mentior: si dicam volo,
timeo ne sim inanitatis appetentior quam soliditatis. Ergo quid dicam? Nec
plene volo, nec plene nolo. Non plene volo, ne in laude humana pericliter:
non plene nolo, ne ingrati sint quibus prædico. Aug. Serm. 339. in die
ordinat. suæ, §. 1.

[287] Qui autem vera pietate in Deum, quem diligit, credit et sperat, plus
intendit in ea in quibus sibi displicet, quam in ea, si qua in illo sunt,
quæ non tam ipsi quam veritati placent. Neque id, unde jam potest placere,
tribuit nisi ejus misericordiæ cui timet displicere; de his sanatis gratias
agens, de illis sanandis preces fundens. Aug. de Civ. Dei, l. v. c. 20.

[288] Jam diu occupata vixisti et desideriorum diversitate verberata portas
plagas saucia, divisa per amores multos. Colligere ad teipsam: quidquid
tibi foris placet, quære quem habeat authorem. Aug. in Ps. 145. §. 5. Vide
sup. l. ix. §. 10. et inf. l. xi. c. 29.

[289] Vid. sup. iii. c. 8. v. fin. p. 38. not. 50.

[290] Verus ille benignusque mediator, in ea se ostendit mortalitate
mortalibus, quam maligni fallacesque mediatores non habendo, se superbius
extulerunt; miserisque hominibus adjutorium deceptorium, velut immortales
mortalibus, promiserunt. Aug. de Civ. Dei, l. x. c. 24.

[291] Nec enim ob hoc mediator est quia Verbum; maxime quippe immortale, et
maxime beatum. Verbum longe est a mortalibus miseris; sed mediator per quod
homo. Aug. de Civ. Dei, l. iii. c. 15. Vide ad l. vii. c. 18. p. 119. not.
x.

[292] Qui de pulvere hominem fecit, et animavit, pro isto figmento Unicum
ad mortem dedit, quantum nos amet quis potest explicare; quis potest saltem
digne cogitare? Aug. Serm. 57. c. 13. Porro, persuadendum erat homini
quantum nos dilexerit Deus, et quales dilexerit; quantum, ne desperaremus,
quales, ne superbiremus. Id. de Trin. l. iv. c. 1.

[293] In his verbis maxime persona Domini apparet. Quis enim alius "inter
mortuos liber," nisi "in similitudine carnis peccati" inter peccatores
solus "sine peccato?" Hic ergo "inter mortuos liber," qui "in potestate
habebat ponere animam suam, et iterum sumere eam; a quo eam nemo tollebat,
sed eam ipse voluntate ponebat;" qui etiam carnem suam, tanquam solutum ab
eis templum, resuscitare poterat, cum volebat; quem &c. Aug. in Ps. 87. §.
5. vid. sup. p. 167. not. 254. ad l. ix. §. 36.

[294] Pauca quædam de ordinatione, quam invitus accepit, habet Aug. Ep. 21.
ad Valerium et 126. ad Albinam, §. 7. de episcopatu Ep. 31. ad Paulinum et
Therasiam; uberiora paullo de iis saltem quæ eo vel ab eo facta sunt, in
Serm. quem, ne "fama sua pollueretur," de vita et moribus clericorum suorum
habuit. §. 355. §. 2. "Ego, quem Deo propitio videtis episcopum vestrum,
juvenis veni ad istam civitatem, ut multi vestrum noverunt. Quærebam ubi
constituerem monasterium, et viverem cum fratribus meis. Spem quippe omnem
sæculi reliqueram, et quod esse potui, esse nolui: nec tamen quæsivi esse
quod sum. 'Elegi in domo Dei mei abjectus esse magis, quam habitare in
tabernaculis peccatorum.' Ab eis qui diligunt sæculum, segregavi me: sed
eis qui præsunt populis, non me coæquavi. Nec in convivio Domini mei
superiorem locum elegi, sed inferiorem et abjectum: et placuit illi dicere
mihi, 'Adscende sursum.' Usque adeo autem timebam episcopatum, ut quoniam
coeperat esse jam alicujus momenti inter Dei servos fama mea, in quo loco
sciebam non esse episcopum, non illo accederem. Cavebam hoc, et agebam
quantum poteram, ut in loco humili salvarer, ne in alto periclitarer. Sed,
ut dixi, domino servus contradicere non debet. Veni ad istam civitatem
propter videndum amicum, quem putabam me lucrari posse Deo, ut nobiscum
esset in monasterio; quasi securus, quia locus habebat episcopum.
Apprehensus, presbyter factus sum, et per hunc gradum perveni ad
episcopatum. Non adtuli aliquid, non veni ad hanc Ecclesiam, nisi cum iis
indumentis quibus illo tempore vestiebar." Suam, quam vocat "tenuem
paupertatulam (seu "paucos agellulos paternos" Ep. 126. §. 6.) vendiderat,
et pauperibus erogaverat, ut de communi viveret; ("commune autem nobis
esset magnum et uberrimum prædium ipse Deus," ib.) quum eam "perfectionem
de qua Dominus locutus est Mat. 19, 21. vehementer adamaverit" (Ep. 157. §.
39.) et "solo victu ad valetudinem corporis necessario contentus esse
decreverit." (de util. cred. §. 3.)

[295] Vid. sup. l. vi. §. 3. p. 85. c. 15. p. 95. et not. 142. et Actt.
Eccles. S. Aug. Ep. 213. "ante meridiem et post meridiem occupationibus
hominum implicor" ub. plur. et de op. Monach. §. 37. "Dominum Jesum, in
cujus nomine securus hæc dico, testem invoco super animam meam, quoniam
quantum adtinet ad meum commodum, multo mallem per singulos dies certis
horis, quantum in bene moderatis monasteriis constitutum est, aliquid
manibus operari, et ceteras horas habere ad legendum et orandum, aut
aliquid de divinis litteris agendum liberas, quam tumultuosissimas
perplexitates caussarum alienarum pati de negotiis sæcularibus, vel
judicando dirimendis, vel interveniendo præcidendis: quibus nos molestiis
idem affixit Apostolus, non utique suo, sed ejus, qui per eum loquebatur,
arbitrio. Omitto alias innumerabiles ecclesiasticas curas, quas fortasse
nemo credit nisi qui expertus est. Non ergo 'alligamus onera gravia, et
humeris vestris imponimus quæ nos digito non tangimus:' quandoquidem si
officii nostri salva ratione possemus, (videt ille qui probat corda
nostra,) mallemus hæc agere, quæ ut agatis hortamur, quam ea quæ nos agere
cogimur."

[296] Porro mysteria sua in Scripturis Deus ideo nebulis texit, ut amor
veri in hominibus ipsa inveniendi difficultate accendatur. Si enim ea
tantum essent quæ facillime intelliguntur, nec studiose quæreretur, nec
suaviter inveniretur veritas. Aug. de vera relig. c. 17.

[297] "Vox Domini perficientis, cervos." Vox enim Domini primo perfecit
superatores et repulsores venenosarum linguarum. "Et revelabit silvas." Et
tunc eis revelabit opacitates divinorum librorum et umbracula mysteriorum,
ubi cum libertate pascantur. Aug. ad Ps. 28. 9.

[298] Vid. ad l. vi. c. 3.

[299] Vid. inf. l. vii. c. 11.

[300] Vid. l. x. §. 53.

[301] In æterno enim, cum proprie dicitur, neque quicquam præteritum, quasi
transierit, neque quicquam futurum quasi nondum sit; sed quidquid est
tantummodo est. Aug. lib. 83 quæst. qu. 19.

[302] Principium, ait, quia et loquor vobis. Principium me credite, ne
moriamini in peccatis vestris. Tamquam enim in eo quod dixerunt, 'Tu quis
es,' nihil aliud dixerint, quam 'Quid te esse credimus:'
respondit,'Principium,' id est,'Principium me credite.' Nam si principium
sicuti est, ita maneret apud Patrem, ut non acciperet formam servi et homo
loqueretur hominibus, quomodo ei crederent; cum infirma corda intelligibile
Verbum sine voce sensibili audire non possent? 'Ergo,' inquit, 'credite me
esse principium; quia, ut credatis, non solum sum, sed et loquor vobis.'
Aug. ad loc.

[303] Quo se autem convertat, ut fiat bonus animus, nisi ad bonum, cum hoc
amat, et appetit, et adipiscitur? Unde se si rursus avertat, fiatque non
bonus, hoc ipso quo se avertit a bono, nisi maneat in se illud bonum, unde
se avertit, non est quo se iterum, si voluerit emendare, convertat. Aug. de
Trin. l. viii. c. 3.

[304] Vid. sup. l. vii. c. 15.

[305] Ubi enim dies nec hesterni fine inchoatur, nec initio crastini
terminatur, semper hodiernus est. Aug. Enchir. 49.

[306] Antequam perveniamus ad unum, multis indigemus. Unum nos extendat, ne
multa distendant, et abrumpant ab uno. Aug. Serm. 255. c. 6.

[307] Si enim recte discernuntur æternitas et tempus, quod tempus sine
aliqua mobili mutabilitate non est, in æternitate autem nulla mutatio est;
quis non videat quod tempora non fuissent nisi creatura fieret, quæ aliquid
aliqua mutatione mutaret? Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 6. Vide inf. l. xii.
c. 29. sub fin.

[308] Apud Deum quidem disposita et fixa sunt omnia; nec aliud facit, quasi
consilio repentino, quod non ex æternitate se facturum esse præscivit: sed
in creaturæ temporalibus motibus, quam gubernat mirabiliter, ipse, non
temporaliter motus, quasi repentina voluntate facere dicitur, quod
ordinatis rerum causis consilii sui secretissimi immutabilitate disposuit,
qua suis quæque temporibus agnita et præsentia facit, et futura jam fecit.
Aug. in Ps. 105, 45. §. 35.

[309] Manichæis, vid. sup. ad l. iii. §. 11. p. 34. n. 39.

[310] Vid. sup. l. ix. §. 11.

[311] Vid. sup. l. iii. §. 10. p. 32. not. 37. et not. 94. p. 60. ad l. iv.
§. 26.

[312] Sc. Manichæorum.

[313] Nec frustra de illo dictum est, quod solus habeat immortalitatem: nam
immortalitas ejus vere immortalitas est, in cujus natura nulla est
commutatio. Ipsa est etiam vera æternitas quæ est immutabilis Deus, sine
initio, sine fine; consequenter et incorruptibilis. Aug. de Trin. l. xv. §.
7.

[314] "Vos substantiam quamdam malum esse dicitis; nos vero non
substantiam, sed inclinationem ab eo quod magis est, ad id quod minus est,
malum esse dicimus. (Aug. c. Secundin. Man. c. 12.) Voluntas autem aversa
ab incommutabili et communi bono, et conversa ad proprium bonum, aut ad
exterius, aut ad inferius, peccat. Ad proprium convertitur, cum suæ
potestatis vult esse: ad exterius, cum aliorum propria, vel quæcumque ad se
non pertinent cognoscere studet: ad inferius, cum voluptatem corporis
diligit; atque ita homo superbus, curiosus, et lascivus (vid. sup. ad l. x.
§. 41. p. 188. n. 273.) effectus, excipitur ab alia vita, quæ, in
comparatione superioris vitæ, mors est. Id. de lib. arb. l. ii. §. 53. vid.
sup. l. vii. c. 16.

[315] Vid. sup. l. v. c. 2. p. 63. et not. 96. 97. 98.

[316] Vid. sup. ad l. iv. §. 3. p. 46. n. 65.

[317] Vid. inf. §. 19. et ib. not.

[318] Sup. l. xi. §. 38. inf. §. 18.

[319] Inf. ad. l. xiii c. 35.

[320] Vid. inf. c. 29. v. fin. et ib. not. 332. p. 247.

[321] Manichæos, qui V. T. respuerunt, ideoque eos forsan "gladio bis
acuto" salubriter feriri cupit, utpote qui utrumque Testamentum designet.
"Sermo Dei, gladius bis acutus. Unde bis acutus? Dicit de temporalibus,
dicit de æternis. In utroque probat quod dicit, et eum quem ferit, separat
a mundo." Quidquid temporaliter nobis promissum est, ad unam partem gladii
pertinet; quidquid in sempiternum, ad alteram partem gladii pertinet. Venit
ergo Dominus noster ferens gladium bis acutum, promittens æterna, implens
temporalia. Nam ideo et duo Testamenta dicuntur.--Duo Testamenta ad gladium
bis acutum pertinent? Vetus Testamentum terrena promittit, Novum æterna. In
utroque sermo Dei verax inventus est, ut gladius bis acutus. Aug. in Ps.
149, 6. cf. in Ps. 143, 17.

[322] Fatendum est enim et Angelos natura esse mutabiles, si solus Deus est
incommutabilis. Sed ea voluntate qua magis Deum quam se diligunt, firmi et
stabiles manent in illo, et fruuntur majestate ipsius, ei uni libentissime
subditi. Aug. de vera relig. c. 13.

[323] Templo autem suo, quod sunt omnes sancti et Angeli et homines, sic
impertitur habitationem suam Deus, ut illi ex ipso habeant tale bonum, quo
beati esse possint, non ex eis ille talem domum, sine qua beatus esse non
possit. Aug. c. Adv. Leg. et Proph. l. i. c. 2.

[324] Cf. in Joh. Tract. xiv. §. 2. xxxv. §. 3. c. Ep. Parmenian. l. ii. c.
14.

[325] C. Manichæos, vid. sup. l. iv. n. 26. n. 92. p. 59.

[326] Vid. sup. l. ix. §. 24. v. fin. et inf. l. xiii. c. 13.

[327] Vid. sup. l. ii. c. 1. et not. 26. p. 18. l. ix. §. 10. l. x. c. 29.
et 40. et ib. n. 288. p. 201.

[328] "Materiei" nomine designat Aug. quicquid, in "creaturis
spiritualibus," incorporeum licet, non est Deus, sed Dei opificium, ut
verbis Dub. utar, "Ipsamet creatura qualis esset si non æterna luce
perfunderetur, et Deo inhæreret casto illo et indeficiente amore quo
naturalis illius mutabilitas cohibetur" (coll. §. 9. 12. 15. 21. 25 sub
fin. 33 sub fin.) unde, ne corporeum quiddam sonet, id alibi appellat
(monente Martin.) "quandam pro suo genere materiam," "spiritalis materies,
si fuit ulla, unde anima fieret," "quasi materies," de Gen. ad Litt. 1.
vii. §. 9. 10. "Sicut caro habuit materiem, id est terram, de qua fieret,
ut omnino caro esset: sic fortasse potuit et anima, antequam ea ipsa natura
fieret, quæ anima dicitur, cujus vel pulcritudo virtus, vel deformitas
vitium est, habere aliquam materiam pro suo genere spiritalem, quæ nondum
esset anima; sicut terra de qua caro facta est, jam erat aliquid, quamvis
non erat caro.

[329] Cum ista quæruntur, et ea sicut potest quisque conjectat, non
inutiliter excercentur ingenia, si adhibeatur disceptatio moderata, et
absit error opinantium se scire quod nesciunt. Quid enim opus est, ut hæc
atque hujusmodi affirmentur vel negentur, vel definiantur cum discrimine,
quando sine crimine nesciuntur! Aug. Enchir. c. 59.

[330] In rebus obscuris, et a nostris oculis remotissimis, si qua inde
scripta etiam divina legerimus, quæ possint, salva fide qua imbuimur, alias
atque alias parere sententias, in nullam earum nos præcipiti affirmatione
ita projiciamus, ut si forte diligentius discussa veritas eam
labefactaverit, corruamus; non pro sententia divinarum scripturarum, sed
pro nostra ita dimicantes, ut eam velimus scripturarum esse quæ nostra est,
cum potius eam quæ scripturarum est, nostram esse velle debeamus. Aug. de
Gen. ad Lit. l. i. §. 37.

[331] Nec putandus est Deus informem prius fecisse materiam, et, intervallo
aliquo interposito temporis, formasse quod prius informe fecerat; sed sicut
a loquente fiunt verba sonantia, ubi non prius vox informis post accepit
formam, sed formata profertur: ita intelligendus est Deus de materia quidem
informi fecisse mundum, sed simul eam concreasse mundo. Non tamen
inutiliter prius narratur unde aliquid fit, et postea quod inde fit; quia
et si potest utrumque simul fieri, non simul potest utrumque narrari. Aug.
contra Advers. Legis et Proph. l. i. c. 9. cf. de Gen. ad Lit. i. 14. v. 5.
et sup. ad c. 20. p. 238. n. 328.

[332] Factæ itaque creaturæ motibus coeperunt currere tempora; unde ante
creaturam frustra tempora requiruntur, quasi possint inveniri ante tempora
tempora. Motus enim si nullus esset, vel spiritalis vel corporalis
creaturæ, quo per præsens præteritis futura succederent, nullum esset
tempus omnino: Moveri autem creatura non utique posset, si non esset.
Potius ergo tempus a creatura, quam creatura coepit a tempore, utrumque
autem ex Deo. Aug. de Gen. ad Lit. l. v. c. 5.

[333] Cum divinos libros legimus, in tanta multitudine verorum
intellectuum, qui de paucis verbis eruuntur, et sanitate fidei Catholicæ
muniuntur, id potissimum eligamus, quod certum apparuerit eum sensisse quem
legimus. Si autem hoc latet, id certe quod circumstantia Scripturæ non
impedit, et cum sana fide concordat. Si autem et Scripturæ circumstantia
pertractari et discuti non potest, saltem id solum quod fides sana
præscribit. Aliud est enim quid potissimum Scriptor senserit non
dignoscere, aliud a regula pietatis errare. Si utrumque vitetur, perfecte
se habet fructus legentis. Si vero utrumque vitari non potest, etiam si
Scriptoris voluntas incerta sit, sacræ fidei congruam non inutile est
eruisse sententiam. Aug. de Gen. ad Lit. l. i. fin.

[334] a Vid. l. i. §. 2. et n. 7. p. 2.

[335] Nec faciendis eguit, qui factis non eget. Aug. c. adv. Leg. et Proph.
l. i. c. 4.

[336] Ille quippe servitute nostra non indiget, nos vero dominatione ejus
indigemus, ut operetur et custodiat nos; et ideo verus et solus est
Dominus, quia non illi ad suam, sed ad nostram utilitatem salutemque
servimus. Aug. de Gen. ad Lit. l. viii. c. 11.

[337] Creatura, quamquam spiritalis et intellectualis et rationalis, potest
habere informem vitam.--Aversa enim a sapientia incommutabili, stulte ac
misere vivit, quæ informitas ejus est. Formatur autem conversa ad
incommutabile lumen sapientiæ, quod est verbum Dei. A quo enim existit ut
sit, utque vivat, ad illum convertitur ut sapienter et beate vivat. Aug. de
Gen. ad Lit. l. i. c. 5.

[338] Quod cum ita sit, huic naturæ, quæ in tanta excellentia creata est,
ut licet ipsa sit mutabilis, inhærendo tamen incommutabili bono, id est,
summo Deo, beatitudinem consequatur, nec expleat indigentiam suam nisi
utique beata sit, eique explendæ non sufficiat nisi Deus; profecto non illi
adhærere vitium est. Aug. de Civ. Dei, l. xii. c. 1.

[339] Quid "montibus Dei" designetur, vid. Aug. in Joann. Tract. i. &c. et
in Ps. 35, 7, ubi (§.10.) ita pergit; "Abyssum dicit profunditatem
peccatorum, quo quisque pervenit contemnendo Deum. Sicut montes Dei
justitia ejus, qui per gratiam ipsius fiunt magni: sic et per judicia
ipsius fiunt in profundo, qui merguntur in ultima. Hac ergo delectent te
montes, hac avertere ab abysso, et convertere ad id quod dicitur, 'Auxilium
meum a Domino.' Sed unde? Quia 'levavi oculos meos in montes.' Quid est
hoc? Latine dicam: In ecclesia Christi invenis abyssum, invenis et montes;
invenis ibi pauciores bonos, quia montes pauci sunt, abyssus lata est, id
est, multos male viventes ab ira Dei, quia sic egerunt ut traderentur in
concupiscentias cordis sui, ut jam defendant peccata sua, et non
confiteantur, sed dicant, Quare? Quid feci? Et ille illud fecit; et ille
hoc fecit. Sed nondum es mons, nondum es abyssus: fuge abyssum, adtende in
montes; sed nec remaneas in montibus. 'Auxilium enim tuum a Domino, qui
fecit cælum et terram.'"

[340] Inde est civitatis sanctæ, quæ in sanctis Angelis sursum est, et
origo, et informatio, et beatitudo. Nam si quæratur unde sit, Deus eam
condidit; si unde sit sapiens, a Deo illuminatur; si unde sit felix, Deo
fruitur. Subsistens modificatur, contemplans illustratur, inhærens
jocundatur; est, videt; amat; in æternitate Dei viget; in veritate Dei
lucet; in bonitate Dei gaudet. Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 24.

[341] Ille qui non alio, sed se ipso bono beatus est, ideo ipse miser non
potest esse, quia non se potest amittere. Id. l. xii. c. 1.

[342] Intelligimus Filium in Principii nomine, qui non Patri, sed per
seipsum creatæ--creaturæ principium est. Aug. de Gen. ad Lit. I. i. §. 12.

[343] Eadem iisdem fere verbis habet Aug. Ib. §. 13.

[344] Nulla re fruitur anima cum libertate, nisi qua fruitur cum
securitate. Nemo autem securus est in iis bonis, quæ potest invitus
amittere. Aug. de lib. Arb. l. ii. §. 37.

[345] Quæ est 'aqua sine substantia,' nisi aqua peccatorum sine substantia.
Peccata enim non habent substantiam; inopiam habent, non substantiam;
egestatem habent, non substantiam. Aug. ad loc. §. 9.

[346] Quo etiam peccato suo teste convincitur, bonam conditam se esse
naturam. Nisi enim magnum et ipsa, licet non æquale conditori, bonum esset,
profecto desertio Dei, tanquam luminis sui, malum ejus esse non posset. Nam
sicut cæcitas oculi vitium est, et idem ipsum indicat ad lumen videndum
oculum esse creatum, ac per hoc, etiam ipso vitio suo excellentius
ostenditur coeteris membris membrum capax luminis;--ita natura quæ
fruebatur Deo, optimam se institutam docet etiam ipso suo vitio, quo ideo
misera est quia non fruitur Deo. Aug. de Civ. Dei, l. xxii. c. 1.

[347] Qualis est locus iste? Non dixit, Abscondes eos in sinu Abrahæ.
Vilescat totum quidquid præter Deum est. Qui nos tuetur in loco vitæ hujus,
ipse post istam vitam sit locus noster: quia et iste Psalmus, hoc ei ait
superius, 'Esto mihi in Deum protectorem, et in domum refugii.' Ergo erimus
in vultu Dei absconditi. Quis sinus est in facie Dei, a me exspectatis
audire? Purgate cor, ut ipse illuminet, et quem invocatis, intret. Esto
domus ejus, et erit domus tua: habitet in te, et tu habitabis in eo. Si eum
in hoc sæculo exceperis corde tuo, ille post hoc sæculum excipiet te vultu
suo. Aug. ad Ps. 30, 21. Enarr. 4. §. 8.

[348] Porro rectissime Spiritus sanctus, cum sit Deus, vocatur etiam Donum
Dei. Quod donum proprie quid nisi charitas intelligenda est, quæ perducit
ad Deum, et sine qua quodlibet aliud donum Dei non perducit ad Deum? Aug.
de Trin. l. xv. c. 18.

[349] Ita enim corpus pondere, sicut animus amore fertur, quocumque fertur.
Aug. de Civ. Dei, l. xi. c. 28.

[350] "Et nos quidem in nobis, tametsi non æqualem, immo valde longeque
distantem, neque coæternam, et, quo brevius totum dicitur, non ejusdem
substantiæ, cujus est Deus, tamen qua Deo nihil sit in rebus ab eo factis
natura propinquius, imaginem Dei, hoc est summæ illius Trinitatis,
agnoscimus, adhuc reformatione perficiendam, ut sit etiam similitudine
proxima. Nam et sumus, et nos esse novimus, et id esse ac nosse diligimus.
In his autem tribus quæ dixi, nulla nos falsitas veri similis turbat." Aug.
de Civ. Dei, l. xi. c. 26. "Sicut autem duo quædam sunt, mens et amor ejus,
cum se amat: ita quædam duo sunt, mens et notitia ejus, cum se novit.
Igitur ipsa mens et amor et notitia ejus, tria quædam sunt, et hæc tria
unum sunt: et cum perfecta sunt, æqualia sunt. Si enim minus se amat quam
est, ut, verbi gratia, tantum se amet hominis mens, quantum amandum est
corpus hominis, cum plus sit ipsa quam corpus; peccat, et non est perfectus
amor ejus. Item si amplius se amat quam est, velut si tantum se amet,
quantum amandus est Deus, cum incomparabiliter minus sit ipsa quam Deus;
etiam sic nimium peccat, et non perfectum habet amorem sui. Majore autem
perversitate et iniquitate peccat, cum corpus tantum amat, quantum amandus
est Deus. Item notitia si minor est, quam est illud quod noscitur, et plene
nosci potest, perfecta non est. Mens vero cum se ipsam cognoscit, non se
superat notitia sua; quia ipsa cognoscit, ipsa cognoscitur. Cum ergo se
totam cognoscit, neque secum quidquam aliud, par illi est cognitio sua:
quia neque ex alia natura est ejus cognitio, cum se ipsam cognoscit. Et cum
se totam nihilque amplius percipit, nec minor nec major est. Recte igitur
diximus, hæc tria cum perfecta sunt, esse consequenter æqualia.--Simul
etiam admonemur, si utcumque videre possumus, hæc in anima exsistere, et
tamquam involuta evolvi ut sentiantur et dinumerentur substantialiter, vel,
ut ita dicam, essentialiter, non tamquam in subjecto, ut color aut figura
in corporo, aut ulla alia qualitas aut quantitas. Quidquid enim tale est,
non excedit subjectum in quo est. Non enim color iste aut figura hujus
corporis potest esse, et alterius corporis. Mens autem amore quo se amat,
potest amare et aliud præter se. Item non se solam cognoscit mens, sed et
alia multa. Quamobrem non amor et cognitio tamquam in subjecto insunt
menti; sed substantialiter etiam ista sunt, sicut ipsa mens: quia etsi
relative dicuntur ad invicem, in sua tamen sunt singula quæque
substantia.--At in illis tribus, cum se novit mens et amat se, manet
trinitas, mens, amor, notitia; et nulla commixtione confunditur: quamvis et
singula sint in semetipsis, et invicem tota in totis, sive singula in
binis, sive bina in singulis. Itaque omnia in omnibus. Nam et mens est
utique in se ipsa, quoniam ad se ipsam mens dicitur: quamvis noscens, vel
nota, vel noscibilis, ad suam notitiam relative dicatur; amans quoque, et
amata, vel amabilis, ad amorem referatur, quo se amat. Et notitia quamvis
referatur ad mentem cognoscentem vel cognitam, tamen et ad se ipsam nota,
et noscens dicitur: non enim sibi est incognita notitia, qua se mens ipsa
cognoscit. Et amor, quamvis referatur ad mentem amantem, cujus amor est,
tamen et ad se ipsum est amor, ut sit etiam in se ipso: quia et amor
amatur, nec alio nisi amore amari potest, id est, se ipso. Ita sunt hæc
singula in se ipsis. In alternis autem ita sunt, quia et mens amans in
amore est, et amor in amantis notitia, et notitia in mente noscente." Aug.
de Trin. l. ix. c. 4, 5. ubi pluribus rem persequitur, non quo Sacrosanctæ
Trinitatis mysterium planum faciat, sed quo ostendat Deum "se non sine
testimonio" in mente humana "reliquisse;" librum vero ita claudit; "Et est
quædam imago Trinitatis, ipsa mens, et notitia ejus, et amor tertius: et
hæc tria unum, atque una substantia. Nec minor proles, dum tantam se novit
mens quanta est: nec minor amor, dum tantum se diligit quantum novit et
quanta est."

[351] Ut quoniam coeli et terræ nomine sæpe in Ecclesia spiritales
carnalesque significantur, coelos ostenderit pertinere ad serenam
intelligentiam veritatis, dicens, 'Qui fecit coelos in intelligentia;'
terram vero ad fidem simplicem parvulorum, sed prophetica et evangelica
prædicatione firmissimam, quæ per baptismum solidatur, et ideo subjecerit,
dicens, 'Fundavit terram super aquam.' Aug. de Gen. ad Lit. l. ii. §. 4.
cf. Serm. 56. in Mat. 6. §. 7. et 57. §. 6.

[352] "Propter ipsum Christum, qui assidue in Scripturis mons appellatur."
Aug. de div. Quæst. 83. §. 6. vid. sup. n. 215. p. 148. ad l. ix. §. 5.

[353] Quæ ergo abyssus, quam invocat abyssum? Si profunditas est abyssus,
putamus non cor hominis abyssus est? Quid enim est profundius hac abysso?
Loqui homines possunt, videre possunt per operationem membrorum, audiri in
sermone: sed cujus cogitatio penetratur, cujus cor inspicitur? Quid intus
gerat, quid intus possit, quid intus agat, quid intus disponat, quid intus
velit, quid intus nolit, quis comprehendet? Puto non absurde intelligi
abyssum hominum. Abyssus abyssum invocat, homo hominem. Abyssum invocant
sancti prædicatores verbi Dei. Numquid et ipsi, non abyssus? Quanta
profunditas infirmitatis latebat in Petro, quando quid in se ageretur intus
nesciebat, et se moriturum cum Domino vel pro Domino temere promittebat!
quanta abyssus erat! Quæ tamen abyssus nuda erat oculis Dei. Ergo omnis
homo licet sanctus, licet justus, licet in multis proficiens, abyssus est,
et abyssum invocat, quando homini aliquid fidei, aliquid veritatis propter
vitam æternam prædicat. Sed tunc est utilis abyssus abysso invocatæ, quando
fit in voce cataractarum tuarum. Aug. ad Ps. 41, 8. §. 13.

[354] Sentit se non videre quod cupit, et tamen sperare non desinit. Spes
enim quæ videtur, non est spes. Intelligit tamen quare non videat, quia
nondum nox peracta est, id est, tenebræ quas peccata meruerunt. Non ille
es, inquit, qui possis videri ab eis, quorum ab oculis nox peccatorum
nondum recessit: peracta ergo erroris mei nocte, et discedentibus tenebris,
quas mihi peccatis meis feci, exaudies vocem meam. Aug. in Ps. 5, 4.

[355] Vid. sup. n. z. ad l. vii. §. 24.

[356] Extat enim authoritas divinarum Scripturarum, unde mens nostra
deviare non debet; nec relicto Solidamento divini eloquii, per suspicionum
suarum abrupta præcipitari, ubi nec sensus corporis regit, nec perspicua
ratio veritatis elucet. Aug. de Trin. 1. iii. c. 10. Hanc auctoritatem
primo posuit Deus in Ecclesia sua, inde cæpit exsequi cætera; posuit enim
coelum, et extendit sicut pellem. Id. in Ps. 103, §. 8.

[357] "Mortuorum dicta, quia non eorum, sed per eos illius erant, qui
extendit cælum sicut pellem, manent usque ad posteritatem nostram. Nam post
mortem plus innotuerunt Prophetæ et Apostoli, non erant tam noti cum
viverent: Prophetas vivos sola Judæa habuit, mortuos omnes gentes. Cum enim
viverent, nondum erat extenta pellis, nondum erat extentum cælum, ut
tegeret orbem terrarum." Aug. ad Ps. 103. §. 8. Cæterum "typum" hunc, quo
"coeli" ministros Dei designant, varie illustrat ad hunc loc. et ad Ps. 8,
4. §.7. Ps. 18, 1. Ps. 32, 6. §. 4-7. Ps. 146, 8. §. 15.

[358] Imprimis Manichæos. vid. sup. l. iv. §. 26. et nott. 92. 93. 94.

[359] Propterea enim legitur lex, quia nondum venimus ad illam sapientiam,
quæ implet corda et mentes intuentium; et non opus erit ut aliquid ibi
nobis legatur. Quia in eo quod nobis legitur, syllabæ sonant et transeunt;
illa lux veritatis non præterit, sed fixa permanens inebriat corda
videntium. Aug. in Ps. 93. §. 6.

[360] "'Spes omnium finium terræ et in mari longe:' et quia 'in mari,' ideo
'longe.' Mare enim in figura dicitur sæculum hoc, salsitate amarum,
procellis turbulentum; ubi homines cupiditatibus perversis et pravis, facti
sunt velut pisces invicem se devorantes. Ille si non esset spes, et in mari
longe, non diceret discipulis suis, 'Faciam vos piscatores hominum.' Jam in
mari capti per retia fidei, gaudeamus nos ibi natare adhuc intra retia;
quia adhuc mare hoc sævit procellis, sed retia quæ nos ceperunt,
perducentur ad littus. Littus est finis maris; ergo perventio in finem
sæculi. Interim intra ipsa retia, Fratres, bene vivamus; non retia
rumpentes foras exeamus." Aug. in Ps. 64, 6. §. 9.

[361] Deus itaque super omnia, qui condidit omnia, et regit omnia, omnes
naturas bonus creat; omnes voluntates justus ordinat. Aug. de Gen. ad Lit.
l. viii. c. 9. vid. sup. l. i. c. 10. p. 9. n. 13. l. v. c. 2. p. 63. n.
98.

[362] "'Confiteantur tibi populi, Deus, confiteantur tibi populi omnes,
terra dedit fructum suum.' Quem 'fructum?' 'Confiteantur tibi populi
omnes.' Terra erat, spinis plena erat: accessit eradicantis manus, accessit
vocatio majestatis ejus et misericordiæ, coepit terra 'confiteri,' jam 'dat
terra fructum suum.' Daret fructum suum, nisi ante compluerentur? Daret
terra fructum suum, nisi misericordia Dei veniret desuper?--Ergo hoc factum
est, ibi pluente Domino per os suum, facta sunt quæ legimus in Evangelio;
quo pluente per nubes suas, missis Apostolis, et prædicantibus veritatem,
terra amplius dedit fructum suum, et ista seges jam implevit orbem
terrarum." Aug. ad Ps. 66, 6. §. 8.

[363] Distat tamen ab æternorum contemplatione actio qua bene utimur
temporalibus rebus, et illa sapientiæ, hæc scientiæ deputatur. Quamvis enim
et illa quæ sapientia est, possit scientia nuncupari, sicut et Apostolus
loquitur, ubi dicit, "Nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam sicut et
cognitus sum;" quam scientiam profecto contemplationis Dei vult intelligi,
quod sanctorum erit præmium summum: tamen ubi dicit, "Alii quidem datur per
Spiritum sermo sapientiæ, alii sermo scientiæ secundum eundem Spiritum;"
hæc utique duo sine dubitatione distinguit, licet non ibi explicet quid
intersit, et unde possit utrumque dignosci. Verum scripturarum sanctarum
multiplicem copiam scrutatus, invenio scriptum esse in libro Job, eodem
sancto viro loquente, "Ecce pietas est sapientia, abstinere autem a malis
est scientia." In hac differentia intelligendum est, ad contemplationem
sapitentiam, ad actionem scientiam pertinere. Pietatem quippe hoc loco
posuit Dei cultum, quæ Græce dicitur [Greek: Theosebeia]. Nam hoc verbum
habet ista sententia in codicibus Græcis. Et quid est in æternis
excellentius quam Deus, cujus solius immutabilis est natura? Et quis cultus
ejus, nisi amor ejus, quo nunc desideramus eum videre, credimusque et
speramus nos esse visuros; et quantum proficimus 'videmus nunc per speculum
in ænigmate, tunc autem in manifestatione?' Aug. de Trin. l. xii. §. 22.
add. §. 25. l. xiii. §. 1. de div. quæst. ad Simplic. l. ii. §. 3. et in
Ps. 135. §. 8.

[364] Si discernimus duo Testamenta, Vetus et Novum, non sunt eadem
sacramenta, nec eadem promissa, eadem tamen pleraque præcepta. Sacramenta
non eadem, quia alia sunt sacramenta dantia salutem, alia promittentia
Salvatorem. Sacramenta novi Testamenti dant salutem, sacramenta veteris
Testamenti promiserunt Salvatorem. Cum ergo jam teneas promissa, quid
quæris promittentia, habens jam Salvatorem? Mutata sunt sacramenta, facta
sunt faciliora, pauciora, salubriora, felicioria. Aug. in Ps. 73. §. 2.

[365] Nihil enim horum est, quod in hujus sæculi nocte non sit necessarium;
quæ cum transierit, necessaria ista non erunt, ideo 'in potestatem noctis.'
Aug. in Ps. 135. §. 8.

[366] Quia a deliciis ad delicias migrare cupiebat, et has quibus
delectabatur relinquere formidabat, abscessit tristis ad thesauros suos
terrenos. Aug. Serm. 38. c. 5.

[367] Dominus Deus noster fidem in qua vivimus, et ex qua vivimus, per
libros sanctos, Scripturas sanctas multipliciter nobis varieque diffudit,
sacramenta quidem verborum varians, fidem tamen unam commendans. Una enim
eademque res ideo multis modis dicitur, ut modo ipso dicendi propter
fastidium varietur, sed propter concordiam una teneatur. Aug. in Ps. 46.
init.

[368] Et quia in Baptismo, quem acceperunt, inconcussa credulitate
consistunt, ideo dictum est, "Firmavit terram super aquas." Aug. in Ps.
135. §. 8.

[369] Tertull. de Bapt. c. 1. Nos Pisciculi secundum [Greek: ICHTHYN]
nostrum Jesum Christum in aqua nascimur; nec aliter quam in aqua permanendo
salvi sumus. Optat. cont. Parmen. l. iii. p. 62. Hic est Piscis qui in
Baptismate per invocationem Frontalibus undis inseritur, ut quæ aqua
fuerat, a Pisce etiam Piscina vocitetur. Cujus Piscis nomen, secundum
Appellationem Græcam in uno nomine per singulas Literas turbam sanctorum
nominum continet, [Greek: ICHTHYS] quod est Latine, Jesus Christus Dei
Filius Salvator.

[370] Nulla vita est, quæ non sit ex Deo, quia Deus utique summa vita est,
et ipse fons vitæ.--Vita ergo voluntario defectu deficiens ab eo, qui eam
fecit, et cujus essentia fruebatur, et volens contra Dei legem frui
corporibus, quibus eam Deus præfecit, vergit ad nihilum. Nam si ea quæ
moriuntur, penitus morerentur, ad nihilum sine dubio pervenirent: sed
tantum moriuntur, quantum minus essentiæ participant. Aug. de vera Rel. c.
11.

[371] Et quod eis dictum est, Habete potestatem, &c.: salvo quidem
intellectu, quo manifestum est omnibus his animalibus hominem ratione
dominari; recte tamen intelligitur etiam spiritaliter; ut omnes affectiones
et motus animi, quos habemus istis animalibus similes, subditos haberemus,
et eorum dominaremur per temperantiam et modestiam. Cum enim non reguntur
isti motus, erumpunt et pergunt in foedissimas consuetudines, et per
diversas perniciosasque delectationes nos rapiunt, et faciunt similes omni
generi bestiarum. Cum autem reguntur et subjiciuntur, omnino mansuescunt,
et nobiscum concorditer vivunt. Non enim a nobis alieni sunt motus animi
nostri. Pascuntur etiam nobiscum cognitione rationum et morum optimorum, et
vitæ æternæ, tamquam herbis seminalibus et lignis fructiferis et herbis
viridibus. Et hæc est hominis vita beata atque tranquilla, cum omnes motus
ejus rationi veritatique consentiunt; et vocantur gaudia, et amores sancti,
et casti, et boni. Si autem non consentiunt, nihilo minus dum negligenter
geruntur, conscindunt et dissipant animum, et faciunt vitam miserrimam; et
vocantur perturbationes, et libidines, et concupiscentiæ malæ. De quibus
jam nobis præcipitur, ut eas cum quanto possumus labore crucifigamus in
nobis, 'donec absorbeatur mors in victoriam.' Dicit enim Apostolus: 'qui
autem Jesu Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum perturbationibus et
concupiscentiis.' Aug. de Gen. c. Manich. l. i. c. 20.

[372] Illa est igitur plena satietas animorum, hæc est beata vita, pie
perfecteque cognoscere a quo inducaris in veritatem, qua veritate
perfruaris, per quid connectaris summo modo. Quæ tria unum Deum
intelligentibus unamque substantiam, exclusis vanitatibus variæ
superstitiones, ostendunt. de Vita Beata, §. 35.

[373] Vid. sup. §. 29. not. 369

[374] Penuriam quippe pati quorumcumque hominum est; sed scire penuriam
pati magnorum est. Sic et abundare quis non potest? Sed scire et abundare
non nisi eorum est quos abundantia non corrumpit. Aug. de Bonæ conjug. c.
21.

[375] Sane non est negligenter prætereundum quod dictum est, 'Et vidit Deus
omnia quæcumque fecit, esse bona valde.' Cum enim de singulis ageret,
dicebat tantum, 'Vidit Deus quia bonum est;' cum autem de omnibus
diceretur, parum fuit dicere 'bona,' nisi adderetur et 'valde.' Si enim
singula opera Dei cum considerantur a prudentibus, inveniuntur habere
laudabiles mensuras et numeros et ordines in suo quæque genere constituta,
quanto magis omnia simul, id est ipsa universitas, quæ istis singulis in
unum collectis, impletur! Omnis enim pulcritudo quæ partibus constat, multo
est laudabilior in toto quam in parte: sicut in corpore humano, si laudamus
oculos solos, et cetera si pulcra singula et sola laudamus; quanto magis
totum corpus, cui omnia membra, quæ singula pulcra sunt, conferunt
pulcritudinem suam: ita ut manus pulcra, quæ etiam sola laudabatur in
corpore, si separetur a corpore, et ipsa amittat gratiam suam, et cetera
sine illa inhonesta sint: tanta est vis et potentia integritatis et
unitatis, ut etiam quæ multa sunt bona tunc placeant, cum in universum
aliquid conveniunt et concurrunt. Universum autem ab unitate nomen accepit.
Quod si Manichæi considerarent, laudarent universitatis auctorem et
conditorem Deum; et quod eos propter conditionem nostræ mortalitatis in
parte offendit, redigerent ad universi pulcritudinem, et viderent
quemadmodum Deus fecerit omnia non solum bona, sed etiam bona valde. Aug.
de Gen. c. Man. 1. i. c. 21.

[376] Manichæi. "Offensi enim quibusdam rebus, et rursus quibusdam
delectati, non earum quibus offenduntur, sed earum quibus delectantur
volunt esse authorem Deum." Aug. de Vera Relig. c. 9. vide sup. l. vii. c.
14 et 16.

[377] Manichæus duas dicit esse naturas, unam bonam et alteram malam;
bonam, quæ fecit mundum, malam, de qua factus est mundus. Euod. de fide c.
49.

[378] Dicunt isti vaniloqui et mentis seductores in illa pugna, [vid. sup.
vii. §. 3. et nott.] quando primus eorum homo tenebrarum gentem elementis
fallacibus irritavit, utriusque sexus principibus ibidem captis, cum ex eis
mundus construeretur, plerosque eorum in coelestibus fabricis colligatos.
Aug. c. Faust. vi. 8. Non erubescitis, cum vos commentitium Christum
vestrum, filium commentitii primi hominis vestri, non sub stellæ
testificatione ponatis, sed in stellis omnibus colligatum esse dicatis,
quia videlicet principibus tenebrarum commixtum esse creditis in illo
bello, quo ipse primus homo vester cum tenebrarum gente pugnavit, ut de
ipsis principibus tenebrarum tali commixtione captis mundus fabricaretur.
ib. 11. 5.

[379] Et videmus hæc, et si est in nobis Spiritus ipsius, sic nobis placent
ut artifex laudetur; non ut ad opera conversi, ab artifice avertamur; et
faciem quodammodo ponentes ad ea quæ fecit, dorsum ponamus ad eum qui
fecit. Aug. Tract. in Joann. §. 1. Vid. sup. l. iv. §. 18. p. 55. n. 83. et
l. x. §. 53. p. 194. n. 282.

[380] "Non satis considerate dictum est; res enim in abdito est valde."
Aug. Retr. ii. 6.

[381] Cf. de Gen. c. Manich. l. ii. c. 15.

[382] Seu forsan "concupiscendam," quem admodum fere Gen. 3, 16.
interpretatur Aug. de Gen. c. Manich. l. ii. §. 15. Ad hujus rei exemplum
femina facta est, quam rerum ordo subjugat viro: ut quod in duobus
hominibus evidentius apparet, id est, in masculo et femina, etiam in uno
homine considerari possit: ut appetitum animæ, per quem de membris corporis
operamur, habeat mens interior tamquam virilis ratio subjugatum.

[383] Pro, Ministris; ut servitia pro servis. Vocem hanc eodem sensu
usurpat Aug. de vera Relig. §. 110. [Dub.]

[384] Coelestem pacem, quæ vere ita pax est, ut rationalis duntaxat
creaturæ sola pax habenda et dicenda sit, ordinatissima scilicet et
concordissima societas fruendi Deo, et invicem in Deo; quo cum ventum
fuerit, non erit vita mortalis, sed plane certeque vitalis; nec corpus
animale, quod, dum corrumpitur. aggravat animam, sed spiritale, sine ulla
indigentia, ex omni parte subditum voluntari. Aug. de Civ. Dei, l. ix. c.
17.

[385] Sicut enim recte dicitur Deus facere, quidquid ipso in nobis operante
fecerimus: ita recte Deus dicitur requiescere, cum ejus munere
requiescimus. Aug. de Gen. ad lit. l. 4. c. 9.








*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK CONFESSIONES ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.