Ang kapanglawang naghari ng̃ gabing yaon sa isang nayon ng̃ Pako ay binulahaw ng̃ pagtapat ng̃ ilang pusong namamandaw ng̃ kapwa puso. Noon ay isa sa mg̃a gabi ng̃ Enero; gabing napakalungkot, palibhasa’y mang̃ilangng̃ilang bituin lamang na nagbabansag ng̃ kadakilaan ng̃ Diyos, ang nagaantilaw sa nagtatampong lang̃it. Ang buwan noon ay nagmaramot ng̃ kanyang liwanag, at aywan kung saang sulok ng̃ kalawakan nagkubli ang kaibigan ng̃ gabi. Samantalang ang mg̃a kuliglig at panggabing ibon ay umaawit ng̃ tagumpay, ang mg̃a bulaklak naman ay ipinagpapalalo ang [ 14 ] kanilang bang̃o, alindog, at halimuyak. Ng̃uni’t, sa lahat ng̃ ito ay namamaibabaw ang tinig ng̃ mg̃a kalulwang idinadaing ang pagirog, gayong ang bahay na tinatapatan ay waring libing̃ang lahat ay natatahimik.

Natapos ang pangbung̃ad na tugtog. Isinunod naman ang isang magandang gabi pong kundiman. At dito’y tinawagan na ang dalagang pinipintuho. Sa pamamagitan ng̃ malalambing na tinig, ay naunawa ng̃ lahat ng̃ doroon, na si Dolores pala ang dinadaing̃an.

Pagkatapos ng̃ kundimang yaon, ay siya nang pagbubukas ng̃ lang̃it. Ang lapat na durung̃awan ng̃ bahay na tahimik ay nabuklat. Isang diwata ng̃ bagong panahon, isang bituing mayaman sa ganda, ay siyang tumanglaw sa mg̃a pusong mapagpuyat; nagsabog ng̃ liwanag at tuwa.

—Magandang gabi po!—ang magalang na bati ng̃ lahat ng̃ na sa lupa.

—Magandang gabi po naman!—ang magiliw na tumbas ng̃ binibini—Tuloy kayo!... ¡tuloy!...

Ang bahay na may kaliitan ay nagsikip sa labing tatlong kalulwang umakyat sa lang̃it. [ 15 ]

Ilang sandali lamang ang nakaraan at namayani na naman ang bigwela, biyolin, bandurya at plauta. Ang kaniláng tunog na tagapagtaboy ng̃ hapis, ay minsan pang nagtanghal ng̃ gilas.

Sa isang dako naman ng̃ harapang yaon, ang magandang si Dolores, ay nagsasabog ng̃ kanyang yaman: ng̃ dilag at hinhin. Ang maayos na tabas ng̃ mukha ay napapatung̃an ng̃ maiitim na buhok. Ang mapupulang pisng̃i ay tumatapat sa matingkad na itim ng̃ kilay. Malalagong pilik-mata ang nagaalaga sa maamong malas. Isang katatagang tang̃os ng̃ ilong ang nagmamalaki sa madugong mg̃a labi. At nagiinamang mga ng̃ipin ang bakod ng̃ katamtamang bibig na binubukalan ng̃ magigiliw na pananalita.

Samantalang ang mg̃a kaharap ay isinasaloob ang pagpapasarap sa kanilang tugtugin, si Dolores naman ay isinasabog ang kanyang mg̃a sulyap at titig. Inisaisang lihim na minasdan ang mg̃a binatang yaon. Ang puso niya’y sisikdosikdo; parang giniginaw na nilalagnat. Alang̃ang magmalaki at alang̃ang mang̃imi.

Sa isang dako naman, ay payapang [ 16 ] nakikinig ang isang ginoo. Matabang sa mukha ay nababasa ang kagulang̃an na. Siya ay si kapitang Andoy na ama ni Dolores; ang kilala sa pang̃alang Alehandro Balderrama. Siya ay isa sa mg̃a kinaaalangalang̃anan sa daang yaon ng̃ Sagat. Baga man lipas na ay kapitan pa rin ang tawag sa kanya. Sa tabi nito ay mukhang napopoot, nakasimang̃ot, at maasim na maasim ang mukha, ng̃ kapitana Martina, ang ali ni Dolores. Marahil ay dahil sa pagkabulahaw sa kanyang tulog. Liban sa tatlong ito, kay Dolores, sa kanyang ama, at sa kanyang ali, lahat na ng̃ doroon ay kabilang na ng̃ mg̃a namamandaw ng̃ puso.

«Loleng nalulungkot ako!...» ang manay siyang bung̃ad na kundiman noong binatang tagaawit. Isang malumbay na tugtog ang isinaliw naman ng̃ bigwela. Si Dolores ay napaling̃on sa di kinukusa at naabala tuloy na magpasigarilyo. Ang puso niya’y lalong nilagnat, at pinawisan siya ng̃ malamig. Irap naman ang itinugon ni kapitana Martina. At matapos ang magiliw na awit sa «...ay, Loleng ng̃ buhay ko!...»

—Aling Loleng—ang saad ng̃ isang makisig [ 17 ] na binatang kanina pa, ay mapupupuna na, na siya ang may patapat—ipinakikilala ko sa inyo ang aking kaibigan—at iniharap ang binatang umawit.

—Bagong lingkod mo po;—ang sambot ng̃ ipinakilala.—Artemyo de la Pas.

—Salamat po;—ang magiliw na tugon ng̃ dalaga—gayon din po naman: Dolores Balderrama.

At sila’y nagkamayan, hanggang sa naipakilala ang lahat. Habang si kapitana Martina, ay lalong nagnining̃as ang poot, si Beteng naman, ang binatang may paharana, ay parang nagmamalaki sa kanyang mg̃a kaibigan. Bawa’t makasiping ay binulung̃an ng̃ «¿Bagay na ba sa akin?» Lihim na tatawa at panakaw na tititig sa masayang mukha ni Dolores. Hindi mapalagáy ang binata. Sa lahat ay masasayáng ng̃iti ang iniuukol. Palipatlipat ng̃ upo, at sa labing-dalawáng kasama ay siyá ang lalong masigla at nagtatalík sa galák.

Ang katahimikan ay ginambala na naman ng̃ tugtugan. Parang sinasadyang binibiro ang pagkaasim ng̃ mukha ng̃ kapitana Martina. Ng̃uni’t ¡himala yata at biglang nagbago ang kunot na noo, noong [ 18 ] madinig na muli ang panambitan ni Artemyo! Masayang nakiumpok at siniping̃an ang kanyang ipinagmamalaking si Dolores.

Iyan ang simula ng̃ mapanglaw na pagdaing, balot ng̃ taos na hinagpis, at sa tinig na waring nalulunod sa hirap.

Sa kalagitnaan, ay nagpahalata ng̃ panibugho; panibugho na bung̃a ng̃ pagmamahal; at pagmamahal na likha ng̃ pagirog. Anya’y:

Lalong sinasal ng̃ pagtibok ang puso ni Dolores. Waring kinikiliti naman si kapitana Martina. Gayong nakang̃iti ng̃ galak ang inaantok na kapitang Andoy. Patuloy naman sa pagsasaloob ng̃ tugtog yaong labing tatlong panauhin. [ 19 ]

Napalaot ng̃ napalaot yaong si Artemyo sa pagawit. Halos tinig na lamang niya ang nagdidiwang sa loob ng̃ bahay. Dahil sa sarap ng̃ kundiman, kung minsan ay itirik ang mata sa ilaw na nakabitin. Ng̃uni’t lalong marami ang lihim na sulyap niya kay Dolores, ang nahuhuli ni matandang Martina.

Iyan ang patuloy ng̃ binatang Artemyo sa kanyang pamamaibabaw. Sinasamantala naman itó ni Beteng upang kaulayawin ang kanyang pinopoon.

—Aling Loleng,—ang wika—talaga pong sa kaibigan kong iyan ay ipinagkakatiwala ko ang aking boong buhay...

—Gayon pala!—ang sambot ni Dolores—na ipinagkatiwala na ninyo sa kanya ang boong buhay ninyo, ay ¿bakit pa kayo sumama rito?

—Ba!—ang tutol ni Beteng — ang ibig kong sabihin ay ipinagkakatiwala kong siya na ang dumaing ng̃ hirap ko... [ 20 ]

—Sapagka’t ang damdamin ng̃ puso ni Pedro ay maidadaing ng̃ bibíg ni Huwan....

—Napopoot ba kayo?—ang maamong tanong ni Beteng na nakahalatang totoong mailap si Dolores. Napuna niyang ang mg̃a tugon sa kanya ay nasasaputan ng̃ suliranin.

—Bakit ako mapopoot?—ang pakli ng̃ dalaga—sa ang katotohana’y ariin mang biro; ay ipinagtatapat kong walang itatagal ang aking puso sa kanyang panambitan....

Ang waring pakikihalobilo ng̃ kundiman na ikinauntol ng̃ pagsasalaysay ni Dolores. Sandali silang nanahimik, bago nagsalita si Beteng ng̃:

—Diyata’t ¿wala kayong itatagal sa kanyang panambitan?

—Kung wariin ko—ang salo ng̃ dalaga.

—Sa gayo’y namamanaag na ang aking tagumpay!

—At bakit po? [ 21 ]

—Di ba sinabi ninyong nahahabag ang puso ninyo sa kanyang panambitan?

—Opo.

—Di nababagbag na ang loob ninyo sa akin? Sapagka’t ang daing ni Artemyo ay siyang daing ko....

—Gayon po ba?

—Sinabi ko na pong ipinagkakatiwala ko sa kanya ang boong buhay ko.

—Ah, ¡mali kayo! ¡Iba si Artemyo kay Beteng! Ang daing ni Artemyo ay buhat sa kanyang puso kaya ang pagkahabag doon, ay pagkahabag sa kanyang pagkatao.....

—Nagbibiro yata kayo!

—Hindi. At ¿bakit ko kayo bibiruin?

—Aling Loleng!

—Talagang totoo: ang puso ko’y nababagbag sa kanyang panambitan. ¡Kay tamis niyang umawit! ¡Kay sarap dumaing!

—Aling Loleng! ¡ Nilulunod ninyo ako!...

Hindi sumagot ang dalaga ng̃uni’t ang malas ang pinapagsalita. Tinitigan si Beteng ng̃ titig na makahulugan. Aywan kung bakit kinuha nito ang kanyang sombrero at matuling umalis. Nilisan ang kanyang mg̃a kaibigan at kasama ng̃ walang pasintabi. Sa katamisan [ 22 ] ng̃ kundiman ni Artemyo ay di naman siya napuna. Liban kay Dolores, ang mahinhing si Loleng, ay walang nakaino. Ito lamang ang nakatatarok na si Beteng ay yumaong may taglay na poot at banta. May poot sapagka’t nabigla siya sa mg̃a tugon ni Dolores. At may banta sapagka’t nalalamang̃an siya ni Artemyo. Anaki’y isáng bayang nilubugán ng̃ araw ang dibdib niyáng binabayó ng̃ pagng̃ing̃itng̃it.

Diyan natapos ang malungkot ng̃uni’t magiliw na kundiman, na dinaluhan ng̃ nakakikiliting taginting ng̃ bigwela at biyolin.

Hindi napigilan ni kapitana Martina ang kanyang palakpak; datapwa’t si kapitang Andoy ay tinalo na tuloy ng̃ antok.

—Salamat po—ang magiliw na sabi ng̃ ating dalaga, bago pinagukulan si Artemyo ng̃—¡Kay buti pala ninyong umawit!... [ 23 ]

—Baka kung ano na po iyan?—ang may hiyang pakli ng̃ binatang pinuri.

Ang usisaang “¿nahan si Beteng?” ay siyang pumigil sa dalaga upang tugunin ang binata. Isa’t isa’y nagtanung̃an. Sa tanóng ay tanong din ang itinutumbas. Kaya’t nagdiwang ang aling̃asng̃as at lahat, liban kay Dolores at sa nakakatulog na kapitang Andoy, ay pinagharian ng̃ pagtataka.

—Marahil ay may sumundo—ang saad ni kapitana Martina.

—Magpaalam na tayo—ang lihim namang anyaya ng̃ may hawak ng̃ bigwela sa kanyang katabi.

—Siya ng̃a—ang ayon naman nito.

—Tayo na—ang ulit ng̃ isa.

—Gabi na tayo—ang patuloy ng̃ iba.

At lahat ay pinatahimik na naman ng̃ tagingting ng̃ tuwa. Tumugtog sila ng̃ isang pangwakas. Si Artemyo noon ay napatabi.

—Aalis na ba kayo?—ang tanong ni Dolores sa mapalad na binata.

—Opo,—ang tugon nito—sapagka’t totoong mababagabag kayo.

—Wala po kayong aalalahanin.

—Salamat po. [ 24 ]

—Kayo pala’y kinatawan ni mang Beteng—ang may ng̃iting salaysay ng̃ dalaga.

—Siya pong totoo.

—Di ang inawit ninyo’y parang inawit nila?

—Gayon ng̃a po.

—At ang panambitan ninyo ay panambitan nila?

—Yaon po ang dapat.

—Nagkasala ako!—ang waring hinampo ng̃ dakilang babai—boong akala ko’y lahat ng̃ inyong inawit ay bukal sa inyong puso, mula sa ubod ng̃ inyong buhay!...

Kinabahan si Artemyo ng̃ marinig ito. Ang puso niya’y di mapalagay. Parang binabayo ang kanyang dibdib. Sampung paghing̃a ay nang̃ang̃apos. ¡Kaawaawang kalulwá sa gitna ng̃ kagipitan! At ang boóng pagkatao niya’y dagling sumuko sa gayóng dilág. Subali’t ang kapalaran ay itinapat siya sa landas na dapat tuntunin. At anya’y:

—Ikaw po ang masusunod: maiyuukol mo saan man ibigin, at di malilihis ang iyong akala...

Hindi tumugon ang dalaga at sinamantala ni Artemyo: [ 25 ]

—Aling Loleng, kung batid mo lamang ang itinitibok ng̃ aking loob, ang iniluluha ng̃ aking puso, ay sasabihin mong ako’y sinung̃aling....

—At hindi ba kayo sinung̃aling?—ang dugtong ng̃ dalaga—¿Di ba kasinung̃aling̃an ang maglahad ng̃ wala sa loob?

—Wala sa loób!

—Kayo na rin po ang nagsabi.

—Yaon po’y lambing lamang ng̃ pusong nagtataglay ng̃ hiya.... Isang pakunwari ng̃ pagibig na nagaalang̃an sa dakila mong ganda....

—Nagaalang̃an?

—Opo, aling Loleng, at baka di maging dapat na maglingkod sa inyo....

Tinotoo na ni Artemyo ang pang̃ung̃umpisal. Nilimot na niya ang kanyang tungkulin. Hindi na naaalaalang siya ay kasangkapan ni Beteng. Wala na sa gunitang siya ay bibig lamang ng̃ kanyang kaibigan.

Si Dolores, ang mabining dalaga na sumuko ang puso sa mg̃a pagawit ni Artemyo, ay parang nagayuma. Sa kanyang mukha at pang̃ung̃usap ay nalalarawan ang paggiliw na nabihag ng̃ mapalad na binata. [ 26 ]

Sa pagtititigan ng̃ dalawang kalulwa ay natapos ang pangwakas na tugtog. Ang mg̃a namamandaw ng̃ puso ay nagtayuan na. Isa’t isang nagpaalam at nakipagkamay sa bunying binibini. Ang pagkakataon ay di sinayang ni Artemyo. Siya ang nagpahuli sa lahat. Kinamayan niya ng̃ boong higpit si Dolores at dinamdam naman nito ang katuturan noon. Mg̃a titig nila ang nagpalitan ng̃ damdamin ng̃ kanilang dibdib.

Doon natapos ang masayang gabi. [ 27 ]

Doon sa kabilang dulo ng̃ daang Sagat, sa hanay din ng̃ inuuwian ng̃ mapanghalinang si Dolores, ay dalawang lalaki yaong ipinagtatanong si Beteng. Sa isáng magandang tahanan, doón silá pumanhík, sapagka’t yaón ang itinuro sa kanilá ng̃ napagsanggunian.

—Mg̃a kaibigan—ang buhat sa itaas ay kanilang narinig—tulóy kayo, tulóy kayo....

—Magandang araw po mang Beteng—ang bati namán ng̃ dalawá.

Silá’y pumanhík at ginanáp ang karaniwang kumustahan. Matapos ilapat ni Beteng ang pinto ay nagsaád ng̃ ganito:

—Malakíng suliranin ang gumuguló sa isip ko, kaya inabala ko kayong ipinatawag. [ 28 ] Sa inyong pang̃ang̃ailang̃an ay nalalaan namán ako.

—Salamat po—ang salo ni Pastor na isá sa mg̃a panauhin.

—Sapagka’t kayo’y inaári kong mg̃a kapatid ay sa inyo ko dapat ipagtapat.

—Ipatuloy mo po—ang pakli ni Simón, na kasama ni Pastor.

—Malaon nang ang puso ko’y pinapagdudusa ni Dolores—ang patuloy ni Beteng—ng̃uni’t ¡kay pait ng̃ nasasapit ko!... ¡Pawang tiwali! At kagabi lamang ay hinarana namin, ng̃uni’t gaya rin ng̃ dati, ay pawang paglibak sa akin ang aking napala....

—Bakit po?—ang tanong ni Pastor.

—Di ba kayo pinaakyat?—ang usisa ni Simón.

—Pinatuloy kami, dili ang hindi—ang patlang ni Beteng—ng̃uni’t ang pagkapatuloy sa amin, ay siyang lalong nagbansag ng̃ kaapihan ko. Opo, kaapihan, pagka’t sukat bang itanóng sa akin ni Dolores na kung bakit pa raw ako sumama roon....

—Yaon po’y ugali na ng̃ dalaga: lahat ng̃ nais nilang sabihin ay dinadaan sa hinampo—ang putol ni Simón. [ 29 ]

—Hindi kaibigan,—ang tutol ni Beteng—pagka’t malaon ng̃ kumukulili sa taing̃a ko, na si Artemyong aking pinakikiusapang siyang umawit sa aming pagtapat doon, ay siya daw ang napupusuan ng̃ babaing yaon, gayong ito ay wala namang pagibig sa kanya.

—Ganyan din po ang balita ko—ang pagayon ni Pastor—ng̃uni’t, kailan ma’y di ako naniwala.

—Sino po bang Artemyo yaon?—ang pagsisiyasat ni Simón.

—Ang kalihim sa Samahang “Kumilos Tayo”—ang tugon ni Pastor—yaon bang nagtalumpati sa inyong nayon noong ipagdiwang si Rizal. May magandang pang̃ang̃atawan at....

—Yaon pala—ang salo ni Simón—Kakilala ko po yaon at ako man ay kasapi rin sa “Kumilos Tayo.” ¿Diyata’t siya ang naiibigan? ¿Si Artemyo? ¿Ang artista? Aywan ko rin...—at tinapos sa iling at ng̃iti ang kanyang pagkamangha; iling na nagpapahayag ng̃ pagpapawalang saysay kay Artemyo, at ng̃iti na nagtatanghal ng̃ paglibak sa pagkatao noon.

Ang dalawang kaharap ay napatigil. Nabasa nila sa mukha ni Simón na siya [ 30 ] ay may natatarok na lilim ni Artemyo. At di pinalagpas ni Beteng. Sinamantalá ang pagkakataón.

—Bakit po?—ang simula—¿may nalalaman ba kayong alimuom ni Artemyo?

—Sus!—ang buntong hining̃a ni Simón—¡Si Artemyo! ¿At bakit hindi ko malalaman ang kanyang lihim? Siya ay isang konduktor sa trambiya noong araw na dahil sa nahuli sa pagumit ay pinalayas tuloy ng̃ empresa. Isang taong nagpagalagala sa pagbibilang ng̃ bato, na kung kanikanino nang̃ung̃utang ng̃ makakain. Napasok na artista, at ang manakanakang pagtayo sa entablado ay siyang ipinagmamalaki ng̃ayon. Gayong ang tinig ay tinig kanduli at kung umawit ay parang bumabasa ng̃ Pasyon....

—Ha! ¡ ha! ¡ ha!—ang tawa ni Beteng.

—Aywan ko—ang tanggi ni Pastor—sa akin ay mabuting kaibigan si Artemyo.

—Mabuti kung mayroon—ang salo ni Simón—ng̃uni’t kung wala ay masama.

—Marahil ng̃a—ang katig ni Beteng—sapagka’t kung makailan ko nang makasama, ni minsan man ay di pa gumasta. Maging sa pagsakay namin sa trambiya, maging sa pagkain namin ng̃ sorbetes, [ 31 ] ay ¿maanong pabalat-bung̃a man lamang na magkunwaring dumukot sa bulsa?

—Ano ang hahanapin ninyo sa taong nagsasamantala?—ang masayang ikinabit ni Simón.

—Hindi gayon—ang tutol ni Pastor at hinarap si Beteng—Kayo ang nagaanyaya sa kanya ay talagang kayo ang dapat gumasta. Salamat at di kayo sinising̃il sa kanyang abala at pagod....

—Mang Pastor!—ang tugon ni Simón—¿pinagtatanggol ba ninyo si Artemyo?

—Hindi po. Ipinaaalaala ko lamang ang ipinaguutos ng̃ dakilang asal.

—At ¿kami pa pala ang lumalabas sa magandang ugali?—ang usisa ni Beteng.

—Hindi ko po sinasabi ang gayon—ang salag ni Pastor—ng̃uni’t ipinagugunita kong sa bibig ng̃ mg̃a lalaki ay alang̃ang maglaro ang buhay ng̃ kapuwa. Mg̃a babai lamang ang naguututang dila. Mg̃a musmos lamang ang nagng̃ung̃usuan.

—How! ¡pshe!—ang putol ni Simón—Talaga pong si Artemyo ay lahi ng̃ taksil: siya’y kapangpang̃an.

—Tama. Iyan ang totoo—ang dugtong [ 32 ] ni Beteng—pinapaghahari ang kanyang pagkakapangpang̃an.

—Mg̃a kaibigan—ang mainit ng̃ saad ni Pastor—¡Huwag ninyong hamakin ang kanyang lahi! Kapangpang̃an man at Tagalog ay iisa ng̃ uri, at ang sumira ng̃ pagiisang iyan, ay yaon ang taksil na dapat pang̃ilagan. Ang taong pumapatay ng̃ pagdadamayan ng̃ Pilipino ay yaon ang kalaban ng̃ bayan. Ang kalulwang nagtatanim ng̃ pagiiring̃an ay siyang uod na sumisira ng̃ laya at pagasa ng̃ lahat....

—Matutulis pong salita iyan!—ang pakli ni Simón.

—Nakasusugat ka po!—ang dugtong ni Beteng.

—Hindi, mg̃a kaibigan—ang ganti ni Pastor—kailan ma’y di ko magagawa ang sumugat sa kapatid. Ng̃uni’t, oo; makikipaglaban ako sa kanino mang nagbibinhi ng̃ pagiiring̃an. Ang buhay ko’y aking itinataya lubha pa’t ang pagiiring̃an ay ipupunla dahil lamang sa inggit sa isang lalaking kinakandong ng̃ palad....

—Na sa ibang bahay ka po!—ang paalaala ni Beteng—huwag ninyong lubusin ang pagalipusta sa mg̃a kaharap. [ 33 ]

—Sa bahay na pinaghaharian ng̃ dilim ay doon ko dinadala ang ilaw!—ang matapang na sagot ni Pastor.

—Pawang kaululan ang sinabi ninyo!—ang tumbas ni Simón.

—Utang na loob ay manaog na kayo—ang taboy naman ni Beteng.

Tumayo si Pastor ng̃ boong pagng̃ing̃itng̃it. Ang malas niya’y naglalagablab. Maliksing kinuha ang kanyang sombrero at anya’y:

—Dapat ninyo akong itáboy; dapat ninyo akong turang ulol; sapagka’t ang gurong nagtuturo ay talagang kalaban ng̃ mg̃a musmos na tinuturuan.... Nakilala ko na kayó ay dapat namán ninyó akóng makilala.... Paalam sa inyo ng̃uni’t alalahaning ako’y natatalaga sa ano mang mangyayari....

Titig lamang ang isinagot ng̃ dalawa. Kaya’t pumanaw na nagpuputok ang dibdib ni Pastor. Samantalang nawawala ang kanyang yabag ay patuloy sa pagwalang imik ang dalawang nilisan.

—Mang Simón—ang mana’y saad ni Beteng—yumaong galit na galit ang abogado ni Artemyo. [ 34 ]

—Walang kailang̃an—ang tugon nito—¡Ibabagsak natin sila!...

—Iyan ang kanina pa’y inaantay kong pumilas sa inyong labi....

Kumuha ng̃ kahon ng̃ tabako si Beteng at inalok ang kaharap. Kapwa sila nagsuso at minsang pinagbuti ang upo. Bago naganasang marahil ay yumari ng̃ paghihiganti. Panahon lamang ang makapagbubungkal ng̃ lihim.

Isang mahigpit na kamayan ang tumapos ng̃ salitaan. At taglay ang galak ng̃ pagasa na naghiwalay ang dalawang nagtiyap. [ 35 ]

Nagbabang̃uhang sampagita, bulaklak na nagpuputían, yaong tinutuhog ni Dolores, sa halamanan nila. Nagiisa siyang noon ay nagaaliw at pinalilipas ang mapanglaw na hapon. Sa isang upuang kawayan ay doon pinagbubuti ang pagyari ng̃ isang kuwintas. Ang samyo na idinudulot ng̃ mg̃a ilang-ilang, ay sumusuob sa mabining dalaga. Marahan namang humahalik sa kanyang mg̃a pisng̃i ang simoy ng̃ hang̃ing nagmumula sa bukid. Samantalang sa kanyang ulunan, ay namamaypay ang masingsing dahon ng̃ kamuning. [ 36 ]

Ang dilag ni Loleng noon ay lalong tumingkad kay sa dati. Bagay na bagay ang bagong gayak sa mayamang ganda ng̃ kanyang pagka binibini. Sa biglang malas lamang ay mahuhulaan nang siya’y bago pa lamang dumudung̃aw sa pinto ng̃ pagibig. At upang patotohanang naninibago ang kanyang puso sa pagtibok ng̃ buhay sa pagkadalaga, ay masayang umaawit at sinasamyo ang mapapalad na sampagita.

—Kay bang̃o ninyo!—ang di napigilang wika at nilang̃ap ang samyo ng̃ kanyang tinutuhog—¡Kay puti ninyo! ¡Kay dunong ng̃ Diyos!...

Siya rin ang sumagot:

—Talagang kayo ay pinagyaman ng̃ kalikasan! ¡Walang haring makapagsusuot ng̃ inyong gayak! ¡Sutla na di nilikha ng̃ kamay! At ¡puti, puting parang busilak!...

Dinugtung̃an pa rin:

—Hindi lamang iyan ang inyong yaman. Sa samyo, bang̃o, halimuyak, ay kahanay kayo ng̃ mg̃a pang̃unahing bulaklak na ipinagmamalaki ng̃ katalagahan....

Tinapos sa: [ 37 ]

—Sa ulo, batok, at dibdib ng̃ mg̃a dalaga sa Silang̃anan, ay ginagamit kayong palamuti, katimbang ng̃ rubi, perlas, at brilyante ng̃ mg̃a dalaga sa Kalunuran. Yaon ay binibili ng̃ daan, libo, o yutang salapi, ng̃uni’t kayo ay ipinagpapalit sa isa o dalawang sentimos lamang. ¡Kay taas ng̃ agwat ng̃ halaga! Gayon ma’y lalong matayog ang inyong uri. Sila’y nagagamit lamang ng̃ nakaririwasa, samantalang kayo ay pinakikinabang̃an ng̃ lalong dukha at ng̃ lalong mayaman. Ikinahihiya silang igayak ng̃ mg̃a dahop sa salapi, datapwa’t kayo ay ikinararang̃al ng̃ lahat....

At malaong nilang̃ap na naman ang mapapalad na sampagita. Mana’y pinanood at kinausap:

—Gaano man ang inyong yaman, gaano man ang inyong dilag, ay di ko rin ipagpapalit sa inyo ang aking pinakamamahal sa buhay, ang giliw ng̃ puso ko, si Artemyo ng̃ aking pagibig....

Isang halik ang biglang lumagot sa kanyang pang̃ung̃usap; halik na tumunog sa kanyang pisng̃i; halik na kaunaunahang idinulot ng̃ pagibig. Nagulat at napaling̃on ang ating dalaga. Subali’t [ 38 ] napatung̃ó na lamang at pumatak ang luha, noong mapagtanto niyang si Artemyo pala ang nagbigay ng̃ ligalig.

—Loleng!—ang bati nito—napoot ka yata....

—Di ko akalain...!—ang tugon naman ng̃ binibini.

—Huwag; huwag kang magalit. Tinugon ko lamang ang utos ng̃ aking pagsintá. Kanina pa ako rito na nagsusubók sa iyo. Napanood ko ang lahat ng̃ iyong ikinilos. Ang puso ko’y nilang̃o ng̃ tamis. At nakagawa tuloy ng̃ kalapastang̃anan....

Patuloy sa pagkatung̃o ang binibini. Nahihiya o napopoot mandin sa nangyari. Talagang gayon ang dalagang Tagalog. Malambing̃in ng̃uni’t matampuhin. Magiliw datapwa’t maselan. Sa di pagimik ay sarisaring katuturan ang maipalalagay.

—Loleng—ang muling saad ni Artemyo—kahapon lamang binihis mo ang aking puso, ng̃ayon ay muli na namang pagdudusahin. ¡Kay sawing palad ko!...

Hinawakan ang kamay ni Loleng na may hawak na sampagita. Naupo sa piling nito at sinapupo sa likod ang [ 39 ] dalaga ng̃ kaliwang kamay. Bago nagpatuloy:

—Napakawalang awa ka! Parang tinakaw mo lamang ako sa galak. Mabuti pang di hamak ang di ako pinang̃akuan ng̃ pagibig, kay sa naturang giliw ay nilulunod sa kapighatian....

—Ikaw ang may sala—ang marahang patlang ni Dolores—¿hindi ba kahapo’y isinumpa mong ako’y iyong igagalang?

—Tunay. At siya ko namang ginaganap...

—Paggalang pala ang iyong inasal!

—Hindi ba?

—Paglapastang̃an!

—Na naman!

—At di ba pagapi sa dang̃al?

—Loleng, huwag mong isaloob ang gayon. Ang paggalang ay kapatid ng̃ pagibig. May halik ang paggalang at may halik ang pagibig. Ang halik ng̃ paggalang ay idinadampi sa damit, sa paa, ó sa kamay. Ang halik ng̃ pagibig ay sa noó, sa pisng̃i, ó sa kapuwa labi inilalagak. Pumili ka ng̃ayon; ¿alin ang ibig ng̃ Loleng ko?

—Ang halik ng̃ paggalang—ang masaya nang tumbas ng̃ binibini. [ 40 ]

—Loleng, ¡lalong napopoot ka! Hagkan ko ang iyong damit ay tuturan mong kita’y nilalaro. Hagkan ko ang iyong paa, ay sasabihin mong kita’y inuuyam. Hagkan ko ang iyong kamay ay isasaad mong kita’y binibiro....

Isang ng̃iti at isang titig ang iginanti ng̃ pusong nagtampo. Nagpalaot naman si Artemyo.

—Sapilitan, irog ko, na ang pipiliin mo ay ang halik ng̃ pagibig. Siya kong ginanap, tanda ng̃ aking pagmamahal. Doon ay kalakip na rin ang paggalang na aking ipinang̃ako kahapon.

—Lahat ng̃ matwid ay na sa iyo!

—Sapagka’t ako ay taong may katwiran....

—Sinung̃aling!...

Isang malakas na tawag na “Loleng” ang gumambala sa paguulayaw ng̃ dalawa. Yaon ang makapangyarihang tinig ni kapitana Martina. Luming̃on ang tinawagan, bago nagpaalam sa kasi:

—Artemyo, tinatawag na ako ng̃ Tiyang.

—Lilisanin mo ba ako?—ang lambing naman ng̃ binata.

—Pumanhik tayong dalawa.

—Baka di maganda ang gayon? [ 41 ]

—Mauuna ako’t sumunod ka mamiya.

—Mabuti pa.

—Aantabayanan kita?

—Asahan mo.

At tumalikod ang binibini matapos ihandog sa giliw ang isang kumpol ng̃ sampagita. Handog na waring walang katuturan, ng̃uni’t minahal ni Artemyo. Sapagka’t yaon ay nilagakan muna ng̃ isang halik ng̃ kanyang pinopoon. At sinasamyo ng̃ binata samantalang pinanonood niya ang pagyaon ni Dolores.

Noon nama’y naglilikom na ng̃ liwanag ang ilaw ng̃ sangdaigdig. Ang dilim ay marahang nagbubuka ng̃ pakpak. Nagsisimula na ng̃ pagawit ang panglaw at lungkot ng̃ gabi. Mana’y marahang namumukadkad sa kaitaasan ang mg̃a sampagita sa bukid ng̃ Diyos, iyang mg̃a bituing nagpapagunita ng̃ luwalhati sa kabilang buhay.

Malaong sandali pa ang lumipas, bago narinig ang:

—Magandang gabi po—na patao ni Artemyo upang tumupad sa pang̃ako.

—Magandang gabi po naman—ang pakunwaring [ 42 ] salubong ni Dolores—Tuloy kayo....

Pumanhik ang panauhin at nagtuloy sa salas. Doon ay inabot niya si kapitana Martina. Nagbigay ng̃ galang at payapang naupo. Si Dolores naman ay naupo na rin. Ito ang nagbukas ng̃ salitaan:

—Saan po kayo nanggaling?

—Doon po sa bahay.

—Ng̃ayon lamang kayo naligaw dito ah—ang pang̃atlo ni kapitana Martina.

—Bakit naman po?—ang tutol ng̃ binata.—Noong lamang isang linggo ay narito kami.

—Siya ng̃a pala—ang patalo na ng̃ kapitana—at noon ng̃a pala kayo nagharana. Hanggang ng̃ayon ay di ko pa nalilimot yaong inawit ni mang Huwan na ayaw ko sa intsik ....

At tinapos sa halakhak. Tawa rin ang itinugon ng̃ dalawang kapulong.

—Bakit po ba hindi ninyo kasama noon si mang Beteng?—ang usisa ng̃ binibini.

—Ayaw na pong makibarkada sa amin—ang tugon ni Artemyo. [ 43 ]

—Kung ilan nang haranahan iyan na di nakakasama yaon eh....—ang katig ng̃ kapitana.

—Napupuna ko ng̃a rin—ang dugtong ng̃ dalaga.

—At ¿bakit di mo mapupuna?—ang biro ng̃ ali—sa iyon lamang ang itinatang̃i mo....

—Ang Tiyang naman!—ang tanggi ni Loleng.

—Ehem!—ang salo ni Artemyo.

—Siya; kung ayaw ka ng̃ itinatang̃i ay minamahal...—ang dugtong ng̃ kapitana.

—Nagkatabas tuloy!—ang tawa ng̃ binata natin.

Isang makahulugang irap ang inihagis ng̃ dalaga kay Artemyo. Ginanti naman nito ng̃ isang titig. Ano pa’t mg̃a mata ang pinapagusap. At sa mukha nila ay nababasa ang pagkainip sa matandang kaharap. Salamat at ito ay mapagbigay at nataunang nanalo noon sa pangginge; kaya malamig ang ulo at binigyang panahon ang dalawang puso upang magulayaw. Lumabas ang kapitana at nilisan ang mg̃a kausap. Lumaya ang dalawang pusong nagtatalik sa galak.

—Waring hindi batid ng̃ ali mo ang ating lihim?—ang saad ni Artemyo. [ 44 ]

—Hindi, at maging̃at ka—ang tugon ni Dolores.

—Naparito na ba si Beteng?

—Oo. Di ko pa pala naibabalita sa iyo na sila ay nagharana rito.

—Kailan?

—Noong Huwebes ng̃ gabi.

—Sino sino sila?

—Wala akong nakilala; ng̃uni’t sa inyong magkakasama noong araw, ay si Beteng lamang ang kasama.

—Nagsarili na!

—Hindi lamang iyon. Sumulat pa sa Tatay na ikaw daw ay alipin lamang. Nagsisilbing-kanin ka raw sa kanya, kaya di ka dapat tanggapin dito.

Napipi at namutla sa galit ang nabiglang binata. Ang binigkas na yaon ng̃ kanyang kasi ay naging matunog na kulog sa kanyang pangdinig. Siya ay nangliit. Aywan kung inapi ng̃ kahihiyan ó sinupil ng̃ poot. Datapwa’t sa pagyaon ng̃ ilang sandali ang mukha niya’y naging maamo. Tulad sa nagkasalang humihing̃i ng̃ tawad.

—Salamat na lamang—ang patuloy ng̃ dalaga—at ako ang nakatanggap. Kaya, [ 45 ] ni ang Tatay, ni ang Tiyang, ni sino pa man dito, ay walang nakabatid.

—Nahan ang liham?—ang mana’y usisa ni Artemyo.

—Sinunog ko.

—Bakit mo sinunog?

—Sapagka’t gawa ng̃ taksil.

—Di mo na ipinabasa sa akin?

—Baka pa matunghayan ng̃ iba.

—Bakit mo nalamang sulat niya?

—Dahil sa may lagda.

—Nilagdaan!

—Maniwala ka.

—Ng̃ pang̃alan niya!

—Tunay.

—Kay tapang!

—Duwag, ang sabihin mo.

—Sayang at di ko nakita!

—Huwag na.

—Nananalig ka naman?

—Hindi! ¡Hinding hindi!

—Bakit?

—Sapagka’t walang katotohanan.

—Totoo yaon!

—Ano sa akin?

—Tapat ang sumbong niya.

—Walang ano man.

—Paniwalaan mo! [ 46 ]

—Ipalagay mong ako’y naniniwala. Maging totoo nang busabos ka niya, ¿ano ng̃ayon? ¿Ang pagibig ba’y nahahadlang̃an ng̃ mg̃a bagay na iyan?

—Dolores!

—Kung ang pagirog mo ay naigigiba ng̃ inggit at imbot, ang pagibig ko ay hindi. Matibay. Kasingtibay ng̃ moog. Kamatayan lamang ang makapagwawalat.

—Bulaan!

—Masusubok mo rin.

—Nasubok ko na. Sa isang halik lamang ay pinatulo mo na ang iyong luha....

—Sapagka’t nalunos ako sa aking pagkadalaga.

—Di lalong malulunos ka sa palad mong tatamuhin ng̃ isang busabos?

—Kabila man ng̃ busabos, kung iniirog ko at minamahal, sa akin ay daig pa ang haring na sa trono ng̃ luwalhati.

—Diyata?

—Tunay.

—Ang katunayan?

—Kinamit mo na.

—Yaon bang tinamo sa lakas-loob; halik na itinang̃is ng̃ hinagkan, ay siya mong patunay?

—Sapat na yaon. [ 47 ]

—Ang pagibig ay walang kabusugan!

—Hindi pa panahon.

—Lahat ng̃ sandali ay dapat pakinabang̃an.

—Sa iba nang pagkakataon.

—Naipagpapaliban pala ang sanla ng̃ pagibig....

At tinapos sa pagpisil ng̃ kamay ng̃ binibini. Tumayo ang binata at nagling̃on-likod. Ang dalaga ay kinabahan at umiwas na:

—Hayun ang Tiyang!

—Mamatay na tayo!

At boong tapang na inilagda ni Artemyo ang pang̃alawang halik ng̃ pagirog sa mapulang pisng̃i ni Dolores. Ito ay nagitla, subali’t nang matiyak na di sila napuna ng̃ kapitana Martina ay magiliw na nagsabing:

—Pang̃ahas ka rin!

—Kay palad ko ng̃ayon!—ang galak ni Artemyo—Sa gabing ito nahawi ang dilim ng̃ aking pagasa. Nababanaag ko na ang liwayway ng̃ aking kapalaran. Datapwa’t, Loleng, Loleng, huwag ka sanang padadala sa dila ng̃ mg̃a umaagaw ng̃ aking dang̃al....

—Hindi, at isinasamo ko sa iyong [ 48 ] huwag mo nang mababanggit kay mang Beteng ang liham niya sa Tatay.

—Asahan mo.

—Ilagan mo sana ang sigalot.

—Huwag kang magalaala.

—Talagang gayon ang kalulwang sawi sa pagibig. Parang ulol na di nalalaman ang ginagawa. Awa ang dapat ihandog sa kanila.

—Siyang totoo.

—Naku, sukat bang siraan ka! At sira pa namang kahahalataan ng̃ pagkaimbi....

—Kay pang̃it!

—Sawing palad na lalaki!

Ang orasang nakasabit sa dakong itaas ng̃ pinto, ay nakisagot din. Walong pantig ng̃ kanyang batingting ang pinaltik. Ang oras ng̃ pagaalaala sa mg̃a kalulwa sa purgatoryo’y siyang ibinansag.

—Ika walo na pala!—ang saad ni Artemyo na dinukot at minasdan ang kanyang orasan.

—Ay ¿ano kung ika walo na?—ang putol ng dalaga—¿naiinip ka ba?

—Naiinip? ¿Mainip ako sa piling mo? Loleng, kung makukuha ko lamang ang aking puso, at ihaharap ko sa iyo, ay makikita mong sabik na sabik sa iyong [ 49 ] dilag at pagmamahal. Nais ay matali na sa puso mo kung mangyayari...

—Bulaan!

—Hindi. Talagang wala akong pinapang̃arap, kung di ang pagbabagong buhay natin. Maging malaya tayo sa pagduduyan sa tuwa... Ng̃uni’t samantalang di pa namimitak ang ating araw, ay sumunod na muna tayo sa palakad ng̃ panahon.

Hindi tumugon ang dalaga sapagka’t noon ay sa susung̃aw sa pinto si kapitana Martina.

—Maalaala ko pala—ang wika nito—huwag kayong mawawala sa isang linggo, at ating ipagdidiwang̃ ang kaarawan ni Loleng.

—Sa isang Linggo po?—ang tanong ni Artemyo.

—Sa ika 21 ng̃ kasalukuyan—ang salo naman ng̃ dalaga.

—Bulaklak ng̃a pala kayo ng̃ Mayo—ang pagpuri ng̃ binata.

—Kaya po kasingganda ng̃ kamya—ang dugtong ng̃ kapitana.

—Ang Tiyang naman!—ang hinampo ni Loleng—para pa tayong taga Palanyag.

—Kung ayaw ka ng̃ kamya ay asusena. Kung ayaw ka ng̃ asusena ay sampagita. [ 50 ] Kung ayaw ka ng̃ sampagita ay rosal. Alin man ang iyong piliin ay bagay sa iyong kagandahan—ang pagtatanggol ng̃ kapitana na lubhang nawiwiling biruin ang kanyang alaga.

—Siya ng̃a—ang ayon ni Artemyo.

—Siya na kayo—ang salag ni Dolores.

Napatigil ang salitaan sapagka’t noon ay may narinig silang yabag. Ilang sandali lamang na nagdiwang ang pananahimik at napagsino na ng̃ tatlo. Tinig ni kapitang Andoy ang kanilang napansin. Hindi nagkabula ang palagay. Sumipot sa pinto ang matanda. Sinalubong naman ni Artemyo ng̃ bati ng̃ paggalang.

—Nakasabay ko po ng̃ayon si mang Beteng—ang balita nito.

—Saan?—ang usisa ng̃ kapitana.

—Sa trambiya—ang patuloy ng̃ matandang Andoy—at sinabi sa aking magdadala siya rito ng̃ komparsa sa araw mo Loleng.

—Ehem! ¡ehem! ¡ehem!—ang tikim ng̃ kapitana.

Nagtitigan naman ang dalawang pusong naglilihim. Bago nagng̃itian ng̃ ng̃iti ng̃ kasyahang loob.

—Hindi raw ikahihiya sa mg̃a panauhin ang kanyang dadalhin dito—ang dugtong [ 51 ] pa ng̃ nagbalita—marahil daw ay mg̃a labing anim katao.

—Kay dami! ¡Talagang pang̃atawanan!—ang tuwa ng̃ kapitana—Kayo mang Artemyo, magdala rin kayo.

—Na naman ang Tiyang...—ang hadlang ng̃ dalaga.

—Ito ng̃a naman—ang habol ng̃ kapitang Andoy na hinarap ang mapagsisteng asawa.

—Susubukin ko po—ang tugon naman ng̃ binata.

—Baka matuloy!—ang pakli ng̃ kapitana—Biro ko lamang iyon.

—Titingnan ko rin po—ang saad ni Artemyo na napapasubo.

—Huwag na—ang pigil naman ni kapitang Andoy—sapagka’t sapat na ang dadalhin ni mang Beteng. Bakit nababalitaan kong waring may bigat ng̃ loob sa inyo, ay baka kung ano pa ang ipakahulugan noon.

—Siya ng̃a—ang ayon ni Dolores.

Hindi nakasagot si Artemyo. Namutla at napipi. Sumikdo ang loob. Marahang sumusubo ang pagng̃ing̃itng̃it. Titig na lamang ang ipinukol kay Dolores. Ito naman na nakaramdam ng̃ kagipitan noon [ 52 ] ay sinamantala ang pagtatanggol sa giliw. Anya’y:

—Dumalo na lamang kayo at isama ninyo ang inyong mga kaibigan.

—Maaasahan po—ang pakli ng̃ binata.

—Baka di kayo sumipot?—ang habol ng̃ kapitana Martina.

—Baka pang̃akong napako iyan—ang salo naman ng̃ kapitang Andoy—bakit na sa Pako pa naman tayo.

—Hindi po—ang sagot ni Artemyo—maaasahan po ninyo.

At tumayong kinuha ang kanyang sombrero bago nagpaalam.

—Aalis na ba kayo?—ang saad ng̃ kapitana.

—Maaga pa naman—ang dugtong ng̃ kapitang Andoy.

—Mayroon pa po kaming paroroonan—ang pakunwari ng̃ binata.

Kinamayan ang tatlong lilisanin. Nanaog na nalulunod ang puso. Sumisinghap sa tuwa at sumisinghap sa galit. Naluluoy sa tuwa dahil sa pagtatamo ng̃ halik ng̃ pagirog. Nilalagnat sa galit dahil sa paninira ni Beteng. Gayon ma’y tahimik na yumaon ang kalulwang itinaguyod ng̃ mapalad na pagkakataon. [ 53 ]

— Mga kaibigan—ang bati ni Pastor sa mg̃a kasamang kanyang inabot sa isang kamalig sa daang Penyapransiya, doon din sa Pako, na nagsasanay ng̃ pagtugtog—¿kayo yata ang dadalhin ni Beteng sa bahay nila kapitang Andoy?

—Oo—ang tugon ng̃ may bigwela.

—Utang na loob ay huwag kayong sumama—ang patuloy ni Pastor—at ibitin ninyo sa kahihiyan ang taong yaon...

—Bakit?—ang sambot ng̃ may gitarra.

—Mangyari ay kung ano anong paninira ang ginagawa kay Artemyo—ang tugon ng̃ Pastor—at kayo ay dadalhin doon upang patunayang lalong malakas siya kay Artemyo. ¿Yaon ba ay gawa ng̃ kasama? [ 54 ]

—Ang lagay pala ay nagkagalit sila ni Artemyo?—ang usisa ng̃ nakasalamin.

—Oo—ang paliwanag ni Pastor—at ang pinagmulan ay dahil kay Dolores.

—Ano ang nangyari?—ang pagkamangha ng̃ lahat.

Luming̃on muna si Pastor, bago sumagot:

—Lubhang katawatawa.

—Bakit?—ang pagkasabik ng̃ ilan.

—Makinig kayo—ang patlang ni Pastor .

—Si Artemyo ay palaging niyayaya ni Beteng upang haranahin si Dolores, dahil sa ito ay artista at may mayamang tinig. Siya, si Artemyo, ang palaging pinaaawit sa kanilang pagtapat. Ng̃uni’t si Dolores ay di rin mahabag sa kaawaawang Beteng. Ang pista pa nito ay si Artemyo ang napusuan. Ano pa’t ang tulay ay siyang naibigan.

—Aha!—ang pagtataka ng̃ may dalang biyolin.

—Siya ng̃a—ang ayon naman ng̃ may hawak na gitarra—at noong magharana kami noon araw doon, ay umalis iyang si Beteng nang hindi man lamang nagpaalam sa amin.

—Nakahalata marahil!—ang hatol ng̃ may katandaan na. [ 55 ]

—Nakita na ninyo?—ang habol naman ni Pastor—Pati kayo ay hinahamak gayong nang̃ung̃utang lamang ng̃ loob.

—Ano ang magagawa natin sa taong walang turing?—ang tanong ng̃ may hawak ng̃ bigwela na malaon na yatang may poot kay Beteng.

—Gayon pala! ¿Bakit pa kayo sasama sa kanya?—ang ulos ni Pastor.—Ipagmamalaki lamang kayo at pagkatapos ay diyan na kayo...

—Bakit naman pumatol si Artemyo?—ang usisa ng̃ isa.

—Tao namang ito!—ang agaw ng̃ kasamahan din—¿May manok bang tumanggi sa palay?

—At ¿ano naman ang dapat itawag sa lalaking iniibig ng̃ babai ay nagwawalang bahala?—ang tanong ni Pastor.

—Binubai!—ang maagap na salo ng̃ may katandaan.

Isang matunog na halakhakan ang pumutok.

—Samakatwid—ang hadlang ni Pastor—ay tumupad lamang si Artemyo sa kanyang tungkulin upang huwag matawag na binabai...

—Katwiran—ang hatol ng̃ marami. [ 56 ]

—Bakit nagagalit si Beteng at sinisiraang mabuti si Artemyo?—ang tanong pa rin ni Pastor.

—Paano’y naagawan ng̃ tuson!—ang salo na naman ng̃ mapagsiste.

Panibagong halakhakan na naman.

—Isang sagot ng̃ayon mg̃a kasama—ang saad ni Pastor—¿sino ng̃ayon ang dapat samahan, si Artemyo ó si Beteng?

—Bakit ba? ¿Magdadala rin ba ng̃ komparsa si Artemyo?—ang usisa ng̃ isa.

—Binabalak ko sana—ang tugon ni Pastor—pagka’t totoo akong nasakitan noong sabihing si Artemyo raw ay taksil dahil sa kapangpang̃an...

—Sinabi ni Beteng ang gayon?—ang pandidilat ng̃ isang kapangpang̃ang bandurista.

—Maniwala ka kasama—ang patigas ng̃ tinanong—at kaya sinabi ang gayon ay dahil sa nabigo sila sa akin. Ako’y inamuki nila ni Simon, upang agawan ng̃ dang̃al si Artemyo, datapwa’t nagkagalit lamang kami sapagka’t di ako pumayag...

—Sa inyo ako sasama—ang pagkukusa na ng̃ banduristang kapangpang̃an. [ 57 ]

—Ako man—ang habol ng̃ may hawak na biyolin.

—Ibilang na rin ninyo ako—ang sunod ng̃ may plauta.

—Welga na tayong lahat—ang sabi naman ng̃ isa.

—Welga! ¡Welga! ¡Welga!—ang sagutan na ng̃ lahat.

—Mabuhay si Artemyo!—ang sabi naman ni Pastor.

—Mabuhay! ¡Mabuhay! ¡Mabuhay!

At tumugtog sila ng̃ isang masarap na tugtugin, tanda ng̃ tagumpay ni Artemyo. Galak na galak naman si Pastor. Samantala’y nagpapaindayog na mabuti ang tinig ng̃ biyolin.

Natapos ang pamamayani ng̃ bigwela at ang bibig na naman ni Pastor ang narinig.

—Upang malubos ang ating galak ay huwag ninyong sasabihin kay Beteng na hindi na kayo sasama sa kanya.

—Siya ng̃a—ang ayon ng̃ iba.

—Ang sarap niyan ay magaantay siya ng̃ wala!—ang salo ng̃ isa.

—Gayon ang dapat sa taong umaagaw ng̃ dang̃al—ang katig ni Pastor—Ibitin sa kahihiyan. Isubo sa kagipitan. [ 58 ]

—May balita pa akong nilalakad daw ni Simon na si Artemyo ay alisan ng̃ tungkulin sa “Kumilos Tayo”—ang saad ng̃ isang kanina pa’y ibig maglahad.

—Iyan ay pakana ni Beteng—ang sagot ni Pastor—¿Ano raw ang dahilan?

—Sarisari—ang salo ng̃ tinanong—Hindi raw dapat bigyan ng̃ tungkulin dito ang isang dapo lamang. Kabagongbago raw dito, ay nais nang lagpasan ang mg̃a kanayon. Isang bata raw lamang ay ibig nang maghari. Kung minsan ay sinasabing mapagsamantala raw. Ang salapi raw ng̃ Samahan ay kinukupit. Marami at napakarami pa ang dung̃is na ipinupukol sa mukha ni Artemyo.

—Narinig na ninyo!—ang saad ni Pastor—Linawin natin: hindi raw dapat bigyan ng̃ tungkulin ang isang dapo. Katwiran, ng̃uni’t ¿bakit nila natitiis ang mg̃a dapong naghahari sa ating bayan? At ¿dapo ba si Artemyo? ¿Ano kung kapangpang̃an siya? ¿Hindi ba pilipino rin? ¿Maaari bang magsarili ang Tagalog nang ang Kapangpang̃an ay hindi? ¡Napakarupok na pagkukuro! Ang masasabi ko’y nakikilala nila ang dapong kapatid din nila, datapwa’t hindi nila [ 59 ] nakikilala ang tunay na dapong dito ay tumawid. Kung nakikilala man ay kinatatakutan. Ngayon at kalahi ay halos sakmalin. Ng̃uni’t kung maputi, kahi’t na lumapastang̃an, ay ng̃ining̃itian din. Sinusurot, dinuduro at pinamumukhaan ang kabalat, subali’t ang dayo ay saka lamang mamura kung nakatalikod....

—Siyang totoo—ang tang̃o ng̃ ilan.

—Kabagongbago’y nais nang lagpasan ang mg̃a kanayon?—ang dugtong ni Pastor .

—Pasalamat tayo at hindi pa man ay nagpapakita na ng̃ lakas at magagawa. Kung kaya siya lalagpas sa taga rito, ay sapagka’t dapat siyang lumagpas. Ano man ang gawin ni Artemyo, kung talagang magaling sila, ay sila rin ang mamaibabaw. Ang iba pang dahilan ay pawa nang paninira na mg̃a isip-lamok lamang ang mananampalataya....

—Ang inggit ay talagang nakalilikha ng̃ sarisaring paninira—ang payo ng̃ may katandaan.

—Kaya matakot at mang̃ilag tayo—ang ayon ng̃ iba.

—Walang sasama kay Beteng—ang paalaalang muli ng̃ banduristang kapangpang̃an.... [ 60 ]

—Wala! ¡Wala! ¡Wala!—ang ayon ng̃ lahat at pinamayani na naman ang kanilang mg̃a hawak na kilabot ng̃ panglaw, taga taboy ng̃ lungkot at lumilikha ng̃ tuwa: ang biyolin, bigwela at bandurya. [ 61 ]

Maligayang umaga noon. Sa Looban, daang tumutumbok sa malaking pagawaan ng̃ tabako, ay maraming kawal ng̃ pawis ang nagmamadalían. Sa una’y langkay ng̃ mg̃a babai; sa dako roon ay nagsusumugod na mg̃a lalaki; sa dako rito ay sunodsunod na may mg̃a kagulang̃an na; at sa huli ay mg̃a dalaga at binatang pawang nagtatalik sa galak. Walang alinlang̃ang sarisaring bagay ang napaguusapan. Minsan ay may nagtatalumpati sa pagtatanggol sa kanyang ipinaglalaban. Minsan ay pumutok ang halakhakan. Ganyan ang mapupuna sa alin mang pangkatin. [ 62 ]

Sa karamihan ay may namumukod na dalawang lalaki. Ang isa ay may magarang gayak; pulus na puti ang suot at korbatang sutlang granate ang nakatali sa liig. Isang sombrerong kalasyaw ang nakatakip sa ulo, na lalong nagbibigay ganda sa mayamang tabas ng̃ mukha. ¡Kay kintab ng̃ sapatos na abelyana! At ¡kay lapad ng̃ liston! Sa bikas at pananamit ay nagbabansag ng̃ kalwagan sa buhay. Samantalang ang isa ay nakabarong intsik lamang. Lumang luma na ang pahang sunong. At isang tsinelas na kupas na ang kulay ang nagtatanggol sa paa. Naglalarawan ng̃ karalitaan. Yaon, ang makisig, ay ang binatang Beteng. At ito ang anak-dalita, ay si Simon. Sa agos ng̃ mg̃a manggagawa sa Tabakalera ay napaanod sila.

—Sa linggo na ang araw ni Loleng—ang sabi ni Beteng kay Simón.

—Oh, ¿handa na po ba ang komparsa natin?—ang tanong naman nito.

—Hindi ko ng̃a po matiyak kaya ko po kayo inabang̃an.

—Bakit po?

—Mangyari’y naparoon ako kagabi kina Dolores ay ibinalita sa akin ni kapitana [ 63 ] Martina, na si Artemyo raw ay nang̃ako rin ng̃ komparsa.

—Lalong magaling. Ng̃ayon tayo magsusubukan ng̃ gilas. Upang makilala ang inyong katayugan kay Artemyo ay dapat kayong iyagapay sa kanya. Walang salang magbibigti siya sa kahihiyaan....

—Huwag tayong umasa.

—Bakit po?

—Hindi ko pa natitiyak na mabuti ang ating komparsa. Malaon ko nang kinausap sila at hindi ko na hinarap uli.

—Tiyakin mo po; at nang mapatabi ang gigirigiring iyan....

—Bah! Kung lumabas na magaling ang kanyang dala, ay ¿di naagawan tayo ng̃ dang̃al?

—Hindi po! ¡Magagaling tumugtog ang tao natin! Tiyakin mo po lamang ay di na kayo dapat magalaala pa.

—Baka tayo mabitin ah!...

—Sa ano pong dahilan?

—Kung di tayo siputin.

—Bakit po? ¿Nauulol ba sila? ¿Binayaran at dí sisipot? ¿Magkano po ba ang ibinayad ninyo? [ 64 ]

—Wala pa akong ibinibigay kung hindi limang piso lamang na ibibili raw ng̃ kuwerdas.

—Sa tao po, ¿magkano ang isa?

—Huwag ko raw pong alalahanin.

—Iyan ang masama. Ang mabuti ay bayaran natin; upang kung hindi sila sumipot ay magkaroon tayo ng̃ bibig.

—Gayon din po ang naisip ko kagabi kaya ninais kong makausap kayo....

Isang malakas na sigaw na ¡tabi! ang lumagot sa salitaan. Noon ay humahagibis ang dalawang karitela na naguunahan. Ang una’y pawang dalaga ang lulan, at ang huli’y pawang binata naman.

Luming̃on at tumabi ang dalawang naguusap, bago nagpatuloy si Beteng:

—Kasama rin lamang ninyo riyan sa Kompanya ang pinaka maestro nila, ay kausapin lamang ninyong mabuti kung mangyayari.

—Opo, at titiyakin ko.

—Ibigay mo po lamang ito—at dumukut sa bulsa ng̃ isang papel na sasampuin—sabihin ninyong para sigarilyo lamang iyan.

—Kay dami naman! [ 65 ]

—Daragdagan ko pa po iyan, mapuri lamang tayo ni kapitang Andoy.

—Walang sala! ¡Ang tagumpay ay atin! ¿Alin daw po bang komparsa ang kinuha naman ni Artemyo?

—Hindi ko po masabi.

—Tiyak daw po bang sisipot?

—Marahil. ¿Mang̃ang̃ako ba iyon ng̃ papaano? Mawawalan ba ng̃ kakilalang komparsa iyon, ay sa siya ay isang artista.

—Hindi rin siya dapat humara sa ating dadalhin.

—At mabuti namang magdala siya, upang mapalapat ang kanyang kapang̃ahasang bumanggá sa tapayan.

Na sa tapat na sila ng̃ Tabakalera.

Kapwa sila tumigil at tumayo sa tabing daan. Noon ay dating at dating ang kawal ng̃ paggawa. Babai at lalaki, dalaga at bagongtao, matanda at bata, ang nagsisisipot. ¡Kay daming anak ng̃ pawis!

—Ano pong oras ang sasabihin kong ipagkikita natin sa linggo?—ang mana’y tanong ni Simon.

—Ika siyam ng̃ umaga. Doon na tayo magtagpo sa bahay nila Loleng—ang tugon ng̃ kausap. [ 66 ]

—Sasabihin ko po.

—Baka malimutan ninyo?

—Hindi po.

—Baka tayo mabitin?

—Huwag mo pong alalahanin. Ako ang bahala.

—Walang sala! ¡Ang tagumpay ay atin!

Nagtuloy ng̃ pumasok si Simón sa malaking pagawaan. Si Beteng ay yumaon naman. Hanggang doon natapos ang usap ng̃ dalawang magkatiyap. [ 67 ]

Madaling-araw ng̃ linggo. Noon ang ganap na ika labing walong Mayo ni Dolores. Mula sa pinto ng̃ Simbahan sa Pako ay dalawang babai yaong lumabas. ¡Mg̃a pusong banal yata! At lumakad silang patung̃o sa daang Pas. Ang maliwanag na tanglaw sa daan, ay siyang nagsabing yaon ay si Dolores kasama ni kapitana Martina. Galing silang nagsimba na pinasalamatan sa Diyos, ang masayang pagsapit ng̃ kaarawan ni Loleng. Ang malamig na simoy ng̃ hang̃in, ang mg̃a patak ng̃ hamog sa damo, at ang liwanag ng̃ ilaw sa daan, ay siyang unang naghandog ng̃ maligayang bati sa mapalad na dalaga. [ 68 ]

Dumatal sila sa bahay na ang lahat ay nagsisikilos na. Ang tunog ng̃ pinggan, taginting ng̃ kubyertos, at sagitsit ng̃ mantika ay siyang unang maririnig. Bago mapupuna ang bang̃o na isinasabog ng̃ hang̃in: ang amoy ng̃ ginisa. Kung minsan ay namamaibabaw din ang iyukan ng̃ mg̃a inahin, tandang at kapon na manok. Ito ang mg̃a martir ng̃ pista. Ang lalong maing̃ay at di maipagkakaila ay ang iyak ng̃ baboy. Tatlo ang pinatay noon.

Sa kabahayan naman ay iba ang kilusan. Ang tinig ni kapitang Andoy ay siyang naghahari. Utos dito, utos doon ang ginagawa. Lagatok naman ng̃ mg̃a upuan, at lagaslas ng̃ dahong saging na ikinukuskos sa sahig, ay siyang sumasagot. Gayon na lamang ang paghahanda.

Sa siwang ng̃ mg̃a bundok sa silang̃an ay masayang dumudung̃aw ang bukang liwayway. Marahang tumatakas ang dilim at panglaw. Ang galak at liwanag naman ang bumabang̃on. Mana’y boong ningning na sumikat ang ilaw ng̃ sangkatauhan, upang batiin marahil ang dalagang sapupo ng̃ tuwa sa araw na yaon.

Ang mg̃a taong naglalakad sa daang Sagat, ay napapatigil sa tapat ng̃ bahay [ 69 ] ni kapitang Andoy. Pawang humahang̃a sa napakakisig na pagkagayak. Mahahalagang enkahe ang naglawit sa itaas ng̃ mg̃a durung̃awan. Sa gitna nito’y malapad na lasong rosas ang pinagbuhol ng̃ bikas paroparo. Sa mg̃a haligi ng̃ kabahayan ay tungkos ng̃ sarisaring bulaklak ang naglawit. Magagarang san pransisko ang halamang nagtanod sa mg̃a pinto.

—Dapat ng̃ang pagubusan ng̃ kaya si Loleng — ang wika ng̃ isang napatigil—sapagka’t siya ay bugtong na anak ni kapitang Andoy.

Ilang sandali pa ang nakaraan, bago sumipot si Beteng. Makisig na makisig ang binata at masayangmasaya na pumanhik.

—Kay aga ng̃ buwisit na ito!—ang nasabi sa sarili ni Loleng ng̃uni’t masayang sumalubong—Tuloy kayo.

—Maligayang bati po—ang bung̃ad na wika ni Beteng at kinamayan ang dalaga.

—Salamat po.

—Magandang araw po mang Andoy—ang paggalang nito sa kapitan.

—Tuloy kayo—ang tugon naman ng̃ tinukoy. [ 70 ]

Nagtuloy ang makisig na binata. At kung gaano ang bikas niya noong masalubong natin sa daan Looban ay lalo at higit ng̃ayon. Ang buhok ay hating hati at ang mukha ay pinahiran ng̃ pulbos. Bagong korbata na naman ang nakabitin sa liig, datapwa’t walang alinlang̃ang buhat sa almasen ng̃ Siyap sa Eskolta. Ang ternong lana ng̃ pusong gumilas, ay siyang nagbabansag ng kabusugan niya sa pananalapi. Ng̃uni’t ang lalong kapunapuna, ay ang malalaking brilyante na nagniningning sa dibdib at mg̃a daliri. «Inubos ang peseta!», ang sabi ng̃a ni Dolores sa sarili. Subali’t lalo siyang namangha noong buksan ang balutang dala, na anya’y:

—Aling Loleng kung kayo man ay nagagalak sa pagsapit ng̃ inyong araw, ay lalo at higit ako. Ang katunayang di magkasya sa puso ko ang tuwa, ay di na matutuhan kung alin sa likha ng̃ tao o likha ng̃ katalagahan ang pipiliin kong ihandog sa inyong mg̃a yapak. Pagyamanin mo po ang nakaya ng̃ inyong lingkod.

Pandidilat ng̃ mata ni kapitang Andoy; [ 71 ] matulin na paglabas ni kapitana Martina; at isang «salamat po» lamang ni Dolores, ang tumugon sa mahabang talumpati ng̃ binata. Samantalang mula sa pinto ay maraming mukha ang nakasung̃aw na sabik makakita ng̃ handog ni Beteng. Yaon ang mg̃a katulong sa paghahanda, at mg̃a kapit-bahay na katapatang loob. Ang matandang kapitana na inip sa matagal na pagkalas ng̃ tali, ay tumulong kay Beteng bago bumulalas:

—Kay ganda nito!

At itinaas ng̃ kanyang kamay, ang isang alpiler na may malaking bató, saka tinitigan ng̃ papikitpikit pa. Ang mg̃a nanonood, maging si kapitang Andoy, ay napipilan. Si Dolores naman ay pinapagpapawis ng̃ pang̃ing̃imi. Nahihiya na di maintindihan. Lalo namang sumisigla si Beteng ng̃ pagtatanghal ng̃ kanyang handog. Sa ibabaw ng̃ mesang marmol ay inihanay na lahat upang hang̃aan ng̃ nagsisiting̃in.

—Kay dami naman!—ang wika ni kapitang Andoy, nang mamalas niya ang mg̃a botelya ng̃ pabang̃o, ang kaha ng̃ pulbos, ang magarang pulbera, ang [ 72 ] salaming pangmesa, ang sutlang pamaypay, at ang isang dosenang panyolitong nagpuputian.

—Inubos na niyong hinakot ang tinda sa Eskolta!—ang bulalas uli ni kapitana Martina, na idinuro sa alampay ni Dolores ang mahalagang alpiler.

—Aba!—ang magkakatulad namang paghang̃a ng̃ ilan. Noon lamang sila nakamalas ng̃ gayong mg̃a alay. At isa isang nagsilabas upang ipagpatuloy ang ginagawa.

Gayon man ang paghang̃a sa mg̃a handog ni Beteng ay lugi rin siya. Oo, lugi siya, sapagka’t bahagya ng̃ bayaran ng̃ ng̃iti ng̃ kanyang iniirog. Ng̃uni’t palibhasa’y dalagang Tagalog, ang yumi, hinhin at kadakilaan ng̃ asal, ay di rin nasusupil ng̃ pagkawalang loob kay Beteng. Si Dolores ay si Dolores din. Siya rin ang dalagang mapanghalina. Ang katotohanan ay ang anyaya niya kay Beteng:

—Tayo po ay magagahan muna.

—Salamat po—ang tugon ng̃ binata.

—Kung di kayo magaagahan dito, ay di ko namang tatanggapin ang mg̃a handog na iyan—ang tampo ng̃ dalaga. [ 73 ]

—Naku naman!—ang ng̃iti ni Beteng.

—Siya ng̃a; tayo na muna magagahan—ang dugtong ni kapitang Andoy.

—Salamat po—ang ulit ng̃ binata.

—Anong salamat? Tayo na—ang salo ng̃ kapitana Martina.

—Nakatapos na po—ang tanggi rin ni Beteng.

—Ay ano kung nakatapos?—ang sambot ni Dolores—Ang agahan natin ay laan sa nakatapos na.

—Busog pa po ako—ang ayaw ng̃ binata.

—Hindi naman handa sa gutom ang agahan dito—ang pagtatanggol ng̃ dalaga.

Natapos ang pakunwari ng̃ binata sa ganap na pagsuko. At ilang sandali pa ay napanood nang humihigop ng̃ sikulate at nagpapahid ng̃ mantikilya sa tinapay.

—Sinapul na mabuti ang handa!—ang wika ng̃ isang batang utusan na sumisilip mula sa kusina—¡Pati agahan ay tinodas na!...

—Hayop! ¡Hayop!—ang parang tugon naman ni kapitana Martina na nakahuli sa sumisilip at nilapirot ang taynga.

—Aray!... ¡aray!...—ang iyak na lamang ng̃ nadakip. [ 74 ]

Salamat sa pagdatal ng̃ ilang panauhin, at binitiwan din ng̃ kapitana ang nahuli. Pumasok at sumalubong ng̃ boong galak. Ang dumating ay dalawang dalaga at isang binata. Tumayo si Dolores sa mesa at pinakapilit na makisalo ang mg̃a bagong panhik. Ilang sandali pa ay anim katao na yaong magkakasalo.

Sarisaring mg̃a biro, sarisaring mg̃a pagpuri ang naghari sa boong pagkakainan. Minsan ay mamayani si kapitang Andoy, at kung minsan ay mamaibabaw si Beteng. Datapwa’t si Dolores ay ng̃iti lamang ang inilalaban. Matagal-tagal din bago sila nagkatapos.

Noon nama’y matindi na ang sikat ng̃ araw. Dating at dating na ang panauhin. Kanina ay mg̃a dalaga. Ng̃ayon ay mg̃a binata. Mamiya’y dalaga na naman. At marahil ay binata ang susunod. Dapat magkagayon: sapagka’t araw ng̃ bulaklak ay bulaklak din ang dapat magdiwang. At kung saan natitipon ang mg̃a bulaklak ay doon nagkakagulo ang mg̃a bubuyog at paroparo.

Halos sikip na ang bahay ni kapitang Andoy. Bawa’t dumatal ay «maligayang bati» ang namumulas sa mg̃a labi. Datapwa’t [ 75 ] si Artemyo, ang binatang giliw ng̃ ipinagdidiwang, ang pusong lalong mapalad, ay di pa sumisipot. Gayon man ay di kapunapuna ang pagkawala nito sapagka’t si Dolores lamang marahil ang di nakalilimot. Ang kapunapuna ay ang di pagsipot pa ng̃ komparsa.

—Kapitang Andoy, wala ba tayong tugtugan?—ang usisa ni Labadre, ang kanina pa’y kantiyaw ng̃ kantiyaw.

—Mayroon—ang tugon ng̃ tinanong—Dalawa ang nang̃ako sa akin.

—Saan po naroon?

—Hindi pa dumarating.

—Ika sampu na po ah?

—Maaga pa.

—Baka lawit ang púsod ng̃ mg̃a nang̃akong iyan!...

—Hindi po naman!—ang pagdaramdam na halo ni Beteng.

—Biro ko po lamang iyon. Patawarin ninyo ako—at tinapos sa halakhak.

Di na sumagot si Beteng at dumung̃aw upang tanawin marahil ang kanyang komparsa. Datapwa’t wala siyang namalas at ni si Simon ay di sumisipot. “¿Bakit kaya?” ang naitanong sa sarili. Siya rin ang sumagot “Maaga pa naman.” At [ 76 ] naupong muli na ipinako ang malas kay Dolores.

—Kay ganda ng̃ lang̃it ko!—ang inipit na sigaw ng̃ kalulwa. At mula sa ulo hanggang paa ay pinanooran niya, ang gumugulo sa kanyang buhay at pagkatao.

Si Dolores, kung talaga mang may katutubong ganda, ay higit at lalo pa noon. Batid niyang siya lamang ang magiging panoorin sa kasayahan, kaya bumikas ng̃ dapat maging bikas. Ang damit na isinoot ay yaong talagang bagay sa kanyang ganda: kulay bughaw.

—Loleng—ang saad ni Labadre—kay dami mong kandidato ay wala na bang nagalay sa iyo ng̃ tutugtog?

—Ayaw ko ng̃a niyan!—ang yamot ng̃ pinagukulan.

—Hindi ba?—ang patigas ni Labadre—may artista ka, may estudyante ka, may pintor ka, may....

—Mayroon ng̃ lahat!—ang patalo ni Dolores.

Tawanan at titigan ang itinugon ng̃ lahat. Siyang pagsipot ng̃ anim na dalagang nagpapang̃agaw sa dilag. Ang gayak ay paraparang ternong bughaw. Yaon ay mg̃a bituin ng̃ “Kami Naman.” [ 77 ] Batian at kamayan ang nangyari. At naupo na naman ang lahat.

—Wala pa hanggang ng̃ayon ang komparsa!—ang kantiyaw na naman ni Labadre, matapos magpausok ng̃ tabako at makapagpaindayog sa kulumpiyó.

—Tanghali na ng̃a — ang dugtong ni kapitang Andoy.

—Sayang ang mg̃a sandaling nakararaan!—ang patuloy pa ni Labadre.

Si Beteng ay parang iniinis. Nabakla tuloy na baka di na ng̃a sumipot ang komparsa. Hindi na mapalagay ang binata. Dudung̃aw; uupo; tatayo; at lalabas na lamang ang gawa.

Ang mg̃a bubuyog ay patuloy sa pakikipagbulung̃an sa mg̃a bulaklak. Ganap na kaligayahan ang inaawit nila. Bawa’t isa’y kinalalarawanan ng̃ galak, tuwa, aliw.

May mg̃a binatang palipatlipat ng̃ upo. At may mg̃a dalagang nagbabanalbanalan. May mg̃a bagong taong bibig at matá lamang ang kumikilos. At may mg̃a dalagang kamay lamang ang pinagagalaw sa pamamaypay. Ano pa’t halohalo na: ang mabait at ang malikot.

Si Dolores man ay masayang masaya [ 78 ] rin. Samantalang si kapitana Martina ay lakad dito, lakad doon. Pumasok, lumabas, ang ginanap na tungkulin.

—Ano bang komparsa iyan?—ang di mapakaling bulas na naman ng̃ bibig ni Labadre— ¿ hanggang ng̃ayon ay wala pa?...

—Antabayanan natin—ang alalay naman ni kapitang Andoy.

—Sus!—ang payamot na ni Labadre—sinasabi ko’t lawit yata ang púsod ng̃ mg̃a nangako....

—Mang Beteng, ¿anong oras po ba darating?—ang usisa na ni kapitang Andoy.

Pinawisan ng̃ malamig ang binata at matagal din bago nakasagot:

—Ang sabi ko po ay ika walo.

—Bakit wala pa hanggang ng̃ayon?—ang lahók ni Labadre.

—Talagang gayon po tayong pilipino: pag sinabing ika walo ay antayin mo sa ika labing dalawa....—ang katwiran ni Beteng.

— Samakatwid ay mamiya pa sila darating—ang pandidilat na ni Labadre.

—Malaking sisté!—ang yamot na ni kapitang Andoy—¡Pati si Artemyo ay nawala na ah!...

Nagbing̃ibing̃ihan si Beteng ng̃uni’t [ 79 ] naglalagablab ang loob. Ang poot niya ay kay Labadre nabubuhos. «¿Sino bang hayop ito?» ang tanong sa sarili. ¡Kay luwag ng̃ kuwelyo! ¡Kay iksi ng̃ amerikana! ¡Tambakan yata ng̃ basura ang bibig sa walang sawang pagng̃ang̃a! Pausok ng̃ pausok ng̃ tabako at bibig na lamang niya ang naririnig. Sulot ng̃ sulot sa kapitang Andoy na parang binubaeng gumigiri. Dapat ng̃ang kainisan ni Beteng. Kung hindi sa kanya, kay Labadre, ay di pa lubhang maiinip ang ama ng̃ kanyang Dolores.

—Kapitang Andoy,—ang pagitna na naman ni Labadre—kung batid ko lamang na walang tugtugan ay ako sana ang nagdala...

—Bakit po? ¿Wala po bang tugtugan?—ang usisa ng̃ ilang kaharap.

—Mayroon—ang tugon ng̃ kapitang Andoy—darating na.

—Sunduin ko yata?—ang putol ni Beteng.

—Huwag na po—ang pakunwari ni Dolores.

Ang sagot na ito ng̃ binibini ay nakapagbawas din ng̃ kaba ng̃ dibdib ni Beteng. Paano’t paano ma’y nakabuhay din [ 80 ] ng̃ kanyang loob. Lubha pa noong pumasok si kapitana Martina na nagsabing:

—Loleng, samantalang wala pa ang mg̃a komparsa, ay ilabas mo ang iyong alpá at aliwin mo ang iyong mg̃a kaibigan.

—Siya ng̃a po.

—Yaon ang magaling.

—Ang inaantay namin.

—Halana.

Gayon ang naging tugunan ng̃ lahat na pawang nagpako ng̃ malas sa dalagang ipinagbubunyi. Sa likod nito ay namaibabaw din si Labadre. Anya’y:

—Ilabas mo’t marami tayong paaawitin dito. Hayan si Nitang, ang tiple sa Mandaluyon, si Berang, ang dang̃al ng̃ Tangke, si Siyon ang buhay ng̃ “Kumilos Tayo,” at....

—Silang lahat na!—ang dugtong ni kapitang Andoy.

—Siya ng̃a po, siya ng̃a po—ang ayon ng̃ mg̃a binata.

—Bah! ¡bah! ¡bah!—ang pagtanggi ng̃ mg̃a dalaga.

Ayaw pa sana si Dolores na ilabas ang kanyang alpá, dahil sa pagkatig sa kanyang mg̃a kabaro, ng̃uni’t napilitan din. [ 81 ] Ilang sandali pa ang lumipas at nagdiwang na ang mg̃a daliri ni Dolores. Mahabang palakpakan ang tumapos.

—Talagang ang dalaga ni kapitang Andoy, ay madadala na sa esposisyon sa Panamá—ang pagpuri ni Labadre.

—Naman!—ang salo ni kapitana Martina at ni Dolores.

—Walang biro: ang mayaman sa ganda at mayaman sa talino, ay talagang pang-esposisyon—ang patuloy ni Labadre—Ng̃uni’t.... ¿wala pa ang mg̃a komparsa?

Si Beteng na naman ang natisod. “¡Kulog na matanda ito!” ang bulong, “¡hindi na napagod ang bibig!” Salamat at nagbago ng̃ salita si Labadre:

—Nitang, tiple ng̃ Mandaluyon, ikaw naman ng̃ayon.

—Si mang Labadre naman—ang patumpik ng̃ pinagukulan.

—Halana; isang kundimang makalaglag matsing—ang pilit ni Labadre—Loleng, tugtugan mo.

Nagpalakpakan ang mg̃a panauhin, ng̃uni’t si Nitang ay ayaw pa rin. Ang dalagang sibol sa lang̃it ng̃ Pilipinas ay talagang gayon. May talino man ay hindi ipinagpaparanya. Bagkus ikinukubli habang [ 82 ] napipita. Lalo na’t pagpuri at paghang̃a ang ipaghahalungkat.

Mana’y isang matining na tinig ang nagpatahimik sa lahat. Umaawit si Nitang at sinasaliwan ni Loleng. Si Labadre ay napatigil din. Sinamantala naman ni Beteng ang pagpanaog upang salubung̃in marahil ang komparsa.

Sa panulukan ng̃ mg̃a daan Sagat at Penyapransiya, ay doon tumanaw si Beteng. Sarisaring guniguni ang lumaro na sa binata noong hindi niya mamalas ang inaantay. ¿Biniro kaya siya ng̃ komparsa? ¿Talaga kayang di na sisipot? ¿Ano ang ginawa ni Simon sa salapi? Ganyang mg̃a tanong ang di niya matugon. Nang̃ang̃awit naman sa pagtanaw sa wala, ang kanyang malas.

Minsan ay magning̃as ang poot kay Labadre. Kung wala ang taong yaon ay di gaanong mapupuná ni kapitang Andoy ang di pagsipot ng̃ komparsa. Ang kapitan ay nawiwiling makipagusap sa mg̃a panauhin. Datapwa’t laging sinusulot ng̃ masalitang matanda. Ito ang nagpapalaki ng̃ sunog. Ang kanyang pagkatao ay nabing̃it tuloy sa pilapil ng̃ kahihiyaan. [ 83 ]

Si Simón naman ang nahagilap ng̃ alaala. ¿Pinagtaksilan kaya siya? Hindi mangyayari. Kagabi lamang ay ika labingisa na ng̃ umalis sa bahay ni Beteng. At sinabi nitong naibigay niya ang salapi at tinanggap naman. ¿Saan naroon? Marahil ay tinitipon ang manunugtog. Walang sala; pagka’t pinainum pa niya ng̃ herés, bago umalis.

Humakbang ng̃ ilan ang binata at idinukot sa bulsa ang kamay. Tumanaw na naman sa malayo, ng̃uni’t wala pa rin. “Mg̃a tao na namang iyon, ¿di kaya inaalala ang kahihiyan ko?” ang tanong na magisa. Tinanggap ang salapi at ¿di sisipot? ¡Malaking pagkukulang sa pagsasama! Datapwa’t ¿ano ang magagawa ni Beteng? Siya’y nagaanyaya lamang. ¿Ang salapi? Yaon ay pabuya lamang. Iba ang upa sa pabuya. Kung upa, kahi’t umulan ay sisipot sa takdang oras. Sapagka’t pabuya, ay daratal kung kailan sipagin. ¡Utang na loob pa!

Inip na inip na ang binata. Pumagitna na naman sa daan at muling tumanaw. Wala pa rin. Si Simon man ay wala rin. ¿Tuluyan na kayang mabibitin ang kaawaawa? Sumisikdo ang loob; sumasasal [ 84 ] ang tibok ng̃ puso; nang̃ang̃apos ang hining̃a. ¡Mahirap na talaga ang mabing̃it sa kahihiyan!

Waring nabuksan ang lang̃it kay Beteng nang marinig niya ang tunog ng̃ bigwela. Walang alinlang̃ang yaon ay kina kapitang Andoy. Halos ay tumakbo ang binata sa galak. Matulin na pumanhik. Lalong sikip na ang bahay na bago ng̃ kapitan. Noon ay nagsasayawan na. Taas ang noo, lantad ang mukha, na dumulog sa harapang yaon. Ng̃uni’t ¡kay laking pagkabigo! Ang tumutugtog pala ay hindi ang komparsang kanyang inaantay, kung hindi ang orkesta ni Artemyo at ni Pastor. Napipi at napamangha ang binata. Lalong ibinaon siya ng̃ kahihiyaan. Malalamig na patak ng̃ pawis ang umaliw sa kanya. Ang mata naman ng̃ mg̃a kaharap ay parang umuuyam sa kaawaawa .

—Naito na pala si mang Beteng!—ang bulalas ni Labadre—¿nahan ang inyong komparsa? ¡Wala! ¡Nilagpasan kayo ni Artemyo!...

Walang naitugon si Beteng kung hindi sarisaring banta. Poot kay Artemyo, sapagka’t napaibabawan na naman siya. [ 85 ] Galit kay Labadre, dahil sa lagi siyang hinihiya at ibinibilad. Ng̃itng̃it kay Simón at sa komparsa, sanhi sa siya’y isinubo sa kahihiyaan. Gayon ma’y nagbakasakali ring daratal. At pinilit ang ng̃iting nagsaad kay kapitang Andoy:

—Nahuli ang komparsa natin.

—Tanghali na ng̃a—ang tugón naman ng̃ pinagukulan.

—Nahan mang Beteng ang inyong komparsa?—ang pagitna na naman ni Labadre—¿mayroon ba o wala?

—Mayroon—ang salo ni kapitana Martina na noon ay abalang abala—Ito namang si Labadre, ¿hindi pa ba kayo nasisiyahan sa orkestang iyan?

—Bah! Iba po ang komparsa ni mang Beteng sa orkesta ni mang Artemyo—ang tugon ni Labadre.

Patuloy naman sa pagtugtog ang orkesta, at patuloy din sa pagikot sa sayaw ang mg̃a bubuyog at bulaklak. Si Loleng naman at si Artemyo ang nagsasarili; kaya lalong naglalagablab ang poot ni Beteng. Paano’y dinadarang ng̃ panibugho. Gayon ma’y nagtatagumpay din ang dakilang asal. Nagkamayan din [ 86 ] ang dalawang binata. Kay Pastor ma’y parang walang ano mang bigat ng̃ loob.

Natapos ang sayawan. Pumutok ang serbesa. Lalong namayani si Labadre. Datapwa’t si Beteng ay parang nauupos na kandila. Lahat ay nakamata sa kanya o kay Artemyo kaya.

—Malaking pagkabigo!—ang pagkakalat na naman ni Labadre—¡Napeste na yata ang komparsa ni mang Beteng!

Halakhakan ang itinugón ng̃ lahat. Ang binatang tinukoy ay maputlang maputla. Isang babai lamang yaong nakasagot:

—Si mang Labadre naman; itinatanghal ninyo ang lalaong dakila sa ating panauhin....

—Lalong dadakila kung sumipot ang komparsa—ang patlang ni Labadre.

—Sisipot din—ang pagtatanggol ni kapitang Andoy.

Walang imik at nakahalukipkip si Artemyo sa piling ni Pastor. Kapwa sila nagpapausok ng̃ tabako.

—Sayang!—ang saad na naman ni Labadre—Mabuti, kapitang Andoy, at nagkaroon kayo ng̃ isang Artemyo, disin ay nabitin tayong lahat.... ¡Sa akin ay si [ 87 ] Artemyo ang lalong dakilang panauhin ng̃ayon!...

—Salamat po—ang salo ng̃ pinuri.

—Ehem,—ang tikim naman ng̃ ilán na ginanti ng̃ kindat ng̃ ibang nakababatid ng̃ lihim.

Dadaluhing̃in na sana ni Beteng ang Labadreng kanina pa’y kinaiinisan na niya, kung hindi dumatal na humahang̃os at may dugo sa damit si Simón.

—Mang Beteng!—ang wika—¡Humawak ka po ng̃ patalim at ibang̃on natin ang iyong kahihiyan! ¡Narito ang umaagaw ng̃ iyong dangal! ¡Ang isa ay napatay ko na!

—Ano ang nangyari? ¡Simón!—ang gulat na tanong ni Beteng.

—Kailang̃ang pumatay ka po ng̃ tao pagka’t ang dang̃al mo ay inaagaw ng̃ iba!

Boong tapang na isinaad na labis na nakatulig sa lahat ng̃ nakikinig. Si Beteng ay lalong naupos. Si Labadre man ay napipilan din. Maging si kapitang Andoy, maging si kapitana Martina, ay napako sa pagkamangha. Ang magandang Dolores ay nangliit sa takot. Sino ma’y [ 88 ] walang nakaimik. Isa isang minalas ni Simon ang panauhin. Hinanap ng̃ kanyang mata ang mg̃a kaaway ng̃ kanyang katoto.

Sa gayong anyo, na lahat ay natitigilan, ay sumipot ang mg̃a alagad, ng̃ pamamayapa, ang kinatawan ng̃ pamahalaan. Tinutok ng̃ rebolber si Simon na:

—Bitiwan mo ang iyong patalim!

Binitiwan naman nito. Pinulot ng̃ isa sa mg̃a tiktik. Kinawit naman sa kamay ng̃ isa si Simon. At magalang silang yumaon. Si Beteng ay sumama naman sa dinakip. At ang aling̃asng̃as ay lalong naghari.

Isa’t isa’y lumapit ng̃ayon kay Artemyo at kay Pastor. Balana’y nag-usisa kung ano ang nangyari. Ng̃uni’t sa lahat ng̃ tanong ay pawang «aywan» ang sagot. At yumaon na rin ang magkaibigan, matapos magpasintabi kay Dolores at sa lahat ng̃ panauhin.

—Baka di na kayo bumalik?—ang huling tanong ni Loleng.

—Babalik; sandali lamang kami—ang tugón ng̃ dalawáng nagmamadali. [ 89 ]

Sarisaring hinagap ng̃ayon ang naghari sa kasayahan. Bulong dito, bulong doon, ang nangyari. Si Labadre nama’y lumikha na ng̃ kung ano anong mg̃a hiwaga na sing̃aw marahil ng̃ alak. [ 90 ]

Hapon na noon ng̃ araw ni Loleng. Ang panauhin nila ay mg̃a katulong na lamang. Ang pagsasaya ay natapos sa di oras, dahil sa sigalot na nangyari.

—Bah!—ang nasabi na lamang ni Artemyo nang siya’y dumating na lahat ay natatahimik. Ang durung̃awan man ng̃ bahay ay nakalapat. Isa mang tao ay wala siyang mamalas. Tunog ng̃ pinggan sa labas ang kanyang napupuna. Nagalang̃anin tuloy na magpatao po. Subali’t noong siya’y tatalikod na lamang ay nakarinig ng̃: [ 91 ]

—Mang Artemyo, tuloy kayo! ¿Ano po ba ang balita?

Ang kapitana Martina pala ang tumawag kaya’t pumanhik ang binata.

—Bakit ng̃ayon lamang kayo?—ang bati naman ni Loleng na buhat sa silid.

—Bakit naman nagkatapos agad?—ang usisa ng̃ binata.

—Nagkasakit sa nerbiyos si Andoy—ang salo ng̃ kapitana—Nariyan sa silid na binabantayan ni doktor Borlong̃an. Malubhang totoo.

—Diyata!—ang taka ni Artemyo.

—Nasindak kay mang Simon—ang patunay ni Dolores—Bakit talagang may sakit sa puso.

— Ang nangyari po’y ganito—ang pagbabalita na ni Artemyo—Nang̃ako rito, o kay kapitang Andoy, si Beteng ng̃ komparsa. Ang komparsa pong yaon ay pinang̃ang̃asiwaan ng̃ isang nagng̃ang̃alang Tomas. Si Beteng, upang matiyak na sisipot dito ang komparsa, ay nagbigay pa ng̃ salapi. Si Simon po naman ang nagdala, sapagka’t ito ang kasama ng̃ Tomas sa hanapbuhay. Nagkasundo di umano sila, at tinanggap daw po ang pinakaupa. Ng̃uni’t kanina raw po ay [ 92 ] antay ng̃ antay si Simon ay walang sumisipot. Hinanap daw po si Tomas at nakita sa bilyar. Inusisa raw po nito kung bakit di tumupad sa salitaan. Sapagka’t si Tomas daw po ay napagtatalo ay di raw hinarap si Simon. Sa gayon ay sumubo na ang poot ng̃ sumundo. Isang kung sino naman ang bumulong daw kay Simon na “talagang hindi sila sasama sa inyo sapagka’t salitaang ibibitin kayo.” Lalong nagdilim daw po ang isip ni Simon. Nagbunot na raw po ng̃ kortapluma at nilabnot ang damit sa dibdib ni Tomas. “¿Sasama ka o hindi?” ang makapangyarihan daw na tanong. “¡Huwag ka ng̃ang buwisit!” ang tugon daw naman ni Tomás, “¡Hayan ang salapi mo!” at inihagis daw po ang pabuya. Sapat na yaon upang si Simon ay gumamit ng̃ patalim. Tinarakan na raw po sa tapat ng̃ puso si Tomas....

—Hesus!—ang pahiyaw ni kapitana Martina.

—Di namatay?—ang saad naman ni Loleng.

—Mangyari pa po! ¿Di ba ninyo narinig ang hagibis ng̃ ambulansiya?—ang tanong pa ni Artemyo. [ 93 ]

—Narinig nga namin at siya tuloy nagtaboy ng̃ maraming panauhin—ang saad ng̃ kapitana.

—Bakit sinabi ni mang Simon kay Beteng na narito ang umaagaw ng̃ kanyáng dang̃al?—ang usisa pa ni Loleng.

—Ipinalagay po marahil nila na si Pastor o ako ang nagsulsol kay Tomas, na huwag sumipot.

—Patawarin ng̃ Diyos!—ang saad ni kapitana Martina, at hinarap si Dolores—ipaghanda mo sila ng̃ mirindal.

—Huwag na po. Marami pong salamat—ang maagap na pagayaw ni Artemyo.

—Hindi manyayari; kakain at kakain kayo—ang pasya ng̃ kapitana.

Si Dolores nama’y yumaon na upang ipaghanda ang irog. Ilang sandali lamang ay magiliw na nagsabing:

—Tayo na.

—Huwag na po—ang pasalamat ng̃ binata.

—Hala na—ang yaya naman ng̃ kapitana.

Sa kapipilit ay tumayo rin si Artemyo. Silang tatlo ay nagharap sa lamesa. Sumungkit si Dolores ng̃ mantikilya at ipinahid sa tinapay ng̃ binata. Nilagyan naman ng̃ kapitana Martina ng̃ keso ang [ 94 ] pinggan nito. Ng̃uni’t noong isusubo na lamang ni Artemyo ang biskuwit na isinahok sa mainit na sikulate ay nabigla sila sa tawag na:

—Kapitana! ¡Kapitana! ¡Dolores! ¡Dolores! ¡Madali kayo at mamamatay na ang kapitan!...

Madaling gumibik ang tatlo. Unahang pumasok sa silid ng̃ kapitan. Isang higit na lamang ng̃ balikat ang kanilang namalas, at:

—Patay na!—ang saad ng̃ doktor.

Malakas na hagulhol ng̃ magali ang nagbalita sa boong kabahayan, ng̃ masaklap na pagyaon ni kapitang Andoy. Dumagsa sa silid ang tao mula sa labas. Madlang kapitbahay ay nagsidalo rin.

Samantalang nagsisitang̃is halos ang lahat, si Artemyo ay pagal na pagal namang inaaliw ang kanyang pinopoon. Sa pagkahandusay sa isang upuan ni Loleng, ay boong giliw niyang pinapaypayan. Pinipisilpisil ang mg̃a daliri at hinahaplos ang mukha. Walang malay naman ang dinaklot ng̃ pighati.

Isang sandali pa ang lumipas at tinanghal nang bangkay, ang kanikanina lamang ay tinawag na kapitang Andoy. [ 95 ]

Sa isáng silid ay nagkulóng na naglapat ng̃ pinto ang magali. Mula roon ay umaling̃awng̃aw ang malumbay na pagtang̃is nila sa dagok ng̃ palad.

¡Kay saklap na naging kaarawan ni Loleng! ¡Nagsimula sa galak at natapos sa mapait na pagluha! ¡Sawing palad na pagkakataon! [ 96 ]

Gabing maligaya. Ang buwan noon ay parang nabibitin sa lang̃it. Nagpapalalo ng̃ kanyang yaman. Sa daan Sagat naman noon, ay magulong maguló ang mg̃a bata. May tubigan, may taguan, at kung ano-ano pang laro ang ginaganap. Nakikipaglamay sila sa liwanag na kaayaaya. Noon ang ika pitong gabi ng̃ dasal na patungkol kay kapitang Andoy. Kaya’t kung sino-sinong manang at manong ang nagsisidatal. At lalong marami ang dalaga at binatang mg̃a kaibigan ni Dolores.

Ang masamyong halimuyak ng̃ mg̃a dama-de-notse , sa halamanan ni Loleng, [ 97 ] ay sumusuob noon, at bumabati sa mg̃a alindog na panauhing patung̃o sa dasal. Ang mg̃a panggabing paroparo, o mga pusong palaboy ng̃ pagibig, ay naglisaw naman sa daan at inaabang̃an ang kanikanilang bulaklak. ¡Sayang ng̃a naman ang pagkakataon!

Mula naman sa lang̃it ay nagkislapkislap ang mg̃a hiyas ng̃ kalawakan. Mg̃a bituing waring nagsasaad na sinusubukan namin kayo . Hang̃in lamang marahil ang nakababatid ng̃ kanilang isinasaloob.

Mana’y tatlong lalaki ang sa daang Erran ay waring nagaaliw na naglalakad. Sila ay si Artemyo, si Pastor at si Labadre. Makikipagdasal ding gaya ng̃ mg̃a sinundang gabi.

—Hiyanghiya siya noon—ang saad ni Labadre—wala pa kayo ay talagang iniinis ko na.

—Bakit naman?—ang salo ni Artemyo—baka tuloy isinaloob na tayo ay magkakasapakat.

—Maano yaon?—ang sabad ni Pastor.

—Hindi—ang matwid ni Labadre—Batid naman ng̃ lahat na tayo ay di pa magkakakilala noon. [ 98 ]

—Kung sakali man ay sa pang̃alan lamang—ang lagot ni Pastor.

Lumiko sila sa daang San Tiyago.

— Magtapatan ng̃a tayo—ang hamon ni Labadre—¿ano ang ikinagalit ninyo kay Beteng?

—Galit kay Beteng!—ang pagtataka ni Artemyo—Ni sa guniguni ay wala akong galit sa kanya. Pilitin ko man yata ang mapoot ay di mangyayari.

—Sus!—ang di paniniwala ni Labadre.

—Talagang totoo kaibigan.

—Ako ang magtatapat—ang agaw ni Pastor—¿Bakit ba ako magbubulaan?

—Hala ng̃a—ang sambot ni Labadre.

—Ang masama ay dapat bungkalin—ang patuloy ni Pastor—Ang magtakip sa isang kasamaan ay ginagawa lamang ng̃ mg̃a taksil.

—Siyang totoo—ang ayon ni Labadre.

—Sapagka’t kami ay hindi taksil ay sasabihin ko ang katotohanan—ang dugtong pa ni Pastor—makasama o makabuti man sa amin.

—Iyan ang lalaki!—ang pagpuri ni Labadre.

—Hatulan mo:—ang simula na ni Pastor.—Si Beteng ay dinaig nito sa pang̃ing̃ibig [ 99 ] kay Loleng. Dahil doon ay sarisaring paninirá ang kanilang inasal. At pati ako ay binantang sapakatin. Ng̃uni’t di pumayag ang puso ko. Nabigo ang kanilang amuki. Sila ni Simón ang nagkasundong mabuti. Ako naman, palibhasa’y di maamin ng̃ aking sarili ang pagagaw ng̃ dang̃al nito, ay siya ko namang inagapayanan. Hanggang sa loob ng̃ Samahang «Kumilos Tayo» ay nagpanagupa kaming mabuti. ¿Doon ba naman ay sukat alisan ng̃ tungkol at itiwalag ito?...

—Hindi lamang yaon—ang putol ni Artemyo—inilathala pa sa mg̃a pahayagan na ako raw ay magdaraya, magnanakaw, at....

—Si Beteng ba o si Simón ang naglathala?—ang tanong ni Labadre.

—Si Beteng; nakalagda pa eh—ang patuloy ni Pastor—Ang nasapit ay nabagsak ang Samahan. Paano’y maraming nagsitiwalag at dinamdam ang nangyari. ¿Biro ba ninyong kahihiyan, yaon?

—Siya ng̃a—ang ayon ni Labadre.

—Mula na noon—ang dugtong ni Pastor—ay inabatan ko na siya. Inabatan [ 100 ] ko, ako lamang, sapagka’t ito ay ayaw makipatol.

—Bakit makikipatol ay napapabuti na siya?—ang biro ni Labadre.

—Hindi naman—ang ng̃iti ni Artemyo.

—Nang mabalitaan ko ang araw ni Loleng—ang giit din ni Pastor—ay nilakad ko ang komparsa niyang inanyayahan upang huwag sumipot. Sa mabuting salita ay di lamang pumayag na sila ay di sisipot, kung hindi nang̃ako pang sa amin sasama. Datapwa’t inakala kong pang̃it ang gayon. Kaya pinaurong ko ang kanilang pagparoon, at humanap na ako ng̃ orkesta....

—Ah! ¡Labis ang pagkaganti ninyo!—ang hatol ni Labadre—¡Malakas na sampal ang inyong ginawa! ¡Ng̃uni’t ... patas na kayo!

—Nakalalamang pa kami—ang habol ni Pastor.

—Mangyari pa! sa inyo tumining ang pagpuri ng̃ lahat—ang ayon ni Labadre.

Noon ay na sa tapat na sila ng̃ tahanan ni Beteng. Madilim ang bahay at wala ni kalatis mang marinig. Tahimik namang lumagpas ang tatlo. At lumiko sila sa daang Sagat. [ 101 ]

—Kumusta naman kayo ni Loleng?—ang usisa na naman ni Labadre—Banta ko’y nakasapit na kayo sa lupang pang̃ako....

—Malayong malayo—ang tugon ni Artemyo.

—Ang turo ko sa kanya—ang dugtong ni Pastor—ay pagkaraan ng̃ dasal sa nasirang kapitan ay umaklás na sila....

—Bakit pa aaklas?—ang tanong ni Labadre—Magpamanhikan na lamang at ako....

Hindi natapos ang pananalita ni Labadre, at sunodsunod na, bumulagta ang tatlong magkakasama. Isang lalaki ang nanampalasan. Saksak dito, tarak doon ang ginawa. Nang̃akatimbuwang na’y di pa tinirahan ng̃ búhay. Sa isang sandali, ito ay naganap. Bago napakilala yaong mamamatay:

—Ako’y si Beteng! ¡Si Silbestre Santos! ¡Ang lalaking isinubo ninyo sa kahihiyan! ¡Wala akong ginawa kun di maning̃il! ¡Ako na rin ang hahanap ng̃ katarung̃an!...

Inihagis ang hawak na balaraw. Yumaon ang lalaking naghiganti. Nilisan sa liwanag ng̃ buwan ang tatlong bangkay. [ 102 ] Ang ulo ni Artemyo ay napatong sa dibdib ni Labadre. Si Pastor naman ay nakabulagtá sa may dalawang dipang layo. Ang dugo ng̃ mg̃a sawi ay parang idinilig sa pook ng̃ sakuna.

—Tatlong bangkay!

—Inutás si Artemyo!

—Sino ang pumatay!

—Pinatay si Labadre!

—Hinarang!

—Tinapos si Pastor!

Ganyang mg̃a aling̃awng̃aw ang sa ilang saglit lamang ay gumuló na sa bayan ng̃ Pako. Ang tao sa mg̃a sine, ay unahan ng̃ paglabas. Maging mg̃a pulis ay gulonggulong. ¿Ang dasal pa kaya kina kapitana Martina ang hindi naligalig? Naligalig din. Naligalig ng̃ gayon na lamang. Takbuhan sila sa pagpanaog.

—Ay!—ang buntong hining̃a ni Loleng, nang mamalas niya ang bangkay ng̃ kanyang giliw at nagunahan nang pumulas ang luha....

Ang kahihiyan ay sinupil ng̃ pagibig. At ang lakas nito ay namayani na naman noon. Niyakap ni Dolores ang bangkay ni Artemyo. Inihiga sa kanyang [ 103 ] kandung̃an. Luha naman ang itinulong ni kapitana Martina. At lahat ay nagtaglay ng̃ habag sa busabos ng̃ pagibig; kay Loleng na nagtanghal ng̃ di karaniwan sa mata ng̃ madla. Mabilís na umaagos ang kanyáng luha, na nagbabansag ng̃ matayog na kadakilaan ng̃ kanyang puso, at magtatanghal ng̃ taimtim na pagdaramdam ng̃ kanyáng kalulwa. [ 104 ]

Waring mg̃a salarín na hinahakot ang mg̃a manglilimbag sa limbagan ng̃ Pamahalaan, at dinadala noon sa pagamutan ng̃ San Lásaro. Dahil sa pagkamatay ng̃ isang kasama, sa sakit na dipterya , ay muntik ng̃ ikulong ang lahat ng̃ kawani sa boong limbagan. Kuwarentenas diumano ang kailang̃an, sapagka’t mapang̃anib na sakit ang dipterya . Ang mikrobyo raw noon ay totoong mabisang makahawa. Ganyan ang pasya ng̃ matatalinong doktor sa Kagawaran ng̃ Karunung̃an. At naganap ang pasya, baga man kay daming anak ng̃ dalita ang napinsalaan. [ 105 ]

Lungkot, pighati, hinagpis, pamamanglaw, iyan ang lumalaro sa mg̃a kaawaawa na ikinulong sa isang kamalig na ni lamok ay di makapasok. May tumatang̃is at may tumatawa. Datapwa’t ... ¿ano pa? Pagtang̃is na inililihim at pagtawang pilit lamang. Ang iba’y malungkot na inaalaala ang asawa. Ang iba’y iniluluha ang mg̃a anak. At ang iba nama’y mapanglaw na ginugunita ang kanilang pinopoon sa buhay, ang lang̃it ng̃ kanilang pagibig. Kung minsan sa hinagpis na ¡ay! ay buntong hining̃ang ¡ay! din ang tugon....

At ¿bakit di sila mamamanglaw? Tunay; sila’y malalakas pa kay sa humakot sa kanila. Paano’y wala namang sakít. Subali’t ang pagkawalay sa mg̃a pinakamamahal sa buhay, ang masabing sila ay may mikrobyo ng̃ dipterya , ay labis nang makapanglumó ng̃ puso. Isa lamang dito ay sapat nang sumupil sa kanilang lakas.

Noón ay isang hapong mapanglaw.

Salamat sa pagdalaw ng̃ ilang mg̃a kasama at kamaganak, ay nababawasan ang kanilang lungkot.

Salamat din naman sa mg̃a alaala ng̃ [ 106 ] “Kami Naman”, na paano’t paano ma’y ikinaaaliw nila. Ang masasarap na biskuwit, welga, at sigarilyo, na abuloy ng̃ Samahang yaon sa Pako, ay nakatutugon din kahi’t bahagya sa kanilang hapis. Paano’y tanda yaon ng̃ pagmamahal; pagmamahal na ibinuyo ng̃ pagibig; at pagibig na likha ng̃ banal na pagkakapatiran.

—Ano ang naisipan ng̃ “Kami Naman” at nagpadala rito ng̃ abuloy?—ang tanong ng̃ isa.

—Wala. Tumupad lamang sila sa kanilang tungkulin. Dumamay sa kapatid—ang paliwanag ng̃ nakasalamin.

—Tayo ba’y kapatid nila? ¿Hindi naman tayo kasapi?—ang patlang ng̃ iba.

—Oo. Kapatid nila tayo; kasapi man at hindi sa kanilang Samahan. Sapagka’t ang mahihirap ay magkakapatid na lahat. Kung paanong ang mahirap ay walang bayan, ay gayon din na walang lipi. Bayan niya ang Sangsinukob at lipi niya ang Sangkatauhan....

—Tama!

—Mabuhay!

—Katwiran!

Ganyan ang itinugon ng̃ ilan at tinapos sa palakpak na pagpuri ng̃ lahat. [ 107 ]

—¡Mg̃a kapatid!—ang malakas na hiyaw na kanilang narinig.

Natahimik ang lahat. Sila’y nagsidulog sa durung̃awan. At mula roo’y napanood nila kung sino ang sumigaw. Isang baliw sa kulung̃an ng̃ mg̃a sawing palad. Na sa bahay na katapat ng̃ kanilang kinapipiitan. Mula sa durung̃awan noon ay isang talumpati ang binigkas sa kanila:

—Mg̃a kapatid: Itigil ninyo ang pagawit ng̃ galak. Ang dapat magalak ay ang nasisiyahan sa buhay. Samantalang tayo ay naghihikahos: gipít sa lahat ng̃ kailang̃an; dahop sa salapi; uhaw sa paglaya; ay pawang pighati ang ating dalitin... Sapagka’t, sapagka’t, sapagka’t siyang bagay sa ating kalagayan....

—Katwiran!—ang bulung̃an ng̃ mg̃a nakikinig.

—Makinig tayo!—ang saway ng̃ ilan.

—Sa buhay na ito ng̃ mg̃a pang̃arap—patuloy ng̃ nagtatalumpati—ay talagang pawang katiwalian ang malimit mapanood. Ang mahirap ay nasisiyahan sa kanyang kahirapan, ng̃uni’t ang mayaman ay di nabubusog sa kanyang kayamanan. Gayong ang dapat mangyari ay [ 108 ] masiyahan ang masalapi sa kanyang kasaganaan, at dumaing ang dukha sa kanyang kadahupan. Subuking iwasto ang lakad ng̃ buhay: tumahimik ang mayroon; magsigasig ang wala: at ang puso ng̃ maralita ay hindi na tatang̃is....

—Totoo—ang turing ng̃ ilang nakikinig.

—Makamahirap pa!—ang paghang̃a ng̃ iba.

—Bayan ko—ang hiyaw na naman ng̃ baliw—¿Kailan pa mapapanatag ang iyong kapalaran? ¿Habang panahon na ba ang iyong pagtitiis? ¿Talaga bang isinumpa ka sa kaapihan? ¿Bakit di ka kumilos? ¿Ano ang kabuluhan ng̃ iyong lakas? ¡Walang kalayaang inililimos! ¡Ang ipinamimigay ay ang kalabisan ng̃ nagbibigay! Ano pa’t ang layang inaantay mo, ay ¡ang labi ng̃ pang̃inoon! Datapwa’t alalahanin mong may mg̃a labi, na ni hayop ay tumatanggi.... At ang bayang labi ng̃ kapwa bayan, ay mahina. ¡Walang kasing hina! Marupok. ¡Walang kasing dupok! ¡Parang salamin lamang! ¡Sayang ang iyong matatalino! ¡Sayang ang iyong matatapang! ¡Masdan mo’t isa isang nagsisitulog sa libing̃an! ¿Bakit di mo samantalahin ang kanilang lakas? Kung ang [ 109 ] tao ay sumipot upang makipagagawan sa buhay, ang bayan ay nilikha upang makipaglaban sa karapatan....

—Iyan ang ulol na nagsasabi ng̃ katotohanan!—ang pagtataka ng̃ mg̃a nakikinig.

—Sino kaya iyan?—ang tanong ng̃ iba.

Ang baliw naman ay lalong gumilas sa paglalahad ng̃ mg̃a nangyayari. Kumuha ng̃ pisi at sa dulo’y itinali ang kanyang panyolitong puti. Inilawit sa rehas. Binayaang iniwagayway ng̃ hang̃in. At malakas na sinabing:

—Hayan ang watawat ng̃ pagsuko! ¡Hayan ang sagisag ng̃ pananahimik! Batiin ninyo at igalang. Mahalin ninyo at ibigin. Kung iyan ang ating ilaladlad sa gitna ng̃ digmaan ay unahan tayo ng̃ paghawak. Datapwa’t kung pula, tanda ng̃ paglaban, ay nagtuturuan tayo. ¡Magdarayang tapang!...

Sandaling natigilan. Bago nagpatuloy:

—Bandila ng̃ kapayapaan! Ang kapangyarihan mo ay nagdidiwang sa ibabaw ng̃ maliit at api. Nagdidiwang, sapagka’t nasisiyahan sila sa kanilang kaliitan at kaapihan. Datapwa’t sa malalakas at manglulupig, ang kapangyarihan [ 110 ] mo’y hindi makapamayani. Hindi makapamayani, sapagka’t di pa sila nabubusog sa kanilang tayog at kadakilaan. Dapat lumaganap sa lahat ang iyong lakas. ¡Masupil mo nawa ang sangkatauhan!...

Noon ay papaalis na ang mg̃a dalaw. Nang mapuna ng̃ baliw ang pagyaon ng̃ ilang dalaga, ay maliksing hinigit ang kanyang watawat. Nagpugay sa mg̃a paalis, na anya’y:

—Paalam mg̃a dalaga ng̃ lahi, masamyong bulaklak ng̃ bayan. Dahil sa inyong dilag ang libo mang buhay ay ipasasawi. Si Plorante’y naging Plorante dahil kay Laura; si Ibarra’y naging Ibarra dahil kay Marya Klara; ako naman ay magiging ako dahil sa kagandahan ninyo. Paalam mg̃a pang̃arap ng̃ aking puso. Taglayin ninyo ang alaala ng̃ inyong sawing lingkod....

—Malambing̃in pa—ang saad ng̃ isang nakikinig.

—Parang hindi ulol—ang pasya ng̃ iba.

—Siya ng̃a—ang ayon ng̃ ilan.

Nagpatuloy naman ang baliw; ng̃uni’t iba na ang uri ng̃ isinasaad. Ang tinig man ay tinig panambitan na: [ 111 ]

—Loleng ng̃ buhay ko! ¡Dolores ng̃ aking kaluluwa! Halika’t pawiin mo ang lungkot ng̃ iyong alipin. Dahil sa kagandahan mo, tampok ng̃ pagibig, ako ay naging mamamatay. ¡Limang buhay ang inutang ko!...

At naghinagpis ng̃:

—Ay, kapalaran! ¡Napakadilim ng̃ gabi na aking nilalamay! ¡Nakamatay ako sa di kinukusa! ¡Kaibigang Artemyo, katotong Pastor, kasamang Labadre, mg̃a kulang palad na naparamay sa aking kasawian!... ¡Simón! ¡Simón! ¡Simón! ¡Huwag kang mahapis diyan sa bilibid! ¡Ang pagdurusa mo’y tanda ng̃ iyong pagkamatapat na katulong! ¡Sa gaya mo, buhay man ay maipagkakatiwala!... ¡Ang kayamanan ko’y manahin mong lahat!... At magdiwang ka ng̃ boong galak....

Nilagot ang salita sa halakhak. Nagpatuloy pa rin:

—Ako si Beteng! ¡Si Silbestre Santos! ¡Limang buhay ang aking inutang! ¡Apat ang inutas ko ng̃ patalim at isa ang namatay sa takot sa aking ginawa! ¡Kay Tomás ay ako ang pumatay! ¡Hindi si Simon! ¡Palayain ninyo siya! Si Simón ay kinasangkapan ko lamang sa pagpatay. [ 112 ] ¡Si Tomás ang unang tinampalasan ng̃ marahas kong loób! ¡Kay Artemyo, kay Pastor, kay Labadre, ay ako rin ang pumatay! ¡Si kapitang Andoy man ay namatay sa pagkasindak sa sakuna! ¡Ano pa’t dahil din sa akin! ¡Oo; inaamin kong limang buhay ang aking utang, kaya’t ako na rin ang humanap ng̃ katarung̃an!...

At tinapos ang talumpati sa:

—¡Pagibig! ¡Pagibig! ¡ Itang̃is mo ang mg̃a sinawi ng̃ iyong lakas at kapangyarihan!.... ¡Dalaga! ¡Dalaga! ¡Alalahanin mo ang mg̃a nalugmok dahil sa iyong kagandahan!... [ 113 ]

Tumatakas na noon ang tuwa at marahang humahalili ang lungkot. Ang ilaw ng̃ sangdaigdig ay sumisibsib na noon sa kalunuran. Iba’t ibang bikas at kulay ng̃ ulap ang napapanood sa kaitaasan. Samantalang sa lupa ang tinig ng̃ panglaw ay namamayani na. Datapwa’t lumalo pa sa looban nila Dolores, doon sa halamanang kinakitaang natin sa kanya noong siya’y nagaaliw at nagpapalipas ng̃ isang mapanglaw na hapon. Oo; doon ay lumalo pa ang lungkot; paano’y naroon si Dolores at dinidilig ng̃ patak ng̃ luha ang kanyang alagang mg̃a tanim. [ 114 ]

—Ay!—ang buntong hining̃a—¡Kay saklap ng̃ buhay!...

Tinutop ng̃ dalawang palad ang kanyang mukha bago nagpatuloy:

—Halos kahapon lamang ay kasalo at kaulayaw ko ang aking Ama, ng̃ayon ay na sa lang̃it na.... ¡Kay pait gunigunihin!

Tinapos sa isang masaklap at malalim na ¡ay! ... Ang perlas na luha ay naguunahang bumalong sa mg̃a malas ng̃ kaawaawa at sa di kinukusa ay napatanaw sa kaitaasan.

—Lang̃it, oh, natung̃ong lang̃it.... Kung turan ng̃ mg̃a makata, ikaw ay maawain. Kung sabihin ng̃ mg̃a maralita, ikaw ay mapagkandili. Ng̃uni’t ang katotohanan ay inagaw mo ang boo kong kalwalhatian. Wala kang inalabi sa akin kung hindi isang pusong nalulunod sa hapis at isang pagibig na nabibilibid ng̃ mg̃a himutok. Sa ganap na pang̃ung̃ulila ay tinatawanan mo ako, ng̃ayon....

At tumung̃o, tung̃ongtung̃o, na sa masidhing pananaig ng̃ lungkot ay napasandig sa puno ng̃ kamuning. Noon ay may isang ibong nagparinig sa kanya ng̃ lalong mapapanglaw na dalit. Sa puso ni Dolores ay lalong nagugat ang lumbay. [ 115 ] Paano’y nagunita niya ang mg̃a awit ni Artemyo, si Artemyong artista, ang kanyang kapapanaw na giliw.

Lumakad ang ulilang kalulwa at dumulog sa kanyang mg̃a sampagitang noon ay naghahandog ng̃ kawiliwiling bang̃o. Isa isang hinagkan ng̃ nalulungkot na dalaga.

—Kayo, kayong mg̃a sumaksi sa lihim ng̃ buhay, kayong naging aliwan ng̃ aking giliw, halana, halana, aliwin ninyo ang ulila sa lahat ng̃ kaligayahan.... At tayo’y magsalong magalaala sa kanya....

Marahang pinuti ang mapapalad na bulaklak. Sa lumang luklukan ay malungkot na naupo ang dalaga. Dito naglaro sa kanyang isipan ang lalong maligayang dahon ng̃ kasaysayan ng̃ kanyang buhay sa pagka binibini. Hinalungkat ng̃ kanyang alaala ang hapong pagtatalik niya sa galak. Noon ay araw ng̃ Huwebes. Siya at si Artemyo ay kapwa pinalaya ng̃ palad. Ang kanyang ali ay nakatulog yata sa pangginge. Doon ng̃a, sa halamanang yaon, at sa luklukan ding yaon, sila ni Artemyo ay lihim na sumumpa, sa harap ng̃ kanilang dang̃al at sa ng̃alan ng̃ kanilang pagkatao. Ang [ 116 ] mg̃a puso nila ay kapwa ipinasulat na maging busabos at ipinakilalang pang̃inoon din naman. Ano pa’t noon niya binitiwan ang «oo» ng̃ kanyang pagibig. At noon din siya pinang̃akuan ni Artemyo ng̃ lalong matamis na pagmamahal. Sa ikapagtitibay nito, ay isinanla sa kanya ang isang singsing na hanggang ng̃ayon ay nagniningning pa sa kanyang mg̃a daliri.

—Singsing ng̃ giliw ko! ¡Kaputol na ginto at batong nagniningning! ¡Hiyas, na tang̃ing pamana sa akin, ng̃ aking pang̃inoon at buhay! ¡Lalong nadudurog ang puso ko, kung mapanood ka ng̃ aking malas! ¡Ang nakaraan ay ipinatatanaw mo at ibinabalik mo ako sa aking kahapon! ¡Sa lang̃it ka na tutubusin ng̃ nagsanla sa iyo!...

Tanda ng̃ pagkalunos sa hiyas ng̃ kanyang kasi, ay magiliw na hinagkan ito. Kaya itinirik ang mata sa kalawakan at waring hibang na kinausap ang bumihag sa kanyang puso:

—Artemyo, bayaan mong alalahanin ka ng̃ nagmamahal sa iyo....

Noon ay nagsipotsipot na sa kaitaasan ang mg̃a hiyas ng̃ gabi, ang mg̃a brilyante [ 117 ] ng̃ malapad na lambong ng̃ dilim. At sa gitna ng̃ gayong kalungkutan, sa pamamayani ng̃ aling̃awng̃aw, ay mg̃a piping hibik na ¡ay! ang waring nahihiging̃an. Yaon ang hinagpis ng̃ pusong sapupo ng̃ sakit, ni Dolores na di na mabata ang pait na ipinalalasap sa kanya ng̃ palad....

Kinabukasan, sa libing̃an sa Singgalong, ay dalawang babai ang pumasok. Pusong busabos ng̃ pighati, kalulwang alipin ng̃ hapis, ang kanilang dala. Kapwa luksangluksa, nagbabansag ng̃ sakit na nilalasap ng̃ buhay. Marahang nagsisilakad at nakatung̃ong tulad sa mg̃a banal. Sila ay si Dolores at si kapitana Martina.

Si Dolores? Oo. ¡Si Dolores! Si Dolores Balderrama; ang tala sa daang Sagat sa Pako, dalagang nakabighani sa maraming pusong palaboy ng̃ pagibig. Ng̃uni’t hindi na siya si Dolores na larawan ng̃ ganda; hindi na siya ang bituing kalaro ng̃ kaligayahan. Siya ng̃ayon ay si Dolores na nagpipighati; ang dalagang yapus ng̃ matinding biro ng̃ kapalaran.

Si kapitana Martina ang kasama? Oo. ¡Ang kapitana Martina! Ang mahal na asawa ng̃ nasirang kapitang Andoy. Datapwa’t hindi na siya ang kapitanang [ 118 ] mapagsiste: matandang sa lagi na’y masaya. Siya ng̃ayon ay babaing sapupo ng̃ lungkot, matandang ulila sa galak.

Oh, panahon, kay dali mong magbago ng̃ anyo!

Noon ay hapong napakalungkot. Sa libing̃an ay ganap na nagdidiwang ang pananahimik. Pamamanglaw lamang ang doo’y nakapangyayari. Ang mg̃a krus na tanda ng̃ patay ang tang̃ing tanod ng̃ mg̃a nagpapahing̃alay. May mang̃ilang ibong nagsisihuni, ng̃uni’t ¿ano pa? huning nakapagdadagdag ng̃ lungkot sa mg̃a ulila ng̃ pinakamamahal.

Lumapit sila sa libing ni kapitang Andoy. Inilagak ang ilang bulaklak ng̃ biyoleta, na dinilig muna ng̃ luha. Doon ay naiwang tumatang̃is si kapitana Martina na pinagyayaman ang libing ng̃ bunying kapitan.

Si Dolores ay doon naman lumuhod sa harap ng̃ krus ni Artemyo. Ang bulaklak na dala bago inilagak ay hinagkan muna. Nauna pang pumatak ang mg̃a luha ng̃ kaawaawa.

Kay lungkot na panoorin!

—Artemyo!—ang wika—¡Bayaan mong sa iyong pananahimik ay paminsanminsang [ 119 ] alalahanin ka, ng̃ pusong di nakalilimot! ¡Naging sawi ka man sa iyong palad, ay dakila ka naman sa alaala ng̃ iyong iniwan! ¡Diyan na! ¡Diyan na sa bayang payapa awitin natin ang tamis ng̃ pagibig!... ¡Ang kapalaran ay di matutulan!...

At sa pisng̃i ng̃ dalaga ay marahang umaagos ang mg̃a patak ng̃ luha; mg̃a luhang pangalaala...

¡Kay tamis ng̃ kamatayan kung gayon ang pagmamahal ng̃ mauulila!...

WAKAS

[ 121 ]