The Project Gutenberg eBook of Pericla Navarchi Magonis; sive, Expeditio Phoenicia Annis Ante Christum Mille
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

Title: Pericla Navarchi Magonis; sive, Expeditio Phoenicia Annis Ante Christum Mille

Author: David-Léon Cahun

Translator: Arcadius Avellanus

Release date: April 11, 2015 [eBook #48681]
                Most recently updated: September 22, 2022

Language: Latin

Credits: Carolus Raeticus and revised by Aurēliānus Agricola


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK PERICLA NAVARCHI MAGONIS; SIVE, EXPEDITIO PHOENICIA ANNIS ANTE CHRISTUM MILLE ***

Mount Hope Classics
Vol. I
Pericla Navarchi Magonis
Sive expeditio phœnicia annis ante Christum mille

Opus Francice scripsit Leo Cahun,
in Anglicum vertit Helena E. Frewer,
Latine interpretatus est Arcadius Avellanus

    Gaudent ibi vertice raso
    Garrula securi narrare pericula nautæ.

IUV. 12, 82.

PROSTAT

Neo Eboraci,
Sub Nro 37°, Via Wall

New York City
37 Wall Street

Copyright By
E. Parmalee Prentice
1914

Latin Press Printing Co., 336 West Girard Ave., Philadelphia, Pa.
Introduction.

The easiest way to learn a language is by its use and in this respect
Latin is like other languages,—it should be studied with use, and
used with study. In teaching Latin, however, schools follow no such
simple methods. Latin is taught with hardly any effort at its use and
in most cases with no effort to add to the classical text any reading
in Latin which would attract the interest of the young and which they
could take up out of class for its own sake. The student begins by
committing to memory the many forms and rules of an inflected
language—no small task to undertake at the age of twelve or thirteen
years,—and through this laborious drudgery is introduced to a small
amount of text selected from Cæsar, Nepos, Sallust, Cicero and
Virgil—excellent texts for the class-room, but not likely to be read
at home for pleasure, except by those children, if such there be, who
find entertainment out of school in reading Webster, Burke and
Milton.

For children who like fairy stories and romance, who like to read of
sea-fights and adventure, this account of “The Adventures of Captain
Mago” has been translated into excellent Latin by Dr. Arcadius
Avellanus, and my advice to those who take the book up, is—don't turn
the reading into work. The Latin is not very difficult. Some of the
descriptions may not be easy, but descriptions can be passed over and
the action is not hard to follow. After reading a few pages in this
manner you will be surprised to find that the book can be read for
the sake of the story; go a little further and forms and rules which
were hard to learn from the grammar will have concrete meaning and a
familiar air. Long before the end you will like Latin and will begin
to find class-room work much easier.

This book is one of several stories which Dr. Avellanus has
translated into Latin and which in their manuscript form have
together been called the Mount Hope Classics. One of the short
stories in this series, Mr. Ruskin's “King of the Golden River” was
recently published in pamphlet form under the title “Rex Aurei Rivi”
and met with such demand that the small edition was soon exhausted.
The present volume which is the first book to be published from the
Mount Hope Classics is printed primarily for my own children, but a
somewhat larger edition has been published than was ventured when Rex
Aurei Rivi was printed, and while this edition holds out copies may
be purchased at the address given below.

37 Wall Street, New York City

E. Parmalee Prentice

Præfatio auctoris.

Paginæ hicce secuturæ nihil sibi novi, nihil eruditæ disquisitionis,
vindicant. Solum earum atque unicum propositum est, imaginem
priscorum temporum, ut mundus mille ante Christianum ævum annis
exstiterat, adumbrare, popularique, præsertim pro iuventute, sermone
summam exhibere notitiarum, rerumque multifariarum, quæ nobis in
libris passim obviam fiunt, qui libri, partim propter caritatem
pretii, partim propter rationem abstrusam ac doctam narrationis,
plerisque haud patent.

Verendum mihi erat, ne si paginas fictæ huius narrationis, quippe
cuius solum propositum est doctrinam iucunde impertiri, effusis notis
onerarem, totum opus obruerem: licet hic tamen semel memorare, omnia,
quæ hic historiam Phœnicum respiciunt, ex uno alterove opere
auctorum, a me consultorum, amplissimis argumentis suffulciri posse.

Præcipuorum huius generis auctorum, operumque eorum elenchum hicce
subiungo:

    1. F. C. Movers, Das Phönizische Alterthum.
    2. E. Renan, Mission in Phénicie.
    3. Daux, Recherches sur les Emporia phéniciens dans le Zeugis et
     \ le Byzacium.
    4. Nathan Davis, Carthage and her Remains.
    5. Wilkinson, Manners and Customs of Ancient Egyptians.
    6. Hoeckh, Kreta.
    7. Grote, History of Greece.
    8. Mommsen, Geschichte der Römischen Republik (Introductio, et
     \ Cap. I).
    9. Bourguignat, Monuments mégalithiques du Nord de l’Afrique.
    10. Fergusson, Rude Stone Monuments.
    11. Broca, atque A. Bertrand, Celtes, Gaulois et Francs.
    12. Abbé Bargès, Interpretation d’une Inscription phénicienne
     \ trouvée à Marseille.
    13. Layard, Nineveh and its Remains.
    14. Botta, Fouilles de Babylone.
    15. Reuss, New translation of the Bible.

Denique paucæ notæ ad calcem adiectæ sunt,[1] e quibus palam esse
potest, quid per totum opus fieri potuisset. Appendicem item subnexi
sub finem operis, quæ saltem obscuriores passim res illustrent, quas
narratio perpetua quodammodo obscuriores reddidit.

    1. Has notas ista in editione prætermittere, iisque ad textum
     \ illustrandum novas sufficere, visum interpreti est.



Pericla Navarchi Magonis

Caput I.

Quamobrem Bodmilcar, nauta Tyrius, Hannonem, scribam Sidonium,
oderit.

Navarchus Mago[1] ego sum, meque artis navigandi peritissimum esse,
Hiram,[2] Rex Tyriorum,[3] probè intellexit. Tertio itaque regni sui
anno evenit, ut Sidone,[4] oppido piscatorum, capiteque Phœnicum,[5]
ad se in regiam, colloquendi causà, me evocaverit. Nimirum de meis
longinquis peregrinationibus iam antea certior factus, rite cognovit
quemadmodum Melitam[6] viserim, quemadmodum ad Byrsam[7] usque
negotia factitaverim, quod quidem oppidum, a Sidoniis conditum, nunc
tamen a Tyriis Carthadas[8] appellatur; ac, denique, quemadmodum ad
dissitissimas Gades[9], in regione Tartessiorum,[10] pervenerim.

At lapsu temporis sol gloriæ Sidoniorum inclinare, fortunæque
recedere cœperunt. Dum enim Tyriorum navigia longè latèque maria in
suam redegerunt potestatem, mercatores eorundem terras quaquaversum
peragraverunt. Enimverò Tyriis placuit regem sibi creare, qui per
suffetes,[11] vices eius agentes, cætera Phœnicum oppida sibi
subegit. Sic igitur fortunæ Tyriorum in diem augescere cœperunt, unde
factum est, ut nautæ, mercatoresque ex oppidis Sidon, Gebal, Arvad,
atque Byblo,[12] Tyrum confluerent, ibique suis cœtibus,
mercatorumque collegiis, iam tum summa potestate pollentibus,
societate se iungerent.

Quum ego itaque Regi Hiram obsequii præsto officia, ipse me edocet,
amico et socio suo Davidi, Regi Iudæorum, in votis esse, ad condendum
Deo suo Adonai[13] templum, materiam undique comparare,
Hierosolymaque,[14] urbem suam, convectari curare, sibi vero in animo
esse, regiá munificentiá ad molimentum omnem opem atque operam
conferre. Proinde, Rex suadet mihi, ut suis sumptibus, aptam classem
comparem, iter Tartessum suscipiam, copiam argenti, aliaque quælibet
rara, pretiosaque eius regionis producta conquiram, quæ ad templum
illud adornandum sumptuosissima, et maxime accommodata esse
videantur.

Quandoquidem desiderio revisendæ Tartessi, regionumque Occidui utique
perquam ardebam, propositum Regis peravide amplector, eumque
certiorem reddo, non plus temporis me mihi sumpturum quam quod ad
comparandam, instruendamque classem, et ad conducendas operas,[15]
sufficere iudicavero.

Ad Festum Vernum, quo tempore navigatio annue instaurari solet, duo
usque menses supererant. Hoc temporis intervallum mihi affatim
sufficiebat, nam, præterquam quòd iussu Regis prius Ioppam[16]
navigare, illinc autem, ad excipienda Regis Davidis mandata,
Hierosolyma proficisci debebam, opus in præsentia non erat, ut præter
mea navigia nautasque, ullius rei curá tenerer; satis enim mihi
constabat fore, ut frugum, militumque ferax Iudæa mihi copiam victús
militumque suppeditatura esset.

Tam pronas aures suis præceptis me præbuisse Regi pergratum erat.
Quapropter ærarium[17] suum mihi mille siclos[18] argenteos statim
adnumerare iussit, ut instantibus indigentiis meis consulere possem;
præfectis autem armamentarii[19] demandavit, ut, si quo ligno,
cannabi, aut ære indigerem, eorum voluntate inde tollere possem.

His peractis, Regi valedixi, meque ad scribam meum Hannonem,
gubernatoremque Himilconem[20] contuli, iste enim alter cunctis in
meis peregrinationibus comes mihi esse consuevit. Hi, dum ego apud
Regem morabar, in scamno, iuxta portam regiæ[21] sedentes me
præstolabantur, de causis disputantes, quæ animum Regis inducere
videbantur, ut nos Sidone accersi iussisset; unde haud perperam
coniectabant quoddam cœptum impendere, ac discrimina, ipsis haud
ingrata, sublatere. Quamobrem, simulac vultum meum lætitiæ æstu
rubentem conspicantur, Hanno

“Salve,” inquit, alacri voce, “Here redux! Pro certo auguror Regem
aliquod cordis tui votum præstitisse.”

“Probe, Pol, hariolaris” inquam, “et quid tu id esse putas?”

“Fortasse” ait ille, “nova sufficietur navis ei, quam in Syrti
Maiori[22] amiseras; atque, insuper, vectura non spernendæ molis;
quisnam Sidonius hoc amplius speret?” Tum ego:

“Scite” inquam, “mi Hanno, coniectas; tamen et aliquid aliud
præterea. Verum bona nostra fortuna etiam postulat, ut vota nostra
extemplo persolvamus. Festinemus itaque ad fanum Astartes,[23]
reddamus Divæ grates, eiusque tutelam nobis Ioppam tendentibus
efflagitemus. Ioppam enim navigabimus, illinc autem Tartessum.”

“Tartessum!” velut echo lætabunda resonabat vox Himilconis, ad cœlum
levato uno oculo, siquidem alterum prœlio navali amiserat. “Siccine,
Tartessum?” iterum clamitat, “O Dii fatorum navium arbitri, vos, o
sidera, quæ in stega excubans toties lustrare consuevi, en vobis
senos siclos paratos offero, non enim plures suppetunt. Verum
conferte me Tartessum, faciteque ut mihi obviam sceleratus ille
occurrat, cuius lancea me oculo orbavit, iam ego pulchre faciam ut
mucronem pugionis mei Chalcidici[24] sub ima costa sua terebrare
sentiat; præterea etiam bovem in hostiam vobis voveo, eximiorem
Api,[25] fatuorum Ægyptiorum Deo.”

Hanno minus æstuabat. “Ex mea parte” inquit, “satis existimabo, si ex
ærumnosa lorá[26] Iudaica, vilibusque mercimoniis Sidonicis, tantum
mihi cambire[27] contingat, ut commodum argenti cumulum aggerere
valeam. Ac tum mirum quam lubebit villam in littore condere, ubi
celocem[28] meam, purpureis velis actam, æquora perarantem
contemplando, licebit vitam luxu lautam degere.”

“Memineris attamen” eum moneo, “priusquam detur vitam luxu tumentem
in ædibus refulgentibus otio agere, haud dubie nobis instare sortem,
ut noctes, nec paucas, sub dio, asperiori sub cœlo Occidentis agamus;
nec semel famem nostram ut tenui victu, arido crustulo expleamus,
antequam eo genere vitæ opiparæ potiaris.” Ad hæc ille:

“Eo” inquit “iucundius erit in præterita respectare; et quum licuerit
in nostris sumptuosis pulvinaribus reclinare, atque tum memoriam
discriminum recolendo, tum auscultantibus ea hospitibus
repræsentando, geminá frui voluptate.”

Sermocinationes istiusmodi nos detinebant usque eò dum ad cupressetum
pervenimus, cuius e medio argentatum templi Astartes tectum emicabat.
Ædificium, iubare solis, ad Occasum vergentis coruscum, obliquos
Phœbi radios, ex inauratis pinnaculis quæ graciles pilæ sustinebant,
prorsum refundens, fulgoris pompá renidebat. Circum, in luco, sacræ
volitabant palumbes, quæ luci sacra loca subinde ambientes, in
perticis inauratis, pilas columnasque constringentibus conquieverunt.
Passim greges puellarum in luco conspiciebantur, quæ in stolis albis,
purpure aut argento patagiatis, partim mala granata pro sacrificio in
templum deferebant, partim animi causa spatiari videbantur.
Quandoque, quum fores templi patefiebant, e longinquo concentus
sistrorum, tibiarum, et cithararum, quibus sacerdotes laudes Deæ
celebrabant, exaudiebantur. Hi moduli, numerique concentus ac musicæ,
quibus lenis palumbum gemitus sese immiscebat, tum etiam
securarum[29] virginum soluti cachinni inter hæc resonantes tales
fuerunt, ut sonitus in arcanum quoddam murmur suaviter conflueret,
nec facile fieri poterat, ut animos nostri similium præteriret,
quorum aures, his insuetæ, haud unquam aliud, magisque concinnum,
quam navium stridorem, gemitum fluctuum, atque ventorum boatum
percipere consuevissent.

Interim ego cum Himilcone consultum adivi elenchum, qui pretia
hostiarum ferebat. Hæc pretia tabulis æneis erant insculpta, quæ
tabulæ ad dextrum in introitu ad vestibulum templi basi marmoreæ
ingentis palumbis erant affixæ. In sacrificium placuit mihi aliquot
fructus, unamque placentam eligere, quorum pretium unum siclum non
excedebat; ubi autem me converto, ut Hannonem advocem, ecce obviam
mihi fit aliquis, tenui ac squalidá nautarum tunicá indutus, qui
celeri gradu, maledicta mutiens, versus me festinavit.

“Sic me Báal Sámaim, dominus cœli!”[30] haud mei conscius exclamo;
“nonne iste Bodmilcar Tyrius est?”

Is protinus subsistit, me ictu oculi agnoscit, et inter nos salutem
damus et reddimus.

Bodmilcar, quem sic necopinato conveni, unus erat e veterioribus meis
comitibus. In expeditionibus meis bellicis atque mercatoriis
sæpenumero solebat ad latus meum uni alterive navi præesse. Is iam et
Himilconi notus erat, atque una stupebamus, ac miserti sumus status
eius, in quo sese visui nostro sistebat.

“Quid, malum,” inquam impatiens, “te in hunc statum redegit? Namque
tu olim Tyri dominus esse solebas aliquot gaulorum,[31] ac minimum
quaternarum barcarum,[32] narra, sodes, quid mali te afflixerit, ut
te nunc hic, tamquam mendicum, vix chitonetá[33] indutum inveniamus?”

“Moloch[34] mactet, et in ima perdat damnosos Chaldæos!” furens
halitat Bodmilcar. “Ut galliniceps Nergal[35] suus excruciet eos
cunctos, ut urat assetque universos! Historia mea relatu brevis est.
Auditedum! Vecturam habebam mancipiorum. Nunquam ulla vectura huic
fuit comparanda, sub velis dumtaxat Tyriis. Alveus gauli mei Tyrii
viros ferebat Caucasios, boum instar fortes, ac puellas Græcas,
rectas et graciles, tamquam arundines; erant, insuper, Iudæi, qui
vitis plectendæ, agrorumque culturæ gnari fuerunt. Hi omnes pretio ne
æstimandi quidem erant.”

“At vero, amice, Bodmilcar,” quæro ex eo, “ubinam sunt isti omnes?
Anne te numerus siclorum male venditæ mercis fefellit?”

“Ubi sint? ubi sint nunc?” vagit ille furens, “Omnes et singuli eorum
in itinere sunt versus aliquod oppidum Chaldæorum, quos Dii perdant,
trans Rehoboth. Loco autem siclorum sustinui calceorum ictus,
liventesque plagas, quarum vestigia diu gesturus sum. Suffes quidem
Navalis dedit mihi aliquot gerá-as,[36] ut ærumnam dumtaxat
prævertere possem, alioquin ne micam quidem ad sustinendam vitam
comparare potuissem. Tertius iam est dies ex quo Tyrum perveni, et ad
hoc iter emetiendum tantum itavi, ut pedes omnino contumuissent, ac
vix etiamnum par movendo essem.”

“Ain’ tu,” quærit Himilco, “pedibus te huc venisse? Certe Hercle,
poteras quoddam navigium, quod te huc deveheret, reperire.”

“Navigium!” gannit subindignans Bodmilcar. “Ex quonam est moris in
arido navibus vehi? Nonne prædico me ex Rehoboth, terra Chaldæorum,
qui male pereant, huc venisse? Audi tamen me ex integro, tum futurum
scio ut mihi compatiaris. Præ primis iter secundum littora occepi: a
Philistinis mancipia ex Caucaso comparavi. Fortunæ meæ erant paratæ.
Iam domum tendebam, Phasimque in littore Chalybæo appropinquabam,
quum Dii quidam alieni, quòd persuasum mihi est nec Melcarth, nec
Moloch talem esse, ut nautam Tyrium hunc in modum tractent, Dii,
inquam quipiam alieni sævam nobis immiserunt tempestatem. Cunctis
nervis intentis, nautarum catervam perinde ac vecturam humanam satis
feliciter servavi, attamen principem mercium partem amisi, naviculæ
autem mere misellæ ad exitium erant quassatæ. Una tantum via salutis,
præterea nihil erat reliqui, nimirum, ut quod mihi supererat, per
Armeniam et Chaldæam, pedibus traducerem, ea spe fultus, ut eo
itinere alicubi mercatoribus occurrerem, iisque mancipia mea
divenderem. At Dii ne nunc quidem mihi propitios se præbuerunt.
Nimirum turba Chaldæorum nos adorta est. Nos quinquaginta armati ad
catervam quadringentorum mancipiorum tuendam non sufficiebamus; quæ
ut erat misera et improba, nullo pacto, nec plagis, nec precibus
permovenda erat, ut ad se vindicandum vel digitos saltem porrigeret.
Eo proinde ventum est, ut facile opprimeremur, atque ego, cum meis
una captus, abducerer. Chaldæi nos regi Ninive vendere parabant, me
autem, partem meæ ipsius vecturæ factum, stupebam.”

“Verumtamen, ecce te salvum! Quí id contigit?” interrogo veterem
socium, “ut manus captorum effugeres? narra, sis, nobis.”

“Captores mei” pergit ille, “et explorare me, et vincire neglexerunt.
Ipsa, itaque, prima nocte interluni, aliquot lurcones, custodes meos,
loquelis oblectabam, fabulas ipsis texendo de colubris Libycis, deque
incolis Tartessi, oribus medio in pectore hiantibus, oculisque in
extremis digitis sitis, atque hi ore patulo mendacia excipiebant,
quibus aures sedulo offundebam, iisque adeo erant intenti, ut muneris
sui prorsus essent immemores. Occasione usus, primum unius alvum sicá
meá confodio, alterum autem iugulo, et confestim effugio. Celeri pede
elapsus, Moloch sint grates, nebulones omnino evasi. At nunc, quum
iam hic sum, Diis solis notum quid de me fiat. Si munere gubernatoris
potiri nequivero, vices nautæ Tyrii gregarii me obire oportebit.”

“Non oportebit, Bodmilcar,” aio ego, “tempore maxime opportuno nobis
occurristi. Sint Astarti grates, ille tu ipse es, quo maxime indigeo.
A Rege mihi demandatum est, ut classem Tartessum navigaturam
instruam; expeditioni ipse præsum, sicque licet mihi alterum a me
præfectum te creare. Gubernator meus Himilco est, hic autem est
Hanno, scriba meus; nunc autem in itinere sumus ad templum Deæ, et
iam intrabimus ædem, ut coram Dea pactum litteris mandemus.” Tum
Bodmilcar:

“Dii te ament, Mago chare!” gratus respondet, “omnes Superi æquas
tibi referant vices. Si mihi dabitur tecum Tartessum navigare,
iniurias, mihi a Chaldæis illatas, haud ægre tulero. Modo Melcarth
siverit ut idonea navis nobis contingat, Himilcone duce iter nobis
prospere cedet, etiamsi ad ultimas mundi oras eundum sit.”

Hanno, qui se interea nobis adiunxerat, e balteo suo atramentarium
calamosque exprompsit, item cotem ad hos acuendos, in gradum templi
consedit leges pacti litteris mandaturus, quibus ego præfectus
classis creabar, Bodmilcar vicarius præfectus, Himilco autem
gubernator princeps. Hoc facto, ego et Himilco sigilla nostra
affiximus documento, quod et Bodmilcar facturus erat, et sigillum
suum, vix sibi conscius, apud se quæritabat, quum demum illi incidit
sibi id a Chaldæis ereptum fuisse. Itaque ego illi vicenos siclos
obtuli, quibus et novum sigillum, et quædam indumenta compararet. Tum
ego cum Himilcone ad sacrificium e fructibus et placenta Deæ Astarti
offerendum processi; quo peracto, animis mire erectis, iter in portum
fleximus, ubi leve nostrum navigium Gadita paratum præsto fuit.

Postridie ad opus nostrum alacriter nos accinximus. Rationem itineris
in papyro expressi. Statui meam Gaditam expeditam servare, sed
consultum duxi gaulum in vicem actuarii fieri ad vectandas merces,
duasque barcas suppetiarias gaulo, utpote qui nimiá aquá impeditus,
littora propius accedere nequiret. Pro comitatu duas triremes
ampliores, cum duplici stegá, quinquaginta remis actas selegi,
similes paulo ante Sidoni inventis. Hoc ipso tempore Tyrii tres
huiusmodi triremes in portu habebent, quæ quidem admodum celeres, nec
aquis impeditæ, in prora validis rostris erant armatæ, ac tam velis,
quam remis actæ, tum in usum bellicum, tum in mercatorium aptæ erant.

Constitui, porro, ut carinæ lateraque horum navigiorum e cedro, mali
autem atque antennæ e robore Basanico, e Iudæa, fierent. Morem
veterem, quo vela e iuncis Galilæis, aut e fibris papyraceis
parabantur, abrogavi, quod malebam ut eadem e præclara nostra
Phœnicia cannabi texerentur, cuius in tenacissimam texturam
apparandæ, incolæ Arvad, atque Tyrii, peritissimi erant. Materia hæc
eadem erat, ex qua funes meos plecti curavi.

Ut armificinam perambulabam, mirabar ingentem copiam æris coacervati,
quum sub oculos meos cecidit plumbum album, quod a Celtis, procul ad
Aquilonem occiduam sitis, obtentum erat. Antea quam ego iter eo
susceperam, insulæ eæ prope ignotæ fuerunt. Mihi, profecto, persuasum
est disquisitionem ibi a me institutam haud minorem in Phœnices
contulisse utilitatem, quam beneficia quæ binis ante sæculis e
repertis ad Tartessum argentifodinis redundaverant, licere mihi
asseverare.

Conspectus æris me permovit, ut consilium, quod mecum iam dudum
volvebam, exsequerer. Tunc mihi occurrit, si carina, perinde ac
latera sub aqua, eodem modo quo prora, ære muniretur, futurum esse,
ut navigium multo firmius evadaret, nec lignum tam facile
putresceret. Statui itaque proras triremum e dura mixtura plumbi albi
cuprique fuso metallo obducere, carinas autem atque latera aquis
mersa omnium quatuor navigiorum lamnis æreis cusis obdere. Æs
Cypreum, ceu nimis molle ac spongiosum, meo proposito ineptum
iudicavi; quod vero Libanus gignit nimis rigidum ac fragile; sed
metallum Cilicium, utpote perquam firmum, et tamen ductile, usui meo
aptissimum censui. Chelesbáal itaque, manceps Tyrius, operi se
extemplo accinxit, atque lamnas, tres cubitos longas, ac duos latas,
excudere cœpit.

Rex ducentos fabros imperio meo subiecit. Ut vero horum laboribus
penitius invigilare possem, placuit mihi domicilium cum sociis Viá
Picatorum, e regione armamentarii conducere, unde e fenestris meis,
in contignatione quarta, operas in Navali versantes commode
perspicere poteram. Interim Hannonem elenchum mercium cambio aptarum
conficere iussi. Ipse et Himilco his potissimum rebus sedulo
congerendis erant dediti, Bodmilcar vero, duobus nautis accitis,
vicinia portus solebat perambulare, ac, satis prospero eventu,
tentabat nautas pro mea caterva, ex otiosis, allectare, qui galeris
inclinibus circumquaque errabundi conduci gestiebant.

Die primo mensis Nisan,[37] integris quatuor septimanis ex quo munus
mihi commissum susceperam, domum redux, cœnatum, socios altercantes
offendi.

“Heus,” inquam, cubiculum ingressus, “quid mali vos agitat? quid
rixamini?” Tum Hanno:

“Bodmilcari,” inquit, “ostendere volo buculo eum haud amplius sapere;
nec se camelo Bactriano comptiorem præbere.” Ad hæc Bodmilcar,

“Tune,” ait indignabundus, “tantam me contumeliam ab id genus ephebo
ferre oportere arbitraberis? Egone ista convitia a simio hoc genus
sylvestri tolerem, qui pupæ instar primo venti halitu vagiet, nosque
ut se sicco restauremus flagitabit? Hic enim vitam medio inter
scribillatores mulierculasque degere sciens est usque adeo, ut animo
virili haud plus testudine hortensi polleat.”

Cui Hanno: “Vera, Hercle, memoras,” per sarcasmum respondit,
“enimvero experientiá tibi par non sum; me enim Chaldæi plagis non
docuerunt, nec servi mei tergum mihi triverunt. Verumtamen, quamvis
vigesimum nonnisi ætatis annum agam, primo quoque tempore me mare
reformidare comperieris, licebit, ut me, soleæ instar tritæ, in mare
præcipitem des. Cæterum, iter maritimum iam ad Citium usque expertus
sum; fui etiam apud Ionios, quorum linguam apprime calleo, oppido
melius quam quiscumque vestrum.”

“Mihine de Ioniis blateras, talpa cœca” furit Bodmilcar, “non id mihi
tentabis, quin ossa tua cuncta comminuam.”

Sic fatus, pugionem suum arripit; at Hanno intrepidus urceum satis
capacem pro telo sublevat.

“Siste! siste!” ingerit se Himilco, “vide ne pretiosum nectar
disperseris;” atque dum ego brachium Bodmilcaris arceo, ipse urceum
illi adimit, et in angulum cubiculi statuit.

Tum ad rixantes conversus, sic eos alloquor: “Iurgium hoc vestrum
ferendum non est; uterque vestrum mihi paret, et eapropter mandatis
meis obtemperabitis; amice vos geratis; male se habebit qui secus
egerit. Interim, dic, velim quid sibi ista de Ioniis loquela velit?”

Hanno, in signum obedientiæ, manum porrigit, iniuriæ Bodmilcari
illatæ se pœnitere ait, me autem certiorem facere, ioci causa eum
lacessisse.

“Vide, sis,” obtestor Bodmilcarem, “ne Hannonem tibi subditum
arbitreris, quin ut eum tibi omnino parem tractes. Interim, edissere,
rogo, quid ipse tam probrosi dixerit, ut tu adeo succendaris?”

Bodmilcar pudore videbatur affici, stabatque barbam torsitans, et
quin oculos attolleret, sic fatur:

“Inter captivos, mihi a Chaldæis ereptos, erat quædam puella Ionica,
quam mihi in uxorem sumere in votis fuit. Eam rem Hannoni memoravi,
sed ipse nihil nisi me derisit; aiebat præterea puellam sua sponte
cum Chaldæis profugisse, ne in manus meas incideret; atque hæc sua
contumelia me in furorem egit.”

“Atqui ego,” interpellat Hanno, “eum exasperare nullo modo volebam,
nec nisi e ioco insulso id patravi, quum eum insimularem velut iam
prope vetulum pro sponsa adeo iuvencula; insuper, virgines Ionicas
suavi odore florum, aromatumque fragrantiá, quam nidore bituminis,
potius delectari.”

“Ineptissime fecisti,” increpo eum quam poteram severissime,
quamquam, revera, ridere gestiebam.

Denique suadeo illis ut litem componant, in gratiam redeant, pacemque
poculo vini confirment. Hanno se paratissimum præbet his verbis:

“Ego quidem ex imo corde, et sic Astarte me adiuvet, ut mihi canos
eius offendere unquam in animo sit.” Bodmilcar tamen manum porrectam
haud tam alacri animo prehendit, et invitum se agere satis erat
clarum.

Quoniam Himilconi nullum in præsenti periculum confligendi superesse
videbatur, urceum suum ex tuto iterum protulit. Dissidii eius posthac
nullum indicium audivi; me tamen latere nullo pacto poterat
Bodmilcarem nunquam postea in Hannonem eo, quo ante, animo fuisse;
nam cum eo, præterquam quod vitari non poterat, nunquam amplius verba
fecit.

Circa septimanam post, quum in armamentario versarer, ut funes pro
rudentibus exquirerem, Himilco currens ad me venit, nuntiavitque
servum regium adesse, ut mihi mandata regis tradat. Ut in conspectum
eius veni, Syrium[38] vidi spadonem hirtum, vultu fucato, pallio acu
picto indutum, more suæ gentis, maiusculas inaures gerentem. Ipse
manu longiorem baculum gestabat, specie malogranati in capulo,
languoreque quodam blæso verba efferebat.

Postquam me a summo ad imum acie perscrutatus esset, “Tune,” me
affatur, “es Navarchus Mago, Regius navium Magister?”

Me annuente, prosequitur: “Ego Hazael[39] sum, e familia regia; hic
in digito cernes annulum signatorium, indicium auctoritatis meæ
exercendæ. Eam ob causam ad te veni, ut genus inspicerem navigiorum,
quæ tu ædificas; præsertim tamen te edoctum esse volo, ut pro me,
regioque mancipio, quod iussu heri mei, ad Pharaonem, regem Ægypti,
deduco, aptæ et accommodatæ casteriæ parentur. Duas dumtaxat camas
commodas fieri oportebit; atque mandatum regis est, ut postea quam
Hierosolyma visitaveris, nos in Ægyptum devehas.”

Præter modum stupefactus hominis proterviá tranquillá, “Quod ad tuum
de camis præscriptum,” inquam, “attinet, monitum te esse volo, in
navibus penes navarchum, eiusque gubernatorem, omnem esse potestatem
loca quibuslibet vectoribus ad arbitrium attribuendi.”

“Esto ut vis,” respondet spado, “nihilo tamen secius fieri oportebit,
ut pro me, ac pro regio mancipio duæ casteriæ seorsim, rite adornatæ,
tapetibusque instructæ apparentur. Fieri enim nullo pacto poterit, ut
nobis cum rudibus picatisque nautis convictus sit.”

Gestiebam facete admodum, ut Hazael sentiret, quæ voluptas esset per
totam corporis sui longitudinem in sordibus humi iacere, compescui
tamen iram, et,

“Aliquid comminiscar,” respondi illi; “aut enim pariete curabo in
angulo alvei cellam obsepiri, aut vero e tabulis in stega casteriam
fabricari; quidquid tamen futurum sit, id muneri navis offendiculo
esse non licebit. Quum tibi in navi locum providero, tuum erit, ut
libuerit, locum supellectili instruere et adornare; memineris tamen,
tua stragula, sipariaque primá tempestate corruptum iri. Verum de his
tuum, non meum erit cavere.”

At spado nihil pensi faciens sic prosequitur. “Utramque casteriam
oportebit luminis[40] duodenum cubitorum in longitudinem, et senum in
latitudinem habere; sex scamna e santalo[41] et ebore fieri oportet;
spondas ex opere intestinario,[42] fenestrarum denique quadraturas
arcte aptabiles fieri curabis.”

“Quid? fieri curabo?” quæro ex eo, “Nonne modo explicui tibi
casteriam ad proprium tuum arbitrium abs te instrui et adornari posse
et debere? Quanta, et ubi ea sita sit, meum erit videre; meá
voluntate his in rebus potius nihil erit. Per me licebit ut tuo
domino nunties, pro utroque vestrum in navi provisum iri; quidquid
tamen statuero, ei omnino nulli fas erit refragari.”

Temeritate meá spado quodammodo stupefactus, tacitus me contuebatur,
satis tamen intelligere parebat me non eum esse, qui iocorum admodum
patiens existimandus sit. Interim secum quædam mutiebat, quasi
diceret, satius esse me operam dare, ut omnia rite, et e sententiá
fierent; ac, tandem, quin ulla amplius verba fecisset, discessit.
Oculis eum parumper sequebar, tum ad Himilconem conversus, qui ad
excipienda verba mea satis prope adstabat, hæc dixi:

“Nisi admodum fallor, antequam negotia nostra cum eo explicuerimus,
satis incommodi ab eo accipiemus.”

“Haudquaquam,” inquit Himilco; “iam ego curabo ne id fiat. Antequam
fucata ista bellua plus quam fas sit negotiis nostris se ingerat,
funem circa calces sentiet, et capite aquis merso pendebit toto ab
Ioppa ad Tartessum usque itinere. Ii profecto non sumus, qui instar
asinorum se ludificari perferamus.”

“Minime vero,” assentior illi; “sed, fortasse, omnia prospere cedent;
Moloch nostrum præsidium erit, nec Numen Astartes nos iam in alto
versaturos, deficiet. Si verum me fateri oporteat, maior circa
Hannonis cum Bodmilcare mihi simultatem sollicitudo est.”

“Cæterum,” excipit Himilco, “decet nos optima sperare; nam Bodmilcar
in oneraria muneribus tenebitur, nos vero sedulo dabimus operam, ut
Hanno in aliqua barca officio fungatur.”

“Vera,” inquam “memoras; enitendum nobis profecto erit, ut alter ab
altero seiungatur. Quod vero ad postulata huius spadonis attinet,
non, Hercle, perspicio, utrum satius ducendum sit casteriam pro eo in
altera oneraria, utpote spatiosiori, fieri, an vero hic, in mea navi,
ut eos perpetuo sub meis oculis habeam. Dii tam mancipium, quam
spadonem istum male perdant!”

Hoc eodem puncto temporis Hanno accedit cum volumine papyri in manu,
videbaturque sensum collocutionis nostræ percepisse.

“Quid rei est?” quærit ille. “Mancipium atque spadonem quemdam
nobiscum vectum iri audio. Cura eorum certe mihi obvenire deberet.
Officium hoc genus semper scribarum esse solet. Præterea, in studiis
magicis ego iam non parum operæ posui; quin etiam ego plus quam magus
quisquam calleo horum indolem, quidque illi concupiscant, vel quid
aversentur, accurate teneo.”

Contra hæc ego ostendi hos in Ægypto, quo profecturi erant, satis
magorum inventuros, mihique in animo esse, ut iidem perpetuo ante
oculos positi sint. Tum ille:

“Actum itaque est,” inquit, “de meis propositis, eos calligraphiam,
rhetoricam, vel quidquid aliud, docendi, oportebitque me” ridendo
subiungit, “artem meam rationum non excedere.”

His dictis, papyrum suum evolvit, computumque sumptuum, quanto
manupretia nautarum ac remigum steterint, mihi præponit; item
rationes pecuniæ, pro mercibus, cambio idoneis, erogatæ, exhibet.

Intellexi ex eo erogationem hactenus factam, summam, talenti[43]
aurei, erga quod Rex mille siclos in antecessum dederat, iam longe
excessisse; at vero quum me conducendo mihi demandasset, ut modum
sumptibus nullum statuerem, pollicitusque esset se omnis iusti
æquique dispendii curam habiturum, nulla sollicitudo me tenebat;
quamobrem Hannonem minime dubitabam in regiam mittere, qui rationes
exhiberet, atque, insuper, nova adminicula expeteret. Responsum
munificentissimum datum.

Interea ego et Himilco haud segnes nos operi dedimus. Latera navium
nostrarum e plancis abiegnis e Senir contabulari, malis quernis
instrui, his vero antennas cedrinas suspendi curavimus.

Opus nostrum ex omni parte e voto cessit. Gadita fuit penitus
refecta, undique renovata et instructa, tutela, ingens equus, oculis
e vitreato[44] coruscantibus fuit illustris; latera, super atrum
fundum, rubro colore erant distincta, ac, postremo, ab exteriori,
duodenæ parmæ æneæ, rotundis umbonibus cupreis in medio, pendentes
utrimque refulgebant.

Omnibus his ad amussim perfectis, facultatem impetravi ut Gadita,
magno cymbalorum, tympanorum ac buccinarum choro, ad navalia in portu
deduceretur. Pro re nata nactus sum a Suffete Navali velum purpureum,
nonnisi in festis civitatis solemnibus adhiberi solitum. Duodecim
nautæ armati, lanceis in manibus, pone æneas stabant parmas, bini et
viceni autem remiges, veluti ad numeros, æquor verrebant, ut navis
oloris instar, placida per undas laberetur. Gisco, gubernator, e sua
statione in puppi, Himilcone e prora dirigente, clavum scite
administrabat, ego autem cum Bodmilcare, Hannoneque in catasta, ad
puppim, locum tenebam. Cuncti nos festive eramus induti, plane
conscii fruitionis, ex admiratione multitudinis nautarum, cæteræque
turbæ spectatorum partæ voluptatis, quæ quidem turba nonmodo littora
et crepidines, verum etiam gradus fastigiaque armamentarii stipabat,
item Præfecturæ Navalis, et undique pompam nostram navalem acclamando
spectabat. Ipse quoque Suffes Navalis unus spectatorum fuit. Hic enim
in mœniano, supra fornicatam portam, sedebat, quæ porta officiosus
ingressus erat, unde descensus per gradus ad crepidinem ducebat.
Aspectu autem Gaditæ ita erat delectatus, ut huius officiales ad
secum cœnandum invitaret, nautis autem nostris, ad festum parandum,
ovem, grandem amphoram vini, duos corbes panum, qualos ficorum et uvæ
passæ, et, denique, duodenos caseos, mitteret.

In Præfecturam pervenientes, angustas fauces intravimus, ac per
opacos ambitus in turrim, versus Ortum progressi, in spatiosa aula
constitimus, cuius e sublimi tholo fulgidum luminare æneum pendebat.
Suffes plurimis laudibus nos extulit. Quum vero intellexisset nos
instructionem omnem intra denos dies ad finem perducturos, facultatem
mihi fecit ut postridie arma quoque, quibus expeditionem instaurare,
adornareque vellem, pro arbitrio ex armamentario compararem.

Epulis peractis, navim e privata Suffetis crepidine conscendimus, ad
nostra quisque domicilia reversuri; at Bodmilcar, subito, tanto
Gaditæ desiderio se captum aiebat, ut solum se in ea pernoctaturum
decrevisset. Ut interea navigium nostrum iter suum per canalem,
terram bifariam secantem, insulamque efficientem, silentioso lapsu
sulcabat, Hanno quadam lingua peregrina cantillare cœpit. Animum ad
id advertens, sciscitabar ab eo, quænam ea lingua esset. Ionicam eam
esse me docuit, mirarique se aiebat, quod eam nescirem.

“Equidem,” inquam, “mihi ea plane ignota est. In iis enim plagis
profecto, raro mihi navigare contigit. Usquene tibi quidquam negotii
cum Ioniis est?”

“Hem,” inquit Hanno, “non præsto est Bodmilcar, qui in furorem
agatur, nec serva hic interest, quæ cantilená mea capiatur.”

“Quid ais? serva?” attonitus exclamo; “ego vero minime putabam fore
ut serva tuas cantilenas curet. Estne ipsa Ionica?”

Hanno nihil, nisi risit, nec mihi respondit; paullo tamen post,
sollicitanti mihi cessit, ac totam rem ex ordine patefecit.

“Hazael, spado ille,” pergit Hanno, “bucco bardus, et garrula pica
est. Nam quum eum, haud ita pridem, colloquendi gratia adivissem,
nullo negotio ex eo elicui, eam servam, circa quam sermo versatur, a
quibusdam mercatoribus Chaldaicis fuisse præstinatam, primitus vero,
e proprio loco natali, ab aliquo pirata Tyrio fuisse raptam, ita ut
integra puellæ historia haud fuerit res hariolatu admodum ardua.” Tum
ego:

“Bodmilcari” inquam, “de his rebus, ne verbum quidem! Hinc etiam plus
mihi cavendum arbitror, ut spado, suaque servula in meo gaulo
contineantur, alioquin, ut facile patet, finem facinorum nunquam
sumus assecuturi. Proinde, nec tu, neque Himilco, de hac re ne mu
quidem usque eo facietis, donec hospites nostros molestissimos in iis
terræ partibus, quo iter instituunt, sibi reddiderimus.”

Uterque eorum se nihil omnino propalaturum disertis verbis
confirmavit. Ex sua parte Hanno omni vehementia asseveravit si vel
verbum sibi super ea re excidisset, linguam se sibi extemplo
præcisurum esse, atque futurum, ut se Horo, Deo silentii Ægyptiorum
pro reliquo vitæ tempore devoturus esset.

Quum interim ad domicilia quisque nostrum advenisset, loquelæ finem
fecimus, quod etiam per aliquod tempus publicis officiis tantopere
eramus obruti, ut nihil quidquam amplius de his rebus cogitaremus.

Post hæc summam curam et operam textoribus dedi, ut vela nostra ad
amussim secundum normas a Dea Tamith traditas texerentur. Curæ quoque
mihi fuit ut restes meæ accurate et plecterentur, et picarentur.
Providendum etiam curavi, ut transtra in ordines tam arctos
disponerentur, ut haud plus spatii quam latitudo manus inter capita
inferioris remigum ordinis, pedesque superiorum, intercederet. Malos
quoque atque antennas, ultra consuetam stabilitatem, statis
intervallis, loris deligari, ac firmari iussi, ac, postremo, navim
undique laminis cupreis tegi, orasque tegmenti bullis æreis
constringi.

Nunquam antehac naves tam præclaræ undis Maris Magni submissæ
fuerunt.

    1. Nomen viri; vide notam 1 in fine libri.
    2. Regnavit Tyri ab anno 980, ad an. 947 ante Christum; vide n.
     \ 2.
    3. De Tyriis; v. n. 3.
    4. Urbs maxima, et caput Phœnices; v. n. 4.
    5. Canaanitæ, vicini Palæstinæ; v. n. 5.
    6. Malta; v. n. 6.
    7. Arx Carthaginis; v. n. 7.
    8. Carthago; v. n. 8.
    9. Cadiz, in Hispania; v. n. 9.
    10. Insula Hispaniæ; v. n. 10.
    11. Consules; n. 11.
    12. Nomina oppidorum; n. 12.
    13. Domino; n. 13.
    14. Urbs in Palæstina; n. 14.
    15. Laboratores.
    16. Jaffa, portus Palæstinæ; n. 15.
    17. Pecuniæ custos.
    18. Pecunia Iudaica, circiter $0.65; n. 16.
    19. Ubi arma fiunt; demando = impero.
    20. Nomina virorum; n. 17.
    21. Palatium Regis.
    22. Sinus Maris Tripolitani.
    23. Nomen Deæ Veneris Phœnicum, Dea navigationis; n. 18.
    24. Oppidum in Eubœa (Negroponte); n. 19.
    25. Bos, Deus Ægyptiorum; n. 20.
    26. Vinum minus bonum; n. 21.
    27. Merces emutare, non vendere; n. 22.
    28. Navicula celerior, pro luxu.
    29. Sine cura.
    30. Vide Notam 23.
    31. Navis maior, biremis; n. 24.
    32. Navis minor, suppetiaria; n. 25.
    33. Tunica nautarum Phœnicum; n. 26.
    34. Deus Ammonitarum; n. 27.
    35. Deus Samaritanorum; n. 28.
    36. Una vigesima pars sicli; n. 29.
    37. Mensis Martii, et pars Aprilis; n. 30.
    38. Natione Syrus; spado = eunuchus; n. 31.
    39. Nomen proprium viri; familia = famuli, servi; n. 32.
    40. Spatium internum.
    41. Lignum pretiosum; n. 33.
    42. Opus e frustulis factum.
    43. Circiter $1200; n. 34.
    44. Pigmentum metallicum; n. 35.


Caput II.

Astarti Sacra Fiunt.

Biduo ante solemnia Veris, quo festo initia navigationis celebrari
solebant, quodque festum universæ genti sacrum erat, navigia nostra
parata in navalibus steterunt, atque spatio trium horarum, nullá
adversitate interveniente, pro itinere fluctibus committebantur.

Duæ onerariæ erant septuaginta duorum cubitorum communium (duorum et
sexaginta sacrorum) in longitudinem, atque septemdecim in
latitudinem. Gaulus cum carina ex una planca cedrina, solida, septem
et sexaginta cubitos erat longus, et viginti latus, terna habebat
constrata, quaternos cubitos edita, tum a puppi, tum a prora
sublimiora, ita ut ex aqua sedecim cubitos exsurgeret, sed media
navis tantum duodenos cubitos promineret, atque, ut dictum est, erat
biremis. Onerariæ autem, ad summum oneratæ, ex æquore octo cubitos
eminebant. Utraque ad centum quinquaginta nautas, et quinquaginta
remiges ferendos accommodata erat; verum ego hactenus ducentos
nonnisi nautas conductos habui; parabam nimirum centum milites et
sagittarios conducere, qui sua portione e communi quæstu navigii
contenti essent. Itaque manus gauli pleno erat numero; item Gadita
suum habebat manuum complementum, septem et triginta hominum;
barcarum autem quæque octo. Quoniam hæ duæ naviculæ continuo remulcis
erant ductandæ, gubernatoribus non egebant; sed in navigiis maioribus
duo in singulis erant gubernatores instituti: alter in puppi, in
prora alter, quibus omnibus Himilco erat præpositus. In fastigio
cuiusque mali corbes abiegni erant aptati, in excubitorum tutamentum.
Sessibula remigum in costis fiebant paribus interscalmiis. Cuncta
navigia, postquam ferruminata, picataque sunt, ut aspectu Gaditæ
similia essent, nigro pingebantur, et rubro lineabantur. Hanno pro
singulis naucleris elenchum fecit, in quo nomina manuum suæ navis,
omnis rudentis supernumerarii, cum nomine una, ubi variæ eiusmodi res
conditæ et asservatæ essent, litteris consignata fuerunt. Singulari
curá monumentis litterarum cautum erat, ubi quæque arma, cataphractæ,
vasa culinaria, aquaria, cæteraque eius generis reperiri possent.
Item camæ lectulive cuiusvis nautæ ac remigis, secundum loca,
accurate erant consignati, nominibusque eorum insigniti. Diætæ sub
catasta puppis navarcho atque gubernatoribus erant attributæ, alteræ
autem, sub catasta proræ, præfectis manús, militumque datæ. In
cæteris quoque navibus eadem ratio habebatur ordinis, præterquam in
gaulo, quem ipse mihi elegeram, in qua casteriam contabulari iussi
bifariam divisam, singulisque fenestris collustratam, in usum
spadonis, servaeque regiæ in eius tutela.

Hannoni perquam cordi erat ut navibus nomina aptissima tribuerentur.
Placuit ei ut oneraria, quæ Bodmilcaris suberat potestati, et inter
nautas cuius haud pauci servirent Tyrii, nomine Melcarth, Dei
Tyriorum, insigniretur. Alteri onerariæ nomen Dagonis[1] inditum est,
ut quasi sub tutela Numinis piscium apud Philistæos posita esset;
gaulus autem, quem nos eramus conscensuri, Astarti, Deæ Sidoniorum,
cui nos singulari veneratione dediti eramus, sacer esset. In hac
Numinum societate, utique, ne cogitandum quidem erat, ut Gadita suum
priscum nomen servare posset; prohinc, Himilcone suadente, tum etiam
quod classis eo duce usura erat, communi consensu, nomen Cabirorum[2]
sortita est. Bodachmon, antistes Astartes, pro sua pietate, horum
Numinum simulacris nos donavit, quorum sub tutela quodque navigium
esset.

Bodmilcar onerariæ Melcarth, suæque subsidiariæ barcæ, iussus est
præesse; Dagoni Hasdrubal, Sidonius, præponebatur, Cabiri autem fidei
Hamilcaris concredebatur, alterius Sidonii, qui vir erat admodum
peritus, audaxque nauta habebatur.

In Astarti, navi mea prætoria, societate mihi iunxi Hannonem scribam,
Himilconem, præfectum gubernatorum; Hannibalem vero Arvadicum, quem
virum fortem audacemque cognoveram, præpositum classiariorum feci.

Ab antico, perinde atque a postico, cuiusque navigii Hannibal genus
tormenti, suæ inventionis, quod scorpionem appellabat, collocavit
singulis paribus, quibus, quum res postularet, frequentia tela in
hostes coniicerentur. Itaque, præter Cabiros, quæ exigua navis
actuaria erat, nec nisi binos scorpiones ferebat, cæteræ quaterna
horum tormentorum, summæ facultatis, secum vehebant.

Totam noctem, posterumque tempus ante-meridianum convasandis
disponendisque mercibus atque oneribus parvulæ nostræ classis, in
interiori portu iacentis, arduo labore expendebamus; ibi et Cabiri,
ut ipsa quoque suam oneris commeatusque portionem reciperet, se nobis
adiunxit. Circa meridiem, denique, nacti sumus temporis spatium, quum
liceret nobis cibo, potu, otioque recreari. Aliqui nostrum,
postridianam profectionem anticipantes, sub tentoriis, in margine
portus nobis paratis, frugale convivium celebrarunt. Tres naucleri,
præfectus militum, gubernator princeps, modo mecum discumbebant, quum
siparium tentorii sublevabatur, adventusque spadonis Hazael
nuntiabatur.

Hoc facto, Hazael, solito gradu suo segni et lasso, comitatus sex
servis cum corbibus, cistulis et manipulis, intrabat, eius autem in
vestigio faber, malleum, serram, variaque fabrilia gestans,
sequebatur. Foris, candidis insidentes asinis, duæ mulieres
conspiciebantur, una arcte velata, altera sine velamine, cum mitella
in vertice capitis, cumque vitta aurea, atque rica defluente,
candida; quam de his, hirtisque capillis, item de acrioribus vultús
lineamentis, facile perspexi gentis Iudaicæ esse.

“Venimus,” inquit spado, vel absque urbanæ salutationis simulatione,
“ad camas nostras occupandas, et ad sarcinas nostras disponendas.”

Hanno iam surrexit, quum ego, brachium eius prehendens, quæro ex eo,
quid negotii sibi sit.

“Scilicet ut sarcinas eorum disponam,” respondit, sed statim
subiungit “nisi tibi, Navarche, secus videatur.”

“Satius tibi erit,” respondi ego, “si eo, ubi nunc es, loco manseris;
habeo aliud quod te agere velim; hoc munus Himilconi aptius obtinget.
I, Himilco,” dico huic, ad eum conversus, “daque operam ut sarcinæ
Hazaelis recte disponantur, et ut res muliercularum tui proprie
obeant.”

Hausto poculo, nec sine avido versus urceum obtutu, quippe qui in
medio nostrum relinquebatur, Himilco attegiá excessit. Hanno vero,
qui modo supinus se in sedili incuriosum simulans reclinabat, a me
percontatur:

“Quonam, rogo, me vis negotio defungi?”

“Tu,” aio illi, “ad templum Astartes te conferes, sacrificia nostra
crastina præparaturus; simul quasdam alites, nobiscum in navibus
vehendas, comparabis, quæ, sævientibus tempestatibus, situm terrarum
nobis indicent. Insuper, Suffetem Navalem adibis, eique elenchos
nautarum atque onerum exhibebis, præsertim autem Fiscum Regium visum
ibis, eique regesta cunctarum rerum ac rationum præstitues. Num hæc
omnia tibi non sufficient?”

“Nihil itaque otii mihi superest,” respondet Hanno, ut se proripit,
volumine papyri raptim prehenso, confestimque procurrit. Mihi quidem
per semipatulum aulæum tentorii prospicienti non videbatur versus
fanum, quin potius versus devexa portús cursum flectere; attamen quum
sub vesperum revertebatur, officiis rite ac summa fide functum
reperi, nec res mihi amplius in mentem rediit.

Reducem eum quidam fani ministrorum comitabatur, in vertice capitis e
culmis palmarum textas caveas ferens. Ipse Hanno minorem caveam cum
quatuor columbis rarioris speciei secum ferebat, quarum in pectoribus
cirri nitidi micabant.

“Nisi hæ aviculæ,” ait ille, “optima nobis ominentur, aliæ certe
nullæ id facturæ sunt. Hæ enim rectá e fano Astartes sunt allatæ,
mihique eas ipsa sacerdos porrexit, quæ a me sponsionem exegit sic a
nobis fore tractandas, ut eæ sua præstantia mereantur.”

Quisque nauclerus, quæ cuique aves obvenerant, accepit, præterquam
Bodmilcar, qui suas contemptim recusavit.

“Anne tu aves aspernaris?” quærit ab eo Hanno, “eccur eæ displicent?”

“Columbas nolo!” refragatur Bodmilcar; “corvi mihi magis conveniunt,
quorum iam satis magnam copiam comparavi.”

Hanno tergum vertit; sed Himilco, cuius oculos res non effugerat, sic
commentatus est: “Pro bona vectorum fortuna, illæ aves non in
Melcarth servabuntur. Nam, ut mea fert opinio, auribus Ionicæ gemitus
turturum, quam grocatus corvorum, multo erit acceptior.”

“Ionicæ?” clamitat Bodmilcar pallens, “aisne tu servam illam esse
Ionicam?”

Eodem ipso temporis puncto Himilco pugnum meum sub ima costa sua
sensit, quo eum ad saniora revocaram; qui digito frontem pulsans
significare volebat sese iam collegisse. “O me vecordem!” inquit,
“non Ionica ea sed Lydica est” Tum se ad me vertens, quærebat, utrum
recte dixisset.

Ego gestu manus annui, existimans futurum ut Bodmilcar conquiescat,
qui tamen usque agitabatur, atque quamvis nihil dixerit, paullo post
discessit, aliquid inconditi secum mutiens. Vix eum tergum vertisse
constabat, quum Hanno, qui interea papyros suos versans, alioquin
compositus sedem tenebat, surgit, versus ianuam procedit, ac, præter
suam consuetudinem, ritu tam solemni, ac profunde se inclinabat, ut
Himilconem ad cachinnum movisset.

“Bodmilcar, amicus noster,” sic Hannibal monet, “vir alioquin
præclarus, morosum se quodammodo præbet.”

“Minime quidem gentium; te certiorem esse volo,” redarguit Hanno per
ironiam, “vix quemquam hominem alacriorem, mansuetiorisque eo esse
indolis noverim; nihilo tamen secius gratos nos fatis esse oportere
arbitror, quod nobis eadem navi vehi non contigit.”

Hannibal in assensum subrisit.

Iam tempus interea cubitum eundi aderat. Iuvabat tamen discessuros
poculum vini haurire in testimonium spei nostræ cœpti prospere
cessuri, quod nobis imminebat; nec parum animo affecti, quietem
petituri, sospitem, faustamque inter nos noctem precati, valediximus,
ut placido recreandi somno, perendinas cærimonias confirmati
subiremus.

Postridie, prima luce, in armamentarium me contuli, ubi cæteram
manum, quamque suum nauclerum stipantem, iam paratam reperi.
Hannibali feliciter contigit cunctos sagittarios classiariosque
collegisse. Ad quemque nauclerum suus adstabat classicus, tunica
coccinea; tubicen autem militaris, cæteris, magnitudine tubæ, nempe
alterum tantæ, præstabat.

Milites suos Hannibal conspicua disciplina in ordines constituit.
Primum effecerunt viceni sagittarii candidati, cucullionibus lineis
candidis, limbo coriaceo ac bullato cinctis, limborum laciniæ autem
pone dependebant. Hi omnes balteis coccineis cingebantur, qui
gladios, cum capulis eburneis, ferebant, pharetras autem e corio
crudo, in collo, transversum humeros, gestabant, quæ bullis cupreis
erant distinctæ. Quisque manu arcum Chaldaicum ferebat, quorum
superiora cornua in speciem capitis anserini erant cælata. Hos alii
duo ordines armatorum exceperunt, vicenum singuli. Hi sutis e
lamellis cupreis tegebantur. Istis, a lævo, gravior pendebat gladius
Chaldaicus, e balteo suspensus, a dextro autem pugio, cum eburneo
capulo; in læva manu largiorem parmam gerebant, cuius in medio
simulacrum solis e cupro fulgido erat effictum; in altera autem manu
lancea erat cum spiculo æreo, gracili et acuto. Capita eorum
cassidibus cupreis refulgebant.

Hannibal ante manipulum suum stabat. Galeam Lydicam cum argentea
crista, coccinea pluma decoratam gerebat, simulacrum quoque solis in
medio scuto suo argenteum erat, idque in orbem undenæ stellæ
cingebant. Capulum gladii in speciem leonis erat cælatum, eiusque
caput in culmen eminebat. Eodem prorsus modo quo militum sui
manipuli, pedes sui cruraque ocreis erant munita, quæ obstragulis
continebantur, calcei vero, more Iudæorum, ab anteriori resupini
erant. Simul ac me appropinquantem conspexit, gladium destrinxit,
suus autem tubicen ter tubá cecinit; quod exemplum cæteri
excipientes, pariter atque unisono ter cecinere; postea autem
naucleri atque gubernatores progressi, me consalutarunt.

Nautæ nostri nec galeis, nec scutis, neque balteis instructi erant,
sed infra chitonetas suas genus acinacum gestabant, in capite vero
cuculliones in apicem desinentes, et in cervicem relabentes, quorum
similitudines apud Sidonios creberrime visuntur. Hannibal hos quoque
in ordines educendos, militarique ordine exercendos autumabat,
propositum tamen mihi minus placebat, satiusque mihi videbatur, ut ii
se ad arbitrium diversitarent, quum mihi persuasum esset, multo
facilius, atque commodius, eos in navibus huic disciplinæ subiici
posse, quum quisque eorum sua nova munera subiturus esset.

Hanno et Himilco, qui iussu meo, ad cognoscendum, utrum ad sacra
facienda omnia rite parata essent, digressi erant, iam ad nos
reverterunt. Hos subsequebantur duo bubulci, eximios ducentes
buculos, tegetibus purpureis velatos, quorum cornua vittis,
fasciisque pictis operta, tintinnabulis ornabantur, quæ motu agitata,
lenem tinnitum edebant. Vestigia horum subibat servus meus, qualum
malogranatorum in capite ferens, quæ mappulá erant operta, argento
acupictá.

Postquam quaternos tubicines nostros Hannibal binis paribus pone suos
constituerat, a me indicium se exspectare significavit, ut suos
initium incessús facere iuberet. Itaque, quamprimum signum dederam,
eo voce elata mandante, sagittarii, classiariique, in duplicem
ordinem conversi, parique passu in frontem progressi, ea alacritate
ac scientiá disciplinæ gradiebantur, ut omnium commendationem
mererentur. Classici acerrimo tubarum clangore primi incedebant; hos
sagittarii in paribus excipiebant; horum vestigia ipse Hannibal, suis
militibus, cum hastis fulgentibus in humeris, ad numeros sequentibus,
subiit. Mihi locus proximus obtigit, Hannone, Himilconeque
comitantibus. Nos servus meus sequebatur, ac, postremo, agmen illi
duo claudebant, qui buculos duos, mox in ara mactandos, ductabant;
tum demum quatuor manipuli nautarum, uno agmine, nullo certo ordine,
sed a suis naucleris et gubernatoribus ducti, itabant. Hi manipuli
novissimas agminis partes effecerunt.

Viæ, quibus procedebamus, utrimque festive ornatæ erant. Annua et
summa festa Melcarth celebrabantur, quæ quidem solemnia undique
ingentem populi multitudinem in urbem alliciebant. Ædificia publica,
perinde ac privata, ubique, quá viæ patebant, telis, tapetibus,
linteisque purpureis, fulvis, viridibus, byssis variorum colorum,
item, ingentibus ramis cedrinis, coronis, sertisque adornata,
fluctuantem multitudinem delectabant. Quæque fenestræ suis nitebant
ornamentis. Turbæ versus insulam, ubi Dei Melcarth splendida stabat
ædes, catervatim fluebant; nobis tamen appropinquantibus, multitudo
in porticus recedens, viam patefecit, unde speculati, alteri ab
alteris, qui nos essemus quò tenderemus, quoque munere fungeremur,
asciscitabantur. Quum vero intellexissent nos regios esse nautas, et
ad sacra Deæ Astartes persolvenda ad templum tendere, ut eius tutelam
in expeditionem Tartessum mox profecturi efflagitaremus, turba
ingenti plausu et acclamatione nos consalutavit. Viri mirabantur
nautarum et militum indumenta, armaturam ac disciplinam, item buculos
sacrificiales; mulieribus ornatus præfecti, Hannibalis, et incessus
militaris, perquam placebant; pueri, denique, fulgore armorum, et
galeæ Hannibalis atque tubarum, item, colorum varietate, miro modo
delectabantur; tubarum vero clangor militaris eos ad currendum,
consequendumque agmen incitavit. Apud omnes, nullo infitiante,
constabat nullam unquam urbem Phœniciam tam præclaram, tam speciosam,
tamque opiparam expeditionem, in longinquas oras profecturam,
instruxisse.

Ubi ordines sycomorum prætereuntes, earum sub umbra ad regiam
perveneramus, ingentes populi turbæ, quæ ibi congregatæ processionem
regiam præstolabantur, nobis sua sponte viam patefecerunt, quum
regius tubicen, chorusque musicorum, in porticu stantes, concentu nos
salutaverunt. Tum nuntius, a regia deorsum properans, conspiciebatur;
ac mox cunctis compertum erat eo esse eum missum, ut nos consistere
iuberet. Hannibal, proinde, suos frontem sine mora convertere iubet,
nautæ autem, sua sponte, idem faciunt, ego interim cum Hannone et
Himilcone progredior in regionem fenestræ, ubi Rex, more suo, quum
populo visui se præbere vellet, se sistere solebat. Hæc autem de
auratura, de reticulatis aulæisque, quibus condecorata erat, facile
discernebatur. Interea musici nostri, modulationis regiorum musicorum
assecuti modum, iis concentu se iunxerunt, nobisque itantibus, ad
gressum accinerunt. Hi iidem musicæ modi invicem ab aliis in area
regiæ choris excepti erant.

Haud ita multo post Rex sese e fenestra populo visui obtulit.
Minister, laute ac magnifice indutus, supra caput Regis aulæum
purpureum acupictum, gemmisque refulgens, servabat, pone quem,
coruscantibus cassidibus ac thoracibus custodes personæ Regis
cernebantur. Rex, nulla allocutione, me protinus nominatim evocat.
Ego primum summa reverentia ad terram usque proclino, tum, brachiis
iunctis, coram eo erectus mandata eius excipio.

Hoc fere modo Rex fatus est:

“Mago, industria, solertiaque tua, quibus has res apparavisti, mihi
perquam placent. Delector etiam modo, quo nautas tuos comparavisti,
militesque gratia Regis Davidis, armorum socii mei, instruxisti. Ab
hisce oris te mox in dissitissimæ Tartessi littora conferes. Dii
tutelares te protegant! Hazael tibi litteras, propriá meá manu
subscriptas tradet, quas tu ad varios principes, fœdere mihi
coniunctos, deferes; item et volumina papyri eidem concredita sunt,
in quibus, quæ fieri velim, litteris expressa reperies. Age nunc,
sacrificium Divæ Astarti tuæ offerto. Ego quoque procedam, summoque
Numini nostro Melcarth sacra persolvam. At vero in votis mihi est,
sacris religionis peractis, me testem profectionis vestræ præbere; et
certiorem te esse volo, ulterioribus me favoribus tibi non
defuturum.”

Auditis verbis regiis, me coram Rege iterum prosterno, qui discedens,
facultatem mihi ad iter prosequendum fecit, atque procedenti mihi et
tubicines ultro accinebant, et multitudo grato animo acclamabat. Vix
interea iter flexeramus, quum ingentes portæ regiæ panduntur,
innumeraque multitudo populi, chorusque tubis, buccinis, tibiis,
sistris, citharis, fistulisque concinentium, ducta choragiis, ritu
solemni versus insulam profluere cœpit. Ibi enim summi Tyriorum
Numinis, Melcarth, templum magnificum, celsis columnis innitens
stabat.

Vixdum transgessi eramus aream regiæ, quum Bodmilcar, incitato
gressu, ut me assequatur, properans, arcano veluti quodam modo me
alloquitur:

“Magnum, potensque Numen Dei Melcarth est.”

“Ita, profecto,” assentior ego, consiliis eius minime perspectis.

“Magnum, profecto, insigneque Tyriorum Numen Melcarth est,” repetit
ille. “Melcarth enim, quam Astarte, ampliores hostias exigit; tantæ
enim hæ sunt, quam quæ Deo Moloch immolantur; hodie scilicet aliquot
proles illi immolabuntur.”

Annui illi quidem, mentem tamen eius necdum perspectam habui; tum,
paulisper hæsitabundus, sic fatur:

“Poterone abs te impetrare, ut ego, Tyriique mei, tua voluntate,
ritui proprii nostri Melcarth interesse possimus?”

Non sine gravi perturbatione animi eius consilia cognovi. Ægre
admodum intellexi numerum agminis nostri sensim diminutum iri; atque
tolerandum esse, ut dignitas nostri ritus, quo Astarten
prosequebamur, ullum detrimentum accipiat; nihilo tamen secius, quod
haud aliud supererat, invitus illi indulsi. Acclivem interea viam
assecuti, quæ ad fastigium ducit, ubi Baaltis-Astartes lucus situs
erat, eoque quum ascendere cœperamus, loco iter nobiscum prosequendi,
conspicor eum cum tricenis nostrorum nautarum secedentem,
participemque fieri illius peculiaris ritus, et video eum agmini
adiungi, quod pilentum tectum, plumis struthiocamelorum adornatum,
auroque refulgens, trahebat. Eo pilento vehebantur proles, quæ ut
victimæ in sacrificio immolandæ erant. Ut nostri ad hanc turbam
accedebant, magnus clamor, tubarum, cymbalorumque sonitus audiebantur
indicia consalutationis, qua nostros exceperunt.

“Quam ego atrocem ritum proles immolandi exhorresco!” inquit Hanno.

“Nec ego aliter,” assentior ego; “at vero, si Moloch et Melcarth id
sic postulant, quid aliud superest?”

“Salvo honore Moloch et Melcarth,” prosequitur ille, “iure gaudeo,
quod Astarte Sidoniorum ritum idgenus sibi non deposcit.”

Nunc iam semitam ingrediebamur, quæ per lucum ad Baaltis fanum
ducebat. Ædituum plerique aberant, ut sacrificio in urbe, Dei
Melcarth in honorem offerendo, interessent, nec præsto erant nisi
seni sacerdotes viri, fœminæ autem quaternæ. Conspectus templi, ut
sole oriente, per raram nebulam cernebatur, delectabilis perquam
erat, nec sine levi ægritudine animi afficiebatur, qui sibi hinc mox
discedendum esse senserit. Non tamen diffiteor mihi visum esse
oportere eum, qui tam delectabilem locum diu incoluisset, sensim
relaxatum, atque effœminatum iri, nec eum audacem, ac periculorum
appetentem fore; atque mecum recolebam memoriam Phœnices, quippe quæ
expers omnis luxus futura esset, nisi cives eius audaces pericula
adire non dubitassent. Namque opes eius mercatus peperit, quæ quidem,
si cives audaces et intrepidi exercere navigationem veriti fuissent,
non modo nullæ essent, verum et ipsa civitas, præda regum, littora
eius invadentium ac depopulantium, facta fuisset.

Hanno quoque, haud est dubium, quin eadem meditatus sit, menteque
eadem tacitus secum volverit.

“Sic, sane,” fatur denique, veluti fructus meditationum proferens,
“ita quidem, me Castor; etiamsi Pharao, Melech David, Chaldæi, atque
Assyrii omnes suas vires et copias in unum conferrent, et nos,
Phœnices, adorirentur, ipsi naves nostras peteremus, iisque in alto
occurreremus. Quin etiam si patriæ nos extorres facerent, naves
pararent, et in Mari Magno nos impeterent, tamen usque nostra vigeret
dominatio; dum enim Chittim, dum Utica, Carthago, Tartessusque
superfuerint, quo nos recipere fas sit, totus terrarum orbis noster
est.”

“Vera hæc quidem quodammodo sunt,” illi assentior, “terrarum orbem
nostrum esse; verumtamen nihil prorsus id est, nisi nostra indomita
virtus, quæ id peperit. Nulli enim nobis ad subigendas vicinas
civitates duces præiverunt; nulli nobis imperatores victorias atque
potestatem retulere, sed nostris propriis virtutibus innixi, ac
tutelæ nostrorum Numinum confisi, terras mariaque peragravimus
ignota, atque opes, aliis incognitas conflavimus. Ac nunc demum nemo
est qui nos assilire audeat, quin omnes gentes nos honore
prosequantur. Nec quisquam iam est ita superbus, ut nostra auxilia
flagitare se indignum sibi arbitretur, nec per se tam pollens, ut
nostra opera uti aspernetur. Quisnam, obsecro, materiam Melech
Davidi, quis aurum, quis argentum suppeditat? Quis, quæso Pharaoni
balsamum, quis gemmas, quis cuprum, quis, denique, plumbum album
subministrat? A quo, inquam, Assyrius requirit purpura, a quo
vitrata? a quo ebur? a quo, postremo, acu picta? Quis tandem, omnium
rerum, quæ luxui omnium principum, omniumque procerum inserviunt,
procurator, proxenetaque est? Iure ergo meritoque quisque Tyrius
superbiet, quum cuncta hæc pontivagis Sidoniis, principibusque
mercatoribus civitatis Phœnices vindicaverit.”

Tum Himilco, elata mea sententia accensus, rem orsam sic prosequitur
: “Magna, profecto, merito magna est Tyri gloria. Utinam animus eius
ardua audendi nunquam languescat ! Quod quidem ad me attinet, modo
gratiis Cabirorum mihi frui detur, veluti cœlesti signo,
peregrinationum indice, capedulum hoc cacuminatum, chitonetamque hanc
tritam, non pro tiara, liliis picta, ac pro chlamyde egregie
acupicta, quibus rex Ninive superbit, cambirem!”

Interea dum genium nostræ gentis sic sermocinando extollimus,
sacerdotes intus aras accenderunt, pelves sacris paratas partim aqua
compleverunt, partim vacuas apposuerunt. Hannibal milites suos in
fastigio graduum templi, in formam semicirculi statuit, quorum in
extremis alis, geminis ordinibus, sagittarii stabant, in medio autem
classiarii quaternis ordinibus consistebant, spatio pro me et
comitibus intermisso. Buculi per posticam ianuam templi ad mactandum
perducebantur.

Adventus noster sonitu tubarum a nostris tubicinibus significabatur,
cui ex interiori modulis fistularum tibiarumque responsum erat.
Pontifex obviam nobis progressus, sic me alloquitur:

“Accedat iam Sidonius Mago, filius Maherbalis. Dux expeditionis huc
se conferat, ut se Deæ sistat. Te, tuumque comitatum huc accedere
iubeo.”

Dicto audiens, servis meis comitantibus, gradus ascendo. A dextro
mihi Hanno et Hannibal, a lævo autem Hasdrubal, Hamilcar atque
Himilco adstant, a tergo caterva nautarum, remigum, universæque
plebis stipati. Signo ab Hannibale dato, milites hastas, sagittarii
arcus, ad humeros levant, fronteque simul conversa, per fores ædis a
latere ingressi, in templo per ordines disponuntur.

Ædituus silentium mandat. Facto silentio, “Modum habeto!” idem
clamat: “Mago, filius Maherbalis, bono suorum sacra facere parat.”

Buculi dicto celerius adhibentur, e vestigio mactantur, et in frusta
carpti, in aris adolentur, sacerdotibus ac ministris psallentibus,
precesque ad Deam recitantibus. Dum hæc geruntur, alter servorum
meorum malogranata vulgo dispertitur, eo proposito allata. Mox
pontifex, secundum ritum, scapulam alterius victimæ mihi offert, cui
ego, ut mos postulabat, crumenam cum senis siclis impono. Minister
sacro fungens oblatum accipit, ac dum is munificum meum donum
prædicat, scriba sacerdotalis nomen meum, sociorumque, præfectorum
litteris diligenter consignat cum summa oblati una, cuncta in
regestis templi prodenda. Deinde pontifex pectora hostiarum igni in
ara candenti imponit, indeque fumus statim sursum in tholum, versus
fenestram rotundam, ascendit. Sidoni Dea ipsa lapis ater est; sed
hic, Tyri, simulacrum Deæ ipsius Astartes vicem agit. Vultu ad
simulacrum Deæ conversus, sacerdos Divam precibus invocat, et
psallendo Deæ laudes canit, usque dum cantica alto silentio absorpta
sunt.

Interea dum sacri ritus et cærimoniæ celebrantur, reliquiæ tergorum
labris maceratæ eluebantur, dein magnis lebetibus immersæ lixantur,
partes autem in culina templi batillis, aliæ autem in luco sacro, sub
dio, coquuntur. Nautas nostros minime piget auxilia præbere, nec in
accendendis ignibus, cocisque in curandis ahenis opitulari dubitant.

Paullo post iterum accedit pontifex, mihique pectus unius hostiarum
porrigit. Id ego sublatis in altum ambabus manibus coram Deæ
simulacro in sublime extollo, tum pontifici reddo, qui id ter
circumvertit, quo facto, id Numini pro me dicat. Eodem ritu et Hanno
obit pectore alterius hostiæ, nisi quod pectus, vice omnium nostrum
septies circumagitur.

Quinis siclis, quos iam antea scribæ dederam, panes sunt præstinati;
Hamilcar vero, ex parte nauclerorum cæterorumque octonos siclos
obtulit, partim ut inde vinum emeretur, partim ut Deæ donum
tribueretur. Hæc ille rursus publice prædicavit. Nos deinde, alter
post alterum, ante simulacrum Deæ nosmet prostravimus; tum pontifex
brevi atque ultima prece Numen Deæ invocavit; quo facto, omnes nos
læti, et animo recreati, e templo in sacrum lucum contulimus.
Postremo, ab Hannibale signo dato, milites, qui in templo testes
rituum muti atque immobiles adstiterant, solutis ordinibus,
quaquaversum discurrerunt, partim nautis se miscuerunt, iisque in
parandis epulis sedulo opem tulerunt.

Ego ad truncum patulæ cypressi sub umbra consedi, Hannone, Hannibale,
Gisconeque circum me provolutis otiabamur, dum Himilco opus amphoram
figlinam vino complendi administrabat. Servus meus interea scyphos
apparavit, et super mensam instructam sic in orbem disposuit, ut
meus, qui in labro caput leonis cælatum ferebat, medium locum
obtineret, cæterorum scyphis in circuitu positis. Hannibalis scyphus
cupreus, bracteatus erat, cum scapo, duabusque ansulis, cælato opere,
in speciem racemi atque florum. Ministerio hoc persoluto, servus
recessit, sed mox cum duobus militibus, grandem lebetem baiulantibus,
ut ex molimine concussio æreorum suorum thoracum satis clare
audiretur. Sublato lebetis operculo, panes ministrabantur
discumbentibus e qualis, eo proposito allatis; dein cuiusque e balteo
cultros, cochleariaque lignea deprompsit, ac, tandem, omnes ad uberes
epulas discubuimus.

Scyphis iam dispertitis et oppletis, ego assurgo, sublatoque meo
scypho, ad salutem bonam convivarum fortunam propino.

Tum, in vicem, Hannibal, scypho sublato, sic fatur: “Potus hicce
insignis est, meæ patriæ urbis, Arvad, genimen, quod se fruentibus
vitam ac vires impertit; hinc intelligetis, quare Arvad clueat viris,
ingenio et fortitudine præclaris.” His dictis, scyphum suum funditus
haurit.

“Milites vero Arvad,” excipio ego, ad centurionem conversus, “famam
suam atque claritatem uberrime meruerunt.—Interim, unquamne tibi per
bonam fortunam contigit ad littora Iudææ pervenisse? Nam cursum
nostrum eo nos dirigere te non latere arbitror.”

“Ita, Hercle, profecto,” offá usque in ore hærente, excipit Hannibal;
“ipse hic gladius, quem gero, cingulaque purpurea in humero, donum
est Ioab, belliducis, consobrinique regis. Ibi enim, in pugna ad
Gebam, in qua Philistini victi fugatique ad moretum fuerunt, ego
vicenis sagittariis eius præfui. Nec hoc semel factum est, ut per
annum, et amplius, cum copiis Nahary, armigeri Ioab, qui unus erat e
triginta septem virorum fortium regis Davidis, in oppido Hamath
præsidio interessem. Inde mihi revertenti contigit, ut militibus
huius nostri Hasdrubalis navi vectis præessem, et hoc ipso eo
tempore, quum naves Sidoniorum longæ ad classem Ciliciensem
oppugnandam missæ essent.”

“Recte, me Dius Fidius, memorat,” ait Himilco, “famam eius
expeditionis audivi, quum nos longe, Gadibus aberamus.”

“Nos vero,” inquit Hamilcar, “sub iis temporibus Pharaonis in
exercitu stipendia fecimus, eramusque in littoribus Æthiopicis, ultra
Mare Algosum[3] navigantes. Et quas, Pol, testas, in se margaritas
celantes, ibi invenire soliti eramus! Insuper et pisces ibi non erant
rari, qui hominem integrum hauriendo pares essent.

Nostris sic verbigerantibus, quædam sacerdos e iunioribus ad eos
accessit, Hannonique manipulum, telá obvolutum, tradit.

“Hoc,” inquit illa, “simulacrum Baaltis est. Super eo aromata
pretiosissima adolui; unguentis idem oblevi rarissimis; obtuli id
etiam ipsi Deæ quæ id propitia accipere non renuit. Tibi, Sidonie,
nunc id concredo. Utinam simulacrum tibi, cunctisque expeditionis
huius sociis, Diva adstipulante, bonam, faustam et fortunatam
peregrinationem reddat.”

Dein pontifex ipse cum simulacris cæterorum Deorum accessit, solo
Melcarth dempto, quod Bodmilcar ipse, e templo, quo solus iverat,
erat allaturus.

Eadem ipsa sacerdos sese viæ ad nostras naves comitem obtulit, ut
simulacra in ipsa navi, antequam solveremus, lustraret.

Himilco facultatem sibi dari flagitavit simulacri Cabirorum ad
marginem portus deferendi, antequam id fidei naucleri concrederetur.

“Quid nunc,” interrogo eum, “de tuo voto vicenûm siclorum, uniusque
buculi, quod Cabiris feceras?”

“Illud,” respondet ipse, “usque eo differendum censui, donec nebulo
ille mihi obviam fiat, qui me uno oculo privavit. Ecquidem minime
dubito Deos mihi interea fidem habituros, nec solutionem, præsertim
in antecessum, exacturos.”

Interea Hanno suum simulacrum Astartes revelavit, idque utraque manu
servans stabat, oculos in eo pascens summa admiratione. Erat autem
simulacrum ex alabastro, ternis ordinibus ocellorum auratorum e collo
pendentium, cacuminatoque capedulo, sub quo comæ copiosissimæ
cernebantur.

“Vota,” inquit Hanno, “Deæ meæ ego quoque nuncupavi; illa tamen
respondit me tempus opperiri debere, et usque eo perseverare, dum
compos propositorum fierem;” atque his dictis se proclinavit, ac Deæ
simulacrum deosculatus est. Mihi tamen non satis constat, utrum falso
mihi persuaserim, certe lenem frondium arborum susurrum, veluti
responsum in eius vota, resonare me audivisse mihi videbar. Idem et
sacerdos fortasse animadvertit, nam in me renidens, manum suam humero
Hannonis leniter admovit, et,

“Nunc vero,” inquit, “Navarche Mago, proficiscamur!” Tempus naves
conscendendi iam adest, atque hora iter ingrediendi, ipsa Deá
significante, propitia est. Age igitur, procedamus!”

“Ad naves! Ad naves!” impero ego magna voce; tum me ad templum
convertens, “Vale, Baaltis, cœli Regina!” inquam, “sub vesperum in
Mari Magno nos videbis.”

Casside capiti repositá, Hannibal cantu tubæ milites nautasque
convocari iubet. Hanno atque sacerdos ad idem latus meum accedunt,
Himilco autem simulacrum Deæ ferens, ad alterum comitatus, eo ordine
quo venerat, nobiscum, versus portum, per vias, utrimque decoratas,
iter flectit. Viæ ad portum ducentes, totusque margo portús, tanta
hominum multitudine erat conferctus, ut arduo nonnisi conatu
pervadere possemus. Turbæ autem ex omnium gentium varietate
videbantur coalescere; nam, præter indigenas Phœnices, Syri quoque
intererant, cum indumentis fimbriatis et clavatis; Chaldæi, cum
plexis barbis; Iudæi, cum curtis tunicis, prolongatis calceis,
pellibusque pantherarum per humeros transversis. Præterea et Lydii
cum vittatis frontibus; Egyptii, quorum alii tonsis capitibus, alii
cum ingentibus corymbis; Chalybæi quoque feroces aspectu, seminudi,
ac, tandem, ingentis staturæ, roborisque Caucasii in turba
versabantur. Plurimæ etenim gentes remotissimæ ad nostras Phœnicias
urbes suos cives delegare consueverunt, veluti ad meditullium
patriamque artium, industriæ fabricatoriæ atque mercatus. Hos inter
cernebantur Arabes et Medianitæ, qui proceritatem ædificiorum
videbantur mirari, nec minus frequentiá ac multitudine hominum
attoniti stupebant. Visi etiam Scythæ sunt ex Thogarmate,[4] quorum
crura braccata loris ac fasciis erant circumligata, et hi tractim
incedebant, mirarique videbantur et ingentem hominum concursum, et
omnes omnino equos vectaculaque ex angustis viis abesse.

Fragor multi clamoris vociferationis atque cantilenæ aera verberabat,
et hoc in diversissimis linguis. Turbæ hominum, humeris, cubitisque
pressæ, sese confricando luctabantur, ut capitibus porrectis visum
prætereuntium manipulorum caperent. Quisque chorus musicorum aliam,
ac rursus aliam admiratorum turbam nactus erat; quodque sacerdotum
prætereuntium collegium novam scrutantium et admirantium catervam
allicuit. Regiæ quoque cohortes cum suis scutis, variis coloribus
distinctis, novum spectaculum, admirationisque fomentum curiosis
offerebat. Nostri denique classiarii et promiscui nautæ mirum quantum
vulgo concursum concitabant; nosterque progressus præter
armamentarium turbinis speciem referebat, ut iter nostrum ad
reservata spatia in margine portus flectebamus, ubi classicula
nostra, puppibus versus terram destinatis, sub præsidio paucorum
nautarum parata stabat.

Iam et Bodmilcar atque spado interim in navim Melcarth advenerunt, et
in agea, quæ ad puppim ducebat, animoso quodam modo colloquebantur.
Simul ac nos adventare vident, colloquendo subito finem faciunt;
Bodmilcar sibilo nautas convocat, spado autem me conventum accedit.

“Omnesne sarcinæ tuæ comportatæ sunt?” quæro ex Hazaele.

“Ita sunt,” respondet ille; “at ego perquam moleste fero camas
nostras non in hac maiori navi paratas esse; in hac enim longe
ampliori spatio, ampliorique commodo frueremur; tamen id parum
refert: prima quaque statione id mutari poterit; hoc et Bodmilcari
expedire videtur.”

“Fieri id nequit,” aio ego, “serva regia mihi concredita est, eamque
sic manere oportebit. Melcarth est oneraria, nec ad nauclerum
onerariæ quidquam de vectoribus attinet. Ne de hac re quidquam
amplius! Rectene traditum teneo, tibi a rege litteras pro me esse
concreditas?”

Ne verbo quidem in responsum prolato, spado cistellam santálinam mihi
tradit, quá apertá, plures philyras papyri intus reperi, varia
præcepta pro me complectentes.

Quum iam prope signum silentii tubá a me dandum erat, iamque verbum
prolaturus eram, quum subito Bodmilcar accurrit, æque in brachia mea
coniicit, et, “Sacrificium Moloch obtuli,” inquit, “vota Deo meo
exsolvi, tibique iam animum sibi conscium pandere cogor. Veniam tuam,
omniumque, si quos conscius, aut invitus, insolentiá, temeritateque
offenderim, flagito.”

Hanno illi incunctanter manum porrigit, certioremque eum facit, se,
quidquid antehac perperam dictum factumque abs se in simultatem
fuerit, prorsus oblivioni traditurum, in posterum vero eum omni
humanitate prosecuturum. Ego autem, quum hos, cæterosque omnes, sic
in gratiam redivisse cernerem, facile annui, gratoque admodum animo
vidi nos omnes in amicitiam, pacem, atque concordiam conciliatos iter
ingressuros.

Quisque interea nauclerus suas nauticorum manus congregavit.
Hannibal, suis ubique dispositis, denos sagittarios, totidemque
classiarios, in nostra navi continuit. Tum sacerdos suum cuique navi
Numen solemni ritu per simulacra dispertivit.

Priusquam solvissemus, domnædius noster, cuius sub tecto morati
eramus, cum uxore, filioque una, viam sibi per præsidiorum ordines
fecit, me appellavit:

“Amice, Mago,” sic fatur, “ferre non poteram, quin ante tuam
profectionem te iterum convenirem. Ecce tibi placentas, hic autem
quasillum uvæ passæ attuli; præ cæteris autem aliis, ecce binos utres
genuini nectaris. Accipe hæc, amabo, in signum bonæ in te voluntatis.
Vale, hominum optime, atque Dii omnes Deæque prospere te navigare
faxint.”

“Vale, gubernator eximie,” eloquitur domnædia, ad Himilconem versa,
“tibi vero ego attuli hunc utrem Byblici, nam probe compertum habebam
te nullum vinum huic anteponere.”

“Summas tibi, domnædia, habeo, reddoque gratias,” grato animo
respondet Himilco, “nam ego, profecto, nullum vinum genimini claræ
Phœnices comparandum censeo. Scito, matrona præclarissima, tui
gratissimi muneris me immemorem nunquam futurum; atque, si bene
ominato sidere usi fuerimus, largientibusque Cabiris, salvi reduces
fuerimus, spondeo tibi tali munusculo me ad te rediturum, quod
cunctas mulieres Tyrias in invidiam rapturum sit.”

Filius coniugum, ephebus senum-denum annorum, singulari in Hannonem
pietate ferebatur, nec facile dissuaderi poterat, ne se socium
itineris adiungeret. Is amico fasciculum calamorum scriptoriorum dono
tulit; atque hi animo admodum ægro alter ab altero divelli
patiebantur.

In omni hac hominum turba vir quidam intererat, quem summo honore
prosequebar. Eius litterarum scientia probe Divina existimabatur.
Sacerdos is erat provectissimæ ætatis, nomine Sanchoniathon,[5]
historiographus. Is, quamvis nulla itinera susceperit, rerum tamen
notitiam totius fere orbis maximam inter æquales consecutus erat.

Is me his verbis appellavit: “Mago, fili mi,” inquit, “scriba tuus
Hanno munus sibi suscepit litteris cuncta comprehendendi, quidquid
rari, mirabilis, in dissitissimis quas visetis orbis partibus, et
quidquid usquam comperietis scitu dignum, ad me perscribendi. Ille
quidem ingenio claro et alacri est, ætate tamen indomitus, et in
ephebis est. Si ergo, salvo tuo commodo, liceat, rogatum te esse
volo, ut pro tua diligentia caveris, ut promissis stare ille ne
detrectaverit.”

“Gratum mihi, pater, velim, existimes,” respondet Hanno, “nihil
quidquam a me præteritum iri, ut iuventutis temeritates frænem et
compescam. Multis humanitatis officiis erga te haud ignoro me teneri;
nec, si per vires possim, committere velim, ut præcepta disciplinæ,
abs te mihi impertita, memoriá mihi dilabantur. Quamobrem, quantum
viribus polleo, enitar, ut quæque memorabilia in nostris orbis
partibus mihi innotuerint, meá operá, ad notitiam Phœnicum perferre
possis, nec me discipulum tanto magistro indignum præbebo.”

Tum grandævus Sanchoniathon nobis Deorum favorem efflagitavit. Vix
hoc peracto, sacerdos Astartes a navibus huc pervenit. Ut ipsa
Hannonem præteribat, eam dixisse clare ac distincte audivi:

“Ipsa tam proba est quam formosa.”

“St!” ille se monebat, “oblivione mihi delenda est. Pharaonem
fortunatum!”

Quum ad solvendum cuncta parata esse nuntiaretur, tubá ad
conscendendum cani iussi, et omnes sedulo conscendimus. Primus qui
pedem navi admoverat, Gisco fuit, Cabirorum gubernator, qui vulgo ut
“Gisco Celta” cognoscebatur, vel, et hoc sæpissime, ut “Gisco
Inauritus” memorari consuevit. Is navigationi ad Rhodanum octies
interfuit; in una harum, ut famá accepimus, uxorem Celticam duxit,
flavis comis, quæ hunc, in suis nativis sylvis usque adhuc
exspectabat; alias eum a Siculis captum, ambasque eius auriculas ab
iis præcisas esse tradunt Puppim ascendens, capedulo agitato, lætus
inclamat:

“Evove, nautici! omnes nautici præsto estote! Euoe! conscendite
principes marium, Astartes soboles, præbete Navarcho aures! Tyrii et
Sidonii, ad mare! ad mare! Navarchum Magonem Dii servent!”

Nautici interim ad naves properant; quisque suam conscendit, ac simul
ego in catasta puppis locum meum ceperam, parasemum meum e malo
Astartes in signum profectionis evolvi, exostram revelli iussi; tum
marræ vi magna prorsum, littori figuntur, naves retrorsum
cedunt,——ac, tandem aliquando—profecti sumus.

Cabiri, cum suis binis et vicenis remigibus præibat; excipit eam
Astarte; Dagon vectabat Melcarth, quæ ob nimiam magnitudinem vela in
portu minus apte explicare poterat. Classicula nostra læte
præterlabebatur frequentia navigia, crepidinibus hærentia, perinde
atque innumeras barcas, lembos, liburnas, celocesque, huc et illuc
meantes ac vergentes, quæ multitudines hominum, quod sacra Melcarth
necdum cessarant, in insulam et retro vectabant. Tubicines nostri
usque canebant; remi nostri salum, velut ad modulum, verrebant, atque
voces undique acclamantium spectatorum aera verberabant.

E celsa catasta mea omnium navium tecta facile perspiciebam. Hic mihi
adstabat Hanno, dum Himilco e prora gubernis[6] operam dabat.
Hannibal classiarios sua scuta lateribus navis appendere iussit,
eorum autem quisque locum sibi destinatum tenebat. Hazael quoque, cui
nulla prærogativa obtigerat, in suam privatam casteriam se recepit.

Ostium portus mercatorii, cum suis geminis turribus speculatoriis,
prætervecti, fauces penetravimus ad insulam ducentes, ubi multitudo
navicularum, aplustribus ornatarum morabatur, supra quas, e longinquo
ædes Suffetis Navalis eminebant, quarum fastigatus ascensus,
multitudine obsessus, tegetibus variis, vexillisque conspicuus, et
hinc clare discernebatur. Alias, in media insula, tholum templi
Melcarth conspiciebam, cuius e summo culmine fumus cæruleus celsa
petere, suffimenta, sine dubitatione, sacrificiorum, haud obscure
indicarunt. Quin, cœlo claro, etiam sonus tubarum et cymbalorum,
cæterorumque choragii instrumentorum clangor ad aures meas
perferebantur.

Gaulus regius, a gaulo suffetis comitatus, interim nobis occurrit.
Supra puppim navigii regii catasta eminebat, quæ tegete, auro
argentoque picta, undique obducta, tamquam ex integro metallica,
fulgebat. Superficies remorum ebore erant tectæ; vela filis argenteis
erant intertexta, acuque picta, cum imaginibus Melcarth, Moloch,
atque Astartes, velum autem in medio, hyacinthini coloris, in
imitationem undarum, viridi erat intextum, quarum e medio Astarte, in
tutelam piscium contra Dagon, exsurgebat. In confinibus proræ chorus
musicorum concinebat, in stega autem formosæ mulieres, tiaris regni,
monilibusque triplicibus decoræ, citharis laute pictis modulabantur,
aliæ autem taleolas æreas, cum cirris purpureis ac
languido-viridibus, atque tintinnabulis minutulis ornatas manibus
gerebant, et horum tinnitui accinebant. In extrema puppi rex Hiram in
solio reclinatus conspiciebatur. Caput eius mitra, cum insignibus
infulisque regiæ dignitatis integebat, ut apud principes Phœnicios
erat solemne; barbam Syrorum more hispidam, in lacertis autem geminas
armillas aureas gerebat. Solium eius ex auro vitreatoque factum,
micabat. Tergum solii in similitudinem navis cælatum, ancónes autem
delphinorum in speciem erant efficti. Duo viri ministrorum officio
fungebantur: alter scriba, iunctis brachiis adstabat, alter vero
custos sigilli. Pone hos servi stabant, quorum alter velabrum regium
super caput regis servabat, purpure aureisque fimbriis insigne; alter
autem labarum regium, e sindone purpurea textum, in quo imagines
solis, lunæ dimidiatæ,[7] stellarumque errantium erant filis
argenteis expressæ, ferebat. Suffetes se in gaulo Præfecturæ Navalis
tenebant, præsidio cincti custodum, quorum cassides Lydicæ, scutaque
argentea, et suta[8] solis splendore fulgebant.

Regio comitatu conspecto, remiges sistere remos, navesque teneri
iussi. Navigatores regii idem facere statuerunt, suæque naves pariter
substiterunt. Servi regii intra momentum temporis exostram ebeninam
provehunt, eamque tapetibus pretiosis confestim consternunt. Rex
Hiram consurgit, e solio degreditur, in nostram venit stegam, ubi
mihi contigit honor eum per meam navim circumducendi. Ostendi illi
itaque duplicatas stegas, dispositionem mercium et impedimentorum,
atque receptacula aquæ. Inde, sine comitatu, obibat casterias
spadonis, atque servæ, postea autem, discessurus, per fiscalem suum
bina talenta argenti mihi appendi iussit. Rege ad solium regresso,
exostrá revulsá, signo a me dato, centum ac duo et viginti remi
nostri sine strepitu aquis merguntur. Tubæ canunt, milites, nautæ
remiges conclamant, ego autem magna voce vagio:

“Vale mi Rex! Tyre et Phœnice, valete! Vos autem soboles Astartes,
classiarii mei, facessite prorsum!”

Classicula denique nostra celeri lapsu prætervehitur turres,
tutamenta ostii portús, quas die-noctuque excubiæ tenebant. Postremo,
oculos retro, versus urbem, quæ tamquam candicans amphitheatrum, e
plano in clivum sese attollebat, angustis viis per intervalla
multifariam intersectam; item, versus molem flavescentis templi
Melcarth; deinde, versus grandes ædes Præfecturæ Navalis, supra quas
luculenti muri templi Baaltis eminere videbantur, tum, deinde, supra
hæc omnia, iuga Libani in extremo horizonte, verticibus celsi in
longinquo livescentibus, ut ea cœli convexa adumbrare videbantur.
Istinc ad naves me converto, ut eæ proris æreis spumam sali ferventem
sulcabant. Cabiri haud aliter quam delphinus, facili lapsu per
undarum cristas ferebatur, Melcarth, iam non vectata, atque Dagon,
propriis velis rapiebantur.

Vento secundo pulsi, versus Austro-Occasum ferebamur, quare et
reliqua vela pandi iussi onerariarum, dimidiam autem remigum partem
remos levare, sese autem quieti tradere præcepi. Ipse quoque consedi,
et sic, meditabundus, oculos in æquore pascere cœpi.

Ac nunc demum iter versus dissita Tartessi littora vere carpsimus.

    1. Deus Philistinorum, magnus piscis; n. 36.
    2. Dii minores apud Pelasgos; Ursa Maior; n. 37.
    3. n. 38.
    4. Pars Armeniæ; n. 39.
    5. Auctor Phœnicius; n. 40.
    6. Guberni sunt qui gubernant.
    7. Insigne regni; n. 41.
    8. Thorax, metallum quod pectus tegit; n. 42.


Caput III.

Sammai a Custode Servulæ Agnoscitur.

Ad præternavigandum Promontorium Album, sinum ex Occiduo-Meridiano
rectà traiiciendum statui, Tyro ad Septemtriones eius relictá. Ab
Albo naviganti mihi in conspectum venturum esset promontorium Montis
Carmeli; tum, evitando profundas aquas sinús, istinc ad Septemtriones
circumflectendo, secundum littora commode poteram versus Ioppam
navigare.

Cabiri, prima navis, mille tercenta stadia quatuor et viginti horarum
spatio facile emetiendo par erat; at gaulus, utpote qui tempestate
ordinariá semper velis agebatur, magnaque onera vectabat, tantam
celeritatem assequi non poterat; haud aliter onerariæ. Tamen effeci
ut in primis quatuor et viginti horis mille stadia relinquerem, ita
ut iam prioribus horis tribus circuirem Promontorium Album, cursumque
ad Austro-Occiduum tenens, sub noctem terra e conspectu dispareret.

Circa mediam noctem Himilco me suscitabat, docebatque nos e regione
Promontorii Carmeli versari. Satis claro lumine lunæ tantum quod
summum eius cacumen discernere poteram; tum cursum nostrum ad Austrum
flectendum iussi, cavique per signa, ut Melcarth, collectis velis,
remis se concrederet, quod iterum terræ appropinquabamus. Sub primam
lucem flabra citatiora in conspectum devexorum Palæstinæ littorum nos
compulerunt, atque circa meridiem, e procerioribus turribus nos
adversum Ioppam vergere cognovimus, quod et luci palmarum, atque
ficulnearum circumiacentes prodiderunt.

Superato ostio fluvii, qui circiter quadragenis stadiis a portu se in
sinum effundit, Cabiri littus appropinquavit, dum Melcarth, duæque
barcæ, quum aquæ nimis vadosæ essent, circiter uno stadio et semisse,
in alto constiterunt.

Portus Ioppæ nullus fere est; neque enim alveum, nec navalia habet.
Prope ad littora pauca gurgustia atque mappalia visuntur, inter quæ
medium fere locum obtinet castellum quoddam, e congerie atque
maceria, a rege Davide conditum, quum mercaturæ cum Phœnicibus viam
paravisset, atque Ioppam portum constituisset, quò betulæ cedrique,
in Libano succisæ, ratibus convectarentur. Quædam barca Phœnicia,
unaque ærumnosa navicula Ægyptiaca, cum tutela, caput anserinum
referente, subtus littus in luto hæserunt; in ipso autem littore
nonnullæ scaphæ piscatorum Iudaicorum miserabiles iacebant.

Hannone et Hannibale mecum accitis, lintre terram petivi, ut
centurioni, qui ei leviori præsidio hic loci præerat, honoris causá
sisterem. Priusquam tamen longius processissemus, ipse centurio nos
visum accessit, comitatus manipulo circa quinûm denûm militum,
gladiis, lanceis quadratisque scutis armatorum. Hi linteo erant
præcincti, cinguli eorum in latere corio convincti, politoque silice
constricti. Comæ eorum, in nudis capitibus in minutos cirros erant
plexæ; in pedibus ac tibiis calceos et vinctas ocreas gesserunt, in
humeris autem, more Iudæorum, pelles pantherinæ erant circumiactæ.
Centurio solus gerebat cuprea suta, haud affabre facta. Simul atque
intra paucorum passuum spatium conveneramus, centurionem consalutavi,
quod, vicissim, et ipse fecit, prodiditque se haud ignarum esse me
legatum a rege Hiram missum venire.

“Pax sit vobis!” fatur ille. “Quoniam de tuo adventu certior factus
sum, tibi obviam veni, ut tibi, Hierosolyma petenti, comitatum
præstarem. Rogo tamen te, atque obsecro, ut in castellum nostrum
venire, hospitemque nostri, cuiuscunquemodi convictús, te præstare ne
fastidiveris.”

Eá humanitate excipi nobis gratum erat, lubenterque comitabamur
nostrum hospitem in munitiones, quò per fornicatam turris portam
ducebamur. Pervenimus in aulam celsam et spatiosam, unde prospectus
patet in mare. Ibi servos tabulatum satis asperum stragulis
consternere iussit. Muri eius loci nullá tectoriá erant rudes ac
nudi, totaque structura omnis artis expers. Aqua, panis, fici passi,
atque caseus erant nostræ frugales dapes, quibus tamen vinum satis
potabile addebatur, cuius quidem obtinendi Iudæis, captá ab iis
Syriá, ex Helbon[1] facultas dabatur.

Dum epulæ parabantur, varias inter nos vicissim quæstiones de ipsis
nobis, deque regibus nostris agitabamus; simul tamen atque cibi
apponebantur, præfectus Iudæus, os caseo referciens, edendi exemplum
præbuit.

Subito, quum me circumspicere animadvertit, sic me affatur:

“O, utique, tu cogitare videris nos Phœnicum dexteritate ædificandi
non pollere. Vestrá arte affabre sciteque res moliendi nos certe
destituimur. Memineris tamen nobis et opes, et materias vestras
deesse. Nec te præterire velim hunc misellum nonnisi pagum esse; at
vero, es æquo animo, mox cernes frequentes nostras urbes, æquè ac
læta rura antequam Hierosolyma pervenias.”

“Terra Iudææ,” respondet Hannibal, “mihi quidem haud ignota est. Iam
eam peragravi, eamque fertilem atque opulentam esse perhibere possum;
nam ferax ea est olivæ, dactylorum, vinique. Nec agricolas vos
tantum, sed et bellipotentes esse superbitis. Quæque gens negotium
sibi proprium sectatur. Nos Tyrii, atque Sidonii, plerumque
cupiditate navigandi flagramus, ac mercátum, omnia audéntes,
exercemus, tamen prædicare audeo nos belli quoque artibus florere;
sic Arvad nullo pudore suos belliduces memorabit.”

“Sic, sane,” excipit alter, dum mirabundus oculis percurrit arma
sutaque Hannibalis, “dubium nullum est, quin milites Phœnicii optime
armati sint.”

“Est,” inquit ille, “quod tibi dicere possim, quodque tibi prorsus
novum videbitur. Quamvis vobis exercitus constitutus nullus sit, nec
quemquam peregrinum ad stipendia admittatis, tamen ego regis vestri
stipendia feci. Id autem hunc prope in modum evenit:—Admodum puer in
oppidum Canaan delatus eram in hæreditatem filiorum Asher,[2] ut
soboles eius tribús crevi, iustoque tempore in exercitum vestrum
conscriptus fui.”

Centurio Iudaicus auditis miro modo delectabatur; surgens, Hannibalem
amplexatur, et in pignus amicitiæ cyatho vini perfruuntur, qui
cyathus mox ad Hannonem, tum ad me cessit. “Ego,” inquit ille, “ad
tribum Iudæ specto, cuius patrimonium, Hierosolyma profecturi,
præteribimus. Rex quasdam copias proprio sumptu alit, atque ego
centurio e vicenis unus sum. Missus eram huc, ut te advenientem
exciperem; equi asinique pro itinere necessarii parati sunt,
poterisque, quum libuerit, veluti hac vesperá, si videbitur,
proficisci.”

“Hodie id fieri nequit,” respondi, “a navibus enim, antequam redeam,
cunctaque in ordinem redigam, abesse non possum. At cras paratus
ero.”

Quum otium nobis non deesse videretur, quærit, utrum sibi naves
visere liceat; quod, quum Phœnices simus, merces forte nobis venales
sunt, quas ipsi præstinare liceret.

In responsum docui eum, nobis merces, quum in servitio regis essemus,
venales nullás esse; nec alias res mercimoniales nobiscum tulisse,
quam quas erga alimenta necessaria cambire possemus.

“Si sic se res habet,” subiungit ille, “tibi fortasse prodesse
potero; habemus enim greges caprarum, habemus balsama, olivas,
affatim. Quibuslibet potero adiumentis, tibi adero. Sammai[3] ego
sum, filius Rehaiæ; pater meus in hoc regno latissime cluet.”

Assentior itaque ut naves nostras visere possit, quo nos et mox
secutus est.

Dum ego abfui, nautæ iam exhibuerunt nonnullas merces piscatoribus in
littore, atque pastoribus ibi congregatis, quas merces quisque suo
beneficio secum attulerat, et iam arguta negotia inter se agitare
cœperunt. In stega Melcarth merces mutatoriæ iam evasatæ erant, atque
Hanno celeri manu efficiebat elenchum mercium, quas ego libenter
missas esse, atque earum, quas, vicissim, comparatas esse vellem.
Penu meum, cuius incrementum maxime mihi cordi erat, frumenti copiá
indigebat, item, duarum amphorarum olei, dolii olivarum, semisse
balsami, senum qualorum fici passi, senum qualorum dactylorum,
quinquagenûm caseorum; præterea Bodmilcarem, qui cambiis præerat,
nonnullas oves, atque hœdos comparare iussi, uti nostri copiá carnis
recentis abundarent, usque dum in Ægyptum perveniremus. Aliæ quoque
suppetiæ comparandæ erant, sed has a regis Davidis munificentiá
exspectabam, perinde atque a facultatibus meis, quibus eas res
Hierosolymis commercari poteram.

Concinnum ordinem, rationemque rerum in navi dispositarum, Sammai
summis laudibus extulit; et, quoniam omnia pæne sibi prorsus nova
esse oportebant, vix verba reperire poterat, quibus admirationem suam
exprimere posset. Disciplina virorum, perinde ac plenitudo rudentum
et copularum, æquæ dignæ suæ admirationis causæ erant. Ad cœnam a me
invitatus libenter annuit, et in puppi Astartes sedentibus nobis, ex
imo suspirans, exclamabat:

“Quantá gloriá vestram peregrinationem cumulatam esse oportet! Quam
præclarum est divitias, quas maria celant, comparare posse! Hic, in
montibus nostris, hircis imperitiores sumus. Fieri subinde potest, ut
paucos vicos compilemus, sed leoninam partem prædæ duces sibi
vindicant, quæ tamen plerumque tenuia et ieiuna sunt, cum lucro
comparata, quod vos mercaturá conflatis.”

Ego tamen eum commonefeci, ut intelligeret maiora quædam subesse
commoda in mari periclitantibus, quam sunt meræ opes, veluti commodum
videndi et experiendi mundi miracula.

“Ita, profecto,” annuit ille, “sæpe mercatores vestros Phœnicios
narrare audivi de immanibus colubris, ac de piscibus quinquagenos
cubitos longis. Audivi fabulas eorum de vallibus, gemmis referctis,
de fodinis auri argentique nunquam exhauriendis. Nec ignoro ab iis de
gigantibus, deque montibus ignem fumumque vomentibus mira ac stupenda
narrari.”

“Nullum dubium,” excipio ego, “tu satis intelligis viatoribus aliquid
ob exaggerationes concedi debere; tamen prorsus constat
peregrinatoribus haud raro miras res sub conspectum cadere.”

“Nonne,” ultro quærit ille, “etiam pugnandum vobis subinde est? Ego
vero quoddam pugnandi periculum iam expertus sum; Moabitas etenim
atque Philistinos[4] propriá iam manu interfeci. Pugnare scirem
iterum; atque, siquando vobis pugnandum esset, libenter vos
comitarer. Liceretne vobiscum ire?”

Hannibal humerum Sammai manu contrectans, sic eum alloquitur: “Vide
sis Centurio, utrum id serio dicas; nam id fieri posset. Quadragenis
etenim tyronibus sagitariis egeo. Possesne eosdem mihi comparare?”

“Possem, profecto!” avide assentitur ille, non sine solito iuramento,
“per nomen El,[5] Domino Exercituum.”

“Compara illos igitur,” interpono ego, “atque si quadragenos eiusmodi
fortes, alacresque masculos, militiæ aptos comparaveris, sub
Hannibale tu eis præeris.” Insuper, additá pollicitatione præmii
novorum sutorum pugioneque chalybæo, cum capulo eburneo, animum eius
etiam magis incitavi.

“Dii servent regem!” clamat ille, gaudio accensus, dum Hannibal
lætus, quod augendarum copiarum suarum consilium eum non fefellit,
manus confricabat, atque cum orbe terrarum congredi, regnaque se
subigere posse sibi confidebat.

“Quæcunque regna,” nugatur Hanno, “ego subegero, cum incolis unà, e
vestigio vendam; auctionabor eos omnes, vendamque licenti optimo, et
e proventibus palatium præstinabo meum. Tu, Himilco, mihi eris in
pocillatorem. ‘Hirco hortulano pellium caprinarum cura committitur,’
uti proverbium, tibi non ignotum, docet.”

At Himilco: “Loco de tuis epulis disserendi,” inquit, “satius
arbitror ut animum in nostras advertamus,” hisque dictis propius ad
mensam accessit, in qua iam dapinatum erat.

Vix cibos degustare cœperamus, quum nauta, a Bodmilcare missus
advenit, qui nuntiaret eum cuncta iam coemisse. Quærebam ex eo, cur
nauclerus ipse in socium non venisset. Aliam causam ipse allegare non
posse arbitrabatur, quam quod Bodmilcar spadonem ad secum cœnandum in
Melcarth invitavisset.

Hanno expalluit.

“Spado ille perditus!” mecum mutio, postquam nauta tergum vertit;
“sine dubitatione, aliquid improbi ac noxii molitur; speremus tamen
mulieres nullius molimenti participes esse futuras.”

Hanno tantum quod non actutum ad casteriam proruit, quum ianuá
apertá, ancilla intrat, quam hera sua velata comitatur.

“Noli vereri Navarche,” inquit illa, “evolet licet accipiter, columbæ
non eum sequuntur.”

“Numquid ille te sequi iussit?” quæro indignabundus.

“Parum instabat,” respondet puella, “nos vero maluimus hic manere,
nec lubebat in ea atra navi maiori sedes quærere.”

His auditis certiorem feci puellam recte eam statuisse, meque
Hazaelem severe obiurgaturum, si ad eas hinc subripere moliretur. Tum
me roganti facile annui, ut in stega, gratiá auræ recentioris
hauriendæ, libere obambulare possent; sed antequam ipsa se
avertisset, Sammai, qui hactenus cum Hannibale de quibusdam rebus
militaribus disceptabat, conspicatus vultum eius, exclamat:

“Hiccine tu, Abigail?”

“Tute ipse es, Sammai?” quærit ipsa vicissim, eodem puncto temporis
manus præbent, sibique vicissim in oculos contuentes, singultare
cœperunt.

Simul ac Sammai sese componere poterat, percontabatur ab ea, quí id
factum esset, ut eam navis Phœnicia haberet.

“An nesciebas,” quærit ea vicissim, “Philistæos in pagum nostrum
Gedor descendisse, me Ascalonem[6] rapuisse, denique Tyriis me
vendidisse?”

“Non, Hercle,” respondit ille, “hæc omnia prorsus nova mihi sunt. Nam
ego in bello, contra regem Tzóbam, in Septemtrione eo tempore
occupatus, nec ex eo tempore domi fui.”

Haud ita multo post Abigail, prisco, solitoque animo læto et alacri
recuperato, narrare perrexit, quemadmodum se rex Tyri præstinaverit,
nunc autem in itinere commissa sit in Ægyptum, veluti comes virginis
Ionicæ, quam rex Hiram eodem secum tempore emerat, quamque is
Pharaoni in donum mittat.

Sammai autem, ex sua parte, certiorem eam fecit sibi facultatem esse
concessam, ut se socium expeditionis adiungeret, et dolere se aiebat
iter in Ægyptum tam brevi finem accepturum; addidit præterea: “Utinam
peregrinatio non minus duratura esset, quam maiorum nostrorum quondam
peregrinatio in deserto.”

Mutuá hac agnitione motus, puellam, ut paulisper inter nos considéret
invitavi; rogavi insuper Hannonem, qui gnarus linguæ Ionicæ erat, ut
virginem etiam ad idem faciendum invitaret. Ipsa, gratá obsequentiá,
in pulvillo sibi apparato consedit.

Cœna satis iucundo eventu cessit. Sammai et Abigail nos narratione
suæ anteactæ amicitiæ, rerumque in pueritia gestarum, quemadmodum unà
in pascuis suis nativis capras pavissent, oblectaverunt. Facere non
poteram quin iis coram animi ægritudinem faterer, quod propediem
ipsis iterum secedendum esset.

“At, fortasse,” inquit Abigail, “Pharao me servare minus curabit, nam
mei similes rex Pharao, sine dubitatione, millenas habet. En heram
meam! ipsa illi mittitur; at, quod ad me attinet, me pro certo
relegabit.”

Sammai constrictis pugnis, veluti me appellans, me contuetur, ego
tamen alio solatio subvenire haud poteram quam memorando mihi videri,
puellam, itinere confecto, ab officio heram suam comitandi, absolutum
iri.

“Præterea,” subnectit Hannibal, “ipsa munere soluta, prorsus sola et
derelicta esset. Parum referre, quod Hazael tanto nisu eam oblectare
conetur.”

Interea Hanno atque virgo Ionica colloquia inter se texere cœperunt,
et hoc tantá inter se fiduciá, ut mihi iam gravius ad ferendum
videretur; ut ergo modum rei ponerem, usus occasione, ubi scyphi
complerentur, quaesivi ab Hannone, quum ipse psallendi gnarus
perhiberetur, utrumne virgini persuadere posset, ut ipso chorago,
quoddam carmen nativum præcinere vellet. Linguæ Phœniciæ paucillum
gnara, ipsa pro se respondit, se et posse, et libenter velle, ut
cuperem.

Cithará allatá, et in harmoniam redactá, ipsa, velamine revulso,
vultum nobis exhibebat singulari gratiá venustum. Virgo more mulierum
Phœnicum erat induta habitu purpureo, argento acupicto, in collo
autem monilia trium ordinum aureorum ocellorum affabre factorum. Erat
ipsa capite nudo, comá patrio more concinnatá, a fronte retro flexá,
et in medio revinctá. Nos alto silentio circumsedebamus, veluti solo
fixi, eiusque mirá venustate constricti.

Primum quam servus meus lychnis in latere navis eo paratis lucernas
adaptasset, virgo Ionica, voce clará ac sonorá quandam cantilenam suæ
patriæ fundere exorsa est. Linguæ quidem Ionicæ familiaritatem mihi
nullam esse fateor, tamen, in peregrinationibus meis vagam quandam
cognitionem eius comparavi ut satis intelligerem eam bella celebrare
a civibus suis longe ab hinc cum Achæis, et contra Priamum, regem
Troiæ gesta. Ut vox eius subinde in dulcedinem vertiginosam
exsurgebat, oculi Sammai affectibus animi scintillare videbantur,
digiti vero Hannibalis capulum sui gladii tentare. Quin et illi, qui
sensum verborum non ceperant, tamen modulis ad ima cordis
capiebantur, æquè ac venustate eximiá cantatricis. Finitá cantilená,
virgo exsurrexit, pedesque non aliter quam ipsa Diva Astarte id
factura esset, per undas præterlabens, cum gratia retraxit.

Postquam virgo discesserat, Hanno protinus ad oram navis se recepit,
ibique stans, animo non parum turbatus, fluctus contuebatur. Quum
eius suavi conversatione diutius carerem, ad eum accessi, quæsivique
ex eo, quid rei esset.

“Nihil quidquam,” respondit, “quod non brevi prætereat.”

“Tibi suaserim,” moneo eum, “nequid ex his, quæ hac vesperá hic dicta
gestaque sunt, Bodmilcari enuntietur; equidem nec illi, nec spadoni
fidem habeo.”

“Nihil refert,” respondet ille, “quid Bodmilcar fecerit. Quod ad me
attinet, promissis meis stabo. Modo ego Tartessum perveniam, ibique
audacius quid agendi facultatem reperiam. Nec despero quin nauta
usque evadam aptus, Navarche mi;” et dum sic loquebatur vox
aliquantum rauca clarescere cœpit. Manus eius tum prehendi, veluti
fidem eius confirmaturus. Nescio quo pacto, in diem iuvenis mihi
gratior et acceptior esse cœpit.

Quum ad cæteros reverteram, Sammai sic reperi, quasi in siccum redire
mallet.

“Fausta felixque sit tibi nox, Sammai,” alloquor eum, “cras mane
iterum conveniemus.”

“Faustam ac placidam tibi precor noctem, mi Navarche, vobisque
omnibus!” inquit ille in responsum, et quam primum in navi erat,
clamavit; “Vale Abigail, blanda columba mea, nox tibi fausta et
placida esto!”

“Tibi quoque, agnelle mi!” respondet illi Abigail, pervicax e
casteria sua prospectans.

Eodem ipso tempore spado advenit. “Lurco ille bonis est pulmonibus;”
contemptim animadvertit præteriens; “verum ego dubito utrum Pharaoni
valde gratum fuerit sua mancipia toti orbi ostentui exhiberi.”

“Sic, profecto; nec si resciverit eandem lautitiis a Navarcho et
scriba eius celebratam fuisse,” addit Bodmilcar, pede interim e
pulvillo excutiens citharam Hannonis, quam hic casu, discedente
virgine Ionica, ibi reliquerat.

“Quæ tu hic agitas, mihi perquam ingrata sunt;” respondeo ego loquelæ
eius voce severiori; sed Bodmilcar sermoni meo verbis acrioribus
incidit: “Hazael, fretus auctoritate regis, de mancipiis ad suum
arbitrium, ut lubet, statuet.”

Verba hæc me non parum exasperarunt. Ferendum non erat ut spado
Syrius, ipse mancipium, suam meæ auctoritati anteponere præsumat,
meque, hominem liberum, navarchum Sidonicæ classis, sibi posthabeat.
Bodmilcarem itaque obtutu rigido et constanti contueor, quod is minus
videbatur intelligere quid dixerit; sed ipse, simultate quadam mihi
obtutum temere reddidit.

Tum ipse voce elatá pergit: “Iuvenca ista Ionica mea quondam fuit,
sed mihi a latronibus erepta erat, qui eam regi vendiderunt. Rex eam
regi Pharaoni in donum mittit; quum itaque obnitor, quominus donum
regis in manus incidat scribæ tui, officio meo satisfacere arbitror.”

Contra, ego, firma voce respondi: “De cunctis his rebus meum erit hic
iudicare. His in navibus auctoritas mea de omnibus rebus sola
valebit; et væ illi qui eam in dubium vocare ausus fuerit.”

“Præclare dictum!” adstipulatur Hannibal. “Disciplina atque
obedientia potissima sunto!”

“Tum sic faciam!” clamat ille voce raucá, furore subacto; ego tamen
tranquille perinde ac firmiter subiunxi: “Quin facies quod ego
iussero; redibis in tuam navim, nautasque tuos curabis. Ego a die
crastino quinos dies abero.”

Ipse pedes versus navim retraxit, minas et maledicta inter eundum
mussans, quæ tamen ego flocci feci.

Postquam ille discessit, Hazael sic fatur: “Nunc vero ego ibo,
puellamque eam castigabo.”

Hoc audito, ut eum a proposito deterrerem, manum illi inieci, sed
ipse mihi se eripuit, et iam ad ianuam casteriæ accessit, quum
subito, fortissimis brachiis, Hannibal eum prehendit, totumque eum
circumvertit.

“Eho! quod scelus te agitat?” balbutit ille, me prius, tum Hannibalem
contuitus, qui eum usque prehensum tenebat. Ego brachiis iunctis,
oculisque in eum defixis, stabam.

“Audi!” aio illi, “audi quæ dicam! Leges navium Phœniciarum hæ sunt:
‘Quicunque mandatis navarchi refragari audeat, fune ex antennis ter
aquæ mergitur.’ Tenesne?”

Formidine agitatus spado, in assensum caput quassavit.

“Præterea,” addidi insuper, “huius rei memento; nec minus alterius
legis memineris: ‘Siquis alteri maledicat, is ad malum devincitur, ac
flagellis cæditur, atque quinas et vicenas plagas sustinet;’ etiamne
hoc tenes?”

Iterum capite nutat.

“Nec denique oblitum iveris,” ulterius eum moneo, “puellam Abigail
lingua pollere loquaci, me autem auribus acutis. Nunc autem, Hannibal
fac eum missum!”

Hazael se ad casteriam sine verbo contulit. Hannibal se a risu vix
continere poterat. Tandem sic me affatur: “Eximie factum, Navarche!
Optime statuisti! Res ex integro fieri præstat. Namque in navi
refragari, perinde est ac rebellare in castris.”

Postridie, primo mane, Bodmilcarem acciri iussi.

“Bodmilcar,” eum alloquor, “tu vetus nauta Phœnicius es; fides tibi
haberi deberet; at ego vereor, ne spado ille te ab officiis avertat.
Ipse non diu nobiscum versabitur; confido futurum, ut quum ille cum
mulierculis discesserit, tu ad saniora reversurus sis; interea tamen
postulo abs te, ut fide interpositá, mihi pollicearis, pacem atque
disciplinam abs te servatum iri.”

Ipse tentabat negare discordiam se fovisse; mihi tamen verba dari non
poterant, nec a proposito discessi, et fidem ultro dandam exegi, quo
denique facto, hæc visum est mihi eum monere:

“Nunc mandata mea animadverte. Dum ego Hierosolyma profecturus
abfuero, te præfectum classis constituo. Hanno et Hannibal me
comitabuntur; sed Hasdrubal, Hamilcar atque Himilco apud te manebunt,
atque milites tibi præsidio erunt. Cordi nobis futurum est, ut
commeatum in interioribus regni comparemus, nec ea de re te
sollicitari volumus.”

“Sed quid de duabus mulierculis fiet?” quærit ipse.

“Hoc meum erit curare;” respondeo illi, “daboque operam, ut iis in
littore provideatur. Nos vero statim viam ingrediemur; itaque
officiis tuis adesto, teque bene valere iubeo.”

Hannonem igitur atque Hannibalem scapham degredi iussi, misique
servam cum duobus nautis sarcinas portantibus, qui eos comitarentur.
Ut Hanno Bodmilcarem præteribat, animadverti hunc torvo vultu eum
contueri, atque exspuere. Hanno nihil nisi humeros quatiebat.

Priusquam ipse in scapham degressus essem, cavi, ut mulierculæ atque
spado in navi altera in casteriis tuti essent: tum duos nautas
delegavi qui post eos res, quibus indigerent, in littus eveherent.
Hazael causam comminisci tentabat, ob quam sibi in navi manere
liceret; sed quum me clamare audisset, “Nullo modo!” in scapham nullo
amplius obloquio descendit.

Omnibus rite peractis, signoque a me dato, duæ scaphæ solvuntur.
Bodmilcar, in puppi stans, tristi vultu nos prosequebatur, dum
Himilco, a latere eius, bono animo atque iucundo nobis valedicebat.

Paucis remorum ductibus ad terram advehebamur. Sammai, moræ
impatiens, nos præstolabatur, atque puellæ Abigail descendenti
sollicitus aderat. In aridum egressi, iter protinus versus pagum
flectebamus, qui in ficeto, vix ad duos iactus arcús a castello
aberat, bonamque cisternam habebat. Ante domum, quæ in pago longe
optima esse videbatur, duo equi, atque fere duodeni asini stabant
deligati. Equi satis commode erant frænis atque ephippiis,
phalerisque ornati, capita autem eorum coccineis reticulis, cum
pendulis tintinnabulis fimbriatis, atque coloratis rosulis erant
operta, caudæ autem coccineis fascibus in sublime constrictæ, ac
revinctæ. Iubæ caudæque asinorum more gentis, henná erant tinctæ,
atque tam hi, quam equi, loris probe erant instructi.

“Domus ista,” inquit Sammai, “Bichri[7] est; is unus virorum est,
quos comites itineris tibi adiungi vellem. Ipse iuvenis et fortis
est, magnumque habet usum et arcús, et gladii, atque scuti. Antea
vineæ colendæ dabat operam in collibus, estque artis vina producendi
longe peritissimus.”

Eodem ipso tempore Bichri ipse ad nos salutandum prodiit; socium
habebat secum alium quendam iuvenem cum muliere.

“Hic Barzillai[8] est,” inquit Sammai, eum sistens, “unus e
centurionibus decem, hæc autem sua uxor est, Milcha;[9] ipsa soror
est amici nostri Bichri, claraque apud nos est ob liba, quæ ipsa
præstantissima facit.”

Tum Hannibal proponit ut Barzillai, suaque uxor, in comites
expeditionis adoptentur; sed Sammai docebat nos hoc fieri non posse,
ut hi ad iter maritimum suscipiendum permoveantur.

Unum usque munus supererat, nempe domicilii pro mulierculis
reperiendi. Relatum mihi est, domicilium pro illis in turri obtineri
posse; item domum Bichri eis patere, ubi satis prope ad domum
Barzillai essent, ut et societate uxoris eius, et præsidio militum
fruerentur. Primum Sammai, ubi intellexit futurum non esse ut
mulieres nos Hierosolyma comitentur, mussare cœpit; sed quum
perspexisset consilium meum esse ut Abigail, cum hera sua unà, ibi,
ubi essent, permaneret, sine verbo acquievit. Demandavi Barzillai, ne
cui, præter spadonem, ullo sub prætextu permitteret, ut virginem
Ioniam visum adiret; ipse autem, veluti in fidem, vaginam gladii
percussit, se fidem non falsurum.

“Ubinam ego habitabo?” nunc spado quærit.

“Ubicunque videbitur;” respondi illi, “domi Bichri, si libeat.”

“Quid? domi meæ?” obtestatur Bichri, “aliquis Syrus Sobanus[10] domi
meæ? Nequaquam, Navarche, pace tua, id habere nollem, nec id fieri
poterit.”

“Eccur non?” indignabundus quærit spado; “num nos Syri vobis
posthabendi sumus?”

“Haud secus. Syri servi sunt; rex noster vos ad Sobam, et ad Damascum
profligavit; pulices estis, atque canes morticini.”

“Verum, Hercle, est,” Sammai adstipulatur, “Philistæi e Gaza et
Ascalon hostes digni sunt qui superentur, at Syri, horum vel duodenos
hastæ meæ fixos ipse possem in humero portare.”

“Ha, ha!” risit Hannibal, “Sammai perquam amat iocari; ipse nos sub
itinere multis iocis diversitabit.”

Quærenti Barzillai, utrum mulieribus ambulandi subinde copia sit,
respondi, posse Abigail, quippe quæ indigena hic esset, interdum cum
Milcha ambulatum exire; attamen virginem Ionicam, usque ad meum
reditum domi contineri oportere. Conventum est inter eos, uti sedulo
ab iis opera daretur, ne virgini Ionicæ ad tempus iucunde agendum
quidquam desideraretur, atque Milcha pollicita est se facturam, ut
illa artem, liba aliaque bellaria parandi, interea discat.

Itaque cunctis ad tempus rite constitutis, introibamus domum, ut
antequam iter ingrederemur, cibo nos reficeremus.

Visum mihi etiam est ut satis præsidii collocaretur, quindenos
militum nostrorum militibus Barzillai addere, pro quibus ipse
domicilia in pago comparaturum se promisit. Itaque Hannibal ad
accersendos e navi quindecim sagittarios misit; ego autem eodem
nuntio usus, Hamilcarem, quique cum eo erant, de iis cautelis
certiorem feci, quibus efficaces obices me posuisse credebam,
quominus Bodmilcar cum spadone quidquam molimenti comminisci posset.

Spado in epulis nostris participare renuit, et ad naves iracundus
reversus est. Milcha virginem Ionicam in proprium domicilium deduxit,
sed mox reversa est, secumque liba illa, quorum fama iuste
percrebruerat, terna quibusque accumbentibus secum tulit. Verum
Sammai, atque Abigail, tanta dulcedine conversationis inter se
capiebantur, ut suam portionem plane negligerent, quam Hannibal
minime fastidiens, absumpsit.

Bichri, epulis vix peractis, primus prodibat visum, utrum equi
asinique parati essent; eum, salute inter nos et Barzillai Michaque
utrimque data et reddita, paullo post ipsi sequebamur. Ut per se
patet, tempus inter amatores ultimum vale dicendi fere diutius
durabat. Ut eram ad medullam usque Sidonius, magis assuetus
iactationi navium, quam subsultibus equorum, equum vivacem, quem
Iudæus ille mihi obtulerat, conscendere nolui, et satius existimavi
quieto ac securiori asino insidere. Hanno, me suadente, hospiti
nostro pannum coccineum dono dedit, uxori autem ego par inaurium ex
argento donavi, quibus ipsa perquam delectabatur, pueris autem et
puellis munuscula puparum fictilium dedimus, qui sursum deorsumque
gremia nostra conserpebant. Sammai, qui novam cataphractam induerat,
veterem autem Barzillai donaverat, multum nos morabatur, vel
duodecies in domum recursans, frivolis causis prætextis, ut verum
propositum, amicæ suæ iterum atque iterum valedicendi, celaret, quum
demum consilium cepit equum conscendendi, quo nec ego, nec Hanno
equitare vellemus. Hannibal interea iam alium equum conscenderat,
suamque equitandi peritiam circum nos discursando ac saltitando
ostentabat. Sarcinas nostras quatuor asinis imposuimus; Hanno, duo
nautæ, meusque servus, cæteris insidebant, Bichri autem, incessui
duriori, utpote montanus, assuetus, exploratoris vice, agmen
antecedebat.

    1. Nomen oppidi, nunc Aleppo; n. 43.
    2. Una e tribubus Iudæorum Aseritæ; n. 44.
    3. Nomen viri; n. 45.
    4. Gentes minores Palæstinæ; n. 46.
    5. Armipotens, Dominus exercituum; n. 47.
    6. Portus Philistæorum; n. 48.
    7. Nomen viri; n. 49.
    8. Nomen viri; n. 50.
    9. Nomen mulieris; n. 51.
    10. Nomen loci; pars Syriæ; n. 52.


Caput IV.

Rex David.

Postquam agros, segetibus lætos, præteriveramus, in devexa planitie,
ubi passim ficeta, luci palmarum, arboretaque staturæ humilioris,
quibus Iudæa abundat, interspersa vigebant, comasque umbellarum
instar propansas habebant, denique montem per semitam angustam,
terebinthis alternatim atque vinetis variantem olivetisque, ascendere
cœpimus. Via hæc, umbris delectabilis, nos ad pagum Timnam, in iugo
collis sitam perduxit, ubi Sammai nos ad incolam quemdam deduxit, qui
nobis, iumentisque nostris, hospitium præbuit. Pagus Timna non exigua
est, sed et nullo certo ordine posita; septa enim est caducis muris
cum duabus portis, duodenisque turribus rotundis, domus autem unius
contignationis sunt singulæ, seiunctæque item sunt, atque hortulis
circumdatæ.

Iam hic incredibili multitudine pulicum obrui cœpimus, nimiumque
quantum examen, quantaque sanguinis appetentiá nos adoriebantur.
Ingentes quoque muscarum turbæ nos insectabantur, atque Hannibal, qui
interim suas cataphractas solverat, ut eo efficacius se scalpere
posset, non sine iusta causa adnotabat se arbitrari incolas Iudææ
Beelzebub[1] Deum muscarum, implorare oportere, ut eos a tanta plaga
pestium liberaret.

Postridie prætervecti complura anfractuum prærupta,
transscendentesque non pauca collium iuga, regionis cæteroquin sat
sedulo cultæ, in conspectum veneramus vallis perquam profundæ,
sterilis, atque desertæ.

In saxis, e quibus et fundus et latera constabant, ossa humana
dispersa in sole candicabant. Versus Orientem vertices montium
cernebantur, quorum in uno castellum eminebat, valles autem a Meridie
eo acclines in iuga conscendere videbantur.

“Ecce Vallis Gigantum!” inquit Bichri, ut baculo, quem manu ferebat,
calvariam in terra iacentem convertit.

“Satis bene cognitam habeo,” respondet Sammai. “Adolescens solebam
Benaiæ esse armiger. Benaia olim e potentissimis viris regis Davidis
erat, centurio militum centenûm. Is quodam die leonem in fovea cepit
et occidit; alias in pugna singulari gigantem Ægyptium prostravit,
atque hac in ipsa valle Rephaim, me sub eo stipendium merente,
Philistæos tanta clade affecimus, ut incolæ Asdod ad hunc usque diem
nostri vectigales facti fuissent, et usque modo essent.”

“Eius rei,” addit Hannibal, “ipse adeo ego reminiscor. Philistæi ibi,
supra, consistentes, a fronte nostra, munitiones per assultum
expugnare conabantur; in declivi, medio circiter colle, rex adortus
eos, ad sua præcipitia illos compulit. Acerrimum certamen in valle
coortum est; sed internecio cruentissima in ascensu illius iugi,
adversum nos, committebatur.”

Ulterius progressis nobis Hannibal demonstrabat in superiori valle
triginta palos, quibus rex principes Philistæorum alligari iussit;
partes ossium usque illic hærere cernebantur.

“Rex noster optimus est;” fari cœpit Sammai; “filius eius Absalom in
eum rebellavit, ego tamen in officio erga Davidem regem perseveravi.”

“Ego quoque;” inquit Bichri, ac pergit: “tum pugnatum est; in qua
pugna ego Othniélem, filium Tzíbá, interfeci: iaculo meo tempora eius
uno ictu perfodi; balteus eius e bysso purpureo, quem me gerentem
vides, ecce hic est.”

Sic procedentibus Sammai, Hannibal atque Bichri, passim, ut quæque
res memoratu dignior sese spectantibus offerebat, eventus
auscultantibus narraverunt. Quoties vicos atque pagos præteribamus,
incolæ animadvertentes nos Phœnices esse, ad nos, munusculis lactis,
uvæ passæ, ficorum, vini, aliisque cibariis, confluebant, solliciti
tamen sciscitantes, utrum merces haberemus venales. Bichri ubique
sedulo explicabat illis nos Hierosolyma iter facere, itaque si merces
nostras visere vellent, eo, aut vero Ioppam, ubi naves constitissent,
eos proficisci oportere. Subinde pastores, qui in saltubus eximios
greges caprarum pascebant, ad nos accesserunt, nos tamen ab illis
nihil præstinavimus, præterquam aliquot caseos præclaros, et hos
paucis geráis emimus. Hos caseos sub umbra terebinthi edentibus,
puellæ gelidam e propinquo fonte aquam nobis ministrarunt, quibus
Hanno, in signum grati ob earum humanitatem animi, paucos vitreos
ocellos donabat, quibus illæ magnopere delectabantur.

Paullo ante occasum solis diei secundi in conspectum Hierosolymorum,
urbis munitissimæ, in fastigio præcipitis collis positæ, pervenimus.
Conspectus urbis e longinquo animum miro modo afficit. Loci natura,
ubi urbs iacet, editis collibus, et subvexis declivitatibus est
iniqua, passim tumulis ac fastigiis interspersa. Muri albicantes,
tectaque innumera, quæ inter oliveta, mœnia ambientia sese exserunt,
animos viatorum necessariá quadam sui admiratione devincunt.

Viam, qua ex parte torrens Cedron præterfluit transgressi, qui ubi
cursum a via deflectit, sese in deserto visui subducit, superavimus
etiam ultimum collem olivetis virentem, ultimaque prærupta rupium
prætereuntes, mox viam pavitam ascendere cœpimus, quæ ternis
equitibus satis lata patebat. Domus hic utrimque lateritiæ erant,
earumque hortuli maceriá argillacea septi erant. Interea nox
appropinquabat, atque Sammai, qui prorsum quadrupedaverat (Bichri
interea ductoris munus obiens), pro porta amplioris cuiusdam horti
nos iam præstolabatur, cuius in medio nitida domus lateritia duarum
contignationum stabat. Domus hæc sedes erat Iræ, ministri regis,
cuius speciale munus erat legatos exterarum gentium excipere,
eorumque indigentiis providere. Quamprimum advenimus, servi
prodiverunt, ut iumentis nostris consulerent, nostrasque sarcinas in
ædes comportarent. Primum in humile cubiculum ducebamur, ubi aqua ad
lavandos pedes allata est. Paullo post ipse Ira nos salutatum, et ad
epulas invitatum venit. Nomine meo huic indicato, causáque itineris
patefactá, litteras regis Hiram ad regem Davidem ostendi. Has ipse in
signum reverentiæ ad caput levavit, pollicitusque est regem de meo
adventu sine se morá certiorem facturum.

Epulis ex ordine peractis, dona mea pro rege Davide apparare cœpi.
Ante omnia selegi tuniculam subternam hyacinthinam e sindone
Ægyptiaca subtilissima factam; tum tunicam supernam purpuream, a
collo et a manicis floribus acupictam, atque ex ora fimbriis
argenteis præcinctam. His adieci balteum auro argentoque textum, quem
caput leonis pro fibula aurea, cuius oculi e vitreato facti erant.
Balteus hic exemplar erat scitissimi operis fabrilis Ægyptiaci, unus
e quatuor balteis, quos ab artifice nativo in munusculum
præstinaveram in gratificationem regibus quos me hoc itinere
convenire oportebat. Tertium denique donum adiunxi argenteum scyphum,
cum duabus ansis. Hic in speciem calycis basi nitebatur et scapo, cum
ornamentis circum cælatis et auro infusis, in formam florum atque
fructuum. Hæc igitur dona cistulæ, e ligno santalino ex Ophir
imposui, quæ magna arte intestinaria aurea ac testudinea erat facta.
Quum memor essem regem non modo musicá delectari, verum ipsum haud
mediocrem esse musicum, insuper exquisivi harpam trium fidium, ex
eodem santalino ligno factam, cirris coloratis, itemque aviculá
aureá, cum rostro hiante, passisque alis, adornatam. Nullum
instrumentum musicum, quod huic par esset, extra Phœnicen reperiri
poterat; lignum autem ipsum, perinde atque cistulæ, ex Ophir
importatum erat. Harpam autem a Cheles-Báal, Sidonio, comparavi, cui
eadem a regina terræ Ophir in memoriam delineatarum navium, quæ ad
navigandum altum pares essent, data fuerat.

Postridie, multo mane, quum Ira edoctum me venisset regem de meo
adventu certiorem factum esse, quumque dona ei exhibuissem quæ regi
oblaturus eram, summá devinciebatur admiratione, dixitque ea regi
acceptissima futura, atque regem magno me videndi desiderio teneri.

Duas circiter post horas aliqui servi regii vitulum, panes, aliquot
caseos, corbem placentarum ficique, hirneam olivarum, cadumque
generosissimi vini ex Helbon ferentes advenerunt, quorum unus,
postquam me ut legatum regis Hiram consalutasset, sic fatur:

“Rex David te, tuosque comites me ad se perducere iussit; fac
confestim me sequare.”

Cistulam cum donis ferendam duobus nautis meis dedi, cæterosque meos
comites ad me accersivi. Hannibal galeam suam atque cataphractam
induit; Hanno officii insigne, cornu atramentarium, cingulo appendit,
ac sine mora parati eramus. Sammai, perinde ac Bichri, se nobis
comites præbuerunt. Hi læto erant animo, præsertim Bichri, qui,
tametsi subditus regis Davidis esset, regem nunquam conspexit. Sub
itinere hic talia memorabat:

“Rex David erga tribum nostram Beniamin inique egit; sed malum suá in
propinquos Saulis humanitate compensavit. Ipse, revera, tribuum
gloria est; aspectu eius multum delectabor, nunquam enim eum
contuitus sum.”

“At, profecto,” obtestatur Sammai, “ipsi non erat in animo in tribum
Beniamin severius animadvertere; indoli suæ id repugnabat. Perpende,
præterea, suum in Iónathán amorem, suum in Míchál, quam uxorem
duxerat, affectum, quum tamen Iónathán Míchálque proles Saulis
fuissent. Item, memineris, quemadmodum mortem Saulis ultus fuerit.
Non est illi in posteros Beniamin iniquus animus.”

“Quin rex fortis ille est,” subiungit Hannibal, “fortis quoque est
bellidux suus, nepos ex sorore Serúia, filius. Is, cum Ióáb una, est
miles, famá suá dignus.”

Dum hac verbigeratione tempus terimus, iter nostrum inter angustas
acclivesque vias facimus, prætereuntes utrimque domos unius, ac
duarum contignationum, horticulis cinctas. Incolæ, quum
animadverterent nos servorum regis ministerio duci, quippe quos de
candidis vestibus, cum purpureis clavis facile cognoverant, undique
effluere, nosque salutare cœperunt; quod certo indicio erat, quanta
in æstimatione rex a populo haberetur.

Interea transibamus partem urbis, quæ nomen Millo ferebat, et ad
canalem pertingebamus, qui cursu versus apertiorem partem regionis
tendebat, cui editior locus, nomine Tzijjón, imminebat. Spatium omne
inter hunc locum Millonemque, domus regiis sumptibus recens structæ
complebant. In mœnibus usque videbatur hiatus, ubi rex David, quum
urbem a Iebusæis cepisset, murum perfregit. In vertice Tzijjón arx
conspicitur, cuius in area interiori regium palatium stat exstructum.
Regia ab architectis Tyriis concepta, atque e lapidibus cæsis
structa, lignis santalinis interpositis, in medio tholum fert, atque
hortis undique circumdata est. Ex utroque latere portæ duæ columnæque
æreæ visuntur. Ad dextrum ab altera harum columnarum parieti innixum
solium stat, ubi rex ius dicere consuevit, atque hinc non procul
abest patibulum, in quo capitis damnati pœnam dare solent. A tergo
sunt horti alii, item ædificia, quæ mulieribus præbent domicilia.

Ira ante porticum regiæ nos præstolabatur, statimque post nostrum
ingressum in amplum conclave quadratum nos induxit, admodum lucidum,
tapetis, varias species florum aviumque ferentibus contectum. In
extremo conclavi suggestus trium graduum e ligno santalino, sed
planus, omninoque expers omnis cælaturæ ornatusque aurei, et ad pedes
eius pellis leonis erat strata. A dextro stabat Ióáb, bellidux
regius, galeatus, ac loricatus, parumque a tergo armiger cum gladio
regis, hasta autem eius parieti innitebatur, aliqui autem regii
ministri in gradibus adstabant, ac, denique, ante regem custodes
prætorii, quatuor viri robustissimi, fortissimique, strictis gladiis
securitati regis consulebant. Rex ipse, vir provectioris ætatis,
staturæ mediocris, corpore gracilior, tamen cum omnibus indiciis
mobilitatis, atque vigoris, in solio sedebat. Barba eius plana,
minime hispida, penitus cana erat, comæ autem, ad morem civium suorum
erant concinnatæ. Vestitu utebatur simplici. Nec vitta, nec corona
caput eius ornabat; nec armillas in brachiis et carpis, neque digitis
manuum pedumque hærere solitos annulos deprehendere poteramus.
Vestitus autem erat tunicá candidá, cum purpureo clavo, atque
crepidis, more montanorum, calcibus, more regum editioribus. Nihil
profecto eum, ratione indumentorum, ab aliis hominibus communibus
discernebat; nec quidquam, nisi oculi cæsii, obtutu acutissimo ad
homines regendos natum esse prædicabat.

Quum comitatus meus pone me in ordine constitisset, ego me ante
solium prostravi; tum, surgere iussus, iunctis brachiis, coram stans
exspectabam dum rex me alloqueretur. Mox me salutando rex fari
incepit, percontando, utrum iter nostrum huc prospere cessisset, tum
multis verbis de regibus Tyri atque Sidonis, deque eorum subditis
sciscitabatur. Responsis meis optime contentus, litteras regis Hiram
ad se datas postulat. Papyrum consignatum cuidam ministrorum tradidi,
is autem sigillo coram refracto, litteras apertas regi porrexit. Rex
datá operá eas attente perlegit, tum ad me conversus, subridens sic
me affatur:

“Mago, fili Maherbalis, te coram cernere posse, mihi gaudio est. Qui
sunt ii qui te comitantur?”

Rege sic iubente, comites meos singillatim stiti.

Sammai Bichrique inter comites meos conspicatus, rex sic fatur:

“Minores natu meæ gentis peregrinari, libenter video; ita enim fit,
ut et fortitudine animi, et sapientiá, et, denique, experientiá, iam
se ditent et augeant. Perinde placet militibus tuis Hannibalem, virum
peritum præesse; bene eius memini. Nunc autem Iosaphat, tabularius
elenchum omnis materiæ parabit, quas a te mihi comparari postulo,
quarum præstinandarum curam tuæ fidei discretionique concredo,
facultatemque tibi facio, ut quæque curiosa, raraque sub itinere tibi
sub oculos ceciderint, et quæ usui fore arbitraberis, pro me
compares. Meum vicissim est inquirere, quibus suppetiis profecturus
egeas.”

Consilia itaque mea regi aperui, velle nimirum me quadraginta
ulterius homines, qui usum rei militaris habeant, copiis Sammai
addere, item, satis frumenti, vini, oleique, et aliarum suppetiarum,
quæ in penu non corrumpantur, victumque nobis præstent, comparare.

“Æqua et iusta postulas,” respondet rex. “Ióáb seliget pro te
quadraginta homines, qui Sammai Hannibalique obtemperent, ærarius
autem meus pecuniam tibi tradet, ut habeas unde eos solvas. Ira te ad
armamentarium conducet, ubi suppetias omnes, quibus egeas, obtinere
possis, item asinos comparabit, qui onera ad naves devehant. Tuum
erit dicere tantum quibus rebus egeas, et eæ tuæ erunt.”

Post hæc, coram rege me iterum prostravi in testimonium grati animi,
oravique eum, ut munuscula benigne accipere vellet, quæ mihi, ut ad
regem deveherem, tradita essent. Ipse magnopere delectari videbatur,
seduloque inquirebat originem cuiusque doni, ut quodque illi
exhibebatur. His peractis, in cubiculum contiguum ducebamur, ubi
vinum nobis erat paratum. Rex oblatum a me cyathum clementer accepit,
hausitque. Tum allato post eum solio, in eodem cubiculo illi insedit,
et a me diligenter sciscitabatur de diversis regnis gentibusque quas
visissem. Curiositas eius responsis meis etiam aucta est; nam, inter
alia, quærebat etiam, utrum in partibus occiduis asini quoque ac
pavones reperirentur. Respondens certiorem eum feci hæc animalia ab
Ophir importari solita, itemque, indulgente eo, futurum esse, ut
illam regionem redux visitem.

“Impavidus tu, profecto, vir es,” inquit rex, “iam consilium alterius
itineris tecum volvitas, antequam prius absolvisses. Miror tuam
fortitudinem, fateorque regem Hiram sapienter statuisse, quum te huic
cœpto præstituisset. Nunc lubebit tibi locum ostendere, ubi mihi in
votis est templum condere.

Sic fatus, gressu alacri, prorsusque iuvenili, rex nos e palatio in
tumulum, ubi area trituratoria patebat, eduxit. Nomen collis erat
Moria.[2]

“Hanc aream trituratoriam,” inquit rex, “modo præstinavi ab Arauna,
Iebusæo, item aliquot boves, quinquaginta siclis argenteis. Meo
quidem arbitratu locus æque idoneus est pro templo ac pro castello.”

Hanno adnotabat : “Memoratum audivi regem plura castella expugnasse
quam exstruxisse; itemque suum gladium optimum esse suæ gentis
præsidium.”

“Adularis, scriba,” respondit rex leni risu, “verumtamen et ego in ea
sententia sum, securius præsidium situm esse in cordibus intrepidis,
quam in cumulis lapidum.”

“Equidem minime adulor, rex clementissime,” respondet scriba, “nec
nisi animi regii sum interpres. Felicem arbitror gentem, cuius
fiducia securitasque in rege positæ sunt.”

“Si idgenus sermone uteris adversus mulierculas,” iocabundus
respondet rex, “futurum est ut filiam alicuius principis ducas.”

Hanno erubuit: rex autem risit, et, ad me conversus, dixit me scriba
uti præclaro.

“A, rex,” inquit Hanno, “regiones petimus, ubi eloquentiæ nullus est
usus. Venti, fluctusque Magni Maris leni dulcique sermoni Canáan non
præbent aures. Barbari regionum occidentalium linguam asperioris
generis exigunt. Assentationibus duri Tartessenses non moventur.”

Rex, sine dubitatione, Hannone multum delectabatur, dixitque illi
gratum sibi futurum, si litteris mandata sibi afferret, quidquid sub
itinere memoratu digna videret: interrogabat præterea ab eo utrum
aliud quid ab eo litteris conditum fuisset, secumque haberet. Hanno
protinus exprompsit volvellum papyri, carminibus ad virginem quamdam
inscriptum, illudque regi porrexit. Postquam rex, ipse poeta primi
ordinis, versus dulcisonos admiratus esset, scripturæque
pulchritudinem collaudasset, quædam suorum carminum Hannoni donavit.

“Est alterum genus poeseos,”[3] inquit Hanno, “styli severioris, quod
rex in valle Raphaim, aliisque haud paucis campis dimicando scripsit;
vereor ut illud nobis dare possit.”

Hoc audito rex ictu oculi tollit gladium ab armigero, et “Hic,”
inquit, “penna est, quæ ea scripserat: accipe eam; forte potestate
donabit te, ut id genus versus pangas, quales ego in Valle Gigantum
in Deum meum scripsi.”

Iam tempus interea instabat quum benigno generosoque regi ultimum
vale diceremus. Itaque, secutus Iram, in armamentarium profectus sum,
Hannibal autem, atque Sammai et Bichri Ióáb comitabantur.

Summum promptuarium longum ædificium lateritium erat, ad quod aditus
per tramitem pavitum, utrimque sycaminis consitum patebat; erat autem
more Phœnicum exstructum super dividiculam, cui ex utraque parte
regia stabula, rhedarumque subgrundia adiacebant, ultra hæc autem
pascua erant pro regio pecore. Hanno conscripsit elenchum commeatús
procurandi, transcriptum cuius regi tradebatur. Poscebamus centum
modios frumenti, quinquaginta congios olei, quinquaginta urnas vini,
dena centupondia casei, fici, uvæ passæ, ac, denique, bina millia
siclorum pro carne salsa, et arida, quibus, pro rata parte, addenda
erant sal, fabæ, lentes atque dactyli. Ira autem suscepit munus
muliones asinosque comparandi, ut postridie omnis commeatus ad naves
convehi posset.

Rex David famá munificentiæ clarebat. Pervenientes ad domum Iræ,
plures servos regios, qui nos antecesserant, ibi reperimus, pro
singulis nostrum dona ferentes. Pro me quidem scutum, lanceam atque
pugionem, securimque militarem Ægyptiacam tulerunt; pro Hannibale
clavam Chaldaica arte factam; pro Bichri arcum, pharetram atque
cingulum sagittarium; pro Hannone, denique, alterum gladium, præter
eum, quem iam acceperat.

Sub vesperum Hannibal reversus nuntiabat numerum suorum militum se
explevisse; venit Iosaphat quoque cum litteris regis, quæ mandata
principis ultima mihi denuntiarunt.

Postridie mane, quum surgerem, reperiebam domum circa, totumque
vicum, asinis oneratis, eorumque mulionibus pæne conferctum, qui
commeatum nostrum baiulabant; nec proinde quidquam supererat, nisi ut
hospiti nostro valediceremus. Itaque, phialas odorum illi in
munuscula pro uxoribus tradidi, nec ultra morati, iter versus Ioppam
retrorsum ingressi sumus.

Iter hoc nullo eventu fiebat memorabile. Bichri quandoque exempla
nobis suæ iaculandi peritiæ, perdices novo arcu iaculando, exhibebat,
quum eas, aliasque aves, inter volandum peteret; interea Hanno
(gladio, more Iudæorum, intra cingulum condito), se facetum, lætumque
præbebat, tædium itineris canticis iucundis discutere conatus.

“Nemo est,” sæpius ipse repetebat, “quin regem Davidem loco vatis
habeat; quum autem ego gladium Davidis possideam, recte mihi autumare
videor, quum orbem terrarum me subigere posse putem.”

“At vero,” dico ego contra, “liceat mihi sperare tibi regem Pharaonem
interficere in votis non esse;” mirá enim eius bellandi cupiditate
non parum eram perculsus.

“Va!” clamat ille, “Domina mea Astarte, regina cœli mariumque est.
Ipsi licebit tam Pharaonem, quam Bodmilcarem derisui habere.”

Tum Bichri, perdicem afferens, quam modo deiecerat, nos
interpellabat: “Poterisne, ó Navarche, mihi dicere, utrum Tartessus
vitis ferax sit?”

“Pro summo colonorum Phœnicum incommodo,” respondi illi, “nullæ
omnino ibi vites nascuntur.”

“Fieri itaque poterit,” pergit ille, “quoniam ego aliquot tales mecum
attuli, ut inde haud parum commodi percepturi sint. Cœlum nimirum
Tartessiorum haud minus calidum est quam nostrum; atque sic quis
facile augurabitur, utrum ipsi mox non æque generosa vina procreaturi
sint atque ipsi nos?”

“Eximium cœptum tuum est, sagittarie!” respondi illi, “optoque e
corde, ut propositum e sententia cedat.”

Turris Ioppæ, malique navium nostrarum, in dissito horizonte vix
nobis in conspectum venerant, quum e longinquo Abigail versus nos
appropinquare conspicabamur. Quum in eum locum pervenimus, Sammai ex
equo desiliens, eam amplexu ardenti excepit.

Postquam interrogavi ab adveniente ‘quid novi’ esset, intellexique ab
ea cuncta salva et incolumia vigere, amatoribus per se relictis, sine
mora in littus ire contendi. Primus qui mihi obviam factus erat
Barzillai fuit, qui me certiorem fecit spadonem, ex quo ego
discesseram, in pago non fuisse, nec quemquam virginem Ionicam
convenire tentasse. Mox post Hamilcar cæterique cum Bodmilcare unà,
me salutatum venerunt; atque simul statuimus suppetias modo allatas
in naves comportare. De tyronibus statui, ut omnes in gaulo meo
disponerentur; et sic integravi numerum ducentorum et decem hominum,
quorum quinquaginta erant remiges, septuaginta nautæ, octuaginta
milites, denique decem officiales erant.

Dum muliones, collatá cum meis operá, asinis exonerandis vacabant,
quidam eorum, homo insuetæ magnitudinis ac roboris, propius accessit,
brachia oscillans, me intuebatur. Figura atque statura plane erant
insolitæ: collum, veluti vacerra, inter humeros demersum videbatur
taurino simile, longa cæsaries villosa ex capite undique pendebat,
quæ cum demissa barba vultum pæne ad oculos usque operiebat, et cum
comis miscebatur.

“Mene vis?” interrogo eum.

Voce stentoriá reclamat: “Ionas[4] sum, e pago Eltecé, tribús Dan.”

“Ecquid id attinet ?” quæro ex eo.

“Tecum proficisci volo,” clamat ille, “eò ubi feræ vivunt velim
migrare.”

“Quid ita? Quid faceres si eò pervenires?”

“Eò proficisci volo;” instat ille.

“At tu nullius rei es gnarus: quid te nobiscum ferremus?”

“Volo proficisci!” usque perstat.

Inops consilii, sciscitor ab eo, utrumne quidquam, quod nobis in
navibus usui esse posset, præstare sciret.

“Fortis sum,” respondet, “prosapia Samsonis; par sum ferendo in
humeris bovem; scio et tubá canere,” quibus dictis, pectus vehementer
pulsat.

Hannibal, qui interea hominem oculis peritis scrutabatur, hæc
adnotat: “Mihi non videtur nos cataphractam huic lurconi idoneam
reperire posse; non tamen ineptus tubicen esse existimandus est.” Tum
ad eum conversus: “Vide sis, vir bone,” inquit illi, “tubicinem iam
habeo bonum; sed Navarcho Magone indulgente, certamen instituam
tubicinum, ut comperiam, uter vestrum tubicinii peritior habendus
sit.”

E mea parte utique nihil obstabat; proinde tubicen Hannibalis in
medium arcessebatur. Itaque e promptuario ingens tuba deprompta,
traditaque Ionæ est, sicque tubicines rivales, curiosa turbá
circumstante, sibi sistuntur.

“Macti, igitur, tubicines,” sic fatur Hannibal, “e sententia canite!
quis alterum virtute superet!”

Uterque ergo tollit tubam suam in sublime, aptat ad labia, simulque
clarum acutumque edit clangorem, qui usu crescente animo ut
inflantibus colla buccæque tumescebant, acrior atque vehementior esse
cœpit. Post satis longum temporis spatium quo neuter alteri cedere
videbatur, tandem oculi tubicinis Hannibalis ex imis radicibus
prorumpere, viresque eius labascere; at Ionas, tametsi venæ eius in
crassitudinem digiti tumescerent in collo, usque sonitum edebat, qui
tantum quod auditorum aures non rumpebant, qui quidem sonitus etiam
acrior eo videbatur, quo tuba rivalis sui sensim plus languescebat.
Tandem, post circiter quadrantem horæ, ultimo edito modulamine
querulo, classicus Hannibalis, elinguis, spiritúsque orbus, corruit,
in proximo lapide prostratus. Ionas, nullo indicio fatigii aut
discriminis, loco suo stabat, alterá manu coxæ innitente, alterá
tubam in sublime efferente, in signum triumphi modulabatur.

“Satis! Satis!” universi clamavimus.

“Efferto amplissimam quam habemus tunicam coccineam!” imperat
Hannibal; “bucco ille diei victoriam reportavit.”

“Possumne ergo proficisci?” quærit Ionas.

Hannibal docuit eum facultatem a me ad id concessam esse, eumque
coccineam tunicam induere iussit, quæ quidem in singulis neminibus
inter induendum discindi videbantur. Interim Himilco eum circuire,
veluti oculis eum dimetiretur, cœpit consilii non parum inops.

“Interius hunc nebulonem videre malim,” inquit ille, “idgenus
pulmones ego certe nunquam vidi.”

“Sitio!” nunc vagit novus hic gigas.

Cyathus vini illi offerebatur, quem ille protinus siccavit.

“Haustumne hoc vocabis?” quæritat ille, “tantundem pupillis meis
minimis darem; annon potero ex urceo vel ex urna potare?”

Himilco cyathum iterum implevit, porrexitque Ionæ. Ipse mirabundus,
propeque terrore perculsus, secum mutiebat : “Balatro prorsus
singularis; certe hunc non vili alemus.”

Cunctis mercibus nostris comportatis et in navibus dispositis,
Barzillai nostro, uxorique ultimum vale diximus, Ionica animo multum
commota, Milchæ, quæ eam summá, quá par erat, hospitalitate
affecerat, valedixit. Abigail ultima littus reliquit, oculos in
littore montibusque paterni soli diu, multoque affectu, pascens et
circumferens.

Alto potiti, Promontorium Pelusium, quod a planitie circum per lucos
palmetorum facile discerni poterat, vesperi diei insecuti
superavimus. Mare satis tempestuosum haud paucis vectorum, náuseá
plerumque illatá, magno erat incommodo. Postridie, circa meridiem, in
conspectum veneramus aquæ turbidæ, ex quo intelligebamus nos prope
ostia Nili, cuius effusio hæc erat, versari.

    1. Dominus muscarum; Deus muscarum abactor; n. 53.
    2. Nomen collis, ubi rex Salomon templum condidit; n. 54.
    3. Genitivus Græcus singularis.
    4. Nomen viri; n. 55.


Caput V.

Pharao Sero Advenit.

Haud ita multo post in eam partem ostii Nili vergebamur, quæ Tanitica
appellatur, secundum quod ostium e longinquo obelisci urbis Tanis
cernebantur. Sedimenta, quæ flumen ipsum secum verrit, item vis venti
fluctuumque, quá promontoria afficiuntur, iunctim eo tendere
videntur, ut hunc Nili fluxum obruant et impediant. Itaque, quum
Cabiri, quæ præmittebatur ad vada cognoscenda, reverteretur et
nuntiaret aquam ad salvam navigationem Melcarth haud concedere,
consilium cepi, ulterius, usque ad ostium Mendesium navigandi, utpote
quod longe amplius est, quodque, præterea, rectà Memphin ducebat.
Quum tamen nunc iam nox immineret, nec in tenebris cum fluctibus in
contrarium currentibus congredi consultum putarem, satis mihi
videbatur intra arcús iactum a littore anchoras iacere, ibique
pernoctare.

Interim Hazael ad me accessit, petivitque ut sibi noctem cum amico
exigere liceret. Mihi quidem quodammodo et ipsa natura ac modus
ratioque humilis petendi insolita videbantur. Tamen, quum compertum
haberem Ionicam in sua casteria, Abigail autem cum Sammai in stega
morari, facultatem dandam censui.

Quum apud gentem peregrinam versaremur, quacum hactenus nulla nobis
fuisset consuetudo, enixa cautelá usus, Hannibalem excubias duplicare
iussi, atque singulari diligentiá vigilare. Naves interim nostras hoc
ordine collocari curavi; a dextro ad extremam Meridiem Cabiri
consistebat; Astarte ad pilam quamdam, ad spatium dimidii iactùs
arcùs retro destinabatur; Melcarth, atque Dagon in adversa ripa
consistebant, ubi aqua altior erat. Minorum barcarum una apud me,
altera apud Melcarth continebatur.

Sursum, secundum ripam fluminis, plures naves Ægyptiacæ in anchoris
stabant, aliæ autem haud paucæ erant in siccum subductæ. Mirum mihi
videbatur, quare eo loco, ubi anchoratio non esset, tantæ
constitissent; paullo tamen post comperiebar Pharaonem classiculam
coegisse, quá mox ad rebellionem, quæ Pelusii[1] eruperat,
opprimendam discessurum. Duo regii officiales cum manipulo militum,
partim securibus armatorum, iam navim meam conscendebant ad
cognoscendum qui nos essemus, quidque hic vellemus; mea tamen
explicatione contenti, discesserunt. Ubi umbræ noctis augeri
cœperunt, lumina duarum actuariarum circinantium in alveo fluminis
apertiori conspiciebantur, quum subito alius præfectus ad nos
accessit, nostraque lumina exstingui iussit; quod protinus factum
est.

Nox summo calore æstuabat; urensque auster, arenis deserti onustus,
veluti per ructus impetuque flans, nullum sublevamen afferebat. Cœlum
erat nubilum, ideoque nox, quamquam non caliginosa, opaca tamen adeo
erat, ut præter ignes, quorum lucificæ flammæ e castris, in adversa
ripa positis, nihil prorsus cernebatur. E longinquo, in ripa utraque,
subinde incerta lumina pagorum percipiebantur. Prope ante nos, faculæ
duarum actuariarum, ut iam memoravi, usque micabant; sed præter hæc,
si demas raras emicationes quarumdam navium, casu prætereuntium,
totam regionem undique tenebræ operiebant.

Circa mediam noctem, post horas quinas aut senas ex quo anchoras
ieceramus, munus vigilandi Himilconi concredidi, ipse quietem petens.
Ut versus camam itabam, oculos ad dextram ripam converti, atque in
opaco minus clare aliquot navigia ibi animadverti; cæteroquin
silentium cuncta tenebat, sicque in subternum descendi.

Vix dimidiam horam dormiebam, quum Himilco me propere suscitat, me
acclamans:

“Soluti flutamus!”

Extemplo in pedes consilio, et ad retinacula proruo. Ea præcisa
reperio.

“In stegam! Lumina! Accendite lucernas!” clamavi omnibus viribus;
eodemque tempore animadverto lumina ad lævum, audioque vocem a
longinquo clamantem: ‘Ad Astarten!’ ‘Retinacula nostra scissa sunt,
et fluitamus!’ Reclamavi ad eos, iussique illos ad nos accedere;
satis enim certum erat alteram quoque navim nostram idem ac nos fatum
sortitam esse.

Interim omnes manus in stegam concurrunt, signa accenduntur; remiges
se ad transtra recipiunt, navemque, ut iussi erant, leni motu retro
agunt, ac dum cæteræ naves adventent, in eo motu continent. A tergo,
ad quaternos circiter iactus sagittæ, animadverto Cabiros, lumina
extollentem, vocesque nautarum satis clare excepi. Eodem momento
temporis remorum ictus Dagonis, ad latus nostrum appropinquantis,
exauditur. Acclamo Hasdrubalem in stega stantem:

“Ubinam est Melcarth?”

Quum nullum proprium responsum accepissem, naves tres ad lævam ripam
procedere iussi. Dagon flumen rectà transit; secutus ego sum oblique;
Cabiri autem præcedens, parum ad austrum tendebat, mox ad
Septemtriones revertitur, et quam poterat proxime ad ripam.

Dum nos transversum vehimur, Hannibal omnes suos arma capere iubet,
quoniam sollicitudo nos incessit, quod quum nos tantopere agitemur,
Ægyptii nec videri usquam, nec audiri possent; lumina enim eorum
exstincta erant, circitorum autem nullum vestigium. Cabiri interea ad
nos redivit, nec se quidquam vidisse mihi significavit. Ac ne tum
quidem ullum cerni poterat navium Ægyptiacarum vestigium quum vel
bina stadia in flumine descenderamus; nec antea quam in auditum
ruentium in ostio fluminis aquarum pervenissemus, quum prope
illideremur atræ cuidam moli, quæ in tenebris nobis imminebat.

“Retro ad vestras stationes, Phœnices! flumen noctu non relinquetis!”
vox nos lingua Ægyptiaca acclamat.

“Nec nobis in animo est,” respondeo illi, “ut tamquam fures
aufugiamus. Verum oris scissis naves nostræ abreptæ flutant, una
autem omnino disparuit.”

“Tum novas quærite stationes,” responsum est, “ad mane usque
expectabitis. Iussu Pharaonis, hac nocte discedere non poteritis.”

Nihil supererat, nisi ut obsequamur. Missis itaque nautis in scapha
ad ripam, aliam stationem quæsitum, qui et locum idoneum repererunt,
quo deinde appulimus. Vix tamen in iis locis constiteramus, quum vox
e medio flumine, linguá Phœniciá ad aures nostras pervenit: “Subveni!
Subveni!”

Scapham itaque ad eum locum, unde vox audiebatur, submittimus; vox
tamen propius accessit; paucis vero momentis post, scapha iuxta nos
adstitit, et unus meorum nautarum, aqua madens, in stegam Astartes
sublevatur. Is aspectu miserabilis erat: in capite plura vulnera
hiabant, totusque vultus cruore erat perfusus.

“Proditi sumus! Bodmilcar nos prodidit!” gemebat miser, nec præterea
quidquam efferre valebat, nam viribus exhaustus, titubans corruit,
omnino præter se, ac semimortuus. Hominem prostratum, allato
stragulo, recondi iussi, dum Abigail vultum eius lavabat, unguentoque
perfricabat, Himilco autem admoto ad labia cyatho vini, eum recreare
satagebat. E verbis hominis equidem satis intellexi quare mihi
magnopere cavendum esset, et ob eam rem lumina exstinxi, unamque
lucernam et unam faculam in singulis navibus contineri satis habui,
excubiis autem singularem diligentiam demandavi.

Interea misellus ille ad se rediit, atque Hanno, Hannibal, Himilco,
Sammai, necnon ego, eum circumstetimus, ut siquid enuntiaret,
exciperemus. Unus nautarum caput eius levabat et suffulciebat, ut quo
facilius eloqui posset. Abigail autem atque Ionica in genibus viro
unguentis adstabant.

“Hac vesperá,” incipit nauta saucius narrare, “amicum quemdam visum
ad Melcarth accessi. Ut vobis notum est, cuncti fere nautæ ibi Tyrii
sunt. Bodmilcar cum pæne omnibus egit. Ipse secreto cum duce
Pharaonis collocutus, vos omnes speculatores, et cum rebellibus
fœdere iunctos asserebat, qui Pelusii tumultuari cœpissent. Asseruit,
præterea, vos in navi etiam mancipium celare, quod ipse Pharaoni
tulisset, quodque ad vos perfugisset. Sui me quoque hortabantur ut me
suæ coniurationis participem facerem, quod quum ego me facturum
negassem, in me omnes, necem minati, impetum fecerunt. Ego pedem
retraxi, meque in flumen præcipitem dedi. Ibi scapha Ægyptiaca me
insectabatur. Bis mihi ictu remi caput ferierunt. Aquæ me submergendo
certam mortem evitavi, nam ipsi, sine dubitatione, inde me iam mersum
colligebant, nam ab insectando destiterunt. Edictum igitur est, ut
prostridie omnes caperemur. Cras, itaque, nos adorientur, ut ad
Pharaonem captos deferant. Plus quod dicam habeo nihil.”

Quum ad hæc narranda nimiá virium contentione uteretur, misellus
nauta, artubus solutus intermortuus est. At ego, auditis commotus, ad
regias litteras confugere volebam, atque nullá morá eas quæsitum
processi, sed stupens, et attonitus reperi eas mihi furto ereptas
esse, quod me Hierosolymis versanti evenisse verosimile est. Omnes
terrore eramus perculsi. Primus Hanno cœpit loqui:

“Omnis hæc res,” inquit, “plane est perspicua. Fur Bodmilcar est. Ut
compertum habetis, Hazael annulum regis signatorium habet. Furciferi
hi litteras aperuerunt, sensum immutarunt, deinde, signaculo regis
iterum sigillarunt. Bodmilcar eas sumpsit, regique submisit, se
præfectum huius expeditionis simulans, nosque proditionis accusavit.
Fides illi habetur. Quid vero inde secuturum sit? Fato certius
futurum esse scio ut capiamur. Abigail autem, utique, ad Pharaonem
mittetur.”

“Non usque eo,” interclamat Sammai, “dum ego gladium ad eam tuendam
habuero.”

“Sic, profecto!” firmá voce ait Hanno; “Abigail sine dubitatione
Pharaoni tradetur, Chryseis autem venusta, Bodmilcari, in præmium, ob
suam fidem et constantiam, donabitur.”

Hanno gemitum edidit, Hannibal autem mystaces irritatus torsitabat.

“Haudquaquam dubito, Hanno,” interloquor ego, “quin cuncta quæ
præsagis, eventura sint. Tamen nunc ante tempus esset desperare. At
vero tu apud nos, veteres nautas, fortasse non satis diu versatus es,
ut cantilenam nautarum de Ægyptiis discere potuisses.”

Quamobrem ego sibilare cœpi cantilenam, Himilco autem læto risu sic
canere cœpit:

    “Gentem bucephalam mira arte eniti necesse est,
    Antea ut capiant, quem plectere morte minentur.”

Omnium animi protinus conversi sunt. Præ gaudio omnes mei amplexibus
me prope enecuerunt. Hanno genua, alterumque brachium amplectebatur;
Abigail alteram manum prehendit et deosculabatur; Hannibal ex uno
latere cataphractam meam vellicabat; Sammai ex altero idem faciebat.
Iam non procul aberam quin ab iis suffocarer. Ionica, quæ mea verba
etiam satis intelligebat, suas gratias oculorum nictu significabat.

Ut primum amplexus meorum eluctari poteram, ostendi illis in
longinquo opacum cumulum Ægyptiacarum navium, quæ in diluculo vix
cerni poterant.

“Si quinis-senis non plures essent illæ testæ dulcium aquarum,”
inquam, “nostræ tres naves viam illis ad fundum Nili cito
ostenderent; at nunc tanta earum turba est! Præterea, illis armatæ
copiæ in ripa præsto sunt, nec flumen ad eos effugiendos satis latum
est; Bodmilcar quoque suá operá iis aderit, qui pontivagus veteranus
est, et quamvis sua navis ad certamen instructa non sit, ipsa Tyriis
instructa est. Quidquid tamen sit, cedendum non est. Duremus
paulisper. Cæterum mihi confidite!”

“Tui sumus!” ait Hanno, “ad mortem usque!” Hannibal dentibus pressis
mutiebat vindictam, si quis mandatis defuturus esset. Sammai amplexu
tenebat Abigail, vovens caput cum spoliis cuiuscunque, qui cum eo
congressus fuisset, ei allaturum, si ipse adeo Pharao is esse
contigisset.

Sub idem tempus Hamilcar et Hasdrubal, hic cum suo gubernatore
Giscone, ad mandata mea accipienda accesserunt.

“Tyrio illi,” fatur Hamilcar, “nunquam fidem habui; mihi ergo perquam
placebit rem cum eo potius gladio dirimere; idem et nautæ mei
sentiunt.”

“Ha, ha! Himilco,” ridebat Gisco inauritus, “iam licebit diversari!”

“Sic, Me Dius Fidius, ó te vetusculum Celtam,” regerit in eum
Himilco, “docebimus scordalos natare.”

Manibus trium virorum prehensis, gratias ob fidem eorum dedi, dein
ipsi ad naves reverterunt. Multo iam die, oculos in flumine
circumferens, situm navium hostilium deprehendi. Infra, secundo
flumine, conspicabar Ægyptiorum triremes in itinere positas. E
regione nobis, a lævo, circiter quadraginta lintres, cum quaternis
remigibus, quinisque militibus erant congregatæ, a dextra autem ripa
circiter centum sagittarii properantes videbantur. Adversum flumen
prospectans circa duo stadia, senas triremes animadverti; duas
onerarias, cum suspensis stegis, vidi sub velis, ad lævam ripam,
secundo flumine ferri; medio autem flumine, cum celsis lateribus,
editá prorá, agnovi Melcarth, ut retractis remis, velisque
convolutis, ab helciariis monoremis trahebatur. Castra, quorum ignes
in tenebris videbamus, nimium aberant, quominus interdiu sub oculis
caderent. Ripæ undique humiles erant, sine arboribus, sed agri,
trifoliis consiti, item segetibus pro messi prope maturis læti circum
patebant. In ripa læva, intra iactum sagittæ, agger erat satis
arduus, cuius in summo via ducebat, ut contra eluviones annuas tuta
esset. E longinquo albi muri urbis, ad Meridiem, cernebantur; ad
Aquilonem gilvo-albidæ aquæ, aggerem fluminis transcendentes, et cum
glauco æquore miscentes, videbantur.

Ab ostio fluminis vix stadia sena aberamus. Tam Eurus, quam fluctus
nobis favebant, ita ut, si semel alto potiri nobis datum esset, nihil
nobis verendum erat. Consilium itaque cepi Ægyptios adoriendi,
priusquam Melcarth nos antevertere posset, quod sciebam admodum
difficile fore, iam propter ingentem eius molem, eam evitare, si
nobis præcurrere posset, unde etiam telis nos facile obrueret, quin
propter celsitudinem laterum non modo nostri eam invadere nequirent,
sed ipsi nos sine negotio invadere et opprimere possent.

Primum itaque meum strategema erat, solvere retinacula, meque in
medium fluminis cursum collocare, ita ut extra ictum sagittarum a
ripa essem. Dagon proram ad Aquilonem convertit, ac dimidium iactum
sagittæ infra me iacebat, Cabiri vero a lævo mihi, cum prora ad
Austrum. Vela cuncta convoluta erant, remiges autem aquam tenerrime
verrere iussi erant, ut naves nihil nisi in loco continerent, et
quisque viæ dux iuxta gubernatorem paratus adstabat. Hannibal
sagittarios suos a fronte, et a postico instruxit, milites autem
circum malos collocavit. Ego et Hanno proram scandimus, insequente
classico. Herculeus Ionas apud Hannibalem mansit. Ei persuaderi non
poterat, ut seu loricam indueret, seu hastam caperet, sed cum tuba in
manu observabat, ut nos ad certamen nosmet parabamus.

Iam scorpiones iaculis erant oneratæ, et in singulis navibus plures
testæ erant cum sulphure piceque ad succendendum paratæ. Fecimus
etiam pro re nata rates flammiferas e tabulis, quibus clavos trabales
impuleramus, his autem pelles caprinæ pinguedine illitæ ad facile
incendendum alligatæ erant.

Diu nobis exspectandum non erat. Paullo enim post acuti soni tubarum
Ægyptiorum clangere audiebantur, navesque militibus scatere cœperunt.
Satis clare poteram fuscos et imberbes vultus Ægyptiorum militum
discernere, itemque eos securibus esse armatos, triangulariaque scuta
gerentes. Cernere etiam poteram sagittarios, nudis cruribus, e
cingulis pugiones pendentes, ut iuxta navium latera dispositi
stabant. Remiges plus quam seminudi erant, nam præter amiculum circum
lumbos, plane nullum vestimentum gerebant, atque remos suos, secundum
morem gentis, stantes agebant. Super constratum Melcarth Bodmilcar
facile discerni poterat; cuidam officiali Ægyptiaco, admodum
agitatus, negotiisque intentus, aliquid explicare videbatur. Hic,
viridi indutus, ingenti corymbo, vultu, brachiisque minio tinctis,
secundum morem hominis eius dignitatis.

Milites scaphas stipantes haud aliter quam remiges erant induti, in
cingulis pugiones gerentes, armati vero erant securibus atque
iaculis, utroque extremo præacutis, quibus Ægyptii mira dexteritate
uti cognoscebantur. Quamquam omnes naves militesque magnopere agitari
videbantur, neutri accedere tentabant, sed universi expectatione
quadam teneri parebant.

Res mox palam fuit. Linter maiuscula e cætera multitudine se
explicare videbatur, ac secundo flumine ad nos tendere. Remiges octo
in editiori prora, ac versum puppim stantes, navim impellebant, et
duodeni milites, quadratis cataphractis æreis in pectore, armati
lanceis, pugionibus, atque acinacibus, stabant in medio, inter quos
regius quidam minister altioris ordinis stabat. Is duplici tunica
erat indutus, in pectore altera alteram obvolvens, utraque e
reticulato lineato, cingulo vitreatis lamellis ornato cinctus, e
collo autem figura aurea ac vitreata pendebat, cum alis passis,
catená aureá avis suspensa. Operculum capitis celsa tiara erat, cum
vitreata lamella, nomine Pharaonis, litteris hieroglyphicis
inscripta. Barba eius telá rubrá complexa erat, manu autem securim
militarem auratam librabat, cuius manubrium intestino opere animalium
symbolorumque aliorum speciem ferenti, erat exquisite ornatum. Ad
unum latus huius viri tam laute ornati, sacerdos, vel scriba stabat
presse tonsus, omnino candidatus, qui manu atramentarium, voluminaque
papyri ferebat; ex altero autem latere, Syriacis loricis indutus,
vetus noster amicus, Hazael, adstabat. Non poteram lenem risum
cohibere, quum in navi cumulum catenarum compedumque conspiciebam.

Audito clamore officialis regii, quo significabat se mecum colloqui
velle, facultatem ei feci, ut navim suam ad latus Astartes
appelleret. Ille, comitante scriba, quinisque militibus, non sine
arrogantia conscendebat. Hazael, satis providus, loco, quo stabat,
mansit. Ipse, magnatem regium cum omni honoris officio excepi, ac
secundum morem regni eum consalutavi; at ille hæc omnia non modo
flocci fecit, verum omni proterviá ac procacitate in hunc modum nos
verbis lacessere cœpit:

“Ad genua, ad genua, vos fures Phœnicii, et misericordiam Pharaonis
flagitate!”

Quum intellexissem hunc esse tenorem verborum eius, austero modo illi
respondi:

“Fures non sumus, nullam Pharaoni iniuriam intulimus; quin tantum
abest ut Pharaonis misericordia a nobis efflagitanda sit, ut eius
tutelam mereamur.”

“Apage sis ista mendacia!” clamat furens Ægyptius. “Numquid non ipsá
hac nocte effugere tentavistis?”

“Non!” regero acrius; “retinacula nobis per fraudem abscissa erant.
Veri fures apud vos sunt. Sycophanta ille Bodmilcar, isteque spado
scordalus, surreptis a me regiis litteris, eas ad te detulere.”

“Tace!” furioso impetu clamat Ægyptius, “doli vestri nobis luce
clarius constant. Protende manus! compedes parati sunt, et tu, atque
mancipium, quod Pharaoni ereptum erat, ad Pharaonem procedetis. Noli
dubitare quin æqua vobis iustitia fiat.”

Iam scriba atramentarium calamosque apparare cœpit, ut nostra nomina
litteris consignaret, quum ego, mei plane impos, in cachinnum erupi:

“Num tu nos insanire arbitraris?” eum inclamo, “Tune, Hercle,
existimas futurum, ut nos naves nostras deseramus, teque comitemur,
ut elenchum mendaciorum in nos effictorum auscultemus? Non, per omnes
Deos Deasque faciemus, sed ubi sumus, perseverabimus!”

Ægyptius furore tripudiabat. “Fures! Patibula! Furciferi!”
vociferabatur delectus regius, “quisque vestrum tormentis morietur!”

Dum hæc apud nos geruntur, sollicito animo oculos ad classiculam
supra nos, adverso flumine, converto; quum autem viderem eam iam in
motum actam, omnino posthabito tripudio furentis ministri regii,
tubicinem meum “ad arma” canere iussi. Ægyptius, hoc audito,
insequente scriba, ad suam lintrem pedes retrahere cœpit, milites
autem sui, ad tuendum eius regressum, hastas per transversum pone eum
iunxerunt. Sammai, Hannibal atque Hanno hunc militum motum in malam
partem interpretati, quasi impetum in me ab iis intentari, destrictis
gladiis eos adoriuntur, atque Herculeus Ionas, missá tubá, in medium
irruit tumultum, extortáque hastá e manu unius militis, humeris eum
prehendit, caputque eius semel iterumque cancellis navis illidit.
Ægyptii vulgo creduntur genus durioris capitis, fateri tamen cogor
calvariam huius miselli instar melonis ruptam esse.

Interea Hannibal alterum militem iugulat, Sammai autem tertium gladio
perfodit; ego vero conabar lanceam quarti e manibus extorquere, quum
numero meorum perterritus, conversus, exemplumque secutus unius
sodalis superstitis, se in flumen præcipitem dedit, ac more ranæ
navit. At salutem reperire non tam vili stabat; nam Bichri, qui prope
cancellos morabatur, alterum eorum sagittá percussit, alterum vero
remiges ita remo percusserunt, ut intermoreretur, mersusque esset.
Sic his quinque deletis, veri certaminis initium tantum fecimus.

Simul atque Ægyptii tumultum fieri animadverterant, a recta ripa
triremis solvitur, magnoque impetu in nos fertur, totumque examen
navicularum conglobatum sagittarum imbrem in nos pluere cœpit, ita
tamen, ut sagittæ partim lateribus navis inciderent, partim vero
innocuæ supra caput evolarent.

Ictu oculi facile perspiciebam consilia hostium. Ut prævideram, navim
Melcarth, secundo flumine, ad rectum vectabant eo manifesto proposito
ut præterire tentantes nos, eá nobis obiectá, ab effugio prohiberent.
Primum itaque, ut vera consilia celarent, utque nos deciperent, et
animum nostrum averterent, duas maiores naves versus nos impulerunt,
atque classiculam lintrium ad nos agebant, ut imbre sagittarum nos
impeterent. Iussu meo Hannibal sine mora catapultas apparavit, et mox
magnam copiam lapidum, testarumque, pice ac sulphure plenarum,
transversum Cabiros in venientes naves iaculari cœpit. Tunc Cabiros
atque Dagonem a dextro et lævo in contrarias partes moveri iussi:
Cabiros quidem ad Aquilonem versus actuarias viam nostram obruentes;
Dagonem vero in triremem, quæ Melcarth vectabat. Bodmilcarem in prora
magnæ onerariæ satis clare cernere poteram, ut Ægyptios perniciem
suam docere gestiebat, hortarique remiges, ut remos aquis mergerent;
at ea iam erant sero. Motus nostri ipsis inopinati erant. Dagon enim
impetu in examen obsistentium navium celeriter et expedite facto, eas
partim obtrivit, partim autem evertit et depressit, viamque sibi
exaravit, Astarte autem, discessu Cabirorum spatium nacta, naves, quæ
nos præterire tentabant, commode cohibuit; denique Cabiri, missis
ratibus igniferis, quæ secundo flumine prorsum vergentes, duas
triremes, quæ ostium fluminis custodiebant, suæ securitatis
sollicitas, pæne innocuas reddidit.

Nostra prœliandi consilia prorsus efficacia comprobabantur. Astarte
unam navim Ægyptiacam celeri concursu ita arietavit, ut ea in medio
rumperetur, mergereturque; altera autem igniferis vexata ratibus,
voragineque alterius in discrimen vocata, ipsa de industria in
scopulos pessum iit. Dagon autem, postquam helciariam, tamquam vas
ligneum, putredine exesum intudisset, ad me reversa est; et, postquam
non sine vindicta vidissemus oras a nautis Bodmilcaris rescindi,
animum ad barcam convertebamus, quæ ex conflictu ad Melcarth
revertebatur. Eodem tempore, ex utroque latere arctissime eam
prætervecti, utrumque ordinem remorum detersimus, imbremque
sagittarum illi immisimus, tum præterlapsi, nos summo nisu cum
Cabiris coniunximus. Hæc interea mittendis ratibus igniferis in
actuarias usque erat occupata.

Certamen nostrum breve, sed efficax fuit. Spatio quam hora breviori
Melcarth sui impotem reddidimus; duas naves Ægyptiacas depressimus,
tertiam in scopulos misimus, ac, postremo, quindenis haud pauciores e
lintribus Ægyptiacis obtrivimus.

Aquæ circa nos ruderibus fractarum navium erant constratæ, inter quæ
nec pauci homines luctari videbantur. Hac pugná nostrá, assultuque
necopinato reliqua Ægyptiorum classis perturbata, in medio flumine
aliæ aliis illidentes, ipsæ sibi impedimento fuerunt, nec ulla navium
poterat, aut volebat, Melcarth, ut helciaria, opem ferre. Itaque,
quum palam esset, eas me nihil curare oportere, animum ad triremes
ante nos converti, missisque denis vel duodenis ratibus igniferis,
quas nautæ Cabirorum paraverant, marrisque in viam egerant, eas
dissipare tentavi. Triremes pedetentim cesserunt. Quum vero satis in
tuto essem, nec periculum imminere sentirem, ad eas Aquilonem versus
ire contendi, hostibus nostris in sua perturbatione ob incommodum
acceptum, a tergo relictis, quos inter erat Bodmilcar, in puppi navis
suæ impotis furens. Bichri se ægre ferre aiebat, quod aliquot
sagittas in eum mittere non posset; at hoc nihil modo attinebat, quod
nunc iam nimis longe ab eo aberamus.

“Pugna infecta!” inquit sagittarius intrepidus, ut a puppi prorsum
venit.

“Sane quidem,” illi assentior, “hodie scordalus ille malá fortuná
usus est; at vero ille aliam quæret occasionem; cum illo necdum
omnino egimus.”

“Ita et ego spero,” interloquitur Hanno, vindictam spirans.

Sub hoc idem tempus motus quidam inter naves Ægyptiacas cerni
poterat, ut tres earum ex ambagibus explicatæ, iter ad nos
prosequendos aggrediebantur, compluribus naviculis comitantibus.
Eodem tempore in ripa, secundo flumine, turmas equitum citato cursu
ferri conspicor: atque, ut oculos in via aggerata circumfero,
animadverto nubem pulveris, ex qua semel iterumque fulgor carpentorum
æneorum et auratorum emicabat. Nullum supererat dubium, quin rex ipse
appropinquaret, ut testis eventuum esset, propriisque oculis,
quemadmodum caperemur, videret.

At Pharao potentissimus sero advenit.

E quadragenis vel quinquagenis ratibus igniferis, si non plures, duæ
dumtaxat metam attigerunt; nam una triremum iam flagrabat, et manus
perterritæ, morem Ægyptiorum secutæ, triremem pessum egerunt. Illa
vero navigia, quæ ad nos insectandos venerant, minimum duo stadia
nobis a tergo erant, sicque satis spatii suppetebat ad congrediendum
cum unica triremi, quæ nostrum effugium intercludere conabatur.

“Conscendamus! conscendamus eam!” conclamabant fere uná voce
Hannibal, Hanno, atque Sammai.

“Otium non suppetit, nec ipsa navis pretium operæ est,” respondeo
ipsis, “mergamus eam.”

“Mergatur ergo, tamquam lapis!” ait Himilco.

Cabiri, quod illi nusquam resistebatur, nec experta erat nisi paucos
lapides, vagasque sagittas, quæ illi raræ et innocuæ incidebant, iam
ad proram triremis attigit, velisque passis, mari imminebat. Dagon
quoque iam secutura erat, sed signo a me dato, Hasdrubal invehebatur
in posticum triremis, ego autem a latere illi incurri, et sic captam
triremem bifariam diffregimus. Triremis a vasto gurgite circum
spumante hausta fuit. Ultima igitur obice discussá, vela ventis
dedimus, moxque alto potiti, tubæ nostræ victoriam cecinerunt.

Interim e tergo nobis raucus sonitus, clamor atque maledicta
intonuerunt; nos tamen iam securi ferebamur. Nullo prorsus fieri
poterat modo, ut hostes naviculis suis, putaminum nucum instar, istis
spumantibus fluctibus, quos nos “ære ruebamus,” se committere
possent, vel auderent; quumque iam æquor teneremus, proris ad
Occiduum versis, ut in devexis oris oculos circumferebam, satis clare
vidi malos Ægyptiorum nequaquam moveri. Nullum itaque dubium erat,
quin Bodmilcar iis persuasisset, ut a persequendo desisterent.

E nostris quindecim erant vulnerati, plerumque leviter, duo autem
occisi; ex hostium vero numero, cum iis unà qui a sagittariis
interfecti erant, quique undis hausti igneque interempti fuerunt,
haud pauciores quam tercenti interierunt. Sic enim ex cadaveribus, in
undis sacri sui Nili fluitantibus, æstimare debebamus.

Damna, a nobis perpessa, haud multo labore reparavimus. Paucis remis
fractis, tam in Astarti, quam in Dagone, e suppetiis novos
substituimus; stegæ abluebantur, rudentes firmavimus, cæteros funes
sarsimus, sagittas, quæ lateribus navis, cancellis, antennisque
hæserant, evulsimus. Saucios intro subveximus, cadavera trium
Ægyptiorum, spoliis exuta, in mare præcipitavimus. Nostri quoque duo
cæsi, invocatis prius Menetho, Hocco, Rhadamanthoque, iudicibus
inferorum, fluctibus erant commissi. Minus trium horarum spatio
cuncta in pristinum ordinem erant revocata, quasi nihil unquam nobis
accidisset. Chryseis atque Abigail, quæ, quandocunque res postulabat,
suá operá præsto erant, suá lætæ fruebantur libertate; perinde atque
Hanno, semper constans, atque Sammai, suæ felicitatis participes
erant.

Interim Hasdrubalem ad me vocari iussi, ut mecum, atque cum
Himilcone, de futuris nostris propositis in consilium veniret.
Postquam convenimus, sic eos alloquor:

“Mihi quidem,” inquam, “vestra pace dixerim, dubium nullum subesse
videtur, quin hostes nos prosecuturi sint. Fore enim existimo, ut
ostio ad Orientem, sive Canopico, sive Phanitico ramo fluminis enim
ascendere poterunt, ascensuri sint; atque mihi æque certum videtur
regem tum ad Pharum, tum ad Canopum naves paratas habere. Hæ nostrum
adventum anticipare possunt: præterea, cras mane veredarii terrá
accurrere exspectandi sunt, nos vero summá virium contentione eo vix
circa meridiem perventuri sumus. Insuper, quum etiam aqua nostra pæne
ad fundum usque exhausta sit, alicubi terram petere nos oportebit.”

Himilconi, cui copia vini in hoc rerum statu subveniri nobis posse
videbatur, vulsu humerorum respondi, et sic pergebam:

“In animo mihi erat hac ipsá vesperá hydrias nostras aquá recenti
replendas curare, sed pugna ista propositum meum frustravit. Terram
petere nobis utique omnino necesse erit; atque hoc mihi potissimum
arridet consilium: iterum intrabimus flumen ostio Sebennitico, quod
modo nobis proximum est; non enim suspicabuntur nos tam mox littora
petere ausos esse; nec fortasse ipsi ibi erunt; sed si sint, vi nobis
utendum erit, nam aquam comparare omnino debemus.”

Placuit propositum sociis; hi tamen de proxime futuris
sollicitabantur.

“Equidem,” inquam, “propter amissam onerariam expeditio nostra ipsa
reliquenda mihi nequaquam videtur. Futurum est ut Ægyptii, si nos nec
ad Canopum, nec apud Pharum deprehenderint, in ulterioribus
littoribus nobis insidientur; atque tandem Bodmilcar, cui consilia
nostra nota sunt, subsidiis a Pharaone impetratis, nos Tartessum
usque persequatur. Certum interim est fore, ut in eum serius aut
ocius incidamus. Vulturnius flat, qui nobis secundus est; iter
adverso sole sequentes interdiu, Cabiros autem parum ad lævum
tenentes noctu, minime dubito effici posse, ut summum quinum dierum
spatio littoribus insulæ Cretæ potiamur.”

Himilco et Hasdrubal mirabundi, stupentesque me contuebantur.

“Ab Ægypto ad Cretam! Per pelagum vastum! Res prorsus inaudita;
fierine id potest?”

Hi propositum meum eiusmodi exclamationibus exceperunt.

“Quin,” prosequor ego, “cœpta etiam magis ardua perfici queunt.
Verosimile haud est ut ventus ante novilunium proximum mutetur;
verumtamen, etiamsi mutetur, nec Cretá potiamur, nihil nisi ad
littora continentis perferemur, aut vero in aliam quandam Archipelagi
insulam. Illinc, deinde, circumferemur promontorium Maleam et
Siciliam, a Sicilia autem Carthaginem, illinc autem rectá Tartessum
veniemus. Istud nimirum iter nostrum est.”

“Per Deam Astarten, propositum tuum certe præclarum est,” exclamat
Hannibal, “dum interim scordali Ægyptii circinabunt circa Syrtes.”

“Eas autem,” inquit Himilco, “satis procellosas experientur. Annis ab
hinc binis illic pæne mersus eram. Liceat nobis sperare futurum, ut
Bodmilcar, suique sycophantæ Tyrii, Dii eos perdant, illic, ut
meruerunt, suum scelus luant. Quam gestio illos singulos, veluti
pisces e bronchiis, pendentes e fune cernere!”

Haud longo cursu ad oppidum Sebennys pervenimus. Cabiri erat ad
littus præmissa, quæ, cuncta quieta renuntians, iam redivit. Solito
tributo proconsuli Ægyptiaco soluto, aliquot nautas expedivi, ut,
quanta necessaria videretur, aquam compararent. Eadem operá, usi
opportunitate, aliquot corbes cæpullarum, necnon satis carnis
recentis, ibidem sagaces nautæ coemerunt. Priusquam is dies ad finem
vergere cœpisset, terræ illi terga vertimus, iter nostrum,
discriminum plenum ad Aquilonem et Occasum fleximus.

“At nunc,” dico meis, “tandem aliquando promite lances et patinas,
haud enim mediocri fame urgeor.”

In postico, loco idoneo, discubuimus, ubi Chryseide, quoque et
Abigail participantibus, sat frequens nostrum erat multitudo.
Quotidiano nautarum et militum victui vini quoque cyathum, in gratiam
victoriæ matutinæ, adiecimus.

“Propositum iter,” fatur Hanno, “mutatum esse video; anne Cretam
tendimus?”

“Ita, profecto,” respondi, opinione subiunctá eam regionem Chryseidi
venustæ iam notam videri.

Tum Sammai sciscitabatur, utrum locus ille non idem esset atque
Chittim.

“Non idem locus est,” respondi, “ista insula montibus est aspera, in
quibus capræ, cum patulis cornibus, ut in Arabia, scatent, incolæ
autem ut funditores et sagittarii celebrantur.”

“Licebit itaque Bichri sibi æmulos et pares reperire,” iocatur
Sammai, “sed cuius gentis sunt illi?”

“Phrygii sunt, atque Dores,” explico illi, “viri helvi ac proceres,
venusto vultu, habituque corporis rite ordinato. Hi oppida
condiderunt, in quorum nonnullis nostri mercatores Sidonii sedes
fixerunt; hi autem eò per Chittim, ac per Rhodum pervenerunt.
Chryseis eádem quá Dores linguá utitur.”

Sammai, qui constanti affectione erga Chryseidem ferebatur, libenter
audiebat eam in mediam ituram esse gentem cuius linguá uteretur,
esseque eiusdem prosapiæ; quæritabat tunc, utrum gens etiam bellicosa
esset. Chryseis, Hannone iuvante, tunc explicuit Dores, non secus
atque Ionios, insularum incolas, item Achæos in continente, artium
belli peritissimos esse, eorumque famam, ob gentes ab eis subactas
longe lateque celebrari.

“Quam vastum, quamque ingentem necesse est hunc mundum esse!”
mirabundus suspirat Hannibal; “En nationem gloriá belli cluentem,
cuius vix vel nomen mihi cognitum est! At vero, annon Creta est, unde
nos gladios Chalcidicos obtinemus?”

Subridens ob eius errorem, explicui illi gladios Chalcidicos ex ære
fieri insulæ Chalcidis, atque Phœnicios nusquam alias æs reperire
posse, quod sic temperari patiatur.

Hannibal per Hannonem et ulterius sciscitabatur a Chryseide de natura
artis militaris, quá Ionii uterentur, item, quæ stipendia solverent.

“Tune reverà arbitraris nos mulieres rerum eiusmodi gnaras esse?”
subridens redarguit Abigail; “mulier, quum populares suos peritos
pugnandi intelligit, quum valorem prædæ sibi e bello reportatæ
iudicare novit, satis scit; sed quid, obsecro, de arte belli eam
intelligere arbitraberis?”

Chryseis haud parum delectabatur vivido ancillæ suæ responso, atque
nomina celeberrimorum patriæ suæ ducum recitare cœpit. Audivi nomina
Achillis, Aiacis, tum cuiusdam regis Agamemnonis; intellexi etiam eam
duos reges patrios, nomine Iasonem atque Ulyssem, qui famá itinerum
fuissent illustres.

“Itinera maritima!” derisione quadam obvertit Himilco. “Equidem
facile hariolor genus navigationis eorum, ut sint soliti repere
secundum littora, terrisque hærere, stadia singula quoque die
progressi, nunquam ultra continentes discedere ausi. Tum etiam naves
cuiusmodi habuerint! Fortunatum me censeo quod me nulli earum vel a
Sidone ad Chittim concredere debeo.”

Chryseis hæc quidem non negabat; naves enim tales, quales Phœnicum,
in sua patria certe nunquam viderat, nec addere dubitabat pontivagos
Phœnices veros Deos marinos sibi videri.

“Tunc te,” fervido animo, in blandimentum Chryseidi, interponit
Hanno, “eorum Deam Marinam videri convenit.”

“A, ephebe,” oscitabundus monet Hannibal, “suavia dicteria tua linguá
Ionicá aptius extuleris, alioquin virgo non te intelliget.”

At vero virgo, capite cum gratiá converso, hilarique cachinno, probá
Phœnicitate respondit se, quid gestum dictumque fuerit, optime
intellexisse.

“Assentatiunculas probe intelligere, mulieri semper fidem habueris!”
iocatur Hannibal.

“Vellem equidem scire,” nugatur Himilco, “quo eventu uxor Gisconis
uncta Hannonis vocula exceptura esset; dialectus enim sua Celtica
cornicationi corvi Bodmilcaris haud absimilis est.”

Interim iam tenebrascere cœpit, et usque sermocinabundus Himilco ad
proram, locum suum, concessit, ego autem in puppi excubatum ivi. Totá
eá nocte, dieque insecuto, flabra in ventum increverunt; qui tamen,
quoniam nobis secundi erant, gratum existimavimus; attamen, quum
vectores nostri omnes conscii essent nos longe a terris abesse, et in
mari alto versari, nec circum se nisi cœlum atque æquor cernerent,
pavor quidam eos incessit; et, quum navis modo in vertices ingentium
undarum eveheretur, proximoque temporis momento in ima voraginum,
quasi sine fundo, rapi viderentur, artus eorum formidine pæne
riguerunt. Appetentia cibi fere cunctos deseruit, frequentesque
Numina invocare cœperunt. Insecutá nocte ventus in procellam, ac,
postremo, in tempestatem increvit, denique, diluculo ad Austrum se
circumegit, nosque mille octingentis in die stadiis versus Aquilonem
rapuit.

Boná fortuná, licet magná per æquora rapiebamur celeritate, naves se
vicinas continebant. Versus crepusculum ventus aliquantum cessit,
postridie, denique, qui erat dies quartus, tranquillitas rediit,
cœlum serenum emicuit, ac, tandem, summo omnium gaudio, excubitor,
qui in corbe, prope ad verticem mali excubabat, terram in conspectu
esse proclamavit. Ego ad Himilconem in prora stantem accessi, atque
nostrum uterque prorsum spectans, sole oriente, aliquot dissitissima
montium cacumina livescentia conspicabamur. Post meridiem terra iam
omnibus conspicua fiebat, et antequam stellæ comparuissent, littus
circumnavigavimus, quod præ rupibus accedi non posse videbatur.

Media nox iam pridem elapsa erat, antequam locum ad iaciendas
anchoras idoneum repereramus; tamen, postremo, sinum patentem
invenimus, ubi fluvius in mare dilapsurus fundum sabulosum
candicantemque percurrebat. Versus Ortum densum arboretum cerni
poterat, supra quod celsa iuga nivea e longinquo eminebant. Cabiri,
prope ostium fluminis in siccum subducebatur, oneraria autem et
barca, quum aquæ satis altæ reperirentur, magnis scopulis, in arido
prominentibus, destinabantur. Littora omnino deserta esse videbantur,
nec ulla habitacula humana usquam conspici poterant.

    1. Nomen loci.


Caput VI.

Creta, atque Cretenses.

Simulac naves in stationibus requieverunt, ego et Himilco, quippe qui
quaternas noctes superiores vigilando expleveramus, insomnio fatigati
et exhausti, ad quietem, optime meritam, capiendam, dormitum
recubuimus, nec prius evigilavimus, quam sol celsum cœli fastigium
ascendisset.

Littora usque prorsus deserta erant. Saxosa montis latera undique
pæne ad perpendiculum e mari exsurgere videbantur; vallicula autem
rivi, haud procul, in præcipiti anfractu, myrteto, ilicetoque
umbroso, operta disparebat.

Nihil mihi antiquius erat, quam nautarum manipulum deligere, qui
circa littora aquam recentem quærerent, ac repertá, utres doliaque
nostra replerent. Dein præsidium militum atque sagittariorum, pro
quolibet eventu rite paratum, in littus descendere iussi, atque
Bichri delegavi, ut adscitis denis sagittariis, anfractum intraret,
regionemque exploraret. Quoniam satis ligni circumiacebat, consultum
duxi ignes in littore accendi, atque ientaculum coquendum curari.
Insuper et tentoria tendi iussi aliquot, in quibus partem mercium
nostrarum venum exponi curavi, si quo casu Bichri in incolas hac in
insula incideret. Hoc in rerum statu Ionas se suis servitiis celebrem
reddidit. Ipse enim humeris suis satis ligni supportavit, quibus tres
homines onerari possent, doliumque aquæ nullius ope sublevavit,
faceteque animadvertit, siquis ei vinum in eo dolio ad potandum
dedisset, alterum tantum libenter se baiulaturum fore.

Circa meridiem, labore regionem lustrandi fessus, opere tamen
ante-meridiano satis contentus, Bichri ad nos reversus est. Nimirum
in montibus in aliquot aborigines incidit, qui viso eo diffugerant;
sed quum et ipse monticola esset, per rupes ac præcipitia eos
insecutus, unum eorum intercepit. Cæteri e longinquo lapidibus eum
impetebant, quin tamen læsissent ullum; atque ut ei a me iussum erat,
ne armis, nisi in sui tutelam uteretur, nullam vim illis intulit.
Captivus, quem secum adduxerat, iuvencus erat fortis et indomitus,
comatissimus nigrá, fulgidáque cæsarie, tamque fuscus vultu, quam
Midianita. Oculis erat nigris, fereque oblique sitis, vultu lato,
ossibusque iugalibus paululum editioribus, mentum autem eius in
acumen eminebat. Præter pellem caprinam sylvestrem, quá per humeros
ad lumbos usque erat amictus, cinguloque præcinctus, nullum
indumentum gerebat, sed in nudo collo, atque in lacertis, monilia
armillæque, e cochleis colligatæ, pendebant. Ascicula quá ad se
defendendum utebatur, erat illi a Bichri e manibus extorta, quæ
quidem e politissimo lapide viridescente facta erat, cui manubrium
ligneum erat infixum.

Barbarus ad me deductus protinus gesticulari sermoneque uti cœpit, ex
quo ne verbum quidem percipere quibam. Ad eius animum conciliandum
asciculam illi reddidi, simulque frustum panni rubri ei donavi. Sibi
se restitutum videns, extemplo prosiluit, versus montes cucurrit, et
mox e conspectu disparuit.

Vix binis horis post, aliis hominibus, ut ipse, seminudis, hastis,
atque arcubus barbará arte factis, quæ erat omnis sua armatura, ad
nos rediit. Ad passus circiter centum substiterunt, frondesque
myrteos agitabant. Ego nostros idem facere iussi; tum, accito
Hannone, eos conventum eo, simul rubrum pannum, ocellosque vitreos
filis pensos illis exhibui. Barbari pedetentim audaciores facti,
persuaderi poterant ut accederent, ac, tandem, tentoria intrarent.
Erat inter eos certus quidam, qui princeps et interpres esse
videbatur. Is primum digito cœlum indicabat, exclamabatque
“Britomartis,” tum autem montes indicans, “Phalasarna, Phalasarna,”
dictitabat. Certum mihi videbatur eum Phœnices non nunc primum
conspexisse; nam, quamprimum naves nostras conspexit, clamabat:
“Sidon! Sidon!” vestes vero nostras attrectans, eas “chiton”
appellavit.

Itaque eum antiquá chitonetá donavimus, inter socios autem ocellos
vitreos distribuimus, qui, vicissim, sylvestres capras aliquotque
coturnices, quas “hamallas” vocabant, nobis attulerunt.

Sub vesperum alter aliquis ex eorum numero, senecio quidam, ad nos
accessit, qui sub pelle caprina chitonetam gerebat, atque crepidas in
pedibus. Is parum etiam Phœnicice callebat, sicque ex eius verbis
intelligere poteramus eum e gente Cydonica esse, quæ prima insulam
possidebat, donec Phrygii, atque Leleges eos bello superassent, quo
facto, superstites in montanos recessus avios sese recepisse, ibique
ad Ortum, et ad Occasum, refugium reperisse. In præsenti omnes oras
maritimas, omnemque regionem montanam mediam, item, fertiles valles
ad Septemtrionem atque Meridiem a victoribus teneri; his postmodum
coloniam Dorum se iunxisse, sicque factum esse, ut Cydonios, ab
utrisque pressos, exterminassent. Nunc primum intelligere cœpi quí id
evenisset, ut quum ego Cretam semper ab Aquilone, per Cariam et
Rhodum adiissem, nullos alios incolas quam Dores convenissem, quum
alii navarchi Phœnicii, qui extrema insulæ ad Orientem visissent, ubi
fodinas haud magni pretii condidissent negotiaque in terris æriferis
non admodum fructuosa agitassent, semper cum Cydoniis res gessissent.

Senecio præterea docuit nos gentem suam supra, in montibus, oppidum
Phalasarna habere; item, suam Deam Britomartis vocari, quod “mitem
virginem” sonet. Vino, quod ei præbueram, perquam erat delectatus,
et, quum in donum pauca spicula, monileque ex ocellis argillaceis
vitreatis accepisset, pollicitus est in posterum diem tantum carnis
recentis, quantum vellemus.

Oborientibus tenebris, barbari se in montes suos receperunt. Hannibal
cautus excubias suas duplicavit; tota tamen nocte minime
molestabamur.

Postridie Cydonii, ad nos reversi, plures capras nobis tulere.

Quandoquidem Cydonii agros nequaquam colunt, frumentum, aliasque
fruges, nobis suppeditare non poterant; harum loco fructus agrestes,
mellaque tulerunt. Tum imaginem bovis illis exhibui, conabarque illis
explicare, me eius generis animal ab iis comparare velle; sed hi
certiorem me fecerunt idgenus animal in suis montibus nullum esse,
nec in sua insula, donec Phrygii attulissent, fuisse omnino ignotum.

Vesperi, quum lunam bicornem illis indicassem digito, barbari eam
Britomarten, suam Deam venationis esse dixerunt. Chryseis asserebat
Deam istam nomine Artemidis sibi esse cognitam, unde mihi verosimile
videbatur Cydonios cultum eius Dores docuisse, qui, vicissim, Ionios
idem edocuissent. In honorem huius Deæ cervæ atque damæ in
sacrificium offerri consueverunt; verum fando audivi in aris eiusdem
etiam iuvenes mactari solitos; at hanc famam meram esse arbitror, nec
quidquam certi de ea re tradere ausim. Persuasum etiam mihi est
quamquam Deam hanc lunam esse scio, eandem cum Dea Astarte non esse,
alioquin non satis esse arbitrarer hos eam venationem tantum
docuisse, verum etiam artem navigandi.

Cydoniis præterea etiam Curetum, Corybantumque, tribuum Phrygiorum,
Deus cognitus est, quæ tribus in hac insula oppidum Cnossum habent,
ibique templum condiderunt. Deus hic taurus albus est, quamquam haud
ignoratur eum subinde speciem hominis induere. Doribus solemne est
hunc esse istius insulæ Deum primigenium; at Cydonii hanc doctrinam
respuunt, docentque hunc Deum a Curetibus inventum fuisse. Ipse de
hoc Deo nihil unquam audivi. Credere eum cum Api Ægyptiorum, aut cum
nostro magno Moloch eundem esse, nequeo. Chryseis ait se hunc sub
nomine Zeus cognitum habere, creditque ipsum quondam fretum inter
Pontum Euxinum Mareque Ionicum, venustam virginem in tergo ferentem
transisse. Cæterum staturá procerum, ac singulari maiestate esse eum
credunt, quem Phrygii Cretenses choræis, clamoribus, musica ac
tympanis celebrare solent. Sacerdotes eius e tribu Corybantum, e
progenie Corybis sunt. A Chryseide dictum audivi reginam quamdam
Pasiphae, huius insulæ, a tauro uxorem ductam fuisse, ex qua,
monstrum ex parte hominem taurum ex alia, ipsum suscepisse, sed
monstrum a quodam rege Dorico, aut Ionico interfectum fuisse. Vix
mihi persuadere queo taurum hunc et Zeum esse eundem putandum, ac
satius mihi videtur rem totam in numerum fabularum relegandam esse
atque victoriam quandam eá significari Ioniorum de mixta gente
Phrygiorum, qui coloniam suam in hac insula perpetuam fecissent.

Tandem palam edixi mihi hunc Deum eundem cum nostro Moloch esse non
videri; Deum Moloch quovis Deo Ioniorum potentiorem esse, longe,
profecto, potentiorem, quam ut suum populum a peregrinis superari
siverit. Fieri sane poterat ut Phrygii suum taurinum Deum Iovem, eo
quo par erat honore non prosecuti sint, eum autem irá accensum illos
in vindictam hostibus suis tradidisse; at hunc nullo pacto nostrum
Moloch esse, nec unquam Moloch fuisse.

“Dii! Dii! “ clamitat Sammai, testis auritus sermonum nostrorum;
“qui, obsecro, isti Dii sunt? At vero unus solus Deus est, eiusque
sacerrimum nomen Él est. Habet is quidem et aliud nomen, sed illud
nomen enuntiare nobis fas non est. Eius in conspectu Moloch, Zeus,
Artemis, Melcarthque prorsus nihil sunt. Semos sane Moabitas adversum
nostros exercitus tueri non poterat; nec Dagon valebat Philistæos
Gazæ et Ascalon servare; nec Nisroch valebat Syros ad Sóbam victoria
donare; Adrammelech par non erat Damasci victoriam reportare; nec,
denique, Báalim gratiá Amalecitarum superior evadere valuit. Hi omnes
nihil sunt. Unus nonnisi omnipotens El, Dominus Exercituum, cœli
terrarumque Factor, qui solus Deus est. Ipse nos Ægypto extulit, Ipse
nos in præclaris terris nostris posuit; Ipse est Deus oculis
subductus, ac verus, Deus vindictæ, potestatisque.

“Quantumcunque vellem tibi assentiri,” inquit Hannibal, interpellans
Sammai serio obtestantem, “tamen quædam, quæ doces, in dubium voco.
Fieri utique potest ut El vester potens sit Deus montium ac
planitiei; quis tamen negabit Astarten, nostram Deam, oceani esse
potentem? Videdum, obsecro, quantas ipsa nobis, Sidoniis, victorias
comparaverit, nosque dominos marium fecerit! Numinibus Moloch, atque
Melcarth ne minimum quidem honorem tribuo; existimo tamen Báal
Diisque Arvad, in iis dumtaxat regionibus, quarum cura ipsis cordi
erat, honores tribuendos esse.

“Nec nostros magnos Cabiros prætereundos velim,” interpellat Himilco;
“quid omnes nostri gubernatores Tyrii sine eorum opera ductuque
proficerent?”

“De gubernatoribus,” inquit Sammai, “nihil compertum habeo; ex meá
parte satis habeo, dum Él, nostrum Dominum omnium rerum potentem,
terrá-marique revereri queam.”

Sic itaque, disputationi finis factus, ac, postquam singuli sua
quisque Numina invocassent, ad capiendam quietem sese contulere.

Interea, quoniam haud ullum amplius cum Cydoniis negotium
exspectandum videbatur, postridie mane, post emptas iterum paucas
minutias, ad profectionem omnia paravi. In propositis mihi erat
occiduam insulæ oram ad Aquilonem circumnavigare; quod conspexeram
geminas Cytheras, statui secundum oras continentis navigare, usque
dum ad ostium Acheloi veniremus, ubi sperabam hydrias nostras iterum
aquá recenti complere posse, simul etiam cum aboriginibus negotia
fructuosa transigere, tum prætervecti Zacynthum et Cephalleniam,
exspectabam facere posse, ut transfretaremus inter continentem atque
insulam Siculorum; semel eá potitus, a Septemtrione eius Lilybæum
usque navigarem; a promontorio eius autem Carthago non plus tercenta
octuaginta stadia aberat. Istud erat meum navigandi propositum. Verum
enimvero, sive Diis nobis ob disceptationem superioris vesperæ
iracundis, sive quod quid naves nostræ robore ac firmitate possent
experiri vellent, certum est a Diis decretum fuisse, ut iter nostrum
a proposito admodum discreparet.

Nam interea cœlum in gravius et obscurius mutari cœpit. Ab Himilcone
monitus, ex Occiduo Meridiano luridas nubes cogi animadverti.

“Nihil morandum nobis,” respondeo illi, “nisi enim tempestatem, quam
illæ nubes parturire gestiunt, antevertere poterimus, futurum est, ut
in his littoribus nullum suffugium præbentibus, scopulis illisi
intereamus. Ad oras Septemtrionales, ubi loca anchoris iaciendis
idonea nos exspectant, omnibus viribus nobis contendendum est,
antequam turbo erumpat.”

Aer interim præter modum erat tranquillus; mihi tamen satis constabat
oportere naves omni remigum nisu adigi; quo facto, celeri cursu
Occasum versus ferebamur. Mihi duodenum horarum spatio non minus
quadringenta quinquaginta stadia emensos nos esse videbamur,
insulamque omnino superasse; tamen cœlum interea nubibus opacis
sensim magis obruebatur, nimbique ex alto pendebant, ac tempestatem
instare dubium nullum erat. Interim naves, procul terris, diligenter
in alto tenebam, nec hoc perperam; nam sub secundam vigiliam, quum ab
arido, ut opinor, circiter stadia centum quinquaginta aberamus,
tempestas cum omni sævitia nos assecuta est. Turbo Austro-Africus
erat, quapropter mihi satius videbatur nos eius furori concedere, et
ab eo ad Aquilonem prope, inter Cretam, minoremque Cytheram insulam
rapi, quo consilio et alterum velum pandi iussi, ut procellá ad
arbitrium raperemur.

Totá eá nocte nesciebamus ubi versaremur. Imbres urceatim ruebant
Fluctuum alter alterum celeriter urgebat, montesque aquæ stegæ nostræ
illidentes effecerunt, ut gubernatores ex omnibus viribus sibi
connitendum existimarent, ut naves suas sub sua potestate conservare
possent, nec sua latera procellis obiicerent.

Interim tonitrua pæne sine ulla intermissione crepabant; fulmina
perpetuo lumine aera percellebant, quibus coruscantibus, spumantes
undarum cristas, ad sidera iactatas, perspicere poteramus perinde
atque atros inde hiantes voragines cum vertigine gliscentes.

Quamquam naves furore maris continenter iactabantur, mirá tamen
constantiá quæque earum salum sulcabant. Remiges, militesque aquam
irruentem situlis exhaurire iussi, qui, Hannibale, præfectisve
remigum, partim amicis verbis, partim duris flagellis operas
hortantibus, opus suum concordi voluntate perfecerunt.

Tempestate summa vi furente, voce, quá poteram maximá, quæ sonitum
fragoris superabat, Sammai inclamavi, nunc instare tempus ad suum
Deum invocandum. Bichri roganti, utrum periculum vere exitiale esset,
respondi, me in Syrtibus peiora quoque expertum fuisse, in oceano
autem, ultra Fretum Gaditanum, etiam sæviores tempestates, quippe ubi
fluctus etiam ferociores turgescant et tumescant, pertulisse, quum
hic undæ breviores, mansuetioresque essent, naves autem multo
constantiores, et cursum facilius tenere posse videri.

Chryseis atque Abigail in casteria sua sese amplexatæ tenebant;
Sammai et Bichri, quamvis mari insueti, vixque pedibus consistendo
pares, rerum statum satis æquo fortique animo ferebant, et intrepidi,
nautis, rudentes administrantibus, quidquid in eis auxilii erat,
ferebant, atque muniendis embolarum præsidiis opitulabantur. At pæne
fidem excedebat terror robusti Herculeique Ionæ, qui incredibili
formidine captus, sese in cavo navis in tabulatum prosternens,
tamquam ingens pannorum manipulus, ad quemque motum navigii huc et
illuc volutabatur.

“Væ mihi! ó me infortunatum! quid ego huc veni?” gemebat velut præ
terrore in exitii articulo, “quid veni? curnam pagum meum reliqui,
quum plus satis et ultra haberem? Pereundum nunc mihi est in mari;
mox mergar, cibus piscium. Actum de me est!”

“Apage, magna bellua!” inclamat eum Hannibal, costas eius calce
pulsans; “surge! nequid hic volutando aliquid subverteris ac
fregeris, nam et me tantum quod non supplantavisti. Heus, nautæ!
accedite, erigite dementem hunc nebulonem, et ad malum eum ligatote!”

Herculeus ille, ut præceptum erat, tamquam trabs, a nautis ad malum
volutatus, illi alligabatur.

Ad posticum concedens, invenio Himilconem, ut gubernatorem pro
viribus instituebat. Fatebatur mihi se Dagonem omnino non vidisse. Eo
loquente, ingens unda raptá Cabiris, eam tantum non lateri nostro
illidebat, eodemque momento temporis fulgor emicans collustrabat
Hamilcarem et Gisconem, suis nautis vehementer gesticulantes.

“Præclara itineris nostri initia!” clamat Gisco prætervectus.

“Sustine, Gisco, et persevera! iam eluctabimur!” magná voce reclamavi
in solatium. Hannoni vero, qui fune se sustinens oculos in furenti
mari pascebat, hæc dixi:

“Esto animo forti, Hanno!”

“Satis mihi fortitudinis superest,” inquit ille bono ánimo, “quæ et
mihi et Chryseidi sufficiat; fatendum tamen mihi est tempestatem hac
deteriorem me nunquam, quod sciam, expertum esse.”

Hoc eodem temporis puncto vagitus Himilconis nos terrore perculit:

“Vela! vela! cerne vela!”

Nautæ ad antennas ruunt. Tantum quod non eversi eramus! Ingens mons
aquæ latus navis nostræ ad ventum converterat, vela autem ad malum
flexa vento ad perniciem usque inflabantur. Simul fulgur, cæteris
acrius, ac prope excœcans, eodem ictu oculi, navigium rotundum, non
procul ante nos, collustrabat.

“Melcarth! Bodmilcar!” Himilco et Hanno uná conclamant.

Alterum fulgur. Nullum iam erat dubium quin id Melcarth esset atque
Bodmilcar, qui stans in puppi, vento et undis imperare videbatur.
Tertium denique emicuit fulgur, tonitrubus pæne continenter
crepantibus; cæteroquin præter furentes ac subsultantes aquas nihil
dignosci poterat: Melcarth in tenebris disparuisse videbatur.

“Chusor Phta illic, in sublimi, malleo suo operatur,” inquit Himilco;
“pulset tamen ut velit, Cabiri nostras partes tuentur, non oberit
nobis.”

Inde, horæ circiter spatium admodum solliciti egeramus. Quantum mihi
constabat, procella nos ad Septemtriones rapiebat, nullo tamen pacto
certe ac definite, quo in loco versaremur exploratum habere poteram.
Quælibet unda lateri navis imminebat, exitio nobis fieri parebat,
atque Cabiri, quæ prope nos incedebat, quandoque in sublime elata,
capitibus nostris impendere videbatur, alias in ima rapta subter
pedes vehi apparebat. Cum Himilcone super casteriam in puppi stabam
et cum duobus gubernatoribus unà, quum mons aquæ, omnium quos
hactenus experti eramus longe maximus, stegam universam obruebat. Ego
celeriter cancellos apprehendi, sicque ictum excepi. At vero, quum
undá fere excœcatus, sed mei compos, ad me redii, Himilconem, unumque
gubernatorem, disparuisse comperi. Pro bona fortuna gubernaculum
ereptum non erat, proinde omnibus quæ supererant viribus connisus,
clavum converti, navimque iusto cursui restitui; tunc clavum nautæ,
modo e cavo ascendenti tradidi, ac, proclivis trans cancellos
clamitare cœpi: “Himilco! Himilco!”

Interea dilucescere cœpit, et in semiopaco, ac tantum quod Sammai
discernere poteram, ut ante ianuam casteriæ se pronum prosternebat,
precatus Deum Israél, ut vitis dumtaxat duarum mulierum parceret,
etiamsi cæterorum vitas eripere decrevisset.

Hanno, quum vocem meam tremere animadvertisset, ad me cucurrit, et
animo perquam commotus intellexit aliquid mali probo gubernatori
accidisse. Cœpi illi narrare quid compertus fuerim, meque vereri dixi
ne ille undis abreptus esset, quum a tergo vox insonuit:

“Ecce me salvum, Navarche! Præceps cecidi;” his verbis Himilco,
utrem, e pelle caprina, manibus gerens e cavo navis ascendit.

Eum salvum scire magno mihi sublevamini fuit, præsertim quod plane
incolumis evasisset.

“Aquæ me per gradile rectà præcipitarunt, sed pro bona mea fortuna,
caput huic utri illisi, sicque mortem evasi. Miror quod uter non
displosus fuit tanto ictu. Cabiris bonis grates sunto, quod ita me
custodiverunt. Sed quid de Cadmo factum est, qui clavum tenuerat?”

Ego nihil, nisi tristi vultu mare indicaram. Himilco sensum capere
videbatur, sed nihil respondit. Tum in puppi consedit, seque ex utre
reficere cœpit.

Extemplo Bichri ad me properat, meque paucis velle dicit his me
allocutus verbis:

“Nauta quum non sim, fortasse æquum esset ut rem alienam agens veniam
a te peterem; verum acies mihi acutissima est, quæ mihi ad dextrum a
puppi montes indicare videtur.”

Himilco protinus exsurgit, quin utrem vini mitteret, et luscus eam
cœli plagam scrutari cœpit, quam Bichri indicarat. Mox sic fatur:

“Sagittarius, profecto, non fallitur; etiam meus oculus raro fallit;
sub recto, præter dubium, terra cernitur.”

Tametsi pluvia usque ruebat, per nebulosum opacumque pone nos, ad
rectum, montium iuga satis distincte percipere poteram. Quoniam mihi
omnino constabat versus Aquilonem nos rapi, minime dubitandum putabam
eam terram, quæ nobis in conspectu esset, oras Septemtrionales Cretæ
esse; quod et eventus comprobabant.

Primum itaque nostrum negotium esse videbatur, procellam eluctantes,
ad littora contendere. Hoc consilio Cabiris signum dari iussi,
numerum remigum, cuique addendo singulum militem aut nautam, ut
æquatis laboribus omnes conferrent operam, duplicari. Tunc embolam
inspexi, lætusque reperi parum mercium loco dimotum esse.

Paucis horis ventum plane effugimus, ac, paullo post, e scissis
nubibus iubar solis emicuit, lumineque et cursum nostrum perfundere,
et corda animosque in spem et gaudium erigere cœpit.

“Numen nos eripuit!” suspirat Sammai; “ego profecto fateor me ingenti
pavore esse liberatum.”

Himilco interea chitonetam ex aqua expressit, statuitque, facultate a
me impetrata, Bichri, utpote qui terram primus repererat, e culleo,
quem necdum missum fecit, haustum vini donare. Annui, utpote optime
merito.

Mulierculæ nunc iam facile persuaderi poterant ut prodirent, quamquam
metum, usque tremulæ, haud omnino deponere potuerunt, tamen lætitiá
renidere videbantur.

“Ecce mulierculæ!” ait Hanno, eas in stegam educens; “non absimiles
tempestati sunt: iam subrident, iam lacrymantur.”

Sammai malle se aiebat denis armatis, quam cum uno furente mari
contendere. Tamen ego eum certiorem feci mirá animi fortitudine eum
se gessisse, tametsi nunquam antea tempestatem in mari expertus
esset; monui tamen eum, ut in posterum sibi caveret, nequid de Diis
temere, ac minus reverenter disputaret.

Tum Hannibal, galeam uná, cataphractam alterá manu gestans, e cavo
egreditur, nosque, accedens, his verbis alloquitur:

“Totá nocte tam strenuo detinebar labore curandi ut vulgus remigum ad
sustinendum modum adigerem, ut cataphracta mihi omnino negligenda
esset; quin eam prorsus in frusta comminutam esse putavi; sed sive
Astartes, sive cuiusvis Deorum voluntate, eam salvam, illæsamque
reperi. Cæteroquin gaudeo, mulierculæ, vos salvas, incolumesque
conspicere posse. Etiamque sperare me posse arbitror, vobis et metum
iam esse excussum, et cibi appetentiam ad vos revertisse. Mihi quidem
orexis prorsus salva est.”

Quum vero animadvertisset Himilconem Bichrique succo utris se
recreare, sine mora eorum societati se adiunxit.

Tempore ad post-meridiem vergente, nubibus penitus pulsis ac
dissipatis, sol iterum effulsit, glaucumque æquor parum agitatum
resplendebat placidá diversitate a virore instantium littorum, a
quibus vix tricena stadia aberamus. Locum itaque ad iaciendas
anchoras idoneum quæsitum Cabiros præmisi, ubi a laboribus nostris
requiescere, damnaque accepta sarcire possemus. Interim in stega
Astartes dum sedentes apricaremur, levique merendá, quæ pane
infermentato, passis ficis, crudis cæpullis, haustuque vini
conficiebatur, animadvertimus Dagonem e longinquo versus nos
contendere. Procella illi antennas cum velo unà eripuit, itaque ipsa
tempestate acta, remisque freta, sua incommoda satis feliciter
eluctata est. Pro communi fortuna, vela supernumeraria satis superque
habebamus, ac damna haud magno labore reparare poteramus. Cabiros ad
linguam promontorii prærupti in mare excurrentem, nos præstolantem
assecuti sumus, et exinde reperimus in meridiano declivi idoneum esse
sinum in ostio fluvii, e valle admodum fertili huc dilabentis. Omnes
itaque tres naves, terræ linguá superatá, et ad meridiem versæ, sub
vesperum, secundum littus, medium sinum attigerunt, unde littus
procul versus Ortum recedit. Hic denique Astarte, Dagonque anchoras
iecerunt, Cabiri autem in siccum subducta erat. Locus anchorandi
perquam erat commodus, tempus quoque admodum favebat. Ex continente
pagorum lumina cernebantur, unde et animis firmati eramus, et in
bonam spem erigebamur, tametsi corporibus multum fessi, quietem
capturi decumbebamus, atque totam noctem placidus somnus nos tenebat.

Caput VII.

Chryseis Regi Hannonem Anteponit.

Postridie, nullá morá interpositá, industriá omnium meorum damna
reparare cœpi. Embola ita erat convasata ut pæne immota, nullum
prorsus detrimentum acceperit. Ex hac aliquot manipulos in aridum
efferri, ac sub umbra arboreti in propatulo venum expandi iussi. Item
Ionam e navi excedere, tubamque secum ferre præcepi. Ipse, primum
quam solido se insistere, terramque pedibus subesse sentiebat,
puerorum more subsultare, tripudiarique cœpit, tanto elatus gaudio.

“Iam híc, procul a faucibus Leviathan, in tuto sum!” clamitabat cum
voluptate. “Nihil híc, in solida terra, referet, quod monstrum mihi
conveniendum sit; atque quo ocius id fiat, eo melius.”

Exuberantem eius animum quodamtenus refrænavi, tubam suam prehendere,
altissimáque quá par erat voce, canere eum iubendo; quo mox factum
erat, ut non modo incolas propinquorum pagorum, verum etiam opiliones
in collibus circa greges suos pascentes, alliceret. Quum nihil a
nobis hostili animo adversus se parari intelligerent, hi omnes ad nos
confluxerunt clamitantes: “Phæces! Phæces!” sociis indicantes
Phœnicios mercatores ad se venisse.

Hi omnes erant Dores; staturá proceres, corporibus robustis, pars,
naso recto, aquilis alii capillis super frontem sublimem cincinnis.
Plerique inermes advenerunt. Nonnulli eorum chitonetis, sine dubio
Phœniciæ originis, erant induti; alii eiusdem generis tunicis sine
arte imitatis, e panno rudi sui opificii. Hi plerumque nudo capite
incedebant, præter paucos, quorum capita genere petasi, e plexo
stramine erant tecta. Erant cum illis etiam aliquot mulieres; quarum
quidem pleræque tam erant vultu decoræ, quam statura venustæ. Indutæ
autem hæ erant vestitu planissimo, genere institarum in speciem
saccorum ad talos demissarum, ad humeros, et ad collum apertarum, ubi
capita brachiaque prominebant; tamen his superinduta erant
subarmalia, ad coxam usque submissa, ubi vittis nitide
constringebantur in utramque partem. Cæteroquin nulla monilia, aut
gemmæ, nec ulla ornamenta alia in illis conspiciebantur.

Priusquam hi hospites advenissent cavendum putavi, ut merces nostras
sudibus in terram defixis, hisque fune deligato circumsepirem, atque
per Hannonem advenas commonefieri curavi, ne funem transgrederentur.
Ii apprime intellexerunt, nam etiam alioquin eá erant humanitate, ut
et consilium meum facile perspexerint, et se modestiá prorsus
naturali continuerint.

Unus e numero eorum, qui scipionem cum æreo bulbo gerebat, fasciaque
e tela comas constrictas habebat, munere interpretis fungebatur.
Satis clarum erat hunc primicerium, vel magistratum apud eos esse;
sui enim asseclæ reverenter auscultabant, dum ipse ad nos verba
faciebat. Orationes longiusculas edere Dorum mores ferre videntur;
nam is princeps accedens, oratione conceptá nos alloquebatur. Hannone
satis facile interpretante, sensum orationis eius prorsus clare
percepi. Orsus itaque est salutem nobis dicendo, prosecutus dein nos
est multimodis assentatiunculis, semideos nos appellando, item
affines ac propinquos tutelarum nostrarum navium, ac, tandem,
petivit, ut meá voluntate suis asseclis liceret miras merces, quas ex
urbe Divina, Sidone, a nobis allatas, inspicere et contueri.

Iam tunc omnes tribus eorum satis cognitas habui, quæ communi nomine
Hellenes appellabantur, quorum hoc erat commune, ut nos Phœnicios
Divinæ originis esse reputarent. Magnitudo nostrarum navium,
peregrinationum nostrarum immensitas, arcana urbium nostrarum
dissitissima loca, eo collimabant, ut in hac fide sua confirmarentur,
nec in præsentia e re nostra erat hanc suam superstitionem e medio
tollere. Futurum enim erat, ut quondam peregrinaturi in colonias
nostras inciderent, quum experientia eos edoctura esset, nos sui
similes mortales esse. Interim persuasum sibi erat nos supramundanos
esse, quamobrem, quidquid fabularum in aures eorum effunderentur,
sibi cum pietate quadam auscultare solemne erat.

Hannone interprete principem certiorem fieri placuit, nos magnam
copiam mercium mirabilium nobiscum e Caucaso, terrá gigantum
attulisse; item e Cilicia, ubi montes, ora inferorum patula, ignem
fumumque vomere consueverint; Sidone, Deorum metropoli; ex Arabia,
terrá piorum, ubi homines terna sæcula pervivere soleant et ultra; ex
Ægypto, ubi Dii tauri, crocodili, atque colubri duorum stadiorum
longitudinis vigeant. Præterea, per interpretem explicui illis fore,
ut, si populares sui nobis pelles bovinas, æs Chalcidicum, lanam
textam, vel cornua caprina afferre possent, nos illis tunicas,
ocellos vitreos, odores, nectar, aut quamlibet fere rem, quam
appetere possent, in cambium daturos esse. Nec mora. Ipse aliquot
suorum asseclarum protinus in pagum remittit, qui merces a nobis
postulatas comparent.

“Quam proterva mendacia!” submissá voce me affatur Sammai “Nonne
asseruisti Midianitas piam gentem esse? Nonne etiam dixisti posteros
Ismaél trecenos vivere annos? ac, denique, ni fallor, apud Ægyptios
Deos esse?”

Indignationem eius leni tantum risu excepi, sed Hanno illi cachinno
respondit:

“Nihil commoveare, Sammai: alii peiora mentiuntur; hæc ad finem
optatum assequendum valebunt, si hos bonos emptores effecerint.”

Princeps mihi venum aliquot pilleges[1] obtulit, quas nuperná suá
expeditione in continente ceperat; sed ego, quum probe scirem nec in
emporiis coloniarum Libycarum, neque Tartessi, servas quemquam
mercari, oblatum abnui. Ipse vocabulum nostrum pilleges ut pállax
reddebat. Satis certum videbatur Dores quadam difficultate vocabula
nostra efferendi laborare; nam ipsi chitonetam nostram chitón
vocitant, nostrum cóf, ut cépos, castira vero ut cassiteros efferunt.
Alias more cæterorum barbarorum, sensum quorundam vocabulorum non
capiunt, eaque omnino pervertunt, uti quum de magno ultra Gades mari
illis loqui contingit, loco Maris Og, vocant illud, describuntque,
veluti flumen Oceanos, idque loco Dei habent.

Illi, quos princeps retro in pagum miserat, interea cum satis magná
copiá æris præclari, pellium boum, cornibusque caprarum, reverterunt,
quorum aliqua satis erant grandia, ut ex iis optimi arcus fiant.
Insuper, etiam eximium pannum laneum secum tulerunt, quem et ipsi de
continente importaverant. Pretia quoque, quibus merces suas nobis
obtulerant, æqua et iusta erant.

Tandem, ad resarciendas nostras naves, et ad otium spatiumque
reperiendum, visum nobis est turbam emptorum, quæ pedetentim magis et
magis increscere cœperat, hinc, a littore, alio diverti oportere. Hoc
proposito certam mercium copiam Hadlæo, fido cuidam nautæ concredidi,
eumque cum his longius a littore recedere, e mercibus, quidquid
posset, vendere, ac, denique, post spatium quadraginta horarum ad nos
reverti iussi; nam intra id tempus naves nos reficere posse sperabam.
Bichri comitem se itineris obtulit, Ionas autem, cuius tubá Dores
magnopere delectari videbantur, etiam missus est, qui tubicinio
incolas ad mercatum allectaret.

Die iam ad occasum vergente, octonos meorum nautarum ad succidendam
in declivio vallis quercum dimisi, ex qua antennas pro Dagone
effingeremus. Dores, quidquid nobis ligni opus erat, gratis
concesserunt, satis sibi compensatum esse rati, si asciariorum
nostrorum operi interesse, fabulisque curiosis aures intendere
licitum sibi esset, audireque eos, qui e nostris eorum linguá satis
sermocinari poterant. Diligentem insuper præstabant operam in
colligendis, afferendisque calis, atque assulis, item supportandá
aquá, aliisque rebus, quibus opus habebamus, nobis sedulo opitulati
erant. Cæterum, qualescunque hi sese aliis peregrinis præbuerunt,
certe erga nos Phœnicios, perquam humanos, mansuetos atque affabiles
se præstiterunt.

Dores Chryseiden multis quæstionibus sollicitarunt de Phæacibus,
diversissimaque de eorum patria, urbibus, regeque sciscitabantur;
ipsa autem, idiomate ipsis minime alieno, res declaravit, quá re nec
ipsa erat parum delectata, quod cum iis libenter sermocinabatur, illi
vero ei de illustribus, magnificisque templis, mirificis ædibus, et
de inclytis viris narranti, haud ingratos auditores se præbuerunt.
His enim, profecto, haud clare constabat quid Phœnice esset; nam eam
sibi insulam esse existimabant, et verosimile videbatur eos hanc cum
colonia Chittim, aut vero cum alia nostra colonia Chalci, quæ illis
longe propior erat, confundere et commiscere. Præterea Phœnices ipsis
ubique terrarum obversari videbantur; nam et littora Cariæ, ubi
mercatores nostri emporia instituerant, perinde Phœnicum nomine
insigniunt. At illa reapse terra est Lelegum Cariorum, qui cum
Phrygiis unà, antecessores Dorum in insula Creta exstiterunt,
primique qui Cydonios in montana abegissent, compluresque eorum
exterminassent. Cæterum Dores memoriæ prodiderunt Leleges Pelasgosque
se in continente antecessisse, nec paucos horum in iis locis usque
superstites esse. Facile equidem mihi persuadeo Carios, Æos,
cæterosque, quos nos e sedibus suis littoralibus dispuleramus, demum
in Cretam pervenisse; Carii etenim navigationis minime erant ignari.
Insuper, navigatio in ea Archipelagi parte, quæ insulis scatet, ex
oris Asiæ eò, etiam navigiis minimis, nullo pacto difficilis habetur.
Deinde, constat etiam summum montium iugum in insula Creta
Pelasgo-Ionico nomine Idá, eodem nempe, quo mons in Æolia, e regione
insulæ Lesbi, cuius caput Mytilene, appellari; quod quidem firmissimo
argumento esse debet, Pelasgos atque Leleges, qui cum Cariis,
Æolibus, Lyciis, atque Dardanis, eiusdem esse generis, nec modo totas
oras a Freto Thracio deorsum, usque ad regiones Rhodo adversas, verum
etiam continentem ipsum, perinde atque insulas inter Thraciam, ac
Promontorium Maleum incoluisse. In deducendis his rebus recte me
ratiocinatum esse argumento allegari potest, quod maiores nostri
longe antea Pelasgos, quam sive Dores, seu Ionios cognoverunt;
præterea, etiam pervulgatum est usque superesse oppida, magna ac
frequentissima, licet minus bene ædificata, ac misere munita, veluti
Placia, atque Scylace in Propontide, parum ad Septemtrionem a
Dardania, et ab insula Tenedo.

Rem hanc parumper prolixius tractandam putavi, quoniam partes
navigatoris Phœnicii esse duco, ut is, non modo situs figurasque
terrarum mariumque, nec cursum tantum corporum cœlestium, item leges,
iuraque navigationis, atque commercii rite perspectas et cognitas
habeat, verum etiam ut de originibus, linguis, sacris atque moribus
et institutis cuiusque gentis quam ipsi adire contingat, probe
teneat. Cæterum, itinerum maritimorum longa experientia me docuit,
scientiam sic partam peregrinis quidem atque advenis perquam caute
tradi oportere, apud populares autem nunquam satis posse diffundi.

Dores cum Ioniis eiusdem se stirpis esse agnoscunt, et cum illis ad
communem familiam gentium, quæ simul Hellenes cognominantur,
pertinere, qui alias etiam “Ræci,” vel “Græci,” appellantur, sciunt
et fatentur. Hi Hellenes, non secus ac posteri Israél, in duodenas
tribus dispescuntur, nempe in Thessalos, Bœotios, Dores, Ionios,
Perrhebios, Magnetes, Locros, Achæos, Phocios, Dolopes, atque Malios.
Ut ii ipsi de se tradunt, maiores sui meridianam Thraciam invadentes,
partem, nomine Hellopiam ceperunt, ibi sedes posuerunt eamque
etiamnum tenent; illinc autem se in pæninsulam insulasque
propagaverunt Hellopia ea terra est, quam Achelous perfluit, qui se
in fretum effundit, quod Cephalleniam a continente seiungit. Duo
vetustissima oppida in Hellopia sunt, Dodona atque Delphi, quæ simul
etiam sedes summorum Numinum suorum sunt. Hinc fit, ut Hellenes
nonnunquam ab altero oppidorum nomine Dodonæi appellentur, tamen a
nobis sæpius Ionii vocari solent, sive posteri Ion, vel Iavan.[2]
Ipsi tamen se plerumque Hellenes, Graios, vel Græcos vocant.

Cunctæ tribus Græcæ quaterna fraternitatis vincula inter se
agnoscunt; primum, quod omnes eiusdem originis sint; alterum, quod
eadem linguá utantur; deinde, quod eadem Numina colant; et hoc eodem
ritu, iisdemque locis; postremo, quod idem fere vitæ genus sequantur,
iisdem moribus atque institutis plerumque fruantur. Omnes eorum
Dodonam principes suos, aut seniores gentis legatos mittunt, ni
fallor, etiam Delphos, ad negotia inter se communia dirimenda, ubi
terno iuramento confirmant nulla unquam oppida, quæ semel in suum
fœdus cooptatum fuisset, eversuros; nunquam quemquam ab eiusmodi
oppido aquam aversurum; denique, in puniendis iis, qui has leges suæ
fraternitatis violassent, omnes semper concordes futuros.

Deus eorum summus, Zeus, Dodonam incolit. Ipsi existimant hunc eundem
esse Zeum Lelegum atque Pelasgorum, quem Cyretes Cretenses cantu,
choræisque celebrant. Perinde ac Báal Samáim, is quoque existimatur
Deus esse aeris cœlique, item filius cœli atque terræ. Is idem fuisse
perbibetur, qui Deam Phrygiorum Europam in insulam Cretam raptam
detulerit. In meridiana insulæ parte, in valle exigui rivi, Lethes,
urbs erat Dorum, quam quidem ego nunquam videram, quam ipsi Hellotin
appellant, ubi platanus est, cuius sub umbra Zeus atque Europa
requievisse feruntur. Alia quoque urbs est in insula, nomine Cnossus,
condita, ut opinor, a Phrygiis, in qua Zeus creditur, præter alia
loca, sedes habere.

Alterum Numen, pæne eiusdem potentiæ, Apollo est, sagittarius ille
atque vates. Ut vates, Pythicus cognominatur, atque Delphis residet,
ubi ipse de futuris consulitur. Dores eum singulari veneratione
colunt, quoniam hos ipse, sub forma delitescens delphini, per maria
transduxisse perhibetur. Hunc cum sagittario Deo Phœnicum, Baal
Sillech, quem colendum nos ipsi Græcos docueramus, unum eundemque
esse verosimile est; ac fieri etiam potest, ut, quum is navigationem
eos docuisset, specie delphini eum fingant.

Arcanus quoque ille Deus Hermes, Numen occultarum naturæ virium,
perinde summá veneratione colitur. Hunc cultum eos ab Ægyptiis
didicisse vix in dubium vocare ausim; attamen, utut res se habeat,
hunc eis a vetustissimis temporibus cognitum fuisse certum est.

Cydonii ad eos cultum Artemidis invexerunt; venerationem autem
Astartes ipsi nos eos docuimus, quam iam supra omnia alia Numina
evehere apud eos usu venit.

Nomina Béel-zébub, Báal-Péor, Él Adonai, Sémos, aut vero Cabiri,
Græcis omnino ignota sunt. De statu Cabirorum plane nihil compertum
habent, neque prorsus sciunt naves suas duce septimo Cabirorum,
Stella Polari, dirigere; atque, ut verum dicam, hi admodum ignavi
navigatores sunt, raroque audent e conspectu littorum discedere.
Navigia quidem eorum satis magna sunt, sed inscite facta, nequaquam
constrata, rudentibus inepte applicitis, saburrá imperite gravata,
unde necesse est ea iactari et vacillare, sive velis seu remis
agantur. Denique, hi parum etiam exploratum habent, quantum quisque
locus ab altero remotus sit, quæ cuiusque regionis sit conformatio,
omnino ignorant; hinc fit, ut a suis peregrinationibus quacunque
etiam minutá temperiei mutatione, aut fluctuum cursu, facile
deterreantur.

Oppida sua in locis aditu difficillimis sita sunt, et lapidibus
rudibus, in speciem maceriæ, sine arenato coagmentatis, sunt munita.
Domus ipsæ perinde e rudibus confectæ sunt lapidibus, aut vero e
lateribus sole coctis, neque gurgustiis multo præstant. Incolæ omnis
pæne artis sunt plane rudes, præter sua ærea spicula, asciculos,
loricas atque galeas, quæ quidem inconcinnæ sunt, tamen adornatæ. Hi
equitatum nullum, sagittarios paucos habent, gladiis raro utuntur,
sed plerumque iaculis pugnant, quo genere telorum maxime delectantur,
ita ut et duces, sive e pedibus, sive ex essedis pugnent, hoc
iaculari soleant. Comminus pugnantes, genus pugionis adhibent quorum
extremitates in similitudinem harpaginum aduncæ sunt. Gratiá tempus
terendi, Hannibal, subinde Sammai, Hannone accito, gladio sese
publice exercuerunt, quum catervæ Dorum circum eos confluere
solebant, quæ stupentes mirabantur, quemadmodum gladii micantes
librarentur, modo ad celerem ictum, modo ad vitandum et elidendum
ictum, modo fulminis instar ad pungendum protrusi, aut ad vulnerandum
adverso mucrone sursum illati, ut in ludis gladiatoriis Chaldæorum,
Philistæorum, atque Iudæorum cernuntur, qui ludi magnum usum ac
dexteritatem impertiunt.

Clypei, quibus utuntur, rotundi sunt, fiuntque e corio bubulo, quos
vero principes gerunt, lamellis æneis contecti, picturisque ornati, a
cæteris discrepant. Antequam ex insula discessissemus, rex Dorum loci
Hellotis ad nos visum venit, atque in cambium pro uno nostrorum
scutorum quinos et vicenos boves obtulit; at ego concessi illi scutum
erga aliquot gagatas, monilibus aptas, atque erga par ingentium
apridentium, quos ipse de continente secum tulerat, quique nunc
parietem ædis Astartes, Sidoni, ornant.

Tertio post nostrum in insula adventum die, unum nautarum, qui in
pugna cum Ægyptiis sagittá vulneratus fuerat, gangrená vulneris
confectus obiit. Ritu nostro, omnes naves, luctus causá, nigris telis
decorandas iussi, quæsivique ex incolis insulæ, siquo in loco specus
reperiretur, ubi cadaver sepeliri posset. Triginta circiter stadia ab
eo loco ubi tunc eramus, antrum nobis indicarunt, et se omnino
paratos ostenderunt, ad omnia, quibus auxilio nobis esse possent,
quod et ipsi munia sepeliendi mortuos maximá curá obire consueverunt;
quin nihil adeo perhorrescunt, quam mortuis sepulturam negare, atque
funebria negligere; et hæc potissimum causa esse credenda est, quæ
eos a suscipiendis longinquis a littore maritimis itineribus
deterreat.

Postea quam cadaver pollinctum, ac feretro impositum erat, humeris
nautarum in locum sepulturæ, in antro, deferebatur, catervis Dorum,
turbaque mulierum plangentium comitantibus. Cavum, in quo cadaver
recondideramus, perquam profundum, sed minime celsum erat.
Sepelivimus autem cadaver non modo id solum ibi relinquendo, verum
etiam tabulas, et duos remos, e quibus feretrum factum erat. Postquam
aditus speluncæ, magnis saxis advolutis, item humo lapidibusque
omnino obrutus et occlusus fuerat, Hanno, voce, verbisque solemnibus,
Numina Menath, Hoch, atque Rhadamath, iudicum Manium in Seól,
invocare cœpit.

Omnia hæc tria Numina nostræ nationis Doribus cognita sunt, eaque
nominibus Minos, Eacus, atque Rhadamanthus appellant. Persuasum iis
est Minoem, antequam iudex inferorum creatus esset, regem Cretæ
fuisse, et quum peritissimus artis navigandi exstitisset, usque ad
continentem, ad Ionios navigasse, hos autem illi, veluti tributum,
certum numerum puerorum atque puellarum dedisse. Quod ad Rhadamanthum
attinet, eum a semidiis Phœnicibus in insulam Chalcidem fuisse
allatum arbitrantur; revera tamen ipsi videntur hunc Deum ipsum cum
nautis Sidoniis confudisse, quorum operá ad eius notitiam
pervenerant. Eodem modo, ut opinor, Europa, quam Zeus fertur
rapuisse, atque Ariadne, primum uni semideorum, tum Dionyso, Deo
fluminum, cognita, nihil aliud nisi diversa nomina sunt Astartes, quæ
inde a temporibus quibus Phœnices primum ad sua littora vinum
importassent, in memoria eorum perseverarunt. Perinde a nobis
derivarunt notitiam nominis Chusor Phtah, Dei incudis, quem ipsi
Phtos, sive Phaistos, appellant. In summa, quæcunque ipsis sit
familiaritas sive cum litteris, ac vino, sive cum usu metallorum, a
Sidoniis derivasse verosimillimum est. Quod vero nostras spectat
cognitiones, ut a nostris maioribus accepimus, eæ in prisca vetustate
originem ab Ægyptiis repetunt, qui, vicissim, suam scientiam a se
etiam longe vetustioribus Atlantibus, didicerunt, qui iis temporibus,
quibus Mare Magnum ad Meridiem Libyæ usque patebat, e terris
occiduis, nunc iam dudum Oceano mersis, trans Æthiopiam in has
regiones venerunt. Quam verum itaque est unam gentem alteri in vices
succedere, sic, perinde, solos Deos immortales ac sempiternos esse.

Dores iureiurando spoponderunt specum, in quo socium condideramus,
nunquam contrectatum ac profanatum iri; quo facto, ad naves nos
recepimus, quæ pro reliqua diei parte nigro velatæ manserunt.

Sub vesperum Hadlai cum suis sociis ad nos reversus est, non sine
copia rerum emptarum. Inter eos Ionas, haud parum sibi tribuens,
itabat, caterva hominum de monte eum comitantium circumdatus, vitulum
in collo baiulans.

“Quidnam ages de illo vitulo?” interrogo eum.

“Utique comedam!” respondet ille; “merui eum.”

“Quídum? tubá canendo?”

“Minime vero. Nequaquam tubá canendo, sed certando. Illi enim
fortissimos quosque suos mihi opponendo, me ad certamen provocarunt,
ego autem cunctos prostravi, sicque vitulum merui. Eximia, profecto,
regio ista est. Si modo mihi vitulum offerant, omnes, Hercle, ac
singulos eorum prosternam.”

Tum regem Dorum conspicatus, cum grege boum adventantem, eum his
verbis inclamat:

“Quin tu quoque! Da sis mihi buculum, iam et te prosternam; sin
dederis, omnia ossa tua intra pellem tibi comminuam.”

“Tace, stulte!” inclamo eum ad saniora revocaturus. Rex nihil
Phœnicice intellexit, et ob id quærebat, quid hic dixisset; sed ego
rem declarandam non putavi.

Ionas tamen secum gannire non destitit: “Quin, profecto, cur ego a
certando, quum ipsi velint, desistam? Si quem e tribu Dan, aut Iuda,
ad certamen provocarem, mox intra costas meas mucronem versari
sentirem. At hicce terrarum certamina amant, meque ob id vitulo
donant. Præclarum regnum istud!”

Sub vesperum eius diei Caurus moderatior flabat, non tam asper ut
consilium proximo mane solvendi mutandum putaremus. Dores non sine
magno stupore exceperunt nostrum propositum anchoras solvendi, nec
palam fateri dubitabant se nullo pacto posse induci, ut tali vento
mari se committerent.

“Potestne id reverá fieri,” interrogat unus primiceriorum, “ut tanto
vento coorto, fluctibus vosmet concredatis?”

Postquam eum certiorem reddidi nihil nos a proposito deterrere posse,
sic prosequitur:

“Et hoc plane memores tempestatis tam sævæ et immanis suscipitis, quá
furente veneratis? Reverá vos semideos esse necesse est.”

“Anne putatis mihi Cabiros non satis propitios fuisse?” interloquitur
Himilco, “salum me siticulosum reddidit; tum Cabiri culleum vini
generosissimi mihi miserunt.”

Primicerius, nullá nugarum ratione habitá, prosequitur:

“Dii Phœnicum, profecto, sollicitá curá suæ prosapiæ invigilant.
Memini eorum carpentum, per fluctus æquoris, ad ferendam vobis opem
currens, me vidisse; nec memoria huius rei mihi facile elabetur.”

At nunc, vicissim, Himilconem stupor perculit.

“Carpentum Deorum super fluctus?” mirabundus quærit Himilco;
“qualenam id fuit?”

“Celsum, quasique rotundum id erat, atque pictum colore vestræ gentis
vectum ab immanibus marinis belluis, super aquas ruentibus.”

Ipse hæc formidine quadam narrabat. At mihi suspicio quædam subita
incidit, eum fortasse onerariam Bodmilcaris conspexisse, quæ quidem
micantibus fulguribus, insueto lumine collustrata, satis apte poterat
varias figuras ac species alternis vicibus induere videri. Hæc,
submissá voce, Himilconi significavi, qui sic respondit:

“Si Bodmilcari contigerit hunc Deum marinum fuisse, carpentum eius
Dei marini, ad iugulandum eum, conscendere libenter voluissem.”

Dum sic sermocinamur, animadverti Hamilcarem, aliosque plures,
aliquid, quod undæ in littus everrerant, accuratius observare, et
contueri. Cupiditate inductus cognoscendi, quid eos alliceret, ego
quoque accedo, videoque aliquot fluitantia fragmenta navis.

“Hoc quidem opus Phœnicium non est,” inquit Hamilcar, clavum indicans
trabalem, qui usque tabulæ hærebat.

“Nequaquam,” inquam ego in assensum, “si enim de crassitudine
tabularum, deque clavis trabalibus iudicandum est, dubitari nequit,
quin navigium fractum Ægyptiacum fuerit.”

“Aspice modo hoc,” instat Himilco, “en argumentum, quod refelli
nequeat: collum anserinum de prora.”

“Fieri certe potest,” respondi, “naves quasdam Ægyptiacas Bodmilcarem
comitatas in interitum suum fuisse, quod contumeliam tempestatis
ferre non possent.

“Lubet sperare,” interloquitur Gisco, “Bodmilcarem idem fatum non
expertum, quem mergi minus condignum fuerit; nam ego laqueum probæ
crassitiei circum collum eius mallem cernere. Præterea, scordalus
ille dodrantem mercium nostrarum obtinet, quem ab eo repetere
cuperem.”

“Tantum cupere nimium est,” subiungo ego, “interim iam conscendendum
nobis est. Iter Siciliam versus instituemus, ubi, fortasse, licebit
tibi aures amissas recuperare.”

Vultus senis gubernatoris torvus leni risu renidebat.

“Donec ventus se vertat, flexivice nobis incedendum erit,” moneo ego,
ac versus naves procedere cœpi.

Hoc ipso tempore rex Dorum accessit, vultuque gravi, quasi quid summi
momenti dicere haberet, repente sic me affatur:

“Tu Phœnix es, princeps pelagi, ego vero princeps Dorum, moderator
populi mei sum; eatenus sumus pares. Hi boves, hi equi, hæc carpenta
mea sunt; e tricenis pagis meis duodena hominum millia cogere valeo;
Deorum favore fruor; sum rerum potens.”

Iam certum et indubitatum existimabam fore, ut ille quibusdam
gravioribus postulatis nos lacessat; at vero vel unico obtutu
perspiciebam eum nullá facultate ad aliquid vi tentandum pollere; nam
non modo Hanno, Sammai, Bichri, Ionasque usque in littore morabantur,
verum etiam Hannibal, quadragenis armatis stipatus, iuxta præsto
erat. Regi vero vix triceni hastati ad manum adstabant. Nullum itaque
illi responsum dedi, sed ut pergeret exspectavi.

“Moderator Phœnicum,” prosequitur ille, “abs te flagito, ut pilleges
Chrysidem mihi vendas; nihil nisi pretium tibi indicandum est, et id
tibi solvetur.”

Hanno prorsum ruere gestiebat, sed ego eum coercui.

“Rex Dorum,” respondeo illi, “Chryseis venum non prostat. Verumtamen,
penes eam respondendi arbitrium est. Tua erga nos humanitas ac
voluntas maximæ certe fuerunt, nec ex parte meá quidquam oberit
vicissim, quominus virgo in tuam cedat potestatem; at hoc eá scilicet
lege, ut ipsa suo proprio arbitrio atque voluntate tua sit.”

Hanno oculos cupidissimos in Chryseidem, modo supplices ad me,
convertit.

Tunc rex ad eum locum, ubi puella stabat, accedens, manumque
porrigens, sic fatur:

“Filia Heliorum, propinquorum nostræ tribús, veni, et fac ut regina
fias Dorum Hellotidis.”

Ipsa oculis in terram defixis stabat, nullum tamen responsum
reddidit.

“Zeus, Apolloque eligenti tibi adsint!” prosecutus rex, “velintque
afflatu suo respondenti tibi interesse! Ausculta, atque assentire!
Nulla unquam Doris cor meum satis affecit, tenuitque, quamvis nulla
prorsus sit, quin si sibi a me eligi contingeret, merito se superbire
existimaret. Honores et copia meam sponsam affluent. Servæ eam
circumsistent, pro ea texent, cunctaque ad eius nutum facient; dapes
exquisitissimæ mensam eius complebunt, a trecenis capellis,
quinquagenisque vaccis processæ, domusque sua omnibus abundabit
rebus, quas opes comparare queant.”

Tunc silentio exspectabat quum ipsa loqueretur; at illa usque alte
siluit.

“Domus mea,” prosequitur rex, “lapidea est, ut Ægyptiorum, atque
intra eam, Chryseis, reconditæ arcæ et armaria sunt, in quibus
torques, et margaritæ, aureaque pro capite tuo diademata occultantur.
Hæc omnia tua erunt, tuque prima ac nobilissima omnium mulierum
Cretensium futura es.”

Chryseis pedetentim sublevavit de terra oculos, manumque Hannonis
humero impositam servans, voce firmá, quamvis dulci atque leni, sic
respondit:

“Zeus noster Optimus et Maximus me Hannoni attribuit, et apud
Hannonem perseverabo.”

Dores responso læsus, et in iram succensus, tantum quod terram
pedibus non tundebat.

“Quid?” clamitabat ille, “tune subditum Phœnicium regi Græcorum
anteponis?”

“Scito,” respondet Hanno, “Scribam Phœnicium cuicunque regi
æquiparandum esse. Præter meum Navarchum, híc adstantem, Deosque
immortales, supra, nullius auctoritati pareo.”

“Etiamsi ipse humillimus nautarum huius servitii esset,” prosequitur
Chryseis, “corde eius essem. Etenim eius Dea Astarte, me in
discrimine positam, eius esse voluit, Zeus autem, Deus meus, eius
esse confirmavit.”

Rex Dorum nihil ultra tentare poterat. Virentia prata, umbrosas
sylvas insulæ, domicilio, furentibus undis quassato ac fragili,
comparando, in cassum iactabat; Chryseis aquas tantis delitiis,
quantis terras pollere autumabat. Denique, quum iam cum eá nihil
proficeret, rex me appellavit; sed quum perspexisset me in consilio
perseverare, sinereque ut puella in eligendo suo arbitrio uteretur,
edito murmure, indice iræ, carpentum insiluit, subitoque discessit.

“Mea imposterum es!” lætus affatur Hanno Chryseiden, dum eam interea
ad navim deducit. “Eris nobis in sacerdotem Astartes, custos et
tutela omnium nostrum.” His dictis propius eam ad latus suum trahit.

His gestis, vela sine morá passa erant, atque remiges in suis
transtris consederunt. Relicto littore, magnis flexibus sub ventum
appulimus, quo capto, in quinúm horarum spatio extremum ad Aquilonem
promontorium Cretæ superavimus. Sub nocte prætervecti eramus saxosa
littora Cytheræ Minoris.

Tuta, tametsi tædiosa, bidui navigatio ad ostia Acheloi fluminis, ob
colorem aquarum Albi Fluminis a nostris nautis appellati, pervenimus.
Transvecti sumus inter sinuosam ac fertilem continentem, atque
insulas Cytheram, Zacynthum, atque Cephalleniam. His in aquis,
navigando aptis, semper in conspectu terrarum, plurima Græcorum
navigia omnis generis nobis perpetuo sub oculis versabantur, onera
mercium, non modo propriæ industriæ ac fabricationis, sed etiam a
Phœnicibus factarum, quaquaversum vectantia.

Mare, quum ad ostia Acheloi perveneramus, tranquillum erat; sed
paullo post flabra ex Aquilone coorta sunt validiora, nobis perquam
exoptata, quibus ad Fretum Siculum pervehi cupiebamus. Apud
navigatores usu venit littora Græca sequi, ad iter trans mare minus
tædiosum evitandum, et a Corcyra iter flectere; sed modo, ventis
secundis, idem, iactura debebat existimari temporis. Quamobrem, quum
et commeatus, et aqua potabilis nobis affatim suppetebat, placuit,
consilio visendæ Græcæ metropolis posthabito, per apertum Mare
Meridianum, Italiæ promontorium petere viá rectá. Sub itinere, ubi
secundum angusta, quæ Cephalleniam a parva insula Ithacæ dividunt,
navigaremus, obviam facti sumus gaulo cuidam Sidonico, atque aliquot
actuariis, quibuscum collocuti, repereramus, eos ab ostiis Eridani,
in mari Iapygeo domum tendere. Bodachmon, navarchus gauli suadebat,
ut ad Ithacam anchoras iaceremus, atque siquid curæ eius
committeremus, ipse Sidonem perferret. Ego quidem libenter
assentiebar, sed prius sua navigia ivi visum. Onus suum præsertim ex
haud magna copia auri, tam in pulvere, quam in micis, constabat;
maior tamen pars e crystallis saxeis, quæ incolæ ad ripas Eridani ab
iis obtinere solent, qui montes circa fontem eius incolunt. Bodachmon
partem mearum graviorum mercium pro suis levioribus permutare, ac
Sidonem devehere paratum se præbuit, item ad omnia præstanda, quibus
damnum e proditione Bodmilcaris in nos redundans compensaretur.
Historiam proditionis Bodmilcaris summá audivit indignatione. Tantum
scelus violatæ fidei, suá memoriá, se nunquam expertum esse aiebat,
seque facturum, ut is eventus non modo ad aures regis Hiram
perveniret, verum etiam ut infamia Bodmilcaris in tota Phœnici
pervulgaretur, ita ut si proditor, sive Sidonem sive vero in Chittim,
vel in quibuslibet coloniis naves appelleret, pœnam meritam daret.

“Nunc vero,” inquit Bodachmon, “ad negotia procedamus. Quasnam merces
offerendas habes?”

Respondi illi me modo merces Cretæ comparasse; quæ sive in Ægypto,
sive etiam domi, sine labore vendi possent, uti cuprum, pelles
bovinas, lanea, ingentiaque cornua caprina; docebam etiam eum
insuper, si Cretam ipse adire vellet, innumera mancipia fœminina
ibidem eum reperire posse, æquoque pretio præstinare.

Placuit illi consilium, seque id secuturum confirmavit, ratus fieri
posse, ut merces inter nos mutuo commodo commutare queamus. Tunc
sciscitari cœpit, utrum aliquid vini ipsi concedere possem, quod sua
eius rei copia iam ante hos sex menses absumpta erat, nec apud
Iapyges Umbriosque, quorum in finibus nuper versatus erat, facultatem
dolia sua complendi habuerit.

Quoniam naves nostræ suppetiis, omnique commeatu abundabant, libenter
sum opportunitate usus eum cum duobus naucleris gubernatoribusque
suis in Astarten invitandi, ut nostræ dapis, e carne recenti, e
cæpullis, ficis aridis, caseo, vinoque confectæ, participes essent.
Hospites, navis supellectilem, instructionemque omnem, admodum
demirati erant; Bodachmon autem merces, quas cum eo campturus eram,
diligenter perscrutatus, aiebat sibi videri, me rite a se compensatum
iri, si crystalla in pretium non recusem.

Dum hæc geruntur, Bodachmon subito exclamat: “Per Astarten! Equidem
hospitalitatem tuam me reciprocare posse arbitror. Etenim Corcyræ
versatus, Græcum quemdam in navim suscepi, pollicitus ei, si quo modo
possem, eum Cretam perlaturum. Is quidem senecio est, pæneque cœcus,
totius tamen terrarum orbis historiam callere videtur, nec eum hac in
re sive Sanchoniathon, sive Elhanon, Iudæus, superare, aut ei
æquiparari posse videtur. Ipse res fortiter gestas Deorum, Heroumque
suæ gentis canit, lyrá accinens, nec aliis adminiculis ad solvendum
naulum pollet. Iuvabit te eum audire.”

Missus itaque est qui venerandum vatem accerseret. Is paullo post
coram adfuit. Staturá habituque corporis vates singularem gravitatem
dignitatemque præ se ferebat, versantesque secum in sui admirationem
rapiebat. Cana ac demissa barba etiam venerabiliorem eum reddidit.
Manu lyram testudineam gerebat. Nomen ei Homero erat.

Ipse sic nos affatur: “O Phæaces, reges pelagi, qui terrarum arcana
scrutamini, naves vestras Deorum Numina protegant! Iam oculi mei
caligant, nec acie herbida prata cum armentis læta pabula carpentibus
consequi queo, nec virorum fortium micantia cernere arma galeasque,
quin et ipsum solis beneficum iubar vix visu assequor. Verumtamen
Musæ, e beatis suis sedibus, iuxta Peneum, mihi dederunt dulcisono
modulamine canere, ita ut quo demum cunque me divertam, res Deorum
hominumque egregie gestas cantu concelebrem.”

Vati grandævo poculum porrexi generosissimi nectaris, unde alacriorem
nactus animum, carmina sua cantare orsus est. Mihi quidem sensus
cantuum vix vel parum patebat; sed Hanno, qui Græce apprime callebat,
extra se rapi videbatur, atque in signum grati erga vatem animi,
pallium suum ei donabat, quod quidem ex optima lana Helbonica texta,
atque floribus exquisitis acupictum erat.

“Nihil unquam huic simile me audivisse memini;” scriba, spiritu pæne
intercluso, stupens fatur; “hæc quidem gens, quantumvis ignara artis
navigandi atque mercandi, nullo pacto tam barbara, quam nostris
prædicare placet, existimanda est.”

Hannibal, qui hactenus silens adstabat, nunc subiunxit:

“Quondam mihi in urbe Ur, in Naharan, versanti, obviam factus est vir
quidam, cuius memoriam iste poeta errabundus in mentem revocat. Is
Ægyptius quidam erat, atque eo prorsus modo atque Homerus noster,
circuibat regiones, suáque lyrá propriá cantus modulari consuevit.
Ille quidem minoris erat ætatis, atque unum circa mores eius admodum
peculiare videbatur, nimirum, quod simius ipsi societate iunctus
erat, qui more mimorum, omnia eventa, quæ ipse cecinisset, vultús,
manuumque gestu, repræsentaret. Ex mea quidem sententia, quum
Chryseis sua canit heroica, etiamsi ne verbum quidem capiam, tamen
auditu delectabile est, vox ipsa dulcedine animum permulcet. At
cantica senis huius vatis hebetia sunt; multum igitur iuvaret, si
ipse quoque simio cum comite circuiret, qui gestu interpretaretur.”

At Hanno, hunc in modum cavillantem Hannibalem sic retudit:

“Hannibalem miræ esse dexteritatis, scimus; nec mihi dubium ullum
est, quin partes eiusmodi simii ipse ad amussim acturus esset.”

Aculeum verborum in malam partem interpretatus, Hannibal graviter
respondit:

“Equidem nescio utrum ego cæteris meis popularibus Arvad dexterior
sim; hoc tamen unum asseverare audeo: si linguam huius senis
callerem, verba eius simio melius interpretarer.”

    1. Latine pellex, concubina, n. 56, 1.
    2. Ionia, Ionicus, in Asia Minori, n. 56, 2.


Caput VIII.

Negotiolum cum Phociis.

Quibusdam nuntiis negotiisque Bodachmon commissis, præsertim autem
litteris regi Hiram tradendis, ei, atque suis, valedixi. Exortis
interim flabris secundis, post meridiem anchoras solvimus, iterque
versus Italiam ingressi sumus. Ut vero fretum inter insulas
Cephalleniam atque Leucadem pernavigaremus, paullo ad Septemtriones
nobis deflectendum erat, quo facto, iterum prope rectá ad Orientem
nobis vertendum erat, ut Meridiem magni sinús Iapygei assequeremur.

Cabiri nos dena prope stadia antecesserat, proinde tam longe a nobis
aberat, ut quum promontorium Cephalleniæ versus Meridiem superasset,
oculis consequi eam non possemus. Vix autem Cabiri e conspectu nostro
disparuerat, clangorem tubæ, indicium periculi, me ab ea audire mihi
videbar. Hoc audito, armatos meos in procinctu esse iussi; nec
incassum, nam quamprimum promontorium prætervecti in conspectum
Cabirorum veneramus, eam non modo circiter vicenis Græcorum navibus
maioris generis circumdatam animadverteramus, sed etiam propositum,
quo et aliæ circiter quinquagenæ naves eo tendebant, perspeximus.

Rerum status hic fere erat: Dum nos circa littora insulæ ad Orientem
navigabamus, hostes in Occasum tendebant, unde evenit, ut Cabiri,
promontorium circumvecta, in insidias hostium imprudens incideret;
quod quidem, quum hæc velis longe plus posset, si hostium adventum
cognovisset, classem eorum facile effugere potuisset. At nunc, omnino
ex improviso in medios hostes incidit. Quoniam vero onere minus
gravis, æneo rostro munita non erat, nec ideo ad arietandum apta,
nihil prohibere posse videbatur, quominus hostes eam conscendant,
nisi loci spatium, quo ad hostium usque adventum ita usa erat, ut
celerrime quam posset, circumcursaret.

Nihil itaque moræ indulgendum erat. Dagon omni, quá par erat,
celeritate in promiscuam navium catervam inferebatur, quæ ex
inferiori parte appropinquabat, ego autem ad liberandam Cabiros
properavi.

Adversarii, quibuscum Dagoni congrediendum erat, formidabiles
haudquaquam videbantur. Vel singulo obtutu satis clare constare
poterat, nec manus admodum bellicas esse, et natura oneris, quod e
frugibus agrorum constabat et instructionum apparatu, satis
ostendebat nostros navibus onerariis incurrisse. Hannibalem quoque
idem censuisse manifestum erat; nihil enim metuendum existimabat,
namque, quum signo dato armatos suos monuisset nihil esse quare arcus
suos tenderent, vidi eum ut suis lævorsum flexo gradu, in navim
appulsam, armatisque conferctam, citato cursu desiluerit.

At vero alia pars sollicitam curam meam magis flagitabat. Adversarii
etenim, quibus ego occursurus eram, quamquam numero pauciores, quum
omnes essent probe armati, magis videbantur formidandi. Tametsi
omnibus intentis viribus ad frontem progredi eniterer, nihil profeci;
nam priusquam intra bina stadia ad Cabiros accedere potuissem, hostes
circumfusi invadere eam cœperunt, nostris, pro parte virili acerrime
dimicantibus. Vidi Hamilcarem mediá hastarum fulgentium procellá,
scuto obiecto, lævá manu se tuentem, dextrá autem gladium librantem,
ut magnis rapidisque ictibus hostes prosternebat, aut certe abs se
arcebat. Vidi et Gisconem, ut tergo ad puppim celsam applicato, hoc
ipso temporis puncto securim sursum extollens, in caput adversarii
demittebat, qui, excusso cerebro, ad pedes eius corruebat. Eodem
tempore quinæ senæve naves maiores, ut nos ab auxilio ferendo
prohiberent, viam nostram intercludere conabantur. Item audivi
stridulas armatorum voces, clamorem bellicum tollentes: “Io Pæan! Io
Pæan!” Vir quidam præclaræ staturæ, qui ipsis præesse videbatur, in
edita prora celsissimæ navis stabat cristatá galeá, scuto, loricáque
cupro micantibus, atque hastam, non aliter quam si insaniret,
librabat. Iam eum digito parabam Bichri indicare, verum ipse, nunquam
non alacer, altero genu iam demisso, sagittáque arcui aptatá stabat,
opportunum opperiens tempus, et, simulac propius, intra ictum
veneramus, arcum ad aurem sublatum tenebat. Nec mora. Sagitta
sibilans per aera ferebatur, atque præfectus, ambabus in altum
sublatis manibus, lethali vulnere confossus, præceps in aquam
decidit.

“Nunc, nunc, viri!” inclamo meos, “nunc instat vestrum tempus;
irruite! Macti virtute este! Impetite barbaros; insilite, cædite!”

Astarte ingenti vi prorsum pulsa, vehementi ictu impingitur adversæ
navi, quæ extemplo deprimitur, ac spumante gurgite hauritur, quá
victoriá liberati, versus aliam navim, quæ nos a dextro latere
vexabat, animum sine mora convertimus.

Nautæ eius navis, ad nostram conscendendam æquo cupidiores, unum
latus navis ultra modum stipabant; ego vero, quum probe cognoscerem
quam inepte, contraque rationem naves struendi probatam, Græcanicæ
factæ essent, quamque facile everterentur, flexivice ad latus eius
adversum transcendens, citatim in eam invehor, eamque dicto celerius
everto, et hoc sine labore.

Quamquam Cabiri interea magná fortitudine, acrique certamine, suam
partem sustinebat, tamen magno labore nobis contendendum esse
existimavi, si eam servari, salvamque continere vellemus. Magná
cautelá, omnique arte navigandi usus, naves in circuitu nos
infestantes, latissimo circulo descripto, elusi, ac devitavi, atque
Cabiris opem laturus, ad eam accedere omnibus viribus contendi.
Hannibal hac morá maximo bono suo usus est. Sagittarios etenim suos
provide in puppi dispositos habuit, cæteros autem milites in duos
manipulos divisit: ut unus paratus in procinctu eum ducem sequeretur
quum Cabiri invadenda esset; alter autem, ut suam navim, si hostes in
eam impetum facerent, aggressores repelleret.

De Dagone prorsus nihil sollicitabar. Probe enim perspectum habebam
eam non modo suas partes tueri posse, verum etiam promiscuum examen
navigiorum hostilium, huc et illuc inter ea cursando obterere, et
sibi occurrentes deprimere et evertere; atque missis sagittarum
imbribus, necnon vasis ardentis picis aliarumque rerum flagrantium,
ipsa tanta oppugnatoribus incommoda inflixit ut horum ululatum,
eiulationesque ob dolorem ac detestationem, ipsi nos exaudire
possemus.

Hannibal suos, quos ad tuendam navim relicturus erat, paucis, et
simplicibus verbis cohortatus, monebat eos, ut mandatis Sammai
obtemperarent, seque confidere aiebat fore, ut officia sua præstituri
essent; tum ad eos, quos secum educturus erat, conversus, sic eos
affatur: “Commilitones! certamen nobis imminens gladiis, comminus,
perficiemus; mittatis hastas. Destringite gladios et ad proram parati
adeste.”

Ego vero, ex meá parte, remiges constanti remigio navem impellere
iussi; vix tamen hi se ad opus composuerunt, quum duas scaphas, de
navibus longis ad nos invadendos submissas, frustravimus.

“Ad machinas!” inclamo ego, “sagittarii, intendite arcus!”

Nautæ nostri Bichri, ictu oculi in tormenta ac scorpiones se
coniecerunt, et eodem fere tempore lapides, sagittæ, iaculaque cum
pice ardenti utrimque effundi ac pluere cœperunt. Milites Hannibalis,
loco, ubi stare iussi erant, sese continebant; armati autem Sammai,
malum circumsistentes, tempus opperiebantur, quum in certamen
ducerentur. Bichriaci, suppositis suis arcubus pharetrisque,
pugionibus gladiisque destrictis, adventum hostium præstolabantur;
denique Ionas, sepositá tubá, vectem magni ponderis, cuius ope
plerumque duobus nautis baiulantibus anchora sublevari solebat,
apprehendit, seque ad dimicandum armavit.

“Accedite, Dodánim[1]!” clamat ille, “si erga unum vitulum vobis
paulisper conquassari lubeat; quin et melius vos soluturos spero, si
hunc contum vestris humeris applicare mihi detur. Mallem, profecto,
par buculorum utremque vini. Cæterum ad pulsandum omnino paratum me
sentio, non aliter quam Samson ille olim ad molam.”

Tempus denique agendi advenit; quo cognito, meos in certamen
descendere iussi. Magno fremitu concurritur. Ex ima prorá clamor
terroris ac maledictorum exauditur, ut acies proræ æneæ, vomeris
instar, sulcat æquor, cum multo obtritarum navium fragore. Primum
quidem navigium nobis obiectum impetu nostro detersimus, multumque
afflictatum a tergo reliquimus; alterum, quod dextro lateri nostro
assultum minitabatur, fregimus; tertium, quod lævo imminebat,
evertimus; et, quum nostri, post exantlatos ingentes labores, spatium
nacti essent spiritús ducendi, a Cabiris vix dimidium iactús sagittæ
aberamus. Tam prope, profecto, ad eam accessimus, ut Hamilcarem, cum
cruentato capite, Gisconem autem securi non procul dimicantem,
passisque capillis elaborantem, clare discernere poteramus, perinde
ac denos duodenosve nautas, qui pedes ad puppim retulerant, ubi de
eventu fere desperantes, sese contra agmen oppugnantium, quorum
numerus, quum continenter novi, ac viribus integri, accessissent,
crescere videbatur, in extremum deducti discrimen, tuebantur.

“Adesto, Mago!” inclamat me Hamilcar, ubi nos appropinquare vidit,
“adesto! ferto opem!”

“Macte es, socie!” ad eum reclamo, “actutum aderimus.”

Perspecto protinus, quo in statu res nostræ essent, gubernatorem
dextrorsum navim flectere, et in medium hostem invehi iussi, ad
remiges autem hæc clamavi:

“Intendite vires, remiges, maximo quo potestis nisu! Uno vehementi
pulsu ad latus aderimus; tunc quiescetis!”

Remiges in summum connisi, navim in tantum cursum concitarunt, ut ea
hostium navigium nobis obversum, celeri impetu ex adverso feriens, in
medio bifariam diffregisset. Proximo iam temporis momento latus
Cabirorum assecuti sumus. Hannibal, stupá quadam apprehensá in stegam
eius prosiluit, quem cæteri eius milites secuti, omnes in mediam
pugnam irruerunt.

At mihi otium ad exitum prœlii cernendum haud suppetebat. Vix etenim
hi digressi erant, quum subito verbis Hannonis clamantis obstupui:

“Ecce, Navarche, iam et nos habent!”

Ut me converto, obviam mihi vidi turbam Græcorum, qui interea non
modo sepserunt Astarten suis navibus, sed et a puppi eam catervatim
conscenderunt. Primum eorum, qui in altum elatá hastá mihi
occurrerat, gladio, capulo tenus ei immerso, confodi. Nec Hanno
aliter, qui, gladiatoriá usus arte, quam non adeo pridem híc, in
stega, docendo discendoque exercuerat; nam dum lævá suá ictum
adversarii averteret, dextrá humerum eius perfodit, eumque celeriter
prostravit. Sammai vero modo hac, modo illac declinando, modo se
deflectendo, modo, denique, ad summum se erigendo, gladium mirá
celeritate vibrabat. Primum terni hostes se in eum præcipitabant;
horum unus mox titubans, seque versans, ante pedes eius concidit;
alter manu videbatur proprium latus palpare, ac vacillando, pugná
excedere; tertius vero ad solum usque proclinatus cernebatur palmis
suum pectus obtegere, sanguine inter digitos eius emanante.

Bichri quoque plane solus obviam parvæ manús hostium lanceis fiebat.
Certamen perquam iniquum erat; tamen, mirum dictu, superior illis
evasit, et gladio pugioneque cruentatis ad suos se recepit. Et
Himilconi arrisit fortuna. Nam quum ab hostibus premeretur, gulam
unius prehendit, ac, dum hunc ad malum retrudit, pugioneque cor eius
transfigit, cœteros gladio arcet, et celeri motu alterum obtruncat,
alterum in fugam agit.

Verumtamen hoc in prœlio formidabilem Ionam laude fortitudinis
superavit nemo. Tanta strages ab uno memoriá hominum edita nunquam
fuit. Capita frangebantur, membra laniabantur, costæ infringebantur,
ossa spinæ, ossa iuguli, scapulæ, vertebræ pectoris, lacerti,
confringebantur, contundebantur, et in festucas comminuebantur, ut
ingens vectis sursum ac lævorsum magná vi librabatur, ut ipse adeo
aer reverberatus sibilaret.

“Cede spatium! spatium, inquam!” gigas Iudaicus voce Stentoriá
boabat, dum telum suum horribile vibraret: “ferte mihi buculos, oves,
vitulos, placentas, vinum; quidlibet aliud, prandium enim probo
labore mereri volo.” Tunc vecte iterum quaquaversum feriens, gigas
identidem clamitabat: “Spatium cedite! spatium, inquam!”

Interim terni aut quaterni Graii unà in me impetum intendebant.
Alteri horum, qui lanceá scutum mihi excusserat, gladio genas cæcidi,
sed ipso eodem temporis momento me ab altero sensi gulá prehendi, qui
me retrorsum presso, iam machærá suá me obtruncaturus erat, quum
Hanno eum carpo prehendit, gladiumque illi sub axillam immersit. Tunc
alteri duo mihi irruebant, ac luctantes omnes tres nostrum denique in
solum cadentes volutabamur, quum tertius insiluit, vidique ut
spiculum eius fulgens pectori Hannonis imminebat, quum Sammai, opem
laturus, accurrit, ictuque immani aggressorem titubantem repulit.
Hanno se erigit, et pede cervicem cæsi premens, gladium, quo eum
occiderat, non sine labore revulsit. Ut ego me in pedes erexi,
Chryseidem, ante suam casteriam stantem primum conspexi, quæ pallore
suffusa, digitis plexis, totaque erat formidine perculsa, tamen sui
compos. Iuxta eam adstabat Abigail; ac veluti vera Iudæa, manu
gladium arcte premebat, acie adversum militem conversá, qui amissá
hastá, quasi meticulosus, quod a muliere lacesseretur, pone scutum
suffugium ac salutem quærebat.

Acerrimam Sammai oculorum aciem, quid ibi ageretur, minime effugit,
atque Hannone eum comitante, veluti taurus furens, amico inimicoque
disiectis, ad tutandas mulieres áccurrit.

Interea Himilco et quindeni nautæ, machæris et asciculis in manibus,
conferto ordine ad me appropinquant. Cohortatus eos tempus rem bene
agendi advenisse, prorsum duco eos, anterioremque partem navis a
Græcis efficaci modo purgavi. Hi enim adventu novæ manus perterriti,
per armamenta navalia, in constrato circumiacentia cæspitantes ac
lapsantes, præcipiti fugá pedem retrahere cœperunt. Prorá potitus,
respexi, vidique Hannonem atque Sammai, puppim æquá fortuná
everrisse, ac iam conversos, in eam partem incitatos ferri, ubi
Bichri suique ad malum variá fortuná dimicabant, ubi tamen turba
hostium sensim augebatur. Vectis Ionæ supra capita ac scuta usque huc
et illuc versari videbatur, ac supra tumultum et clamorem sonorá voce
vagire satis clare audiebatur:

“Accedite, Dodánim! Optime de vobis mereo; facite ut prandium meum
merear! venite, inquam, venite!”

Bichri, suique propugnatores tantá fortitudine hostes repulerunt, ut
media navis brevi a turba Græcorum liberata ac purgata esset, perinde
ac prora et puppis, universique victoriam magno clamore celebravimus.
Sic itaque Astarte ab hostibus liberata erat.

Hunc clamorem triumphi alius sequebatur, quo Dagonem nostri
salutaverunt, quæ sub hoc idem tempus stupendá celeritate adversus
nos ferebatur, quo in cursu navim hostium obviam obtrivit, in cæteras
autem nos usque obsidentes, imbrem sagittarum immisit.

His rebus prospere gestis, gubernatorem, signo dato, paratum esse
iussi, et remiges per cavamen ad transtra sua misi, qui aliquot
Græcos usque ibi delitescentes statim exterminarunt, nec multo maiori
labore cæteras naves circa nos volitantes calcando et arietando
facile e medio sustulimus, ac, paullo post, acri flexu effecimus, ut
Astarte ex uno latere, Dagon vero ex altero, ad dextrum et ad lævum
Cabirorum appellerent. Hannibal quoque interea reversus, quantum
auxilii in eo erat, dedit. Denique aliam quoque navim evertimus,
nautæ autem duarum ulteriorum, a nostris oppressi, desiluerunt, atque
sagittis in eos effusis, qui potuerunt, in littus enatarunt.

Fusis hostibus fugatisque, quum iam arma quieverunt, licebat nobis
animum in onerarias naves convertere, quarum tres, a defensoribus
desertæ, sine gubernatoribus in aquis fluitabant. Eo nobis
navigantibus, casu versus puppim respexi, atque magno stupore reperi,
eam, quam remulco nobiscum ducebamus, armatorum esse plenam qui, vix
dubium eo proposito se illuc contulere, ut nos invaderent, nec ad
effugiendum cum sociis facultas dabatur. Itaque Bichri, eiusque
sagittarios illico accerso, quorum unus sagittá eo fere tempore
humerum unius Græci feriit, quum ille machærá suá remulcum discindere
conaretur.

“Mittite arma!” inclamo illos Ionice.

At ille minime motus, remulcum ulterius rescindere conabatur, donec,
alterá sagittá in gula ictus, destiterit.

“Visne sagittis omnes interimamus?” quærit Bichri.

“Minime! sine paulisper,” respondi, “durum genus esse videtur,
bonoque pretio Carthagini venire possent; nonne iuvabit uno labore
etiam lucrificum negotiolum factitare?”

His dictis iterum inclamo eos, armaque ponere, ac se dedere eos
iubeo, quin tamen illi iussa facturos se indicarent. Quin unus eorum
etiam iaculum in me misit, quod humerum meum leniter tetigit; sed
alter, totum cœptum præter spem esse ratus, in aquam se præcipitem
dedit, et quum nos a littore longe abessemus, eum interivisse
verosimile est.

Quinideni hostium usque supererant. Optimum itaque factu iudicavi, ut
Hanno atque Chryseis eos suá linguá alloquentes, ad meliorem frugem
perducerent. Itaque Hanno, meo nomine, persuadere eis conabatur ut
arma ponerent, quo facto, ipsi conservarentur, et futurum ut militiæ
operam dare atque victum sibi honorificum mereri possent. Dubitantes,
ac paulisper morabundi, tandem arma ponenda rati, sese dediderunt, ac
primum arma, dein ipsi singillatim fune ad nos sublevati, in stegam,
admodum tristes ac deiecti, pervenerunt.

Cæteri oppugnatores nostri interea temporis quaquaversum diffugére.
Iam nox appropinquabat. At navigatio nocturna his haud minus
formidanda videbatur quam alterum prœlium. Complures quidem navium
eorum incolumes erant, plures tamen adeo erant afflictatæ, ut iis vix
progredi possent, nec una tantum earum ab ardente pice a Dagone
submissá ignem conceperat, atque interiit. A littoribus autem
dissitis planctum exaudiebamus mulierum lugubrem, quæ virorum in
prœlio interitum magno fletu deplorabant.

Facultate a me impetratá, Hamilcar et Hasdrubal ad persequendos
fugientes profecti sunt, quibus in auxilium triginta milites Bichri
ac Sammai ducibus addixi. Postquam hi profecti sunt, et alios misi,
qui duas naves, a suis desertas, ductandas nostræ navi iungerent. Hi
in cavernis complura cadavera repererunt, quæ exuviis spoliata, in
mare coniici iussi. Isti mox reversi tres prædas et viginti duos
captivos secum reportarunt.

Negotium spolia inspiciendi in postridiem distuli. Lubenti quoque
animo, quod et ego et mei perquam fessi eramus, quieti indulsissem;
sed prorsus necessarium existimabam, ut et stegæ lavarentur ac
purgarentur, et disiecta arma fragmentaque colligerentur, et certus
restauraretur ordo, quem summopere turbari tanto tumultu necesse
erat. Cadavera Græcorum in navi cæsorum, item qui saucii iacebant, in
mare elidebantur. E nostris militibus viginti tres erant vulnerati,
undecim autem cæsi. Corpora horum linteo obvoluta, ad proram in
ordine prostrata, ut postridie, funebribus suæ cuiusque religionis ac
sacrorum exsolutis, undis committerentur.

Quandoquidem Dagon minus quam cæteræ naves detrimenti ceperat, eo
omnes captivos, cum meis quindecim unà, relegandos duxi, eosque in
cavo securos teneri et custodiri curavi.

Damna his prœliis gravia tulimus. Cabiri amiserat octo milites cæsos,
vulneratos autem decem; Dagon, tres cæsos. vulneratos septem; quibus
si nostram iacturam addas, reperies universim nos viginti tres
occisos, et quadraginta vulneratos amisisse. Argumento istud erat nos
hostibus fortissimis occurrisse; ac non sine mœrore fatendum arbitror
eorum constantiam, fortitudinemque animi talem fuisse, ut, si ipsi
usu rerum navalium paullo exercitatiore, et navibus regendo
flectendoque aptioribus, item, armamentis atque telis in hunc usum
navalem idoneis præditi fuissent, haud facile futurum esset, ut nos
ex his prœliis superiores evaderemus.

Hamilcar et Gisco quoque satis gravia, quamquam non lethalia vulnera
acceperunt. Hannoni vulnus in altero humero hiabat; Sammai lacertus
hastá erat transfixus; Himilco autem plagam ictús in capite gerebat;
sed neuter istorum ob has res a consuetis muneribus desistendum
censuit. Nautarum nostrorum præfectus, Hadlai, inter cæsos repertus
est. Ionas quinque vulnera, hastis illata retulit, quæ ipse ut meras
cutis scalpturas ac læsuras imputabat, ac, postquam se unguento
quodam obleverat, negotia eius diei gesta non modo ingenti cibi
appetentiá, sed præsertim insuetá siti se affecisse aiebat.

Quanta incommoda hostes perpessi sint, nullo pacto æstimari poterat;
certum tamen videtur aliquot centena suorum amisisse; nam in stegis
Astartes tricena sena corpora reperiebantur; in Cabiris autem
ulteriora tricena et octona.

Sedulo naves repurgandi labore absoluto, effecimus, ut aliquantum
temporis otio quietique daremus; tamen, multo mane, flabra nacti ex
Oriente satis lenia, iter nostrum versus Italiam aggrediebamur. Octo
navium prædas nobis subiunctas ductavimus; sed ut vectura expeditior
esset, in singulas misi, qui partim velis, prout res postularet,
partim remis progressum expedirent.

Ad placandos Manes nostrorum luctum instituimus, nigris telis ex
antennis evolvendo, item inferialibus, supplicationeque Numina
Inferorum invocavimus. Quoniam inter spolia nonnulli reperiebantur
buculi, singulos in singulas naves levandos, ibique in sacrificia
funebria mactandos iussi. In nostra navi, Astarti, funereum ritum
precibus Numina Inferorum invocandi, sacrisque expiandi, Hanno
perfecit, qui et Astarten supplicationibus appellavit. Buculo
mactato, partes tergoris pinguiores, cum quadam carnis parte
sepositá, hæc ad perfumandum, exsiccandumque relinquebatur, alia
autem pars pro Inferialibus apparabatur. Iudæi vero, suo ritu, Deo
suo, El-Adonai, ovem mactaverunt. Sacris persolutis, vini copiam
viritim dispensavi; antea tamen quam biberamus, cæsorum commilitonum
corpora, ritu solemni, concinentibus tubis, alto committebantur. Tunc
insignia luctús ac funeris tollebantur, atque omnes nos ad epulas
funereas convenimus. Cibo potuque refectis pristina animorum
alacritas ac fortitudo restaurata est. Quiete, placidoque interim
sopore omnes recreati, animos eorum alma oblivio, atque tempus,
cunctorum malorum medicus, vulnera permulsit, ac paullo post, vulnera
doloresque memoriá excidere, atque eventa, resque suas singuli
gestas, alter alteri, ad pellendum itineris tædium, subinde enarrare
consueverunt.

“Hannibal,” sic eum quondam alloquor, “tu Hercle, ut centurio
præsidii, perinde ac tui, egregie, profecto, eam rem gessistis;
decet, ex eo quod conventum erat, te in spoliis participari.”

“Equidem,” inquit ille, “quantum ad me attinet, ratam meam partem
libenter cedo, ac prætereo, dummodo nová cataphractá potiar; loricæ
enim mere admodum sunt tritæ, ac laceræ; galea tusa, cristá et plumis
spoliata. Vix dubito quin alicubi in armariis nostris eximiæ
cataphractæ Lydicæ reperiri queant; cura ut unam obtineam, cætera
prorsus nihil moror.”

“E corde plenissimo!” illi respondi, “insuper et utrem vini Sareptici
perlibenter tibi impertiar.”

“Hem, egregium propositum!” interloquitur Himilco; “haud minus et ego
præteribo, si quas habeam vindicias, erga ternos utres Berytici, si
ita videbitur.”

Sammai ex sua parte censebat sibi par dumtaxat armillarum, atque par
inaurium Syriacarum competere. “Hæc,” inquit ille, “Abigail, obsecro,
dederis; ipse spoliorum parte facile carebo.”

“At vero, quid nunc de te fiat, here, Scriba?” quæro ad Hannonem
conversus; “sunt hic oves, boves, cataphractæ, vina prout libet.”

“Nihil, Ædepol, est,” respondit hic, “quod ego appetam. Sume sis id,
quod mihi obveniret, donaque sauciis; ii, quam ego, his rebus certe
magis indigent.”

Eius liberalitate moti Hannibal et Sammai manus eius prehenderunt, ei
gratulabantur, Chryseis autem grato animo in eum renidens, actum
probavit.

Unus gubernatorum, legatus omnium nautarum, ad me accessit rogatum,
ut cuncta spolia, primá datá occasione, simul venderem, et e manubiis
suum cuique annumerarem; interea haud me gravatim facturum sperare,
ut, quidquid æquum pro rata parte mihi videretur, eis in antecessum
tribuerem. Vera horum consilia cito perspexi. Exploratum enim cunctis
erat omnes fere regiones maritimas, veluti Uticam, Carthaginem, Gades
nummis Phœniciis tamquam suis uti; quamobrem in votis habebant
singulis his locis egredi, sibique pecuniæ dispendio oblectamenta
parare. Ex meá quidem parte nihil obesse ratus quare eorum postulata
negarem, Hannonem elenchum cunctorum spoliorum concinnare iussi,
appositis singularum mercium pretiis æstimatis, quæ ego empturus pro
iis solvere vellem. Hunc pretiorum elenchum in singulis navibus e
malo suspendi curavi, pretiis in siclis supputatis, ut quisque videre
et intelligere posset; et quum tam merces, quam earum pretia ab
omnibus probari comperissem, eádem ipsá vesperá suam cuique ratam
partem denumeravi.

Chryseis atque Abigail eandem vesperam ægrotis ministrando exegerunt.

Postridie captivos adduci iussi. Portiones cibi potusque iis perinde
atque cæteris attribuebantur; tamen, ut de Dagone ac de Astarti
congregati adstabant, nimis quam tristes, oculis deiectis,
diffidentes ac tristes solum contuebantur. Adhibito Hannone
interprete, delectum unum, qui præ cæteris moribus et humanitate
antecellere videbatur, de gente, patria, domoque interrogari curavi.

“Græci sumus,” respondit ille, “de gente Phocæorum. Certas domos
nullas habemus, sed regionem vicinam Monti Parnasso incolimus. Cum
uxoribus prolibusque nostris in itinere eramus versus contribules
nostros Ionios, sive in Epiro, sive vero Corcyræ. Illic fixas sedes
reperire posse sperabamus.”

Lacrymæ ei oboriebantur, perinde ac miseriarum sociis, omnesque
misere singultabant. Certiores eos fieri volui mihi eorum miserias ac
dolores augere minime esse in animo, meque eorum fortunæ perquam
misereri, nec iis quidquam gravius a me inflictum iri confirmavi, ac
metum deponi iussi.

“Si nobis in prœlio legitimo ac probo, æquá sorte vobiscum congredi
contigisset,” prosequitur ille, “æquo Marte ad mortem usque
dimicassemus, atque cladem incommodumque æquo animo tulissemus; at
nunc, si amissas in profundo uxores prolesque misere deflemus, quis
nos iure criminabitur?”

“Quamobrem ergo nos aggressi estis?” quæro eum.

“Audi igitur,” inquit, “et intelliges. Tribus ante diebus in magnam
navim Phœniciam, quæ non sola, sed in societate aliarum navigabat,
incideramus. Navarchus illius nos allocutus petebat, ut illi
commeatum venderemus. Quando Phœnices nos quasi in Deorum numero
habebamus, omnes nostri paratissimi obsequebamur, et illi boves,
fructus, frumentumque suppeditabamus, ac meus adeo filius, cum aliis,
infandum! eò profectus erat. Verum, simulac totum commeatum in navim
sublevassent, velis vento datis, piratæ illi effugerunt. Nihil
quidquam fieri poterat, nec de recuperandis nostris hominibus,
bonisque cogitari; naves enim nostræ vestras celeritate non æquant.
In furorem itaque acti vovimus, ac iureiurando confirmavimus,
vindictam nos sumpturos, statuimusque primos, quos casu obviam
habituri Phœnices, nos adorituros. Fato evenit, ut vos hi primi
essetis. Ex his palam sunt omnia.”

“Bodmilcar, per omnes Deos immortales!” magná voce clamat Himilco.
“Bodmilcar is est, qui nos omnes in tanta rerum discrimina adduxit.
Mortem Hadlai, omniumque fortium virorum nostrorum ei debemus. Ut
male ille damnosus pereat! Dii, Deæque omnes, qui uspiam sint ac
fuerint, aut futuri sint, eum pessime perdant!”

Cognoscendi cupidus, utrum malæ hæ suspiciones veris fundamentis
niterentur, sciscitabar de forma ac specie navis Phœniciæ, et reperi
eam non modo navim vastam, celsam ac rotundulam fuisse, sed et
homines in ea, a nautis minorum navium, quippe qui vultu fusci
fuerint, et vestitu diversos, omnino discrepavisse; præterea, navium
minorum rostra capitibus anserinis ornata fuisse.

“Melcarth est, atque Ægyptii, sine dubio!” ipse clamo.

Phocæus, me concitatum ac perturbatum videns, obstupuit.

Verum ego memet cito composui, quæsivique ex eo, utrum inter captivos
esset, cuius constantiæ ac fidei me concredere possem. Respondit ille
suum proprium fratrem ex iis esse, e cæteris autem quinos patrueles
atque consobrinos; his præterea addidit, uxorem unius patruelium navi
Phœniciá abreptam fuisse.

“Accerse eos!” mando illi; ac, paullo post, sex iuvenes, specie
dumtaxat fortes atque agiles, coram me steterunt.

“Visne iterum filio tuo potiri?” quæro e Phocio.

“Meone filio?” repetit ille quæsitum. “Restitue eum mihi, et tu vere
divinus a nobis omnibus existimaberis.”

Hoc audito docui eum, Phœnicem, qui filium eius abripuerat,
infensissimum, atque implacabilem esse inimicum. “At vero,” adhortor
eum, “tu modo præsta te servum fidum mihi, tunc licebit tibi sperare,
ut, serius aut ocius filio tuo potiaris.”

Nunc ad Hannibalem conversus, hos septem chitonetis indui, armarique
iussi, atque suis militibus adnumerare, cæteros autem ad remiges
auxilio misi. Satis enim bene sciebam sive Uticæ, sive Carthagini,
ubi tum remiges, tum mercenarii, nunquam non requirebantur, facile
omnes vendi posse.

Septem itaque Phocæi manus meas deosculati præ lætitiá flebant;
cæteri vero angoribus multum levati, longe quam in stegam venerant
lætiori corde ad remiges descenderunt.

    1. n. 57.


Caput IX.

Terra Boum.

Tertio post prœlium mane montes Italiæ conspeximus. Sinum ingressi,
ad Septemtrionem a quo pæninsula iacet Iapygea, pedetentim ad ostia
pervenimus fluminis, leni lapsu planitiem, inter lætos campos, lucis
pinuum ac rhododendrorum, et irriguis pratis diversum. In regionibus
mediterraneis, ad centena circiter a littore stadia, iugum montium
liventium, ex parte sylvestrium, sese extollebat, partim cacuminibus
asperis ac præruptis distinctum. Ad anchoras iaciendas satis idoneum
locum nacti, et, quod tam aqua, quam pro pecore pabulum comparandum
erat, statui sine mora consistere, ac, navibus destinatis, terram
petere. Omne itaque pecus, terrá potitus, in pascua dimisi. Opus
tamen hoc omni difficultate non carebat. Gregem itaque Bichri
commisi, qui cum aliquot armatis, inter hos nostris captivis, eo
conabatur armentum agere, ubi pabulum abundanter suppetebat. Hoc eo
statuendum putavi, ut armentum in littore naves usque ad Fretum
Siculum sequeretur, ubi nisi interea vendere potuerim, naves iterum
conscenderet.

“Parum videtur verosimile hicce terrarum boves vendi posse,”
asseverat Himilco; “in Vitalia enim sumus, terrá vitulorum. Si capras
adtulissemus, cuiusmodi Ioniis dederamus, facile esset emptores
reperire. Bobus idgenus hi homines abundant ultra suam indigentiam.”

“Fortasse vera memoras; tamen oportebit nos loca culta, et incolis
frequentia, loco harum solitudinum reperire, atque hos Italos, sive
Vitalos, utrumlibet sit rectius, alicubi convenire. Necesse quoque
est, etiam hic, in Meridie, Iapyges habitare, non tantum in
Septemtrione. Callesne etiam dialectum Iapygeam?”

Himilco negabat dialectum quidem Iapygum se callere, sed asserebat se
quandam notitiam linguæ Vitalorum habere, perinde atque eius, quá
Osci, Marsii, Volsci, Samnites, Umbri, Sabelliique littorum
Orientalium, atque Latini Occidentalium, utuntur. Insuper addidit
Gisconem satis peritum esse Rasennarum linguæ, cuius usus in regione
ad Caurum esset.

Nunc interpres septem captivorum Phocæorum quodammodo dubitabundus ad
me accessit, veluti qui quod peteret, haberet. Nomen illi Aminocli
erat. Sic ille me affatur:

“Rex Phœnicum!”

Abnui appellationem, docuique eum navarchum me vocari debere.

“Navarche Phœnicum,” inquit, “velis, obsecro; mihi dicere, quá in
terrarum plagá versemur.”

“In Italia,” respondi, “in terra armentorum.”

“Sed in qua parte eius?”

“In ea,” inquam, “quæ a diversissimis tribubus Vitalorum incolitur.
Ad Meridiem enim, atque ad Ortum solis cum Septemtrione, Iapyges
incolæ appellantur; longe hinc ad Septemtrionem Rasennæ vivunt, qui
magnas erigunt urbes, atque in fertilissimis ultra montes vallibus
regem habent.”

“Nos de his,” inquit Aminocles, “nihil scimus.”

“Exspecta modo paulisper,” interloquitur Himilco, “si forte tuam
memoriam aliquo modo refocillare queamus; audi, Phocæe! Nunquamne de
Oscis fando audivisti?”

“De Opicis? certe audivi,” respondit ille. “A maioribus nostris
traditum tenemus, in prisca vetustate, antea quam Dodonam
condidissemus, quin antequam ad Acheloum sedes posuissemus, quum
usque frigidas ultra Thraciam terras incoluissemus, in societate cum
gente, Opicorum nomine, nos vitam degisse. Iis temporibus
continentis, insularumque incolæ Leleges, Pelasgi, gigantes,
pumilique, item, monstra fuerunt; sed Dii, iis sublatis, nobis viam
paraverunt. Si tui Opsci iidem fuerint qui hi Opici, me de iis
antehac audisse probabile puto.”

“Perperam hominem conturbari existimo,” interposui ego, “vides eum te
non intelligere.”

“Exspecta parumper,” persistit Himilco, “tamen fortasse evincam. Dic,
sodes, Aminocles, unquamne de Tyrseniis audivisti?”

“Nunquam!” respondit Phocæus.

“Curiosum;” mussat secum Himilco. “At ego sæpenumero audivi Græcos de
Vitalia loquentes, incolas eius est Tyrsenos, vel Tyrrhenos ab iis
appellari; tentandum mihi est iterum. Notine tibi sunt Siculi,
Cyclopes, Læstrygones?” elatá voce interrogabat.

Vultus hominis extemplo mutabatur.

“Quid? ain’ tu,” clamitat ille pavore quodam exagitatus, “nos revera
in terram venisse eiusmodi hominum?”

“Ita, profecto!” ait illi Himilco, in stomacho ridens, ob propositum
assecutum; “hæc, inquam terra est Læstrygonum, illic autem insula
est, quam Cyclopes, Siculi, aliique idgenus incolunt. Visum eos
ibimus, simul ac Scyllam et Charybdim superaverimus.”

Tandem etiam in cachinnum erupit, quum Aminoclen manus convellentem
gemendo fari audisset:

“O, multo satius erat in pugna periisse, quam in terram talium
monstrorum venire. O me miserum!”

Omnes ridere cœpimus. Terrorem eius videntes, nemo risum continere
poterat.

“Sile, caudex!” eum commoneo, “Læstrygones enim non tibi nocebunt;
plurimos eorum conveniemus, nec te devorabunt.”

Dum hæc loquor, is, qui excubias agebat, certiorem me fecit circa
quinquagenos homines per planitiem versus nos appropinquare. Ii
quidem haud magná nostri fiduciá duci videbantur: nam in extrema
sylva dubitantes hæserunt, incerti, utrum versus nos progredi, an
regredi magis usui futurum esset. Tandem statui timorem iis
discutere, facereque ut accedere auderent, more nempe meo solus iis
obviam processi, bonumque animum, quoquo modo poteram, iisdem
significavi. Extemplo duo eorum progressi, mihi obviam venerunt.
Homines erant robusti, bene pasti, humeris angularibus, mediocris
altitudinis; vultu erant fusci, barbá spissá, comis cincinnis, cum
capronis in frontibus minus elatis. Lacerti, cruraque eorum prorsus
erant nuda, capita nulla re erant tecta; cæteroquin reliquum corpus
genus gausapæ, e lana rudi, cui genus pallii superiniectum erat,
tegebat, cuius lacinia effusa per humeros traiecta pendebat. Singuli
eorum probe armati erant, binis hastis brevioribus, cum spiculis
cupreis, pugioneque muniti; plurimi eorum etiam venabula, vel
machæras e balteis pendentes, alii arcus et sagittas secum gerebant.

Alter adventantium alterum antegressus, linguá Italicá sic me
inclamat:

“Quis tu es? et quid venisti?”

Himilco, qui mecum itabat, eádem linguá reclamat mercatores nos esse,
e terris longinquis venisse, et cum iis commercari velle.

“At non Rasennæ vos estis, nec ad abigenda armenta nostra venistis?”

“Nec quidquam eius rei,” respondimus illi, “Phœnices nos sumus ex
Oriente. Descendite nobiscum ad littus, et videbitis nostras merces
venales.”

Ambo eorum ad socios regressi, consultari videbantur, sed mox iterum
reversi, alter eorum ita clamat:

“Has duas hastas ad utrumque latus meum videtisne? hi fient nostri
termini;” tunc lanceá sua inter utramque defixá sic fatur:

“Si vel unum passum ultra hastam hanc feceritis, in numero hostium
nobis eritis.”

Himilco rursus verbis, nullo pacto nobis in animo esse illos vel
minimá iniuriá afficere, confirmavit; quo audito, propius
accesserunt. Princeps eorum nos docuit se Samnites Sabellicos esse,
velleque a nobis certiores fieri, quid nos pro pastura nostri armenti
solvere vellemus. Eos per Himilconem certiores reddi volui, futurum
esse, ut nos pro pastura eos libenter compensemus.

Nunc, vicissim, meum erat limites statuere. Fecimus itaque paxillos,
quos terræ impulimus, allatoque fune, hos constrinximus, et sic
cancellos quodammodo ereximus, monuimusque Samnites, nequis eorum
nostros limites transgrederetur. Cautela mea iis minime displicuit,
ac mox satis magna eorum turba ad cernendas merces nostras affluxit.
Hi moribus agrestiores Græcis, magisque suspiciosi erant, nec sine
difficultate poteram eos inducere, ut mercarentur. Pedetentim tamen
fiduciam eorum conciliavi, ex parte dumtaxat. Denique docuerunt me
agricolatui se fere nihil esse deditos, nec proinde frumenta,
oleraque nobis afferre posse; sed si oves, capras, bovesque comparare
vellemus, iis se maxime abundare. Itaque attulerunt nobis plures
sues, ac nefrendes semiferas, quæ vicissim curiositatem Sammai, atque
Bichri excitarunt, utpote cuiusmodi animalia ipsi antehac
conspexerint nunquam. Panificii Samnites prorsus imperiti, genere
pulpamenti, quod maza appellant, vescuntur; sed, quoniam aliorum ante
nos Phœnicum beneficio pastas gustaverant nunc modum atque rationem
panem faciendi a nobis doceri admodum cupiverunt. Multa et varia
quoque de nostris vinis quæsiverunt, tametsi id multo minus quam
Græci appetiverint.

Postero die mane etiam maior eorum frequentia ad nos concurrit.
Animadverti proximá nocte quaquaversum plures ignes ab iis accensos
fuisse, unde ego coniectabam iis indiciis suos undique populares
convocare; quapropter et ego præsidia mea duplicanda curavi. Attamen
mox comperi nullum locum angori dandum, quod nullo adverso hi
consilio ducebantur; quin mea cavendi consilia, ne ultra quinquaginta
eorum uno tempore aream nostram intrarent, bono animo exceperunt, ac
turmatim extra fines suam vicem patienter opperiebantur. Universim,
hi longe pacatiores, multoque minus obstreperos quam Dores se
præbuerunt.

Præter cæteras alias res magnam copiam corallorum adtulerunt, quæ
post singulas quasque tempestates ab undis in littus everri solent;
sed non raro ipsi quoque e caducis lintribus ac ratibus suæ propriæ
artis prosilientes ipsi expiscantur. Namque, tametsi navigatione
parum valeant, natatores urinatoresque eximii sunt. Urinatores vero
omnium longe clarissimi Iapyges sunt, illi nempe qui inter Samnites
vivunt; tum etiam Bruttii atque ipsi Iapyges, proprie sic appellati.
Horum aliqui inter nostros Samnites spectatores cognosci poterant,
quod plerumque proceriores atque imberbes erant, capitibus
rotundioribus, vultuque magis fusci, et ex magna parte Cydoniis
consimiles.

Duos omnino dies absumpsimus permutandis et cambiendis meis mercibus,
onustáque prædá, erga coralla, quæ exiguo spatio condi poterant.
Naves captas, postquam vacuefactæ erant, præter duas, dirui iussi. Ex
his, diruptá tabulatione, cuius usum capere poteramus, atque malis,
siquando novis antennis aut aliis tignis egeremus, aliud nihil
servavimus. Post omnem prædam emutatam erga eas merces quas ego
præstinaveram, ocellis vitreis, spiculis, gladiorum mucronibus
solvere cœpi. Mucrones hi tantopere concupiscebantur, ut quum vix
siclum valerent singuli, coralla obtinerem fere quadringentorum
siclorum valoris. Quum me mirari dicerem quod tantam haberent
corallorum copiam, docuerunt me ea longo temporis spatio congesta
fuisse, item, sibi in animo fuisse omnia in emporio, quod Phœnices in
ora occidua condiderant, vendere, sed nostro opportuno adventu
molestiá eò migrandi se liberatos fuisse. Addiderunt insuper gratum
sibi admodum facturum fuisse, si capras illis vendere potuissem;
aiebant etiam illas capras, quas nostri populares Marsiis atque
Volscis vendiderant, in montanis regionibus, ad Septemtrionem,
admodum diffundi ac numero augeri.

Samnites nullos certos pagos habent, sed in tuguriis, plerumque ex
arundinibus, sarmento pro tecto constratis, e luto argillaceo
oblitis, et in speciem vicorum ordinatis, vivunt. Agros parum
exercent, atque Latini, ad oram Occiduam, præsertim qui vallem
Tiberis incolunt, eos agricolatu superant. Præterea Latini oppidum
quoque, Albam vocatum, habent, in edito loco, montem inter et lacum
positum. Secundum littora unus nonnisi portus mihi cognitus est, et
is Rasennarum est, vocaturque Populonia. Hi Rasennæ nautæ non
contemnendi sunt; quin eos plane audaces ac procaces esse piratas iam
pridem fando accepi; sed hic, in littoribus Samnitum fato quodam
evenit ut id propriá etiam experientiá confirmare possem.

Negotiis itaque omnibus, quæ ex re erant, absolutis, iam quæ ad
profectionem pertinerent parare cœpi, quum quidam Samnitum anhelus ad
socios currendo venit, quos quum assecutus erat aliquid proclamavit,
quod omnes in magnam commotionem egit.

“Quid rei apud illos?” quærit Himilco, “omnes furere videntur.
Numquid Deus Nergal, capite gallinaceo, eos insectatur?”

Commotio tota mox clare constabat.

“Piratæ! piratæ!” vociferantur complures Samnites halitantes.

“Propere, Phœnices, cavete vobis! Tyrrheni appropinquant. Modo
circuierunt promontorium, ac nos confestim adorientur; facessite! ad
montes! ad montes!”

His auditis Ionam tubam canere, omnesque meos ad suam quemque navim
convocari iussi. Hannibal quoque sine mora interposita, galeam
cataphractamque induit, armatos suos collegit, inter quos et septem
Phocæi numerabantur. Præfectus item remigum, flagro in manu, suos
omnes ad remos coegit, ac brevi tria stadia a littore aberamus, ad
decertandum parati. Sammai, quamquam sua dextra gerendi gladii compos
non erat, tamen gratulabatur sibi lævá usque satis posse.

“Quinam sunt illi boni amici, quibus alma fortuna nos hodie occurrere
vult?” quærit Bichri cum leni risu, dum pharetram induebat, arcumque
aptabat.

Docui eum Tyrrhenos, sive Rasennas, hos esse, ex Occidua et
Septemtrionali Italiæ parte, qui aliquando mercari consuevissent,
plus tamen quæstu piratico victum mereri solitos, secundum oras
maritimas; atque licet me nunquam audivisse eos cum Phœnicibus fuisse
congressos, sed vix ullum superesse dubium arbitrari, quin satis
magnam copiam mercium naves eorum vectare, ut eos adoriri, nobis
operæ pretium esse ducam.

“Mihi quidem,” inquit Hannibal, “ii plane novi homines sunt, ac fieri
posse confido novam rationem pugnandi nos docere eos posse. Gustare
fortasse gestiunt saporem clavæ Chaldaicæ, quam Rex David mihi
donarat.”

Verum itaque rerum statum cognoscere cupiens, Cabiros ad experiendum
præmisi, eamque littori hærere, donec ad extremam terræ linguam
attingeret, unde illi amplissimus regionis prospectus pateret iussi.
Ea a speculatione mox reversa nuntiabat quinas ibi videri naves
specie longiores, ac per otium versus nos cursum tenere, brevibusque
flexivicibus auram captare, atque futurum ut intra dimidiæ horæ
spatium compareant.

Ut mecum volvitabam quid potissimum factu opus esset, duæ naves
Græcanicæ, quas a demolitione servaveram, oculis mihi inciderunt, et
in mentem mihi venit hoc in rerum discrimine iis uti posse.

“Heus, Himilco,” quæro ex eo, “quidnam catapirates indicat?”

“Denos cubitos aquæ, fundumque saxosum,” statim respondet ipse.

Gisco in Astarti erat, quo a Cabiris nuntium allatum venerat.

“Dic mihi, mi Gisco, velim,” ab eo quæro, “quantum aquæ piraticæ
naves Tyrrhenorum calcent? senosne cubitos?”

“Sic, Navarche,” respondit ille, “senos cubitos, minimum; nam supra
aquam humiles quidem videntur, sed subsiduæ sunt, nec nisi ingens
onus eas a nutatione ac volutatione continet.”

“Esto! i ergo ad eas duas naves, effringe ac merge eas coram mea
navi, illic!” dixi illi, digito locum indicans.

Himilco atque Gisco admodum delectati, et in stomacho ridentes, iussa
factum iverunt, et intra vicena temporis momenta utraque navis
depressa erat, speciemque aggeris et valli subaquanei, ternis
circiter cubitis infra superficiem aquæ præbebant.

Proximum statui ut Cabiri, laxatis velis, opinionem præberet iniuriæ
acceptæ, ob quam ad promontorium assequendum ægre repere cogeretur.
Tunc Dagonem duo stadia in altum prodire iussi, ut, quasi palans
videretur, ac per curtas flexivices Astarti opem ferre conaretur, et
e longinquo huc properaret. Interea enitebar, ut navis mea per
speciem mercatoria, iniuriá affecta, sese liberando et eluctando
impar videretur; vela itaque convoluta detraxi, remiges incassum
aquis obluctari, nec proficere iussi, milites autem scuta ponere, et
in stega pronos procumbere, ne se visui offerrent.

“Quid rei nunc paratur, Navarche?” quærit Sammai, vultu renidens.
Explicui illi saperdas me parare, quibus scombros capere confiderem;
atque si patienter eventus ferret, futurum esse ut capturá contentus
esset.

Breve nunc admodum supererat tempus, ubi Tyrrhenos animadvertere nos
oportebat. Hoc elapso, una e quinque navibus eorum visá Cabiris,
confestim in eam ferebatur; duæ aliæ iter versus Dagonem flexerunt,
nam ea usque in alto aberat; cæteræ autem duæ versus Astarten
properarunt, quæ quasi sui omnino impos, nullum reluctandi indicium
edebat.

Quum non plus stadio abessent satis commode speculari poteram suarum
navium speciem, naturam et armamenta. Hæ quidem longæ erant sed nullá
arte structæ. Navis princeps unum nonnisi tectum habebat, tricenis
remigibus agebatur; eius puppis aliquantum editior erat, sed
constratum pæne aquam æquabat. In prora ingens par oculorum erat
pictum, undas sæve intuentium, rubro alboque colore horridorum.
Nautici vastis capitibus, amplo ac supino vultu, rufis ac raris
barbis, comis facieque perinde rufis erant; staturá proceri
videbantur, habitu corporis rite formato, incessu tamen tracto, lento
et gravi erant. Pro armis graves hastas, asciculasque gerebant,
corpora autem sutis, galeis sine cristis, tegebantur, pedes autem
partim calceis, partim autem sandalibus apicatis erant induti.
Plurimi eorum genus tunicarum atri coloris gerebant, quæ nostris
chitonetis longiores erant, breviores tamen quam Syrorum. Colla et
brachia eorum magná copiá monilium, torquium et armillarum, cinguli
autem, qui admodum lati erant, lamellis æreis politissimis
ornabantur. Postquam eos diutiori tempore contemplata erat, Abigail
pronuntiavit se longe mori malle quam in manus eiusmodi monstrorum
incidere.

Assecuti nos Rasennæ ingentem clamorem ciere cœperunt, nobis prorsus
silentibus. Quum nos abs se incassum lacessi sentirent, navim mihi
rectá fronte miserunt, alteram autem, quæ e tergo nos circumveniret,
nosque a littore intercluderet; spes tamen eos diro lusu fefellit.
Nam prior magná vi se depressæ sub aqua navi illisit, atque, postquam
semel iterumque tentasset sese retractare, ac tendiculam eluctari,
retrorsum nitendo in unum latus versa, puppis aquam cepit, ac pæne
omnino subsedit.

Subito tuba mea clangere cœpit, remi mergi, milites in pedes
exsurgunt, et ingens clamor triumphalis aera verberat.

Nos subito erectos quum viderent, ingens pavor ac trepidatio eos
incessit; atque altera navis, omni nisu quo par erat, per flexivices
nos effugere conabatur, sed tam inepte tergiversari cœpit, ut carina
sua in vadum incurreret, et sic omnino meo arbitrio traditis, tantum
iaculorum sagittarumque imbrem illis immisi, ut eius parem nec
navarchus, nec sui milites unquam accidere posse certe arbitrati
essent.

“Ecce Tyrrheni, vel Rasennæ, vel quidquid vocari velitis,” inclamat
eos Hannibal, ut scorpionibus suis diligenter dabat operam, “ecce
habetis manna cœleste, et habete plusculum! Si iacula hæc silicesque
Cretenses vobis minus placeant, reperiam pro vobis tigilla, vel
taleas spiculis ornatas.”

Bichri quoque se in sua esse sentiebat provintia. Suo prope
inerrabili collimandi usu victimas pro sagittis suis pro arbitrio
dispiciebat, et eos plerumque discernere malebat, qui quodam genere
indumenti, vel ornatus, vel monilis, a cæteris discrepabant.

“Cernedum illum nebulonem!” audiebam eum dicere, “cum torque e baccis
aureis, substratum cærulo vitratoque albo; eo me potiri oportet; sed
ne tam bellulas munditias vitiem, caput eius iuvabit me percellere.”

Quoniam constratum nostrum aliquot cubitis altius erat quam hostium,
sagittarii sui minus quam nostri poterant; ideoque, ut sese a nostris
missilibus imbris instar cadentibus tuerentur, pedes in cavum navis
retraxerunt. Hoc animadverso, Hannibal, Sammai atque Bichri, cum
aliquot comitibus, in eorum constratum desiluerunt; Ionas, suo
incauto ac temerario properandi modo magno sonitu prolapsus est, sed
cito pedibus potitus, prorsum ruit, miserumque quemdam Tyrrhenium se
abdere conatum calce prehendit, antequam is profugium attigisset, eum
circum se in gyrum agere cœpit instar fundæ, et, postremo, ingenti vi
eum lateri navis impegit, cerebrumque excussit. Breviter actum est
negotium cum iis, quibus usque in constrato manere contigit; paullo
enim post nostri, qui per meatum cavi subterna penetraverant,
reverterunt, vicenos secum homines ducentes, quorum undenis haud
pauciores, ut stupentes videramus, populares nostri, Phœnices, erant.
Eorum vestitus, non minus quam lineamenta vultus, hoc protinus palam
fecerunt.

Rebus hic exactis, licebat nunc animum mihi a littore ad mare
convertere, ac videre Dagonem iam alteram navium depressisse, alias
autem duas, cum Cabiris iunctim, versus littora pellere. Mihi quoque
visum est cum nostris sociari, hostesque insectari. Una fugitivarum,
post breve effugiendi tentamen, imbre lapidum e nostris machinis
sparsorum obruta, quum sentiret salutem in fuga se frustra quærere,
consilium sese dedendi indiciis significare cœpit. At capturam huius
navis morte duorum militum nostrorum præstinavimus; atque dum animi
omnium nostrorum in capienda atque mancipanda hac erant intenti,
altera, usa opportunitate oblatá, effugit.

Minimá quam poteramus morá interiectá, ad littus, ad prædam, illic a
nobis relictam, redire properavimus. Opportune pervenimus. Samnites
enim eventum pugnæ ex tuto speculabantur; quá peractá, e superioribus
locis festinanter descendebant, et ad compilandas naves derelictas
properabant Sed tempestive eo appulsi, misi manipulum militum qui eos
cohiberet, et usque eo compesceret dum micas, ex epulis nostris
relictas, ipsis capere liceret.

Primum nunc nostrum negotium erat eam, quæ scopulis hæserat, navim
exonerare. Cavum eius interea aquá ad altitudinem pæne duorum
cubitorum complebatur, et quovis fere temporis momento mergi poterat.
Nulli ibi captivi reperiebantur. Interea enim temporis, dum nos cum
altera navi colluctabamur, plerique Tyrrhenorum scaphá effugerunt,
cæteri autem undis confisi, salutem in continentem enatando
quæsiverunt, sic tamen, ut terrá potitos, Samnites comprehenderent.
Cabiri tamen atque Dagon ternos et tricenos ceperunt, quibus et illi
novem annumerandi sunt, quos ipse ceperam, ita ut universim duo et
quadraginta essent. Hi, primum omnibus quæ quisque cuiuscunque
valoris possederat exuti, nautis trium navium nostrarum
attribuebantur, quibus ius esset eos nostris colonis in littoribus
Libycis vendere, ubi, sine omni dubio, sive ut militum, sive ut
opificum munere summo usui erant futuri.

Undecim Phœnices his eventibus circa se magno gaudio lætitiaque
afficiebantur; eorum enim captura reapse liberatio fuit. Namque ut
ipsi narrabant, Sidonici gauli nautæ ipsi fuerunt, qui in oris
Sardiniæ naufragium fecerunt, sed mortem lintre sua effugerunt. In eo
discrimine conabantur unam coloniarum nostrarum eius insulæ adire,
sed nimiá tempestate sæviente abrepti, post diuturnam miseramque
iactationem in continentem delati sunt. Inde iter versus
Septemtrionem aggressi, quoddam emporium Phœnicium in ora maritima
conditum adire conabantur; sed in eo itinere in manus Rasennarum
inciderunt, qui eos in naves suas piraticas, ut in iis servitio
essent, deduxerunt. Omnes hi erant perquam pannosi et laceri, atque
fame et inediá prope confecti; non mirum si lætitia eorum omnes fines
excedere videbatur, quum ego non modo cibo potuque eos recreavi,
vestituque ornavi, verum etiam æquá conditione cum cæteris, in
numerum nautarum meorum eos cooptavi. Fuit in numero eorum
peritissimus quidam gubernator, et quidam archinauta; quo factum est
ut iactura nostra fere ex integro sarciretur, præsertim quum etiam
ii, qui vulneribus a muneribus detinerentur, pedetentim valetudini
restaurari inciperent.

Reliquam diei partem sedulo labori impendebamus: mortuorum cadavera
despoliata undis dedimus, prædam collegimus, et in nostras naves
comportavimus, elenchos earum rerum confecimus; quibus rebus ita
explevimus diem, ut sol iam pridem occubuisset antequam parati ad
vela pandenda essemus, atque usum venti secundi capere, quem,
postremo, idoneum nacti, iter versus freta Siciliæ aggressi sumus.
Naves captas, perinde atque omnem prædam, sive nimis onustam, sive
minoris valoris quam quæ arduo avehendi labore digna videretur,
Samnitibus reliquimus, qui prædam a nobis relictam conspicati, ut
sibi omnino insperatam, ad eam magnis clamoribus convolarunt.

Cœnam post hæc læti et hilares paravimus. Eam sumentibus nobis, quam
prospera negotia egerimus, quam feliciter pugnaverimus, populares
nostros liberaverimus, quam pretiosam prædam ceperimus, in labiis
cunctorum erat, et quisque alteri de his rebus gratulabamur. Hannibal
præsertim molimen aggeris subaquanei laudibus in cœlum efferebat.

“Technæ illæ vetustate tritæ sunt,” iocatur Himilco. “Eandem nos
quondam tendiculam Cariis, in insula Rhodo tetenderamus, atque
undenas eorum navium cepimus, prædæ vero nullus fuit finis. Veterani
nautæ Tartessenses rerum earum peritissimi sunt.”

Sammai manibus exhibebat par armillarum plexarum, atque torquium
eiusdem normæ, figurá lunæ dimidiatæ planæ ornatorum.

“Suntne hæc, Navarche, obsecro, solida ex auro?”

“Ita, profecto,” respondi, “et e purissimo quidem. Aurum autem ex
Eridano et e Rhodano obtinetur; tu autem mereris, ut ob eam prædam
tibi gratulemur.”

“Ego quidem,” ait Hanno, “ne unum quidem hostem interemi, neque cepi,
et sic æquum erit ut meá portione prædæ contentus sim; fateor tamen
me mirum quam concupivisse vas quoddam, quod inter merces captas
conspicatus eram. Vas illud exquisitissimá arte est pictum, unde
certe constare arbitror istos Rasennas, turpissimi ut visui sint,
tamen arte cunctis longe antecellere.”

Certiorem proin eum reddidi prorsus nihil obstare quominus suis votis
potiretur, rogavique eum, ut elenchum de universa præda conscriberet.
Eo perfecto, quum oculis perlustrarem, cito reperi, haud multum
miratus, longe plures merces aureas quam argenteas ibi enumerari. Non
enim me præteribat Tyrrheniis nullum, aut certe non multum, esse cum
Tartessiis commercii, nec cum aliis regionibus argentiferis;
compertum porro habebam facilem eos accessum ad Eridani sabulones,
item, per itinera a Ligusticis captivis facta, patere illis montes ad
Rhodanum. Satis magna etiam aderat copia mercium ænearum ex Inferiori
Vitalia, inter quas et plura signa erant, quæ, ut satis constabat,
Deorum erant simulacra.

Interim Gisconem accersi iubeo, ut eo interprete a captivis quædam
sciscitarer. E sermone eorum quodammodo obtuso intelleximus eos
patriá Populoniá esse oriundos, regisque Tarchnæ subditos, qui in
vicenis oppidis Tyrrheniorum regnabat. Populoniam suum unicum portum
esse dixerunt, et illinc semper se proficisci consuevisse; naves suas
a Ligusticis nautis atque remigibus administrari et impelli, milites
tamen prope omnes Rasennas esse solitos. Duos principes suos
memorarunt, alterum nomine Vivennam, alterum Spurinnam, in prœliis
fuisse cæsos. Himilco putabat hæc nomina cum Vitalicis nominibus
Vibii, atque Spurii, eadem esse.

Quum Deorum simulacra ænea captivis exhibebantur inter prædas
spoliaque reperta, hi ea protinus agnoverunt, nominaque indicarunt.
Hæc autem huiuscemodi erant: Turms, idem qui Hermes Græcis; Turan, ut
ego coniicio, nostra Astartes; Sethlans, idem qui Chusor Phta;
Fufluns, qui est Dionysus Græcorum; item alia nomina, ut Menvra, quod
ne fando quidem unquam audivi, quod tamen Himilco docet Vitalorum
Minervam esse. Tyrrheni ulterius prosequentes narraverunt sibi cum
Latinis fœdus, item cum Oscis (vel Opscis, Occis, quod nomen nostrá
linguá operarios sonat), perinde atque cum semibarbaris Samnitibus,
fuisse, qui quidem ex eadem stirpe oriundi, eádemque linguá usi quá
Osci, in eorum agros ad Vulturnum, sive “aquam volventem,” prædandi
causá sæpe irruisse, perinde atque agros Latinorum, ad Noveam, sive
“Novam Urbem,” sæpe devastavisse. Sociis fœderis eorum Rasennas, ut
socios tuerentur, Samnitibus bellum indixisse, et eo modo profectos
nobis occurrisse, et a nobis devictos, in nostram potestatem
concessisse. Hæc fere erant quæ captivi mihi impertire poterant;
quibus auditis, eos in curam nostrorum, ad loca sua propria dimisi,
et iam será nocte omnes nos quieti tradidimus.

Postridie eius diei, vix cœlum rubescere cœperat, quum ego surrexi,
et quum prodiens aliquantum ad lævum dispicerem, lumen, flammas, et
in altum exsurgentem atrum fumum cum cadente favilla Montis Ætnæ
conspiciebam. Mulierculæ duæ, item omnes viri, qui antehac
spectaculum hoc genus nunquam viderant, mirabundi, alii vero terrore
perculsi, tantum miraculum contuebantur. Hannibal cæteris haud minus
stupuit, dixitque se, nisi contrarium sciret, faucem ipsius Orci
patefactum crediturum; sed insuper addidit dolendum esse, quod tanta,
tamque immensa naturæ vis ignea nulli servitio humano subigi possit;
quæ tamen ad expugnanda oppida quanto adiumento esse posset.
Interroganti mihi utrum montem ignivomum in Cilicia nunquam vidisset,
respondit se eum sæpenumero quidem præterivisse, nunquam tamen illi
fortunam ita favisse ut erumpentem eum præterire illi contigisset.

Spatio satis propinquo Ætnam prætervehebamur, ad audiendum eius
ructationes atque tonitrua immania, quibus mulierculæ perterritæ, in
casterias se receperunt. Hanno sciscitabatur, quantum a monte
abessemus.

“Sexaginta stadia minimum,” respondi, “mirari tu videris quod tam
clare videatur; interdiu tamen luce plená, mons, quamvis celsus,
minus erit conspicuus. Ratio autem, quare tam prope navigandum
censuerim, erat, ut tanto luculentius Fretum Siculum transfretare
possemus.”

Ionas, qui primum magno terrore erat correptus, quum videret nos
iusto propius ad ignivomum accessuros non esse gaudium suum haud
celavit. “Valent quidem hæc omnia,” inquit, “e longinquo; culina hæc
est Nergal, senis galli, cuius caput supra est in cœlo, pedes autem
infra, in terris. Sic, profecto, hæc culina est sua; ubi sua
behémoth, atque leviáthan assat. Veniet tamen tempus quando El Adonai
exterminabit eum, posterique Israel epulabuntur[1] eo, eiusque
artubus opimis, omnibusque delitiis eius.”

“Fave linguæ, fatue!” reprehendit eum Sammai, “apage stultiloquia
Danaitarum, fabulasque ebriorum Ephraimitarum!”

“A, nihil quidquam affaniarum et gerrarum isthæc!” gesticulandus
obtestatur Ionas. “Annon sunt tibi ante oculos testimonia, hæc
accuratissime vera esse? Quid incolæ Eltece respondebunt quum illis
narravero me culinam Nergal vidisse?”

“Tace, inquam, opprime os!” Sic fatus, Sammai palmo suo os gigantis,
impactá magná alapá, obruit.

“Hem,” grunnit ille, “linguam meam frænarene oportebit? Quid ita?
Siccine debeo?”

Dum hæc et talia agitantur, satis celerem versus Septemtrionem cursum
tenebamus. Himilco interea suique nautæ Aminoclem, cæterosque
Phocæos, variis terriculamentis in summum terrorem agitabant.

“Mons ille,” inquit hic, “cui oculos defixos habebas, est Cyclopum;
nunc iuvabit te oculos dextrorsum sinistrorsumque circumferre, cernes
enim Scyllam atque Charybdim. Scitis enim vos qui illi sint Monstra
illa sunt voracissima, quæ solidas adeo naves, cum nautis unà,
sorbere consueverint. Auscultate modo paulisper et iam audietis illa
boare; ingenti videntur fame urgeri.”

“Memini me vidisse,” inquit nautarum unus, “ternos gaulos duasque
actuarias uno haustu tam commode deglutivisse quam ego poculum vini
haurire soleo.”

“Quin, quis mortalium crediderit,” excipit gubernator, “me teste
accidisse ut Scylla sublatis in altum capitibus solidam classem sic
discussisset ut præfectus classis illac, in craterem montis ignivomi
elisus fuisset.”

Nec Himilco quidem utique sinere poterat ut nautæ eum nugis
scommatibusque in vexandis suis captivis imperitis superent, ideoque
et ipse sic prosequitur:

“At vero ego propius Scyllæ cunctis vestrum fui. Nocte enim quadam
nubilá in prora eram, nec Cabiros ullo pacto discernere poteram, quum
subito pone me leni motu fauces eius hiare sentiebam, sed ingenti
saltu me subduxi, nec, pro bona fortuna, nisi capedulum mihi eripuit,
atque, ut postmodum reperi, totam lagenam optimi mei Berytici,
tresque solidos caseos mihi devoravit.”

Ionas hæc omnia intentissimus auscultavit; tum quærit:

“Et quid tu, gubernator, obsecro, tum egisti? Scio, equidem, quid ego
meá vice egissem; scilicet per orificium illi ingentem plagam
inflixissem.”

“O, nihil quidquam ulla verba vel plagæ profuissent; ipsa enim me
prorsus non intellexisset, quandoquidem Scylla unicam nonnisi linguam
callet, Læstrygonum autem ea lingua est.”

Cæterum hæc omnia tam serio-iocose prolata sunt, ut risum vix vel
ipse continere posset, sed Aminocles pavore trepidans se illis
subduxit, cæteri autem Phocæi sese in cavo navis præ metu abdiderunt.

    1. Quum Messias advenerit, Iudæi omnes gentes terræ ferro ignique
     \ delebunt, ipsi autem epulas triumphales celebrabunt; n. 58.


Caput X.

Gisco Inauritus Auriculas Recuperat.

Tametsi aquæ in Freto Siculo a Septemtrione ad rectum promontorii
ingenti volumine magnoque impetu ferantur, unde fabulæ mirificæ a
nautis confictæ ad terrendos imperitos hodiedum circumferuntur, nos
fretum omnino sine difficultate superavimus, atque alvei tam eramus
gnari, naves vero clavo remisque ita scite paruerunt, ut ne
celeritatem quidem minuere deberemus. Littora utrimque editiora
sylvis dumetisque virebant, super quæ rupes præruptæ, mœnium instar,
cineraceo colore eminebant, veluti arces in fastigiis constitutæ.
Loca anchoris iaciendis idonea ubique abundabant, præsertim in sinu
ipso, iuxta insulam, in freto. Attamen satius duxi hic non
consistere, sed celerrimo quam poteramus cursu progredi, ut ante
occasum ad caput flexionis viæ, e regione promontorii ad Lilybæum,
quem locum nostrates frequentare consueverunt, ut ibidem sulphur,
lapidesque vulcanicos compararent. Nonnulli Siculi mappalia habent in
declivitate promontorii. Hi cæteris suis popularibus in Meridiana
Occiduaque insulæ parte, paullo humaniores sunt, quod frequentior cum
peregrinis conversatio animos eorum magis emolliverat; sed perpetuus
Latinorum ad eos influxus, ut mihi quidem videtur, intra breve tempus
hos numeris obruet, eosque omnino extinguet.

Superato Promontorio secundum littora insulæ Occasum versus
navigabam, iugis Æolicis ad dextrum relictis, sub vesperum ad loca
anchoris idonea perveni, ibi constiti, repertisque intra circiter
binos sagittarum a littore iactus aptis suffugiis, denique anchoras
ieci. Sed quoniam de natura loci nihil plane habebam explorati, nec
merces eá nocte exonerare, neque cum incolis ullum commercium inire
posse rebar, et ad posterum mane rem deferre statui. Tamen aliqui
incolarum cum faculis ad marginem usque aquæ accesserunt, atque
variis indiciis animum erga nos amicum significarunt, quibus ego
respondendum curavi, si, quantum possent sulphuris, corallorum,
conchyliorumque allaturi essent, me cum iis libenter acturum. Quum hi
diutius morati denique sentirent me in consilio perseverare, nec cum
iis tunc negotiari velle, ægre discesserunt.

Paullo post horum discessum Himilco ostendit mihi latibula thynnorum
prope ad manum, petivitque facultatem aliquot capiendi. Quandoquidem
nostris iam pridem nulla erat facultas recens captis piscibus
vescendi, quominus capiant, non abnui; proinde suasi ut delectis
piscatoribus peritissimis, horum in societate id institueret.
Pluribus igitur hamis ac tridentibus, item filis et chordis,
tridentibus illigandis, ut his adminiculis pisces perfixi evelli
possent, in scapham submissis, negotium Bichri duobusque sagittariis
commisi, qui cum iis unà descenderunt. Ionas quoque, quippe qui, ubi
de cibo potuque agebatur, se nunquam non alacrem præstare solitus
erat, facultate eá lege obtentá, ut tubá, faculisque pisciculos
allectaret, se his societate iunxit. Repertum est Aminoclen huius
artis piscatoriæ perquam gnarum esse. Quamprimum itaque intellexit
nihil a monstris, de quibus tantum in fabellis narrari audiverat,
sibi verendum esse, ad sequendos cæteros facile animum adduxit.

“Quí factum est, obsecro,” quærit ipse ex Himilcone, “ut et Scyllam
et Charybdim, tam facile ac penitus evaderemus? Ego, profecto, semel
iterumque prospectavi, sed, reverá, quod timendum esset, reperi
nihil.”

“Ne ego quidem,” affectatá gravitate respondet Himilco, “monstrum
enim illud vetusculum singulo quoque die visui non se offert; fieri
etiam potest ut timore quodam teneatur, forte rubrá Hannibalis
cristá, aut vero tubá Ionæ ipsum perterritum est. Utcunque, ratio,
quare hæc monstra tam parum sibi constent, sufficiens reddi nequit.”

“Ac recte quidem monstrum illud sibi cavit quum mihi obviam fieri
ratum non habuerit,” clamitat Ionas, “nam visá culiná Nergal, nihil
quidquam est quod attentare non audeam.”

Aminocles usque anceps ac dubius de his rebus, animi pendebat; quod
vero ad montem attinet ignivomum, sciscitabatur utrum satis in tuto
essemus.

“Quidni? in tuto?” ait Himilco, “enimvero flammæ ab eo loco, quo eas
videras, sexcenta stadia absunt, nec reapse aliud quam imaginem aeris
a nubibus reflexam vidisti.”

“Cuncta hæc,” arguit Ionas, “culinæ sunt Nergalis; et bellæ quidem;
satis in iis caloris et numero ciborum abundat! Licet illi affatim
coquere et assare. Ipse vero certe capitalis est cocus.”

Nautæ istiusmodi facetiis ac nugis mirifice delectabantur; atque quum
Himilco vultu gravi pergeret verba Ionæ interpretari, Aminocle usque
pavente, iterum iterumque in cachinnos solvebantur.

Piscatio e sententia successit. Capturæ aliquot abundantissimæ erant.
Denique ante diluculum scapha rediit, atque nautæ bene meritæ quieti
sese tradiderunt.

Postridie multo mane, incolæ, quos priori vesperá ad nos venire
videramus, multo maiori numero ad nos reverterunt; atque unus eorum
minime dubitabat se fluctibus committere, et ad nos pernatare, quem
nos in Astarti amice excepimus. Is vir erat, qui prototypi loco veri
Siculi existimari poterat: staturá procerus, humiliori fronte,
tenuiori naso labiisque, imberbi mento, colore denique vultús pæne
cupreo. Latine nos affatus est, certioresque nos reddere cœpit partem
insulæ ad Orientem a Latinis teneri, eosque Siculis infensissimos
esse. Ad hæc ego respondi me Phœnicem esse, atque Italos Latinos,
Italos Samnites, Umbros, ac Sabellios me eodem loco habere; me ad eos
mercatum venisse, ab iis merces, uti coralla, sulphur, saxaque
vulcanica, bono pretio postulare; quæ si ipsi suppeditare possent, me
præstinare paratum esse. Ad hæc is respondit:

“Subditi nos sumus regis Morges, qui nos, præterquam in mediterraneo,
negotia agere non sinit. Veni mecum intra eos quos vides montes, ibi
mercibus, quas memoras, abundamus; illic licebit, si ita videbitur,
merces cambire.”

Zelus eius quo nos ad excedendum, mercesque nostras in aridum efferri
hortabatur, suspicionem meam suscitavit; nullo tamen diffidentiæ
indicio prodito, pro specie, proposito eius annui, et ad evehendos
mercium manipulos, præsidiumque sexaginta armatorum subsequendum
paravi; præterea cavendum etiam iudicavi ut omnes mei sagittarii
Cabiris impositi, cum omnibus suis machinis apparatuque bellico,
proxime quam aquæ sinerent ad littus deveherentur.

“Quid attinet tantam armatorum turbam mittere?” quærit Siculus,
postquam excesseramus; “Sufficimus nos ad merces vestras baiulandas;
aliis non est opus.”

Quum illi explicuissem mihi in animo non esse in mediterraneum
procedere, sed eos, si merces suas cum nostris emutare vellent, ad
nos in littus accedere oportere, animo multum commotus erat, et ad
consultandum cum suis sodalibus discessit. Interea, dum ipse aberat,
usus opportunitate oblatá, cunctas nostras hydrias limpidá e rivulo
aquá, quæ se hic in sinum effundit, compleri iussi.

Emissarium redeuntem duo comites sequebantur.

“Nolite dubitare montem conscendere;” sic nos legati inclamant, “nos
enim non modo merces vestras, sed, si videbitur, ipsos adeo vos
supportabimus. Venite igitur!”

Multis deinde verbis me sollicitare cœperunt, ut, positá dubitatione,
iter ingrederer, negotia legati perquam fructuosa polliciti.

His ego paucis verbis ostendi rationes, quare a littore abscedere non
possem; esse etiam in animo hoc ipso vespere solvere, nec proinde
otium suppetere, ut eos voti compotes facerem. Interea nautas merces
nostras evolvere, visuique exponere iussi, præsertim minutiores,
veluti ocellos vitreos, crepundia, ollas, lebetes refulgentes,
lagenas, telas tinctas, aliaque eius generis. Hæc suam aviditatem
adeo titillarunt, ut se iam nullo modo continere possent, et quum
intelligerent me a proposito recedere prorsus nolle, ad suas merces
afferendas festinanter abiverunt.

Moribus rudes et incompti, super singulis mercibus harilari
tentaverunt; siquando autem quidquam quod admodum placeret
conspexerant, e manibus nostrorum eripere conabantur, minora autem
furtim subducere; nos tamen oculis alacribus vigilabamus, atque
singulas merces quas ab illis mercatus eram, protinus in Dagonem
referri, aut in nostra navi abscondi curavi. Turba Siculorum interim
augeri cœpit, atque eodem progressa sua aviditas, habendi cupido,
atque temeritas, et hoc adeo quidem, ut consultum putarem Sammai,
Bichri, et Himilconem meæ securitatis causá accersendos curare.

Subito Gisco, qui in littore sedens tacitus observabat quæ apud nos
gererentur, in pedes exsiluit, atque humerum Himilconis attrectans,
eius animum ad certum subitaneum tumultum pone turbam Siculorum
attentum reddit. Eius indicium et ego animadvertens, eo oculos meos
converto, videoque ipso temporis puncto quemdam ducem, vel principem,
viam per turbam tentare, cui omnis frequentia cedere videbatur. Ante
eum virgæ, vel taleolæ ferebantur, cuncti rubro picti, atque
corallis, conchyliis, aliisque rebus fulgentibus ornatæ. E longissimo
horum certa quædam ornamenta oscillabant pendentia, quæ quid essent,
discerni haud poterat; mihi tamen vix quidquam aliud, nisi folia
arida esse videbantur. At Gisco me peritior erat.

Digito in proceram virgam collimato, voceque faucibus hæsitanti, sic
me inclamat:

“En meas auriculas, Navarche!”

“Quid? tuæne auriculæ? Quid tibi in mentem venit?”

“Illic, cerne sis, illic super illam arundinem! videsne illas res
colligatas? Novi ego commodum quid illæ sint!”

Etiam ulterius secum mutiebat: “Certe quisque suas auriculas
noverit.”

In cassum aciem intendebam, dignoscere, utræ cartillagines, quas
Gisco suum par auricularum esse contendebat, suæ essent nec ne; nihil
prorsus indicii, quo unum par ab altero discernere possem, vidi.

“Nihil refert,” inquit Gisco, “cognosco eas; quin et aliud quid
cognosco, scilicet ducem illum; is enim ipse balatro est qui eas mihi
resecuerit.”

Interea raptor auricularum gubernatoris mei ad me accessit, atque
mecum coram negotiari cœpit. Satis magnam copiam sulphuris mihi
vendidit, omneque negotium mecum amico et perhumano more agebat.
Verumtamen, quum merces præstinatas, more meo, navibus committerem,
ipse postulare cœpit ut præter et supra pretia quæ solveram,
cataphractam, qualem Hannibal gereret, sibi ultro competere. Quum
vero ego omnino negassem quidquam ei ultra quod erat conventum
competere, manu violentá cataphractam Hannibalis apprehendit, eamque
vellicare cœpit. Hannibal tamen, viribus ei superior, sese eripit,
tantoque ictu eum ferit, ut ille tremens titubet, et in terram cadat.
Hæc ictu oculi geruntur. Nec mora. Sine dubio, ex condicto, signo
dato, imbre lapidum ac telorum in nos universi impetum faciunt. At me
haud imparatum repererunt. Nam ego, ut supra demonstravi, præsidia
mea in antecessum disposita habui, prohinc Cabiri, signo dato,
catapultis ac tormentis suis iaculorum et lapidum grandinem illis,
ubi confertissimi erant, supra capita nostra, infundere cœpit,
Hannibal autem atque Sammai, suá quisque cohorte, ex utroque latere,
destrictis gladiis, comminus eos adoriebantur.

At Gisco nos omnes antecessit. Antequam dux se in pedes erigere
potuisset, gubernator se in eum præcipitavit, et Himilco quoque
gladio stricto auxilio accurrens, caput ducis diffidit, atque duos e
lictoribus eius ad latus mortuos, aut certe mortuis similes,
prostravit.

Propugnatores mei interea priorem Siculorum aciem circa dimidium
stadium a margine aquæ satis commode repulerunt; ego autem, primum
quam naves nostræ, mercibus novis convasatis, ad proficiscendum
paratæ erant, signum receptui cani iussi. Quum Siculi sibi non
amplius instari sentirent, conversis signis, nostros, se recipientes,
e longinquo tuto subsequi cœperunt, eosque lapidibus telisque
iniectis, ultro lacessere. Ego tamen meos manipulatim naves
inscendere iussi, nec plures quam circiter quindeni nostrum usque
supererant, vectura scaphæ unius, mihique gratulabar bonam fortunam,
quod tam parum incommodi tulerimus; eodem tamen ipso temporis puncto
frequentior Siculorum turba nos adoritura appropinquavit. In summo
hoc discrimine versantibus navis nostra, Cabiri, saluti erat: hæc
enim intentis suis machinamentis iterum tela lapidesque in hostes
spargere cœpit; quod nisi fecisset, ab iis certe obruti et capti
fuissemus. Nunc autem, eá hostes cohibente, omnes incolumes
inscendimus; ii autem, quamvis sævis clamoribus usque eo quoad
poterant aquam ingressi, nos prosecuti erant, nos salvi evasimus;
Cabiri autem leni motu a sua mole recedens, absque ulla iniuria
subsecuta est.

In his certaminibus unus Phocæorum nostrorum cæsus est, alter
graviter vulneratus, octonique nostrorum plus minusque læsi, aut
percussi inde evaserunt; verumtamen obtinuimus coralla, conchylia,
atque sulphur, valore mille quingenûm siclorum; ita ut, si adversa
cum secundis conferamus, non admodum gravi incommodo nos evasisse
merito existimavissemus. Iure quoque mihi ob tempestivam cautelam
gratulari poteram, quod in nullas infidorum hostium insidias
incideramus.

Gisco quoque haud parum se elatum sentiebat, perinde ac satis ultum.
Ipse mox in stegam venit Astartes, ut sua trophæa ostenderet. Duas
perticas secum ferebat a duobus hostibus captas, utrique quarum par
cruentarum auricularum, quas de capitibus hostium præciderat,
appensas ostentabat. Quod ad suas proprias auriculas attinet,
persuaderi non poterat quin par, quod suum esset, et in cætera
colluvione reperisset, revera suum esse arbitretur; atque illud par
imposterum in marsupio suo conditum, perpetuo conservavit.

Eádem nocte frequentiam insularum Ægatum, e regione Lilybæi
penetravimus, ubi Phœnices navalia condiderant. Post salutatam unam
navim speculatoriam cursum ad Occiduum cum Meridie fleximus eá spe ut
tranquillo mari, lenique Euro, tempore pomeridiano proximo assecuturi
essemus præclarum illum sinum, qui ex una parte viam versus Uticam
ducentem amplectitur, quæ urbs metropolis armamentariumque nostrarum
coloniarium Libycarum, ex altera autem parte portum comprehendit
Bosræ, eius rivalis, novo conditæ.

Omnes nostri perquam cupidi maioris cuiusdam portús capessendi, ubi
per tempus quiete potirentur, luce primá consurrexerunt. Hannibal præ
cæteris sollicitabatur, quippe qui iam dudum spe ac desiderio
videndarum Uticæ, atque Carthaginis tenebatur, quæsivitque ex me
utrum esset verum Carthagini olim nomen Bosræ fuisse, nec nomen
Carthaginis plus vicenis annis illi inditum fuisse.

Ostendi itaque illi in responsum se in sua de Carthagine opinione
minime falli; nomen eius antea revera Bosra, quod arcem sonat,
fuisse, sed Uticam iam ante centum annos exstitisse. Certiorem etiam
eum feci se Uticam præclarissimam urbem iudicaturum ; eius Cothón,
sive portum militarem, sexaginta complecti naupegiaria, singulorum
fornices ingentes, apparatu bellico plenos, iis contigua esse,
totumque locum, ex parte continentis ita munitum, ut non modo
aggeribus, vallis ac fossis, verum etiam triplici ordine mœnium
septum et clausum, ut nullo pacto expugnari posset.

Antea iam quam Uticam pervenissemus sollicitam curam captivorum
meorum habebam, ut duplicatis portionibus bene pascerentur, ut et
somno recreati sedulo lavati, mundeque induti ad egressum pararentur.
Rasennæ plerumque superstitionibus sunt dediti; nec mei captivi erant
secus. Hæc mea singularis cura magnam sollicitudinem captivis meis
incussit; nam duplicatas portiones, cæterasque mutationes in melius,
se mox Diis immortalibus in victimas mactatum iri præsagire rati,
summo terrore afficiebantur. In opaco cavi quibuslibet fere momentis
alas Turms, animas mortuorum in Orcum abripientis, summo pavore sibi
audire videbantur, nec deerant quibus persuasum esset, cæterisque
persuadere conarentur, se gemitus eiulationesque auribus percipere
eorum, qui in ima navi flagris cæderentur. Quum fama angorum
istiusmodi ad me pervenit, ad angorem hunc discutiendum consilia mea
illis aperienda censui. Quamobrem omnes eos ad me vocari iussi,
planisque verbis ostendi illis has mutationes cibi vestitusque ideo
factas esse ut et animis levati, et corporibus commodius pasti,
mundatique, eximiori formá venire, cariorique pretio vendi possent,
præsertim in tam præclara urbe, ubi servitia, secundum cuiusque
facultates, commodiora obtenturi essent, ubi etiam meliori victu
cultuque pro cuiusque industria aliisque meritis donarentur, quin et
portiones spoliorum prædæque sibi vindicare, ac præmia pro meritis
lucrificari possent. Ita vanis angoribus sublevati animisque erecti,
acriori cibi appetentiá se recrearunt. Unius tantum rei usque eos
pœnitebat, nimirum, a chara sua Hestia, Deá penatium, divelli;
attamen fata humana recolentes, item, quum perpenderant Deos Deasque
in cunctis terrarum partibus æque interesse, spe se solabantur
futurum, ut Hestiam etiam in nova sua patria reperiant.

Phocæi cadaver popularis sui a Siculis interfecti secum in navim
contulerunt. Pollicitus illis sum, si id ullo modo facere possim, me
locum ad sepulcrum idoneum comparaturum, ubi mortuum socium secundum
ritum moremque patrium sepelire possint. Quum se hac mea
sollicitudine intelligerent me illis etiam hac in re, quantum par
esset, sibi gratificari velle, edixerunt se omnia pericula navalia
grato animo subire esse paratos, quum tantam meam in se voluntatem
experiantur, ut et suo ritui patrio sepulturæ assentiar, et etiam ad
id operam conferam. Unum præterea ad conciliandos eorum animos hac in
sua conditione accessit, nempe quod Himilco, cui post nugas
fabulasque ab eo auditas, parum facile fidem præstabant, explicabat
illos Siculos, quibuscum paullo ante pugnaverant, revera Læstrygones,
quos tantopere metuissent, nec alios fuisse.

Caput XI.

Capita Nostra in Discrimen Adducuntur.

Quum ad constratum revertebar, Promontorium Uticense (sive, ut linguá
eius terræ, in littoribus Libycis, e regione Siciliæ, quandoque et
Promontorium Hermæum appellari solet), plane in conspectu mihi erat.

Haud ita multo post, quandoquidem in tam claram urbem ingressuri
eramus, de cultu ornatuque corporum nostrorum cogitandum mihi
videbatur, et huic rei diligentiori curá operam dare cœpimus.
Chitonetam igitur quam habebam optimam, mitramque acupictam, sedulo
indui. Perinde Hannibal plumiferam galeam ac sub fulgida cataphracta
nitidissimam tunicam induit.

Pedetentim non modo Promontorium, sed ipsam plane urbem Uticam sub
oculis vidimus; paullo autem ad Meridiem, in extremo sinu,
candicantem, sed confusam molem, sine dubitatione Carthaginem ipsam.
A lævo hanc linquentes, cursum rectá in Occiduum direximus, versus
sinum, atque linguam prætervecti, aliquot milliaria secundum littora
depressa navigabamus, quæ ad urbem ipsam usque percurrebant, ita
profecto, ut urbs ex ipso glauco æquore emergere, ac pedetentim
altius usque eo assurgere videretur, ubi “bosra” veluti coronam ei
imponere parebat celsitudine spectabilem. Tholi tectaque rubra et
fusca templorum et aliorum ædificiorum, perinde ac mœnia, cum
lineamentis arcis acrioribus e cœli cærulo eminere videbantur, pone
autem undique et citra, viror vegetissimus propansus collium ac
vallium urbem complecti parebat, parietibus domorum calce dealbatis
tanto candidius nitentibus.

Nonnullis grandioribus ædificiis in insula, per canalem a continente
seiunctá, qui portum efficit mercatorium, leni cursu præteritis
portum militarem ingressi sumus, cuius in medio, celsis turribus,
robustisque muris, supra turbam navium longe prominentibus, ipsa
Navalium Præfectura consistit. Circumspectans in crepidinibus, ad
lævam partem marginis reperi locum pro navibus meis, ubi denique
constitimus, navibusque ibi destinatis, cum Hannone in scapham
insilui, traiectoque portu, in moleculam pavitam et spatiosam
ascendi, quæ Præfecturam Navalem cum continente, cumque cæteris
crepidinibus iungit, et quæ ob id magná vectorum aliorumque
multitudine est frequens, qui negotiis in Præfectura eo ducuntur.

Illinc a mole portam sub vasto fornice, utrimque turri munito,
transiluimus in cortem exteriorem. Hic custodes, qui essemus, quidve
vellemus, interrogaverunt; tum miserunt nos per aliam, editiorem,
portam in atrium, tapetibus rubris ac flavis pendentibus ornatum,
inde in opacum vestibulum, unde per fauces angustiores, quarum in
fine per semiapertum ostium introitus erat in cortem interiorem.
Transeuntes cortem hanc, in alterum vestibulum, priori simile
venimus, inde autem cubiculum quadratum, humilius, sub lacunari
solido ac fornicato, unde per ianuam lateralem in obscurum, satisque
inhospitale cubiculum, cum tholo rotundo supra, accessimus. Nec
satis; ulterius nobis eundum erat: postquam ascenderamus ternos
graduum cursus perquam angustos, secundam attigimus contignationem
alterius turris, et in spatioso conclavi sub celso tholo constitimus,
nec tamen ad finem peregrinationis nostræ pervenimus. Illinc itaque
denuo iter ingressi, per aliquot gradus in fauces satis longas
ducebamur, unde per alium ductum scalarum tandem in amplum conclave
rotundum, luce per fenestellas in muris hiantes probe collustratum,
ingressi sumus, et sub celso laqueari e lapidibus sectis fornicato et
ornato, constitimus.

Quantum e peregrinatione nostra observare poteram, in læva e quatuor
turribus eramus, quæ in fronte Septemtrionali palatii sitæ erant, una
in singulis ædificii extremitatibus, item, ex utroque latere portæ
una; ex hac in privatum Præfecti Navalis canalem amplissimus
prospectus patebat, ultra quem et meas naves in Cothón iacentes
clarissime cernere poteram.

Conclave alternatis tapetibus rubris atque flavis erat clavatum,
tabulatum autem mattis stratum. Custodes, qui nos inde a prima corte
duxerant, ad fores constiterunt, facultateque nobis introeundi
concessá, ego cum Hannone adversum fenestram progressus, animadverti
ibi senem Adonibal, Suffetem Navalem, in sella lignea picta sedentem.

Nemo fortasse est quin exploratum habeat urbes nostras Libycas
legibus et magistratibus ad eam fere normam subesse, quæ multis
partibus consimilis est institutis posteritatis Israel, ante regnum
Saul; hoc est, magistratibus, qui Súffetes vocantur, parent; hi autem
vix quidquam ab illorum Iudicibus differunt. Consilium a populo per
suffragia eligitur, quisque autem electorum virorum in suffeturam
iure pollet; hi, vicissim, e suo numero duos eligunt (quos tamen
officio privandi ius populus sibi servat), quorum alteri summa
imperii rerum navalium committitur, vocaturque Suffes Navalis; alteri
autem, qui vulgo Suffes Sacer vocari solet, summa omnium Reipublicæ
rerum potestas concreditur. Illud tamen haud tam universim
pervulgatum est, Libycos suffetes superioribus denis annis nominatos
tantum, nec tamen regibus, sive Tyri, sive Sidonis ad approbandum et
confirmandum subiectos fuisse. Sic delecti proprio iure eliguntur, ut
alia nulla conditio statuatur, nisi quod nefas sit Uticæ ad id munus
ullum Tyrium eligi, utpote quæ revera colonia Sidonica est, nec ullum
Sidonium fas sit Carthagini eligi, quandoquidem soli Tyrii eam urbem
novam, circum antiquam Bosram, condiderunt.

Tempore nostræ visitationis Adonibal, filius Adoniram, munus Suffetis
Navalis octo annos tenebat, nec quisquam vulgo dubitabat, quin ipse
potestatem sui magisterii firmá constantique manu exerceret. Post
multorum annorum pericula ac terrá marique vicissitudines, Uticæ
consedit, ubi sua negotia tam commercialia, quam bellica, prosperrimo
eventu factitavit. Ipse duxerat exercitum urbis adversum Libycos,
pluresque incursiones in agros Tartessiorum fecerat, atque insignem
operam ad condendam Marsiliam contulerat, quæ ad ostia Rhodani, in
terris Celtarum usque florentissima est urbs Salicorum. Ex grato ob
sua servita animo, et in testimonium suæ in eum fiduciæ, quam in eius
iudicio experientiaque posuerant, sui cives Uticenses eum Suffetem
Navalem creaverunt. Nec perperam. Nam eo Rempublicam moderante, res
Civitatis, coloniarumque, mirum in modum efflorescere cœperunt, unde
sui cives brevi perspexerunt curam regendæ Reipublicæ felicius alteri
nulli concredi potuisse.

In variis meis peregrinationibus Adonibalem mihi sæpius convenisse
contigit, satisque mihi constabat eum audacissimum quondam prædonem
fuisse; probe novi eum fortem nautam, scitumque esse mercatorem.
Quamobrem sellam, in qua valens ac sospes senex ille residebat, læto
animo accessi. Quamquam mentum eius longá et caná barbá cingebatur,
superiora labia in glabrum erant tonsa, prisco more Chittitarum. In
capite nauticum capedulum, ad auriculas usque depressum gerebat;
nasus vero etiam paullo magis quam antea rubens, indicio esse
videbatur eum cum lympha Helbonica, atque Berytia, ex optimo genimine
prognata, coniunctiorem colere familiaritatem.

Salutem illi acclinis precatus, ei ob vegetam valetudinem gratulabar.

“A!” fatur ille facete, quam iam pridem assuefactus erat
consuetudinem, “hic Mago Sidonius est, acerrimus, et omnium
scitissimus, qui unquam Tartessum navim cedrinam detulerat navarchus!
Et quis iste ephebus tuus comes est?”

Hannonem illi, ut scribam et popularem meum, stiti.

“Quomodo tandem illi omnes tui socii prosperant, qui te, quum ultimo
hic versabaris, comitabantur?” prosecutus sermonem est Adonibal,
barbam demissam permulcens. “Quínam valent Himilco luscus, Giscoque,
qui iacturam auricularum tulerat? Et, denique, quid de clara Gadita
factum est?”

Non parum elatus acumine suæ memoriæ, quo meorum tam accurate
reminiscebatur, omnes probe valere, et usque apud me esse respondi;
et, nec nisi obtutum ad fenestram eum flectere oportere, ut omnes
meas naves cerneret in portu, inter eas Gaditam, cuius nomen in
Cabiros mutavissemus.

Senex non sine quodam indicio ac significatu, subridebat.

“Iam ego faxo, ut pro arbitrio tuo naves tuas maturrime inspiciam,”
inquit ille, “haud multum morabor eas officiose inspicere. Cæterum
Melcarth non plus triduo hinc discessit.”

“Quid, Melcarth?” stupens clamo ego.

Quum videret me tanto stupore attonitum, me deridere cœpit. “Tam
veterem pontivagum quam te! Multum te demiror, quod post Bodmilcarem
tam mox huc te conferre non dubitas.”

“Bodmilcar!” repeto ego, “certe res gestæ Bodmilcaris te præterire
videntur!”

“Hoc unum me non præterit,” respondet ille oculis sinistre
nictantibus, “te, tuumque scribam gladios ponere oportere, atque in
carcerem rapi, haud secus atque cæteros tuos paullo post temet eodem
sequi.”

Hæsi attonitus; at Hanno, silentii atque otii minus patiens, manu
vaginam gladii percutit, et sic fatur:

“Gladius hic donum est Melech Davidis; et quicunque eum mihi adimere
tentaverit, mucronem eius in pectore sentiet.”

Irá excandens senex, ad pedes consurgit. Ictu oculi aliquot custodes
manus in humeros incauti scribæ meo iniecerunt.

“Sinite eum!” mussat ille, “par ego sum qui me tuear.”

Nunc, subito, repressá irá, utrumque nostrum allocutus, hunc in modum
prosequitur:

“Extemplo ponite gladios, alioquin, per fidem Báal-Peor, capita
vestra intra quadrantem horæ e celsissimo huius turris pinnaculo
oscillabunt.”

Novi ego Adonibal, nec dubitabam eum nomine sui Numinis incassum haud
iuraturum, nec apud eum capita plura aut pauciora multum referre.
Itaque quum viderem eum sedatiorem sese componere, sumpto quantum
poteram animo, firmá, quam par erat, voce, alloquor:

“Suffes, mi Domine, æquum esse certe iudicabis, ut omnibus
navigatoribus parem iustitiam tribuas; nec tu is es, qui quemlibet
Sidonium navarchum inauditum carceri mancipes.”

Interea satis compositus, solitá tranquillitate vocis sic fatur:

“Itum est ad afferendos compedes; ii mox aderunt; tamen tempus
suppetere arbitror ut interea effari possis, quid velis. Ac,
profecto, etiam cupidus sum scire, quemadmodum a crimine proditionis
erga Bodmilcarem te purges, cuius sub imperio, ut mihi eius ex
litteris palam est, a rege Hiram positus fueras.”

“Unum tantum est quod quæram,” respondeo illi, “atque si tuum
responsum criminis me coarguit, licebit me obtrunces, pendas,
crucifigas, pro tuo arbitrio. Ullumne tibi est documentum sigillo,
manuque Bodmilcaris munitum?”

E pera iuxta se pendenti volumen papyri depromit, evolutumque mihi ob
oculos ponit.

“En testimonium Bodmilcaris scriptum, sigillatum, ac propriá manu
subnotatum. Hoc te certe satis coarguit, et crimen tuum comprobat.”

“Plane contrarium!” redarguo ego. “Bodmilcar in propriam foveam
incidit. Hic est pactum nostræ societatis!” His verbis documentum e
manibus Hannonis eximo, Suffetique ad inspiciendum porrigo.

“Sic, profecto!” prosequor ego; “illud documentum leges initæ a nobis
societatis complectitur, ac vel levi obtutu perspicies Bodmilcarem ad
mecum navigandum, sub meo imperio convenisse. Quin vel ipsum
sigillum, quo pactum ratum et acceptum confirmaverat, iis paucis
nummulis præstinavit quos ego, ne fame periret, ad emendum sibi
cibum, Tyri donaveram. Quem nunc, obsecro, proditorem iudicabis?”

Adonibal documentum magná curá lectitabat, nec parum sollicitari
videbatur. Pauca post momenta surrexit, et sic est fatus:

“Amice, Mago, palam est me minus recte de te iudicasse. Prorsus nihil
posset clarius demonstrari, quam infidelitas Bodmilcaris. Ignosce
mihi præceps iudicium. Decebat me scire in antecessum, nec te, neque
tuos tantæ proditionis reos unquam futuros.”

Quum itaque fraudem, a Bodmilcare perpetratam, in propatulo videret,
perquam optabat ipsam veritatem cognoscere, pollicitusque est se
iustitiam cuique redditurum. Ut vero ego historiam rerum a Bodmilcare
gestarum ordine recitarem, vix limites indignationi suæ ponere
valebat.

“Pro Deum Báal-Peor Berytium!” exclamat ille, “siquando Bodmilcari
contingat, perinde ac suis, in manus meas incidere, intra horam
cuncti crucifigentur.”

Tunc ad Hannonem conversus:

“Tu autem, scriba,” inquit, “quamquam ætate minor, proprio videris
consilio pollere.”

“Mi Domine,” respondit Hanno, “nisi Navarchus Mago iam antea mihi
clarum fecisset, quantum acumine discrimen statuendi iustitiamque
vindicandi clueres, tantum ausus nunquam fuissem. Nihil timendum
arbitrabar eum, qui adeo noverit veritatem patefacere.”

“Hem, Mago,” leni risu me affatur Adonibal, “acris ingenii iuvencum
in eo tu alis; verúm, nunc iuvabit pocillum vini uná libare. Multum
habeo de Bodmilcare dicere; et mox tot tuorum mecum discumbere posse
spero, quotquot tibi videbitur.”

Postquam illi pro beneficio atque honore hospitii gratias egeram,
Hannonem officialium laterculum concinnare iussi, quo brevi confecto,
custodum uni eundem concredidi. Interim vinum allatum erat, atque
Adonibal eburneum poculum propriá manu cuique nostrum porrexit ad
labella usque ex argento Tartessiaco politissima plenum.
Sorbitantibus vinum, ipse satis disertis verbis indicabat sibi
persuasum esse nos Uticam omnino vacuá manu non venisse.

“Non ignoro,” inquit, “potiorem oneris tui partem regi Davidi
competere; at ego suspicor satis veterem te navigatorem esse, quem
occasio propriis quoque rationibus negotiola agitandi haud fallat.
Dic, ergo, sodes, quid habeas venale?”

Fatebar illi me sulphuris, lapidumque vulcanicorum copiam
comparavisse, quippe quæ merces in Libya facile divenditentur.

“Ita, profecto, res se habet,” inquit ipse, “satis commoda pretia pro
iis obtinebis. Sed quid aliud?”

“Eheu, mi Domine, Suffes,” inquam, “probe tu quidem coniectabis mihi
cum Ioniis et cum Siculis semel iterumque velitandum fuisse, ubi, ut
mirum tibi haud videbitur, unam alteramque micam licuit mihi
lectitare.”

“Ha, ha!” in stomacho ridens, festive ac lepide senex subiicit:
“Verus tu, inquam, Sidonius es; cedo, quot habes?”

“Unum et sexaginta;” respondeo illi; “sunt omnes ad unum musculosi ac
lacertosi masculi, quorum pares nunquam videris. Consilium fortasse
urbanum eos præstinare volet. Æquo etiam pretio venderem; mallem
tamen catervatim, quam singillatim evendere. Forte Civitati
persuaderi poterit ut eos præstinet.”

“Probe ac recte mones, mi amice,” assentitur Adonibal; “æquum
proponis dignumque quod perpendatur. Nuper enim, nec paucos, et
immites cum Libycis gerebamus conflictus, ac rimas inter milites
actas certe sarcire debebimus. Sumptus in hos Græculos tuos probe
videtur locatus. Sub imperio ducum Phœniciorum, præsertim in arcibus,
præclara servitia præstant, si autem cadant, ingens iactura non est.
Me rem expedire posse confido, ac manipulum abs te redimere. Posse me
eos arbitror turbæ Ægyptiorum, quam a Bodmilcare præstinaveram,
annumerare, eosque turmatim disponere, aliquos in præsidia, alios ad
opera, denique alios ad cædendas arbores dimittere. Ægyptii in
ædificando plurimum possunt.”

“Rectene te intellexi,” quæro ex eo, “a Bodmilcare te Ægyptios
præstinasse? Balatronis eius proditionibus nullus prorsus videtur
esse finis. Hi, mihi crede, Ægyptii commodati ad nos persequendos
illi erant a Pharaone. Aliquot naves eorum prope Cretam perierunt.”

“Ille mihi vendidit hominesque navesque;” ait Dominus Navalium. “Ii
quidem primum clamorem sat violentum ciere cœperant, sed unus alterve
in carcere dies, victusque tenuior, mox eos subegit, et nunc agnellos
eos putaveris.”

Recolendo astutiam huius Bodmilcaris, quá fœderis socios ludere non
verebatur, risum tenere nequivi.

“Rideas licet,” inquit Adonibal, partim iocose, partim serio, “nequam
ille scordalus et Ægyptiorum ora sublevit, et tibi, veteri pontivago,
verbis datis te emunxit. Tuá fortasse intererit scire eum hinc duobus
gaulis meis atque trecenis Phœnicibus solvisse.”

“Per Deúm hominumque fidem!” stupens exclamo, “quí hoc perfecit
bipedum perditissimus?”

“Tercenti malefactores, ad deportandum in patriam damnati, huc
congesti erant. Carceres quum mei confercti iam essent, statui eos
primo quoque tempore in fodinas Tartessum devehendos. Bodmilcari,
opportune advenienti negotium committo. Ad exsequendum opus duos illi
gaulos commodo, eumque a me subsignato diplomate munio. Quid tum
latro patrat? Deus Chusor Phta, omnesque Dii eum perdant! Quoniam
omnes bene sanos, viribusque optime valere intelligit, eos libertate
donat armatque et omnes in sua stipendia recipit. Itaque nunc ex omni
parte paratus est ad te, meis gaulis, primum quam ei copiam tui
feceris, adoriendum.”

“Nihil dubito,” inquam, “nequid tamen eá re moveáris; dicere enim
ausim nos illis pares futuros.”

Hæc disserentibus intervenit Hannibal, cæterique mei officiales,
interim Suffetis invitatione acceptá.

“Salvete amici, cuncti salvete!” benigne eos affatur, “aliquot
veteranorum vultus agnoscere profecto æquum esset. A, ecce
Hamilcarem! Probe eius memini inde ex quo in mea adhuc navi
tirunculus stipendia fecerat. Híc præterea etiam Himilco est,
astrorum gnarus, nec, ni fallor, inscius arbiter poculi Helbonici.
Usquene, Himilco?”

Gubernator meus ingenue fassus est se peritiam neutrius adhuc
deposuisse.

“Tu autem, Gisco, unquamne auriculas amissas tuas reperisti?”

“Sic, profecto!” is confestim respondit, “suntque híc in marsupio
reconditæ.” “Quin nec meas tantum, verum etiam eius monstri, quod
meas præciderat.” Atque, ut Suffeti lepidum oblectamentum pararet, ut
caput ducis Siculorum fiderit, ex ordine narrare cœpit.

Adonibal nullum meorum præterivit, quin singulos affabili modo
alloqueretur, eosque se mox in navi visitaturum spopondit, dixitque
naves nostras iam e fenestra sua spectavisse, easque sibi etiam mero
obtutu placuisse.

Modo panes carnesque nobis dapinabantur. Dum his absumendis intenti
eramus, quæsivi ex Adonibale, utrum inter Ægyptios, sibi a Bodmilcare
venditos, etiam aliqui Græcanici fuissent.

“Ita profecto,” respondit ille, “fere duodeni Phocæi.”

“Etiamne mulier, atque puer?”

“Sic est; et mulier, et puer; quandoquidem tamen horum usum nullum
capere poteram, Bodmilcar eos servavit; et spadonem secum habebat,
qui iis ministraret.”

“Tum tu spadonem vidisti?”

“Vidi equidem; flaccidus ac ventrosus Syrus ille fuit.”

“Quid ille narravit, et qua de re?”

“Revera ille nihil narrare volebat, nisi quod iter Tyrum cupidus
sciscitabatur.”

“Numquid illuc redibit?”

“Parum videtur verosimile; Bodmilcar eum habet, nec facile eum
dimittet.”

Epulis finitis, aliquot servi nobis ad naves faculis præibant. Non
eádem quá veneramus viá e palatio excessimus; sed pedes ad proximam
deorsum contignationem referentes, per ianuam in proclivem ambitum,
qui “aulæum” vocabatur, descendimus, in contubernia militum ducentem,
ubi cellarum magnitudo exterioris muri crassitudinem æquabat; hinc
atrium penetravimus fornicatum, unde fauces ad portam deducebant
palatii ad canalem privatum Præfecturæ Navalium. Celox privata nos
ibi præstolabatur, ad naves nos delatura. Omnes illic offendimus
nautas, quibus vetitum erat suas stationes relinquere, multiformia
consilia ac proposita in crastinum diem texentes.

Mox tubæ in variis navibus exaudiebantur, cunctos nautas pro nocte
convocantes. Lumina innumerabilia circum circa emicantia indicio
erant quam multis navibus portus scateret. Hæc omnia exsuperabant
celsa ac fulgidiora lumina urbis, quibus ex adverso, ad Orientem,
lumina languidiora e rimis murorum micantia Præfecturæ tanto magis
ostendebant ingentem vastitatem tristioris struis.

Postridie ad excipiendum e condicto Suffetem Navalem iam maturrime
cuncta in procinctu habebam; ac paullo ante meridiem conspicabar eius
duodecim remos a privata crepidine sua procedere. Simul ut constratum
Astartes conscenderat, se circumvertens, oculosque versus fastigia
palatii sublevans.

“Vesani!” secum mutit, “quam sunt tardi! Me iuvene mandata dimidio
temporis huius exsecutioni dabantur.”

Vix effatus erat, quum aliquot homines in summo unius turrium
comparuerunt, atque circiter vicena capita in pinnaculo munitionis
fixerunt.

“Probe tandem, denique!” prosequitur secum, “iam ante quadrantem horæ
fieri oportebat.”

Quum eum tandem ad se iterum rediisse sentiebam, onera navium mearum
illi exhibere cœpi, atque captivos ad lustrandum produxi. Ipse,
itaque; sine ulla hariolatione (nam Adonibal, revera, semper
magnanimum generosumque se præstare solebat), ad solvendum satis
liberale pretium, tam pro captivis, quam pro sulphure lapidibusque
vulcanicis mecum cito convenit.

Deinde naves meas a summo ad imum inspexit, reperitque eas et
faberrime factas, et accurate dispositas, et denique armamentis
optime instructas. Memor porro suæ inhumanitatis quá nos exceperat,
eamque munificentiá compensare cupiens, facultatem mihi fecit ut
naves meas in alvos subducerem, hoc quidem gratis, eo proposito ut
laminatum cupreum carinarum perscrutari possem. Tunc merces a me
emptas evolvendas transvehendasque mancipia vero diligenter custodiri
iussit, dum ipse sinum transfretaturus erat ad dirimendam quamdam
litem, quam illic Tyrii inter se agitabant. Accitis suis officialibus
cum funibus ac flagris, mihi his verbis valedixit:

“Vale, in præsenti, mi Mago; omnes tuos desiderio visendæ urbis
teneri video. Quondam et ego iuvenis satis superque intelligo quam
quibusdam, etiamsi pauci in sacculo sicli lateant, eum nummi perurere
videantur.”

His dictis, signo comitibus dato, scriba, officialibusque
antecedentibus, celocem inscendit ac discessit.

Mercibus meis e sententia evenditis, meos iam nihil demorari volebam,
quominus, quod iam dudum in votis habebant, in terram, datá
facultate, egredi possent. Paucis itaque ad custodiendas naves
retentis, cæteri magná cum voluptate usi suá libertate sunt.

Phocæi cadaver sui commilitonis fasciis involventes, statuerunt in
sepulcretum, quod quidam nautarum indicaverat, efferre. Antequam
profecti erant, Aminoclem, in gratiam servitiorum suorum paucis
siclis donavi. Ipse mirabundus obtutum in siclos defigebat.

“Ohe,” inquibam, “oblitus plane eram vos barbaros nummorum signatorum
nullum usum capere; nihil tam en refert: nautæ qui vos comitaturi
sunt, statim ostendent tibi quemadmodum iis utendum sit. Modo illis
confidito!”

Hannone, Hannibale, Sammai et Bichri, item duabus mulierculis in
societatem accitis, in principem crepidinem egressus sum, Himilco
vero cum amico suo Giscone atque cum Hasdrubale Hamilcareque, aliud
iter ingredi maluerunt. Crumenæ nostræ pugillaresque nummis sat
commodum tumebant, atque desiderio visendæ claræ urbis eiusque
mirabiliorum omnes flagravimus, præsertim qui eam nunquam viderant.

Primam stationem apud ædem Astartes fecimus. Hæc autem sita erat ad
radices munitionum, quæ ingressum ad portum tutabantur, nec multum a
statione nostrarum navium aberat; et, quum nec Bichri, nec Sammai,
neque Abigail sacra facere vellent, nec Deæ munera offerre, in
crepidine nos præstolabantur, oculos in numerosissimis navibus,
Cothón, mercatoriumque portum intrantibus et exeuntibus, qui hinc
satis clare cerni poterant, pascentes, ut aiebant, sese
delectaverunt.

Ædes, munitioni insistens, ex rei natura structura simplicissima est.
Tectum eius octo inornatæ columnæ sustinent, suntque, ut ipsi
parietes, tectorio opere ochrá obductæ. Ex adverso ipsa Dea recumbens
videbatur cum aurea luna mediata capiti superimposita. Ex elencho
sacrificiorum iuxta ostium suspenso secundum pretia munera mihi
selegi, solutisque quinque siclis sacra persolvi; quo facto, a
præposito munitionum, mihi dudum cognito, facultatem impetravi ut
meos comites in clivum tecti, unde amplissimus in urbem prospectus
patebat, conducere possem. Sammai, Bichri atque Abigail ibi nos
convenerunt. Oculos inde ad mare vertentibus, Cothón nobis atque
Præfectura Navalis ad lævum videbantur, ex parte autem dextra erat
insula, sedes huius coloniæ prisca, atque portus mercatorius, qui eam
ab urbe seiungit. Continentem versus nostro visui albicantes parietes
ædificiorum clivorumque urbis obversabantur, intersecti vicis ac
plateis, tholis turribusque interspersi, horum tectis rubro fuscoque
distinctis, quibus omnibus adversus Meridiem finem imposuit
munitissima immensæque molis arx, sedes Suffetis Sacri. Urbem a
continente, perinde atque a mari, geminus ordo munitionum ambibat,
ultra quas aggeres vallati, secundum naturam soli modo deprimi, modo
exsurgere totumque circumcurrere videbantur, tertiam extremamque
munitionem urbi præstabant. Citra hæc, tam late quam acies penetrare
poterat, ipsa regio urbi contigua omni suo virore iacebat, cum
patulis campis, segetibus, maturitate flavescentibus, passim villis
candicantibus, tectisque ac tholis atris, vel rubentibus, item
prædiis et cisternis distincta.

Cothón Uticæ, quamquam cum portubus Tyriorum ac Sidoniorum non
comparandum, tamen omnium portuum, qui usquam in nostris Occiduis
coloniis creati erant, præstantissimus est, cœloque aptatissimus.
Magnitudo eius quadringentos octuaginta cubitos, sive prope dodrantem
stadii quadrati efficit, parque est capiendis navibus bellicis
quadringentis. Hinc siccus alveus, utrimque fastigatis ripis,
tramiteque inter celsas columnas ducit ad maiorem portum
armamentarii. Hic portus a tribus lateribus crepidinibus cingitur
lapidibus stratis, duodenúm cubitorum latitudinis, super aquas parum
elatis, a quarto autem latere moles est obiecta magnæ firmitudinis.
Pone crepidines murus magnæ molis exsurgit ex opere siliceo, cum
fronte lapidibus quadratis Melitensibus expleta, statis intervallis
fornicatis transitibus, qui ad naupegiam ducunt. Ut Hannibalem docui
híc sexageni alveoli sunt ad naves in arido recipiendas, sexdecim
cubitos alti, sed quum duodenos tantum cubitos sint lati, et
quadraginta longi, minoribus solum navigiis, uti Cabiri, recipiendis
sunt apti, maiores autem in canalem, ante armamentarium mitti oportet
si reparandæ sint. Hi alveoli obtecti sunt plano pavimento,
alteramque efficiunt crepidinem, eiusdem quam subterna latitudinis.
Super hanc crepidinem, supraque alveolos, spatiis rectá mensurá
dispertitis, fornices, promptuariaque, in altitudinem quatuordecim
cubitorum ordine stant, quorum plana tecta tertium fastigum
efficiunt, eodem cum cætera urbe plano.

In intimo latere portús infima crepido iuncta est cum mole, ex eius
medio in aquam excurrente, estque cum crepidine Præfecturæ Navalis in
eodem plano, eique in circuitu est iuncta. Eius extremitas versus
littus, a fornicibus ac promptuariis ibi cessantibus, est aperta, ac
plerumque multitudine refercta. Huic extremitati finem imponunt
lapidei gradus, qui ad plana secundum atque tertium ducunt, hinc
autem, e tertio plano, per muros munitionum incisos, qui cæteroquin
totum circueunt portum, commodi in urbem ingressus sunt.

Introitus in Cothón ex una parte munitionibus, in quibus templum
situm est, defenditur, ex alia autem aliis duabus, muro obiecto
interstitiis intervenientibus, quæ unà terminum statuunt moli, in
mare excurrenti. Meatus in ostio portús admodum coarctatus est
tramitibus helciariis, quorum latitudo efficit, ut introitus non plus
quam triginta cubitos æquet. Exterior alveus armamentarii eodem modo
geminis munitionibus defenditur, quarum altera e regione extremitatis
molis iacet, aliæ autem binæ in utroque interiori fine Cothonis sunt
collocatæ, ex utroque latere una; quarum unius pedeplanum pari modo
templum est. A mole initium capit solidus murus cum loricis
pinnisque, qui circumsepto armamentario, eiusque portu exteriore, ad
munitionem lævam se mœnibus urbis iungit.—Ut rerum huius generis
peritus, Hannibal pronuntiabat munitiones has prorsus mirabiles esse,
tam delineatione et consilio, quam opere, existimabatque urbem,
Cothonem, atque armamentarium, sic munitionibus cincta, mœnibus
urbis, tum muro loricato in hoc incurrente septa, profecto in tuto
contra omnes obsidiones et assultus esse licere.

Moles ipsa eximium est opus. Namque tota pilis est superstructa,
seque inde a canali armamentarii usque ad ostia portús protendit.
Tota eius latitudo viginti quatuor cubitorum est, totaque eius
silicea congeries angustis et obliquis meatibus aeris perforata est,
quæ res et siccitati ac robori consulit, et undarum impetus tardat et
lenit. Opus totum Adonibalis acri ingenio diligentiæque, cuius curá
ac vigilentiá effectum erat, in acceptis referendum est.

Palatium Præfecturæ Navalium in medio præclarum est ædificium.
Constat autem ex æde principe, senis turribus rotundis, quaternisque
quadris. Speciem refert parallelogrammi, non omnino perfecti, cum
turribus rotundis in singulis angulis exterioribus, cum cohorte in
medio, unde aditus patent in cuncta conclavia palatii, et circa quam
ambitus columnis insistens circuit; hæ autem columnæ binos ordines
arcuum, cum totidem ambitibus, sustinent. Reliquæ duæ turres rotundæ
ad Septemtrionalem frontem palatii iuxta portam stant utrimque, ubi
privatus Suffetis a crepidine ingressus est. E Meridie quoque est
aditus inter pinnatos muros, qui muris palatii iuncti sunt. Atque híc
erat ille ingressus, per quem ego in cohortem exteriorem perveni, et
unde in unam interiorum turrium perductus sum, quarum ex eo loco, ubi
nunc stabamus, summa tantum culmina conspici poterant.

Templo egredientes, comites meos secundum marginem ad locum in
extremitate crepidinis apertum perduxi, unde gradus ascendentes
transivimus sub fornicibus, in interiore latere Cothonis, ac
pedetentim ad vicos suburbanos pervenimus. Prætereuntes balnea, ad
lævum nos vertimus, atque gressus nostros sursum flectentes,
procedebamus versus Bosra. Híc, ad limina planitiei, in qua arx sita
erat, amplum compitum reperimus, nautarum frequentiá celebre. Ibidem,
sub umbris arborum attegia ac tabernacula circumquaque stant, in
quibus edulia ac potus varii generis vociferatione perquam vivaci
adventoribus paucis nummulis divenditantur, musicá híc et illic
accinente. In nonnullis attegiis coruscatores, ventriloqui,
funambulones, alias mimi, ac scurræ otiosis offerunt diverticula; in
adversa extremitate obsoniorum, cetariorum, oleratorum, bellariorum
sunt tabernæ cum macellis ac pistrinis, totumque est forum
victuarium, ubi, ut nunc, nundinæ servari solent, quo in loco feræ,
ebur, mancipia, escæ, dulciaria, fructus, cæteraque Libyæ producta
veneunt. Híc solent magnam partem diei homines omnis conditionis ac
status, omnis ætatis, utriusque sexus catervatim exigere. Multitudo
omnium generum promiscua híc congregatur, seque diversitat: musici
illis concinunt, saltatores ac saltatrices choreas agitant; acrobatæ,
præstigiatores, magi, incantatores, ignivomi, suo quisque modo ad
captandas geras lenocinantur; propolæ et circitores capedula,
cuculliones, crepidas, obstragula, cingulos, pugiones, crumenas,
pugillaria, vociferando commendant ac venditant. Alii liba mellita,
placentas, scriblitas, coptas, minutalia, botulos, tuceta,
scrutillos, savillum, dodram, sabaiam, cœliam, aliaque tragemata et
potus algificos ac temeta ebriantia turbæ præterfluenti, præsertim
manipulis nautarum, modo ex alto egressorum, quorum balteos siclis
tumere suspicabantur, stridulá voce commendantes obtrudebant. Non
quidem mihi in animo erat in hunc locum venire, sed vetustá quadam e
iuventute consuetudine prope invitus horsum gressus cum sociis meis
direxi.

Nemo non videbatur lautitias, ut fit, appetere. Nec mora. Iam plures
catervas, etiam meorum, video immisceri, in cachinnos, cantilenas,
dicteria dilabi, prorsum nitentes in turba cubitis viam sibi
effodere, vero nautarum more, a cauponis et copis temeta redimentes,
affatimque ingurgitantes.

Iam et Hannibal istas lautitias magni facere cœpit, quum Hanno subito
ordinem capitum a Suffete Sacro in pinnaculo murorum Bosræ visui
oblatorum ac defixorum animadvertens, spectaculum ei indicavit.
Hannibal aspectu cruento et atroci parum moratus, quin rem vix oculis
dignatus, de ipsis munitionibus, quam arduus ac difficilis esset
ascensus, etiam scalis, quam etiam ingens opus eius esset expugnatio,
disserere cœpit, quum clamor subitaneus undique resonans eum ad
priorem sententiam revocavit. Causam autem clamoris ac tumultús,
cuius et Bichri et Sammai mulieresque participes erant, ingens
elephantus, quem aliqui Libyes ducebant, esse videbatur.

“Quodnam monstrum híc cernimus?” Hannibal æque stupens rogat.

“Hui!” clamat Bichri, “quantis sagittis opus esset ad tantam belluam
prosternendam!”

“Certe hanc belluam Behemoth esse oportet, de quo tam multa prædicari
audivimus,” inquit Sammai obstupefactus.

Docui itaque eos belluam, quæ cunctos tantam in admirationem rapuit,
elephantum esse, ingentes autem dentes, qui ex ore prominerent, esse
ebur, nasum autem perlongum, quem in collo veluti funem circumplexum
habebat, esse proboscidem, cuius usum se pascendo ac tuendo
scitissimum capere soleret.

“Quam eximium ordinem primipilorum in acie præstaret grex huiusmodi
belluarum!” arguit Hannibal, more suo res militares in animo versans.
“Intelligere prorsus non possum, quemadmodum ullæ pedestres copiæ,
his adversantibus, locum suum sustinere possent. Unum tantum ad
agendum superesset, acie utrimque retractá, viam iis pandere, et sic
prætergressos a tergo adoriri, eosque debellare.”

“Scito, Hannibal,” respondi ego, “te haudquaquam primum esse militem
cui consilium istud placuerit. Nonnulla horum animalium iam sic
fuerunt domita, atque usu exercitata, ut in tergo turriculam cum
sagittariis gestarent. Hæ belluæ in regione superioris Bagradæ, item
in sylvis circa lacum Tritonis, interioris Libyæ, capiuntur.”

Præter elephantum vidimus etiam hippopotamum, sive equum fluviatilem,
et unum alterumve rhinoceron, cum validis suis cornibus. Totum id
pars erat tributi (ex elephantis domitis, ex ebore, et e feris
consistentis), quod Suffes Sacer Libycis, ad flumen Bagradæ modo
subactis imposuerat, quodque tributum in itinere erat ad Bosram.

Dum hæc aguntur, vox mihi notissima ad aures pervenit, quá auditá, me
converto, videoque Ionam, turbá nostrorum nautarum cachinnantium
cinctum, quam ipse toto capite humerisque exsuperabat.

“Nunc tandem aliquando,” tubicen clamabat, “ibi sum ubi esse semper
volui! Nunc demum sum in terra insolitarum ferarum. Ista profecto
prima est bestia quam unquam in vita mea conspexi cum duabus caudis,
una a postico, altera ab extremo naso. Valde miror, quanto cæpullarum
opus esset ei, qui molem tanti tergoris salgamate condire vellet.
Etiam perquam optarem scire quanto tempore aliquis unus eo victitare,
eiusque carnem absumere posset.”

Relictis nautis, ut suo se more oblectarent, pedes nostros versus
forum direximus, ubi rubicundi Libyes, aquilino naso, longisque
cruribus implexis, mancipia venum offerebantur. Interim tentorium
intravimus, ubi diversissima edulia oculos et olfactum allectabant.
Merendam mihi comitibusque apponi iussi. Servus Syriacus, qui loco
domini servitium obibat, duas gallinas Numidicas, fabas lixas cum
cæpullis, olivas, panem, satisque potabile Helbonicum nobis
dapinavit. Hannibal iuxta focum commodum locum occupabat, ut oculos
in mellitis libis, quæ superne frigebantur, pasceret.

Haud ita diu in tabernaculo morabamur, quum et Himilco cum Giscone
unà comparebat. Hos una ambubaia saltans, aliæque tres sequebantur,
una tibiá canens, aliæ tympanula pulsantes. Puella saltans e Mauris
erat occiduis. Color vultus eius cupreus erat, crines autem plexos
gerebat, tamquam angues. Supercilia et ungues rubro erant distincti,
facies vero per transversum tribus clavis parallelis, more Mahuarin
compuncta, in carpis autem suis atque talis cœpitacula ferebat, quæ
singulos eius motus tinniendo reddiderunt. Tibicen e Berberia erat
oriunda, cute candida, comis flavis, in medio capite, supra angustam
frontem bipertitis. Utraque puella lautiora gerebat suppara genuum
tenus fissa; comas spiculis crinalibus constrictas habebant, in
curiosis figuris desinentibus. Præterea et monilia, zonasque vitro
vitreatoque ornata, item inaures gerebant, e quibus cruces maiusculæ
pendebant. Tympanistræ admodum erant turpes, quarum una ad Rasennas
spectare videbatur, vultus autem alterius rubro cæruloque tinctus,
sed adeo mimice agebat, ut qua ex gente esset, dignosci nullo pacto
posset.

Himilco hilaris admodum erat. Cum Giscone ad me accessit, narravitque
se ante meridiem omnes popinas visisse, chorumque conduxisse, quem
modo videmus se quaquaversum euntes comitari, seque quum
convivarentur oblectare.

“Misellæ ambubaiæ!” ait Abigail, “anne omnibus nautis æque eas
gratificari oportet?”

“Minime gentium!” respondeo ego, “satis ipsæ cavent ne cui, nisi
numeratá pecuniá, ludum præstent; nec eas hac in re multum
periclitari arbitror.”

Nunc Libyssa ludum edere cœpit. Pauca momenta morati, intuebamur eius
membrorum distortiones; mox tamen e tabernaculo discessimus.

Primus qui nobis in via occurrebat, Hamilcar fuit, simiam in ulnis
baiulans.

“Hamilcar cum simia!” mirans clamat Hannibal. “Ubinam terrarum eam
accepisti? Eam ipsam rem et ego comparare volo. Vellem eam ad
pugnandum instituere.”

“Quin et ego vellem simiam habere,” clamitat Hanno, “saltare eam
docerem.”

Bichri putabat se eam arcu uti pro certo docere posse; Sammai autem
persuasum habebat iocum capitalem fore, si mimum agere doceretur, ut
Ionam ludificaretur giganteum.

Conventum itaque omnium consensu est nos in Astarti simiam habere
debere.

Hamilcar docebat itaque eos per compitum versus portum mercatorium
abire oportere, ubi Hamun ditissimus resideret mercator, atque in
angulo viæ, quæ ad ædem Moloch duceret, negotiatorem se offensuros,
qui totam haberet vehem venalem.

“Copiam ibi reperietis, ex qua seligatis,” docet eos; “simias illic
offendetis omnis generis, omnis staturæ, omniumque colorum. Eligetis
vobis fuscas, rufas, canas, furvas, aut etiam virides, caudis, vel
absque, villosas, pilosas, aut glabras, feras, aut cicures, modo
petatis quid velitis, et certe obtinebitis.”

Versus portum mercatorium meantibus nobis obviam fit Aminocles,
prorsus ebrius. Aliquot nautæ eum titubantem ductitabant, summá voce
cantantes. Ipse quidem satis mature, quin æquo maturius, didicerat
qui usus, vel potius, abusus, siclorum argenteorum esset.

Negotatiorem simiarum sine labore reperimus; atque Hanno, qui sibi
munus seligendi assumpserat, selegit simiam, consensu omnium, ad
discendum universarum quæ ibi reperiri poterant, maxime idoneam atque
longe scitissimam.

“At nunc,” quærit Hannibal, “quonam potissimum nomine eam
appellemus?” quod ex opinione suá quæque res aliquo nomine debebat
vocari.

“Nonne putas,” quærit Hanno, “insignem hanc simiam quamdam
similitudinem Sidonii Iudicis Gebal ferre? Videdum eam! Aspice modo!
Annon putas hanc ei, quum ille oculos versat, occipitium scalpitat
sententiam redditurus, non tanquam lac lacti, simillimam esse?”

“Prorsus ita, Hercle!” cachinno respondet Hannibal; “quin prorsus
ipsa eius alternatio est; Iudex Gebal ergo esto!”

Nunc, denique, merce præstinatá, deorsum ad marginem aquæ
ambulabamus, ubi nacti scapham, traiecto portu mercatorio, in
adversam insulam, ubi opulentiorum civium ædes sitæ sunt, pervenimus.
Nam denis annis superioribus, mercatorum complures, postquam
ampliores fortunas opesque conflaverant, relictis negotiis vitáque
maritimá, huc potissimum commigrarunt, sibique ædes sumptuosissimas,
omnique luxu ac splendore referctas hic loci erexerunt. Otiosi ad
extremitatem insulæ perambulavimus, ac, postquam mulierculas ad
præclara balnea in summo muro, supra minorem canalem, reliqueramus,
ubi celoces procerum destinatæ servabantur, nos ad balnea virorum nos
contulimus, et ex sententia lavati, rasi, tonsi, comptique, otio
fruebamur. His peractis, postquam mulierculæ ad nos reverterunt,
lintre nactá, proxime in Cothón traiecimus, et in adversa ripa pharum
invisimus, tum per pedes in hortos ascendimus splendidissimos, inter
arcem, inferioremque urbem sitos. Hic templum Achmon meis comitibus
ostendi, inde vero ad puteos publicos visendos digressi sumus, ubi
urbana multitudo per otium congregari, seque sermonibus diversitare
consuevit.

Nocte iam appropinquante ad Astarten reversi sumus, ubi lampades iam
accensas reperimus. Eo quum venimus, servum reperi diversitoris
quondam mei, quum antea Uticam visitaveram, qui mihi invitationem
postridie ad prandendum apud se tetendit. Nuntium ei cum gratiis
remisi, qui diceret, nos hospitalitatis suæ cum grato lubentique
animo participes futuros. Nobis toto die absentibus, cocus meus cœnam
opiparam, pro proprio arbitrio et indole domum reversis paravit, quá
satis lassi, magnopere delectati eramus.

Tandem, postremo, tuba cecinit, nautasque omnes ad navigia sua
officiaque revocavit. Hi bini ternique pedetentim convenerunt
plerumque plus minus temulenti, nec defuerunt qui se loquaces et
clamorosos præberent. Verumtamen tantum apud cunctos usus et
disciplina valuerunt, ut primum quam constratum pede attigissent,
confestim conticescerent, silentesque suas camas peterent. Inter
ultimos reduces animadverti Himilconem, cuius in laudem memoratum
esse volo me eum omnino parem comperisse, qui per se, sine Gisconis,
sui amici, fultura tabulatum transire valeret.

Caput XII.

Oraculum consulo.

Postridie mane primum mihi negotium statui summum forum, portui
mercatorio ædique Achmonis contiguum visere. Cinctum id undique erat
celsis domibus quæ arcubus insistebant, in quibus tabernæ sunt
mercatorum, penuaria autem et cameræ horum in areis, a postico sitæ
sunt. His in tabernis omnes merces diversissimarum artium et
industriæ Libycæ venum propositæ erant. Sub oculis ibi erant positæ
omnimodæ pelles crudæ et paratæ; lapides politi pro sculptoribus;
cuprum Numidicum; pelles leonum e montibus Atlanticis; flagra et lora
e corio hippopotamorum, a Lacu Tritonis; dentes elephantorum e Macar;
frumenta e Zeugi atque e Byzatio; lana e regionibus Garamantum. Haud
parum temporis absumpsi præstinando ebur et satis quidem magnam
copiam æquo pretio. Postea, die labente, Hannibale et Hamilcare
accitis, ad præstandam fidem cuidam hospiti, ut pridie vesperi
convenerat, eum visum ivimus. Hanno et Sammai sese Chryseidi atque
Abigail comites per urbem præbere maluerunt; Bichri vero ad
vespertinas lautitias ire se paravit, assumptis in societatem
Giscone, Hasdrubale et Himilcone.

Barca, noster hospes, unus opulentissimorum huius coloniæ
navigatorum, sub tentorio in cæspite ante ædes suas, in sublimi colle
positas, pro nobis erecto, lautissimas epulas paravit. Post diutinum
convivium vina allata sunt, item chorus musicorum aderat, qui nos
modulationibus, saltatrices autem suá arte saltandi nos oblectabant.
Insuper etiam senex quidam servus Barcæ, Libycus, traditæ suæ gentis
historiæ, arcanorum item ac mirabilium eius originis peritissimus,
qui nobis ea decinere cœpit.

Ut ex cantu eius intelligere nobis licuit, olim, in prisca vetustate,
ad Meridiem Libyæ vastissimum exstitit mare, in quod complura flumina
se effunderant. Ad Meridiem ab hoc mari terræ Æthiopum erant sitæ,
qui vultu simiis admodum erant similes. Istud mare erat origo Lacús
Tritonis, sive Palladis; series autem lacuum a radicibus Montis
Atlantis profecta, sese a viciniis Gadium usque ad Carth, in Byzatio
(nunc Tritonum nomine nobis noto) protendebat, modo partim paludes
sunt, e diluvione eorum fluminum oriundæ, quarum aquas, e Meridie
fluentes, Mons Atlas dissipaverat; quæ vero usque salsæ sunt,
reliquiæ eiusdem maris sunt. Itaque, ut ex eius dictis colligimus duo
montium iuga sunt: alterum, quod magis ad Austrum vergit, quod aquas
suas usque ad Tritones Montemque Atlantem diffundit, alterum autem,
quod suas aquas Macar, atque Bagradas, in nostrum Mare Magnum
evertit. Longinquius ad Occasum, ex eodem Monte Atlante, alii fluvii
manant, satis clari, sed hi ab arenis absorbentur. At vero hi fluvii,
ante multa sæcula, in sinum Oceani Atlantici mediterraneum in
continentem longe imminentem dilabebantur, atque hic sinus iis
temporibus Meridianam Libyam terminabat; illinc autem Orientem versus
porrectus, prope ad confinia Ægypti, postremo se Syrtibus coniunxit.
Libya, itaque, in illa cana vetustate magna pæninsula erat,
angustoque nonnisi isthmo, qui modo Fretum Gaditanum appellatur,
continenti hærebat, alioquin undique aquis cincta; ab Aquilone
Orienteque Syrtibus, quæ eam ab Ægypto disiungebant; a Meridie,
memorato mari mediterraneo, cuius modo fundus superest, scilicet
deserta arida ac salebrosa; ab Occasu denique Oceanus eam terminabat.

Temporum tamen lapsu summæ rerum mutationes factæ sunt. Seni hæc
canenti, vultus clarescere cœpit, unde rerum peritia cognosci
poterat, quum ingentes terrarum motus ac distortiones, quemadmodum
isthmus Gaditanus in fretum commutatus sit, quemadmodum aquæ ingenti
terræ concussione retrorsum iactæ in mare fuerint, montesque aquarum
ex Oceano in Mare Magnum irruerint, unde effectum esset, ut Mare
Magnum emergentibus seque erigentibus terris cedere debuerit.

Post hæc etiam magis avidus auscultabam. Iam utique novi quí mare
terram obruere poterat. Nec me Siculorum fides præterit, suam insulam
in vetustate primæva angusto tractu terræ Vitalorum terris fuisse
iunctam. Perinde memini a Phœnicibus accepisse, insulam Chittim,
multis ante memoriam maiorum sæculis, ingenti diluvione a continente
fuisse avulsam. Nunc vero narrari audio quemadmodum, miro quodam
eventu, mare e Meridie Libyæ evanuerit.

Interim senex pergit narrare, ut aquæ a terra recedentes magnam
insularum multitudinem obruerint, relictis, veluti memoriam pristini
quondam archipelagi ingentis, Fortunatis Insulis, de quibus ipse mox
plura, unde facilis erat aditus non modo ad terras Atlantidis, etiam
lintribus, verum etiam ad vastas terras, longius ad Oceanum dissitas.
Nunc tamen, quod Atlantis fluctibus obruta ac deleta est, omne cum
illis terris remotissimis commercium intermissum esse, a quibus tam
russi, quam albidi Libyes primas origines traxisse dicant, quique
Orientem versus migrantes, oppida condiderint, primaque fundamenta
Ægypti iecerint, atque Deorum suorum notitiam quaquaversum
diffuderint, unde, profecto, Dionysus ac Minerva Graiorum atque
Vitalorum, non secus ac Zeus, qui apud nos Phœnices Báal Hammon
appellatur, ortos esse existimandum sit. Secundum propria tradita
sua, quæ memoriá Græcorum confirmantur, Pelasgi, duce suo
Melcarth-Uso, in Libyam migraverunt, inde tamen, successu temporis in
Orientem sedes suas transtulerunt. Tum, ut ipse fari pergit, ingens
illa terræ concussio facta erat, ut, deinde, aquæ retrorsum ruerint,
terræ autem in præsentem speciem ac formam resederint. Tunc etiam
factum esse aiebat, ut Sidonii, Deorum suorum operá freti, suum in
maribus suprematum asserere cœpissent, missisque in omnem terrarum
orbem navibus, emporia ubique instituissent, artem scribendi aliaque
ingenii humani inventa, artesque humaniores apud cæteras gentes
disseminassent.

Quo longius senecio narrandis suis e remota vetustate fabulis
progressus erat, eo acriori animo atque avidioribus auribus eum
prosecuti sumus. Hannibal intentis ac patulis oculis assidebat,
quandoque in stuporem coniectus, in verba erupit admirationis; quin
et ego, quamquam minus obstupefactus, partim quod talia ab aliis
memorari audiveram, partim quod et ego de his ipsis rebus sæpe et
multum speculari consueveram, tamen facere non poteram, quin,
concinnum ordinem narrationis, quo nobis ea proponebantur, alacerrimo
animo exciperem. Ea nocte, ex imo commotus animo, propeque delirus,
somno me tradidi, ac per quietem eximiæ classis me præfectum videri
mihi videbar, et versatum me cum meis in infinito Oceano ultra
Atlantidem, novas illic terras ibidem reperisse; ac mane proximo
exsurgens votum mecum vovi, ut, primum quam expeditionem hanc
Tartessum feliciter ad finem perducturus essem, novam, in Occasum, ad
novas terras reperiendas, susciperem.

Triduum Uticæ exegimus, quum Adonibal mecum se colloqui velle
nuntiavit. Itaque sine mora me in palatium contuli. Ministri in illud
me conclave deduxerunt unde Præfecto commodissimus prospectus in
portum navesque patebat. Percontanti, quamdiu me hic morari necesse
esset, et quam mox soluturus essem, respondi, id biduo, mercibus
comparatis, futurum.

“En, accipe itaque litteras,” inquit ille, “ad Suffetes Rusadir et
Gadium; volo insuper decem nautas tibi in eorum loco dare quos
amiseras. Non enim credo tibi licere viribus parum pollere, si quo
casu Bodmilcari obviam fias.”

Iam gratias illi agitare pro insigni in me voluntate cœpi, quum ipse
vetuit, dixitque sibi a me quinquaginta siclos deberi.

Ego quidem paratissimum me fassus sum solvere libenter quidquid
deberem, tamen mirum mihi videri dixi me illi imprudentem debere,
quæsivique rei causam.

“Parum est,” inquit Adonibal, suo lepido more loquendi, “te in
incitas haud aget. Ego, profecto, ne memorare quidem vellem, sed, ut
scis, principium omnium Phœnicum recte sentientium est, ut æras in
suis negotiis sarta tecta servent. Profecto, mulcta parvula ea est.
Aliquot nautarum tuorum paucos meorum Ligurum in semimortuos
verberarunt. Scordali ii nefarii in carcerem detrusi sunt, ut
crapulam hesternæ ebrietatis edormiant; at tu modo solvas eorum
mulctas, tum ego statim mandatum scriptum ad dimittendos eos tibi
tradam, et si ita videbitur, ipse eos educere poteris.”

“Aha!” subridens respondi illi, “propalam ostendere volebas
diligentiam tuorum lictorum.”

Facere non poteram quin in mentem eius per analogiam huius eventus
tempus revocarem, quum ego ei gubernatorem egissem, quumque eum
ipsum, ad me redimendum, in carcerem venire oportuisset, et hoc in
Chittim, ubi captus eram, propterea quod caput Seir, magni cuiusdam
mercatoris, infregeram.

“Nonne id vis significari quod me Achmonis navarcho evenerat, quæ
quidem navis præclarissima fuit?” quærit Adonibal. “Ita, profecto;
memini optime; ætate tunc longe fuimus minores, uterque nostrum, quam
modo. Ephebus nunquam non in discrimina incidere consuevi, quoties
littus tumente marsupio petivi; at nunc inanis cortex sum, exarmatus
in sabulonem littoris elisus. Sic, eheu, vivitur! Iuvenes, alteruter
alterius caput infringendo delectabamur; senes facti, iis amputandis
otiamur.”

“Sed serio, quibus rebus impliciti nautæ mei obnoxios sese
reddiderunt?”

“Quantum e relatis compertum habeo,” respondet Suffes, “ii sui
negotii esse duxerunt quemdam Dionysi sacerdotem iocis suis impetere.
Primo vino eum oneratum sopiverunt, tum vultum eius totum rubro et
cærulo tingentes, eum saltare coegerunt. Aliqui meorum militum
Ligurum, quid rei gereretur conspicati, ad tuendum sacerdotem
accurrunt, tui tamen iocum suum ab his frustrandum non esse rati,
resistere cœperunt. Duos itaque milites supplantant; quo viso,
custodes prætorii ad dirimendum certamen accedunt, quaternosque
ebriorum nautarum tuorum huc, ad me, rapiunt. Ego eos in vincula
mancipari iussi, non tamen virgis cædi; patientem etenim me plerumque
in eiusmodi procacitate nautarum præbere consuevi. Nunc Præfectus
Navalium sum, servivique patriæ diu, quondam tamen iuvenem me
gubernatorem fuisse nullo modo oblivione delevi.”

Negotiis his peractis, Suffeti amicissime valedixi, atque e Palatio
Præfecturæ ad carceres visendos me contuli.

Fornices subterranei, quos me nunc ingredi oportebat, admodum opaci
sunt. Pleraque hæc loca receptacula erant armorum et mercium, aliquot
tamen carcerum officio fungebantur. Claviger ianuam unius horum pro
me pandit, atque ope luminis tedæ eius Bichri ibi conspicio,
nautarumque meorum tres. Omnes tristes, elingues et deiecti fluxum
præbebant spectaculum, ita ut risum continere haud potuerim.
Verumtamen statim severum finxi vultum, eosque aspere increpavi,
atque solutos eos hinc cum monitu dimisi, nequis eorum in posterum
navim relinquere auderet. Nec ipsi ullam moram ad alteram accipiendam
obiurgationem interposuerunt, quin ictu oculi dissiluerunt. Carceres
etenim Præfecti Navalium haud sunt loca appetenda, ac rari ea
aliorsum quam ad crucem, vel patibulum, evadunt.

Reversus ad crepidinem, pertransii ductus subterraneos ad naupegiam,
ubi reliquum diem navibus meis reparandis intentus exegi. Ad vesperum
opus totum perfectum erat. Celeritas, quá naupegi omnem laborem
administraverant, tam erat mihi grata, ut eá elatus, severitatem meam
erga sontes penitus relaxarem, et exactis eorum votis, nunquam
amplius id genus facinus ac dedecus se perpetraturos, iterum indulsi
ut postero die aliis liceret eis frui feriis.

Ex mea parte statui eum diem in expeditione ad exiguum templum Báal
Hammon, non longe ab urbe situm, explere, nec quemquam præter senem
servum Libycum, amici mei Barcæ, eo accitum habere.

Templum hoc in opaco lugubrique recessu sylvarum situm est. Delubrum
hoc figurá oblongum, tam ianuá quam fenestris caret; horum locum
apertura in tecto tenet, quá fumus sacrificiorum dilabitur; cavum
autem subterraneum præbet, quod dumis fruticibusque adumbratum, saxo
quoque satis grandi advoluto clausum, occulitur. Prope ad introitum
tres senes ac seminudi Libyes præstolantes adstabant, ac, post brevem
cum servo mecum accito per susurrum consultationem, sublato saxo,
introitus patuit. His hominibus comitantibus cavum ingredior, et haud
longe progressus, in cavernam angustam opacamque pervenio, cuius in
adverso pariete lapis planus, cardinibus volubilis ostiolum
operiebat, satis amplum quo quis penetrare possit, et in aliud atrium
ducens, in conspectu erat. Istud quoque atrium satis angustum erat,
sed duabus lampadibus, languido lumine rutilo collustratum, fumoque
quodammodo umbratum. In adverso pariete huius quoque cavernæ ingens
lapis planus impositus erat, cum foramine ampliore in medio.
Adstantium unus hunc lapidem in axi suo paululum divertit, ita ut in
tertium cavum, cæteris plus angustum, meramque cellam, in qua
fenestella cœca cernebatur, in qua lapis informis cum incisione erat
positus, qui a meis ducibus ipse Deus esse dicebatur, introspicere
possem.

Ut iussus eram, ter me coram Numine prostravi, mansique ita
præstolabundus. Interea temporis ovis nigra mecum allata in
sacrificium mactabatur, ita ut sanguis eius in cavum lapidem, de
proposito ante cœcam fenestellam defossum, deflueret. Sacrificio
perfecto, lapis perforatus retro conversus est, ita ut Numen cum cæsa
ove oblata in cella interiore seclusum esset. Tunc iussus eram aures
meas ad foramen lapidis aptare, atque verba Numinis excipere. Eodem
tempore lumina extinguebantur, ego autem in caligine densissima
relictus, verba exspectabam.

Extemplo vox surdissima, veluti ex ima voragine inferorum exsurgens,
ad aures meas pervenit:

“Navigator Phœnicie, quid est quod a me audire velles?”

Attonitus miraculo, vix sonum edere poteram; viribus tamen postremo
collectis, sic ausus sum respondere:

“O Oraculum Hammonis, scire cupio, utrum navigatio ad Occasum, ultra
Fretum Gaditanum fieri possit, et, utrum illic terra sit.”

“Est terra!” respondit Oraculum.

“Anne ad Occasum, an ad Septemtrionem, an, denique, ad Meridiem ea
reperienda est?” ulterius quæsivi.

“Est terra ad Septemtrionem, est terra ad Occasum, est terra ad
Meridiem,” Oraculum respondit.

Audacior responso factus, ulterius inquiro:

“Iter autem proprium?—estne secundum Sacrum Promontorium, an opus est
ut summitatem Gadium sub oculis habeam?”

“O mortalis,” vox oraculi decrevit, “plus exigis quam mortalibus ad
cognoscendum concessum sit. I! nihil amplius dicam.”

Ostium lapideum in cardinibus reversum est, ego autem egressus,
cœcutiens in caligine, pedes cum comitibus meis retro tuli, ac
denique aprico potitus sum. Administros liberali præmio donavi atque
multum commotus ac perplexus, retro in urbem me contuli. Quamquam
multum perturbatus, responsum tamen Oraculi mea dubia penitus solvit,
et fide admodum confirmatus mecum decrevi Oceanum ipsum, ultra Freta
Gaditana explorare, terrasque sive prope sive procul requirere.

Inter retro itandum quæsivi a meo comite utrum Zeugi atque Byzatii
plura huiusmodi sint templa subterranea. Ipse certiorem me fecit in
mediterraneis complura istiusmodi templa dari, quorum nonnulla etiam
haud modicá arte esse effecta cum arcubus ac tholis, antiquitate
tamen istud nullum superare; vera tamen templa Atlantidis cuncta
huic, a quo modo discesseramus, fuisse similia. Eorum nonnulla
profecto etiam longe simpliciora fuisse, atque e tribus lapidibus
constitisse rudibus, quorum duo erecti, tertius autem supra eos
transversum collocatus esset. Denique aliquot militaris vineæ instar
e lapidibus collata fuisse. Horum aliquot sub dio, alia sub tumulis
condita narrabat, quorum in summitate lapides erectos locum
indicasse, ad radices vero collium magnis in circuito lapidibus
collatis septos exstitisse, stato certo quodam ordine. Ut mihi quidem
videtur, hæc loca non proprie templa, quam potius sepulcra dicenda
sunt, quæ haud raro amplissimos terræ tractus operuerunt, et ita
quidem collocata, ut e magno eorum numero figuræ ac species hominum,
anguium, ovorum, ac scorpionum iis exprimerentur.

Hæc itaque fuit senis Libyci de sacris ac religiosis ædificiis
narratio. Quum tamen ab eo sciscitarer, quid ista signa ac figuræ
sibi vellent, quare aliqua sub terra, alia sub dio, quidque
ædificiorum diversitates portendissent, nihil ab eo elicere potui,
præterquam quod ex magia harum rerum origo explicanda esset, quarum
magnum apparatum sui populares a patribus ac maioribus in hæreditatem
accepissent.

Postridie primo mane, facultate a Suffete impetratá, onus aggressus
sum satis magnam vim aquæ recentis e cisternis sub crepidinibus in
hydrias meas comportandi. Quæque cisterna bifariam erat divisa. Pars
pluviam, ut e viis lutulenta ac turbida decurrerat, excepit, altera
autem apparatu ad hoc instituto percolatam continebat. Apparatus hic
in medio inter duas pelves situs est, et ex eo epistomia, capitibus
quadratis, quæ clavibus ligneis circumagi queunt, aquam repurgatam in
alteram pelvim effundunt. Hic loci omnes domus privatæ, omniaque
ædificia publica, inquilinorumque insulæ, cisternas id genus habent,
et aquá eodem modo purificatá fruuntur. Pagi quoque sua propria
habent aquarum receptacula vegrandia, rotunda, bifaria, quorum altera
aquas recipiunt, altera autem dividicula sunt, unde incolæ aquam
repurgatam obtinent.

Hannibal, qui interea ad mœnia inspicienda discesserat, visis perquam
contentus revertit. Ipse mihi narrabat cunctas munitiones cisternis
superstructas esse, murorumque opera silicea, ad radices, vicenos et
quaternos, in summitate autem duodevicenos cubitos esse lata;
contubernia militum in secundis atque tertiis sita esse
contignationibus, extra ictum arietum, esseque eiusdem cum muris
latitudinis; item, extra murum summum, quadrante iactus sagittæ
dissitum, dimidiæ latitudinis murum, cum vallis, cum aggere et fossa,
situm esse. Existimabat tamen aciem oculorum se non fallere, seque
reperisse a dextra urbis parte munimenta minus secure firmata, inde e
colle propiore in armamentarium esse despectum; qua in re ego quoque
adstipulabar illi, censebamque alias ibidem, supra muros, munitiones
fieri oportere, unde quilibet assultus repelli posset.

Solarium in palatio Præfecturæ iam meridiem indicabat, quum ego
elenchum nautarum prælegi iussi, ut certo constaret omnes eos in
navibus adesse; quo facto, ultimum vale dicturus Adonibal adii. Senex
Suffes e corde mihi felix ac prosperum iter precatus est. Reversus ad
navem, nullá interpositá morá, quæ ad profectionem spectabant
apparavi, datoque tandem signo, solvimus; et ut lente a crepidine
divergebamus, salutem Præfecto, e mœniano suo despicienti, magná voce
clamavimus. Quatuor illæ naves magno onere gravatæ Massiliam, ad
ostia Rhodani tendentes, brevi post nos Uticá solverunt.

Fretum Gaditanum ab Utica octo millia octingenta stadia abest, quod
iter quælibet navis expedita tempore unius septimanæ emetiri potest.
Nunc tamen vehementiori Favonio flante, mare turbulentius navigationi
non parum officiebat, ita ut quaternos insumpserimus dies, antequam
in conspectum Cabirorum (h. e. Septem Promontoriorum) venissemus,
quos biduo attingere nos oportebat; quin et tum, ad Promontorium
superandum tam longas ac varicas flexivices oportebat nos perficere,
ut non modo terra oculis nostris subduceretur, sed etiam haud prope
ad Septemtrionem acti essemus. Verumtamen die septimo primum grande
promontorium continentis, ad Meridiem ab Insulis Pityusis, tandem
agnovi.

“Tartessus!” clamat Himilco, qui tam sedulo erat muneri intentus, ut
vix omnino verbum interim proferret, “Tartessus tandem aliquando!”

Quiqui poterant, in stegam proruerunt; pluvia tamen atque aspergo
contuentes ita obcœcabant, ut in terra nihil certi discernere
possent.

Multum me iuvit satis magnam aquæ potabilis copiam, quæ quindenos
dies duraret, comparavisse; tantam enim hæc littora, periculi plena,
adeundi difficultatem, his in regionibus nequaquam raram,
incurreramus, ut eædem longæ ac diuturnæ flexivices ulterius quoque
repetendæ et continuandæ essent.

Post tridui cum rerum natura luctam, a littoribus Libycis usque
procul aberamus; pluvia tamen subsedit, ventus sibi temperare cœpit,
atque iubar solis iterum effulsit. Vergente nocte proximá, ego et
Himilco, dum cæteri omnes somno sopiti erant, denique agnovimus
celsos ad perpendiculum Calpes vertices, atque Abylæ; deinde mox
subiimus rupes præcipites, quæ limites Tartessi Meridianos efficiunt,
sub tempus autem matutinum in conspectum planæ ac demissæ linguæ
terræ ad Meridiem ab ipso celeberrimo portu ac sinu Gaditano. Per
totam longitudinem exsurgentis iugi collium fastigia ædes, turres,
ædificiaque urbis e virore pone albicare videbantur; super hæc autem
omnia iuxta templum Astartes, pharus eminebat: Intrantes alveum, qui
portús tam militaris, quam mercatorii vice fungitur, urbem triplici
tubarum clangore clamoreque salutavimus.

Metam nostram attigimus, atque tandem eramus Tartessi.

Caput XIII.

Argentifodinæ Tartessicæ.

Oppidum Gades, quamquam haud magnum, nitide ac faberrime ædificatum
et situm est; atque horti in circuitu scito et concinno ordine
conservati malogranatorum, malorum aurantium citrorumque, quæ cuncta
híc a Phœnicibus propagata erant, feracissimi sunt. Medium circiter
locum oppidi tenet, et cum portu rectá viá iunctum est, forum, quod
non modo emporium est cuneorum argenti, e fodinis huc collatorum, et
e tota regione congestorum, sed et doliorum salsamenti, quo murenæ,
in contiguis littoribus captæ, condiuntur; item felium
Tartessiacarum, usus quarum ad captandos lepores fit in venationibus;
ferri quoque, cuius non ita magna copia e regione Septemtrionali huc
comportatur; et, denique, plurimarum rerum curiosarum, quæ e
provintiis remotioribus, rerum insolitarum feracibus, huc
congeruntur. Circum forum sitæ sunt tabernæ opulentiorum mercatorum,
atque trapezitarum, qui, domini argentifodinarum, argentum suum pro
cupro, mercibus fabricatis, notionibusque, libenter commutant. Et
ego, vix in oppido moratus, iam viam eo flexi.

Postquam naves meas ad loca iuxta crepidines attributa destinavi, et
diligenti habitá curá ut omnia in tuto essent, stipendia nautis
militibusque meis annumeravi, dein adventum meum Suffeti significavi,
moxque egressus, viam in oppidum ducentem intravi, et sine negotio
reperi tabernam Balsatzar, opulentissimi mercatoris, quocum iam
priori meo huc itinere negotia factitaveram. Balsatzar iam vitá
functum reperi, sed negotium eius, in societate cum aliis
mercatoribus, vidua eius, Tzíba, prosecuta erat. Ipsa perquam comiter
me excepit, et enixe a me postulavit ut cum duabus mulierculis et cum
meis vicariis navarchis et gubernatoribus ad domum suam ad secum
cœnandum, me diverterem. Voluntati eius obtemperans stato tempore
adveni, atque inter epulas fusius causam rationemque itineris mei
aperui. Percontatus præterea sum quo potissimum modo, se iudice,
argentum, sive in massa, sive in baccis et micis, comparare possem.
Reperi e sermonibus eius pretium argenti, in præsenti, vile admodum
esse, ita ut sperare liceret sive in urbe æquo pretio ac bene emere,
sive vero, si ita visum esset, mediterranea petere, ibique a barbaris
per cambium satis commode comparare posse. Docuit me etiam, non adeo
pridem, ad Bætim, haud plus quatuor dierum itinere, versus interiora,
novas argenti venas repertas fuisse, quæ hactenus ideo erui cœptæ non
fuissent, quod non satis operarum suppeteret, quoniam multo maior
incolarum pars oppidum incolere, mercatum exercere, aliis artibus
victum et quæstum facere, aut vero nautæ evadere mallent.

“Multum prodesset,” sic ipsa finit, “si militum multitudo híc locata
esset.”

“Sine dubitatione,” assentitur Hannibal avide, “tanta cuiusque
regionis prosperitas est, quantum militum alit.”

Diuturna Tzíbæ in colonia morandi consuetudo eam a rebus militaribus
prorsus desuefecit; proinde non parum stupefacta oculos in eum
convertit.

“Ita, sane,” excipit illa, “hicce terrarum nos magno numero servorum,
militum, deportandorumque malefactorum egemus.”

Nunc vero Hannibalis erat de auditis stupere.

“Militesne et malefactores, ais tu? Quid tibi in mentem incidit?
Numquid inter milites, servos ac malefactores quidquam commune
interesse arbitraris?”

Ne verbis suis animum Hannibalis offendere voluisse videretur, ipsa
sibi videri subiunxit, urbem, aut vero mercatores in collegia
iunctos, si auctoritatem in argentiferis regionibus confirmatam
habere vellent, milites aut emere, aut mercede conducere oportere,
eorumque operá barbaros reprimere. Mancipia vero, quæ hi capturi
essent, in fodinas mitti oportere, atque his tribus tot servos addi
debere, quot capi possent; præterea, etiam malefactores deportatos,
qui nihilo nisi alimonii sumptu starent, suo, aut publico sumptu,
ali.

Quum animadverterem Hannibalem aliquid severioris secum in responsum
volvere, me ingessi, ab ea sciscitando, utrum in his partibus
mancipia comparari possent, atque, utrum incolæ regionis amico an
inimico animo essent.

“Ne unum quidem mancipium in lapide híc reperias,” respondit illa,
“non prius huc afferuntur, quam præstinentur. Quod vero ad barbaros
attinet, ii quidem satis tranquilli ac mansueti sunt; sed, quum
ignari non sint quanti suum argentum faciamus, operam suam ingenti
mercede vendere conantur.”

“Siccine? Tune eos tranquillos et mansuetos appellas?” incidit in
sermonem Himilco, et, cavo oculi eruti exhibito, prosequitur: “Ita,
sane, mansueti fortasse dicendi sunt, si ad effodiendos hominum
oculos hastis utantur; tunc Iberi Tartessici omnium mansuetissimi
prædicandi sunt; quod quidem mihi secus videtur.”

Tzíba nihil nisi subridebat. Quamquam ipsa mulier negotiis dedita,
leporis non erat prorsus ignara.

“Ita, profecto, gubernator mi,” lepide ipsa reddit verbum, “tui
omnino memor sum infortunii, quod ultimum tibi híc versanti
acciderat; quin vulnus tuum oleo roreque marino ipsa obleveram.
Verumtamen certiorem te esse velim tribus, secundum ripas Bætis,
longe malle merces tuas abs te mercari, quam iniuriá corpus tuum
afficere. Nec dubito fore quin tempus prope sit ubi hi nostro imperio
sese suá sponte dedant.”

“Atque tunc,” interloquor ego, “Tartessus, haud secus ac Zeugis,
coronæ nostræ gloriosæ Sidonis splendidissima gemma futura est.”

Ad hæc verba mea, claræ nostræ urbi apprecaturus, quisque poculum
prehendit suum, complevit idem, ac funditus hausit.

“Sed ut ad negotia redeamus,” excipit Tzíba, “mihi quidem
consultissimum videtur ut tu mecum ad Suffetem Navalem venias, cuius
consilio forte operis potiri, ac novas fodinas adaperire posses.
Flumen Bætis satis altum est, quod naves tuas intra unius diei
spatium dissitum a locis argenti feracissimis te admittat, milites
autem tui nautæque ab assultibus Iberorum barbarorum ad tutandum mihi
sufficere omnino videntur.”

Consilio eius facile adstipulabar. Vidua post hæc, sumpto ricinio,
mulum conscendit laute loricatum, a duobus servis ornatissime indutis
ductum, quibus tertius, longá perticá in manu, præcucurrit. Eam sic
præcedentem nos omnes subsecuti iter versus palatium Præfecturæ
Navalium ingressi sumus. Suffes in amplo ac spatioso conclavi, in
sella picta sedens, nos excepit. Postquam illi causam ac rationem
itineris mei aperueram, ipse sic fari cœpit:

“Si modo vel quaternis diebus ante venisses, cum Tyrio quodam
mercatore, qui ad fodinas hac profectus erat, iter commode facere
potuisses.”

Dicto celerius suspicio mihi incidit, interrogavique:

“Anne Bodmilcarem innuis?”

“Eum ipsum,” respondet Suffes; “Bodmilcarem, eiusque turbam indico,
quam secum habebat malæ notæ, aspectuque profligatæ. Nos híc
plerumque raro et parum curamus qui cuiusque sint indolis qui ad
fodinas contendant; tamen, fateor, pæne nunquam mihi talium
perditorum fæcem et quisquilias sub oculos venisse. Furibus ac
latronibus nulli unquam mortalium similiores.”

“Nec aliud quidquam illi erant,” dixi ego, “nec dux cæteris absimilis
est. Modo lege istud, iam intelliges quid ipse sit,” quibus dictis,
litteras Adonibalis illi tradidi.

“Per Astarten!” clamat indignatus, “quis furcifer is est!”

Paullo post sic prosequitur:

“Sine ut dicam tibi quid facto opus esse arbitrer. Commodabo tibi
quinquaginta armatos, ut eorum opera nequissimum hunc furciferum,
eiusque turbam prorsus delere possis. Si possem, plures tibi
commodarem. Equidem probe novi quam sit necesse ut is, qui
expeditionem id genus in se suscipit, præsertim in his regionibus
mediterraneis, ex omni parte munitus ac securus sit. Nam circa
fodinas omne genus hominum ad laborandum confluit; nec quidquam
facilius est quam hos contra novissimos concitare, et horum operá
illos opprimere. At plures commodare nequeo. Interim spero tempus
prope esse, quum abundantiori præsidio muniti efficere possimus ut
metallici circa fodinas nostrum imperium auctoritatemque probe
sentiant.”

Tzíba nunc narrabat inter se principemque quemdam tribus Ibericæ,
nomine Aitz, conventum esse, quo hic se ad comparandos baiulos atque
operas obligaverat, ut mille ducenis mancipiis, quæ ipsa ad
exhumandam fodinam novam suppeditaverat, auxilio esset. Præterea
docuit etiam Suffetem se munitiones exstruxisse, quæ centum militum
præsidio tenerentur, quibus et domicilium præfecto operum fodinæ
adiecisset, seque undique esse paratam, certis legibus, exsecutionem
earum rerum mihi concredere. Paratam quoque se esse aiebat totum mihi
committere quod sibi obveniret, item me suis sistere, eorumque
præfecto, tutelam sui parvuli præsidii meæ curæ tradere, si ego
partem quintam proventus crudi sibi attribuendam stipulari vellem.

Propositum Suffeti prorsus æquum esse videbatur; ego tamen id
illiberale existimabam, enitebarque animum eius flectere adducereque
ut uná sextá, loco unius quintæ, proventús crudi contenta esset.

Postquam aliquantum de eá re disceptassemus, Tzíba denique assensum
præbuit, quo facto, Hannonem duo exempla pacti exscribere iussi, quæ
uterque nostrum subscripsit, quo peracto in ædem Astartes digressi
sumus, ibique Deæ sacra persolvimus, atque nos conditionibus pacti
staturos iureiurando confirmavimus.

Tempus anni cœptui nostro admodum favebat; nec ego ullam partem eius
pessum ire volebam antequam opus aggrederemur. Sic itaque, quadriduum
non præterivit antea quam naves nostræ Gadibus iterum relictis versus
ostia Bætis iterum in mari versarentur, quibus bidui cursu potiti
eramus.

Mare ultra Fretum Gaditanum etiam maiores fluctus volvere consuevit
quam Iam Suf; quamobrem morari nos oportebat atque adventum æstus
exspectare ut vada fluminis superare possemus. Simul autem ac vada
superari poterant, species fluminis atque conspectus admodum
mutabantur; omnis enim generis navigia in motum acta erant, tum ad
flumen ascendendum, tum ad descendendum: Phœniciæ, a gravibus gaulis
ad levissimas naviculas piscatorias; Ibericæ lintres, cum atris e
corticibus velis; longæ Celtarum scaphæ e corio consutæ. Nullæ harum
erant vacuæ; nam quidquid ad victum pertinet, a Gadibus ad regionem
fodinariam comportari debent; atque eædem naves, quæ commeatum eo
devehunt, metalla secum revehunt.

Transgressus syrtem, quod nulla prorsus flabra erant, æstus autem
vehementiori lapsu ferebatur, vela subduci, ac naves remis agi iussi,
adverso nempe flumine. Aquæ fluminis cœno flavæ inter ripas magná
celeritate labuntur, aliquando inter sylvas umbrosas, alias inter
demissas planities late steriles. Regio nunc utrimque montibus riget,
nec nisi longo interdum intervallo vici Iberorum conspiciuntur, qui
quidem nihil aliud nisi acervi e luto, sarmentis tecti sunt, meraque
gurgustia, alias vero nihil plus quam cava et antra in terra effossa,
stramentoque constrata sunt. Vici metallicorum quoque haud sunt
diversi, nisi quod gurgustia paullo ampliora et commodiora sunt,
atque quod in medio vico cuiusque coloniæ munitio est e muro
lateritio, item ex aggere cum vallis, pinnatum murum sepientibus.

“Nihil admodum festivi ac lauti híc quidem,” iocatur Hanno; “eruere
quam erogare argentum tristius esse negotium videtur.”

Hannibal situm vicorum meditatus, loca naturá probe munita esse
arbitrabatur, atque Bætin ipsum cursum describere munitionibus maxime
idoneum, atque acerrimis luctaminibus opportuna loca præbere.

“Testis eius rei ipse sum,” interloquitur Himilco, “nam barbari hi
Tartessii longe malunt oculos hominum eruere, quam ei pocillum vini
præbere. Ecce balatrones, vide sis illic horsum appropinquare!”

Quisque nostrum oculos protinus in eum locum convertit, quem Himilco
indicavit. Illic, supra ripam, vel viceni homunciones, habitu
barbari, gressu incerto, oberrare cernebantur, atque nostram navim
speculari. Hi fere nudi, nec nisi rude præcinctorium e libro textum,
item, genus capeduli, ex eadem materia confectum gerebant. Corpora
eorum sole erant usta, crines nigri, ocelli atri, ac pæne obliqui;
cæteroquin staturá erant mediocri, atque satis magná pernicitate.
Perspicuum tamen erat nonnullos eorum alterius esse generis, utpote
proceriores et graciliores, barbis perquam densis, sed vultu
turpissimi. Eorum quisque longiora scuta gerebat, pro armis autem
clavas, fundas, atque hastas, quæ spiculis osseis, partim autem
siliceis erant instructæ.

Ego quidem inclamavi illos, sed ii, nullo signo edito, iter suum
prosequi nec nos curare videbantur.

“Heus, tu, Bichri!” inclamat Himilco sagittarium, qui cum Iona in
puppi sedebat, et uterque cum simia lusitabat, “mitte sis sagittam
inter illos muscarios, quippe qui navarchum se non audisse
affectant.”

Is surrexit et sagittam iam arcui aptatam habebat quum ego
intercessi:

“Sine eos, velim; adoriri eos satis erit quando ipsi nos adorti
fuerint; nolimus eos lacessere.”

Bichri manus protinus demisit.

“Tum iuvabit,” inquit ille, “me cum simiola ulterius divertere; quam,
profecto, ludicrum istud animal est! Vellicat mihi crines, palpat
vultum atque scalpitat; sed ego id libenter fero, quum sit isthoc tam
scitulum ac dextrum animalculum.”

“Sic, sic, facies bene; revertere ad tua crepundia; simiola ea quam
par Iberis aspectu est!” subridens nugatur Hanno.

Sagittarius meus iuvencus vix duodevicesimum ætatis annum excessit,
et cordis levitate, ludibundáque naturá, puerulo duodenúm annorum
simillimus erat. Pernicitate, præter simiam, nullus ei erat
æquiparandus, quamobrem et simiam perquam adamavit, et alter alterum
agilitate superare conabatur; modo uter celerius malum ascendere,
modo uter se in extremo fune oscillando altius vel longius se
effligere posset, inter se æmulabantur. Alter Judicis Gebal eximius
cultor Ionas erat. Gigas noster curam terræ insolitarum ferarum
deposuisse videbatur, seque totum simiæ devovisse, quam in suam
gratiam et amicitiam prorsus cooptavit, et quam ob sua nugacia
ludicra buccellis maxime opimis, undecunque comparatis donare
consuevit. Plurimum oblectamenti videbatur simiola e conscendendo
caput tubicinis capere reptans in humeris et dorso, verticeque
capitis potita, villoso capillitio se sustinens, inde, veluti e
pertica sua lusitare, porriginosum eius caput scalpitare, vultu
torvo, dentibus frendens, cæteris illudere solebat. Bichri itaque et
Ionas, atque simia trinitatem amicitiæ inter se conciliarunt, quam
pauci ictus, scariphatæque genæ, vel manus irritam minime
reddiderunt.

Sub vesperum, iussu meo, e regione vici metallici constitimus.
Præfectus e tugurio suo salutatum ad nos venit. Homo is perquam rudis
erat et parum bonæ frugis, utpote qui vix verbum sine maledictis
proferre solitus esset. Ipse ex Arvad oriundus erat, proinde
popularis Hannibalis.

“Per omnes Inferorum Deos,” inquit ille, “ista certe hospitum
septimana est.”

“Quid ita?” interrogo eum.

“Quin male peream, si alius quis Tyrius quinis hinc diebus híc non
fuerit. Bodmilcar ei nomen fuit, perditissimorumque hominum sentinam
secum habebat. Ebriosarum belluarum illa erat turba, quæ híc non
paucas casas compilarunt, ac, per Chusor Phta, iuro tibi, ii nos
omnes iugulassent, nisi ipsi celeri manu eos oppressissemus. Multos
iam in vita mea vidi sceliones, sed, malum, similes his nunquam.
Atque, siquis tam fortunatus fuerit, ut Bodmilcarem ex imo fune
suspenderit, et hoc propriá suá manu, toti mundo officium gratum
fecerit.”

“Ubinam nunc ipse est?” quæro ex eo, “poterisne mihi indicare? Ipse
quoque habeo quod cum eo agam.”

“Dii immortales! procul hinc tibi eundum erit. Magnam sibi Iberorum
turbam comparavit, et ad interiora commigravit. Cæterum vide quid
feceris; periculosissimum genus prædonum illi sunt, et in unum
conglobati cohortem efficiunt formidandam.”

“Nihil tu cura quam sint illi formidabiles,” monet Sammai, “numeri
nihil sunt: modo liceat nobis ad gladii longitudinem ad eos accedere,
cætera nostrum erit curare.”

“Alacritas animi decet quidem iuvenculum, tui similem,” respondet
præfectus, “modo cave in antecessum victoriam canas.” Inde ad me
conversus, satis civiliter: “Sed tu firmum videris consilium
cepisse,” inquit, “rem periclitandi. Porrige mihi poculum vini, tunc,
Hercle, tunc pauca te docebo, quorum meminisse usui esse possit.
Cæterum, argentum esse argentum, tibi satis clarum.”

“Ita quidem,” subiungit Himilco, “et vinum vinum est;” eius nimirum
rei ipse semper satis memor.

Itaque utrem vini generosi afferri ac proponi iubeo, ut dum nostra
consilia pertractamus, ipse commode bibere posset; sed præfectus
hospitalitate a nobis superari nolebat; itaque manibus acriter
complosis, magistrum servorum suo more accersivit, quem, quum
advenisset, vitulum, quem habebat maxime opimum, cædere, ac sub umbra
proximi arboreti, in nostrum honorem eum epulas apparare iussit.

Datis redditisque cunctis e Phœnici Tartessoque novis, præfectus, suo
agresti modo, sic fatur:

“Vos fortes quidem et audaces estis; numeros tamen ego magni facio.
Nec vinum vestrum secus, bene id amo. Etiam gaudio mihi est popularem
meum convenisse. Nunc vero in compendium pro vino, Dii me omnes
perdant, nisi omnia quæ possim vestri gratia facturus sim.”

Tamen, ad summam, parum nobis novi dicere poterat. Verum certiores
nos fecit in agris Aitz contiguis, qui cum Tzíba pactum pepigerat,
venas argenti feracissimas sitas esse; atque, licet Iberes, quorum
esset territorium, potius hostili ferrentur animo, tamen hos subdolá
quádam arte mercatoriá munusculisque vel, in extremis, etiam vi et
armis subigi posse.

“Quam prope possumus navibus ad eos accedere?” quæro ex eo.

“Ad iter trium dierum,” respondit ille. “Attamen non adeo longitudo
itineris refert, quam viæ, quæ ibi nullæ sunt, ac, post naves
relictas, nullum cum eis commercium intercedere poterit. Sylvæ vobis
penetrandæ sunt, et hoc pedibus, nam equis vel mulis loca impervia
sunt.”

“Præclarum iter istud!” notat Hannibal, cum quodam supercilio; “quin,
ais tu etiam commeatum nos nobiscum baiulare oportere?”

“Quod ad hoc attinet, asseverare non dubito, quin a præfecto Tzíbæ
aliquot Iberos impetrare possimus, qui se eximios baiulos gerant.”

“Placet,” assentitur Himilco, “ego autem existimo efficere me posse
ut ii tolutim, vel etiam quadrupedantes, ferantur. Fustem mihi modo
dederis quo tergis eorum litteras suá linguá Ibericá inscribere queam
modo quo meminerint.”

Præfecto asper insulsusque iocus placere videbatur, quia risu
excepit. Cæterum exsiccatis nostris poculis, finem epulis fecimus.

Postridie iam primá luce iter nostrum adverso flumine prosecuti
sumus, atque minus uno die iam ad agrum Tzíbæ pervenimus. Præfectus
eius Uticensis quidam ducena mancipia mihi commodavit, quæ in baiulos
et metallicos, in duo agmina divisi, quibus duos e meis præfeci.
Naves cum præsidio, quantum mihi sufficere videbatur, curæ
Hasdrubalis relinquebantur; Dagon et Astarte ad seligendum pro
anchoris aptiorem locum, prorsum descendere iussi; Cabiri autem,
quippe quæ minore aquæ mole impediebatur, ad circitandum in flumine
et ad commeatum comparandum relinquebatur. Ductore viæ nobis dato,
omnibusque quæ ad iter faciendum usui essent compositis, ad
explorandam novam regionem profecti sumus.

Eo in itinere per vastam et editiorem planitiem per plures sylvas ac
præcipitia multas solitudines traiiciebamus, vesperi autem satis
idoneum nacti locum, castrametati sumus. Iter plurium dierum per loca
deserta longosque anfractus perquam tædiosum fuit; et etiam iam
quartus ex quo Bætim reliquebamus illuxit dies quum denique circa
meridiem primum vicum Ibericum conspicati sumus. Omnes incolæ sub
armis erant, seque, quum adveneramus, difficiles præbere videbantur,
sed pauca munuscula principum animos emollire et permulcere cœperunt;
quo facto, etiam impetravimus ab iis ut in sterilibus tumulis,
circiter tria stadia ab suis paucis mappalibus, castra nobis ponere
liceret. Hannibale administrante castra nostra fossá, aggere atque
vallo munivimus, ac biduo ad opus fodiendi parati eramus, quo in
cœpto consilio utebamur periti metallici quem eo proposito nobiscum
acciveramus.

Molimen ingens aggressi sumus. Tres menses diuturnos sine
intercapedine prosequebamur. Iberi diffidentes quidem se erga nos
præbuerunt, nihil tamen cum hostili animo contra nos susceperunt.
Astarte tamen nobis propitiá quamvis labores nostri perquam erant
ardui, magno tamen emolumento consummati. Fossiones, altera post
alteram, fructuosissimas se comprobarunt, ita quidem, ut compendii
pars e cœpto fodinario quæ mihi obvenerat, bina millia siclorum
exæquaret. Partem huius ipso eodem loco repurgandam curavi, ac
retinendam apud me censui, cæteram terram argenteam statis
temporibus, per servos conductitios ad Astarten comportari iussi,
unde mihi post singulas vecturas apochæ, ut conventum erat, remissæ
sunt.

Tandem tempus advenisse arbitrabar ut agmina nostra ad redeundum
instruerem. His administratis, duce itineris Iberico quodam delecto,
quem singulari curá custodiri iusseram, iter ad naves suscepimus, ex
imo corde læti, quod ex his desertis, post tam diuturnum tempus,
nobis ac libertati redditi sumus.

Vix interim pedes e castris extuleramus, quum Iberi impetum eo
fecerunt, valla everterunt, cunctasque res, etiam minutas, ac prorsus
nullius pretii, avidissime conquisiverunt.

Caput XIV.

Insidiæ.

Per biduum iter nostrum retrorsum prosequebamur sine intermissione et
adversitate, et iam radices attigeramus declivitatis planitiei
editioris, unde despectus est in flumen.

Ascensus in eam arduam planitiem haud carebat difficultate.
Scandendum nobis erat caprarum prope more. Subinde scopulorum
cautiumque cornua, alias ramulos et cirros dumorum ad nos sustinendos
apprehendebamus, pedibus rubos, frutices sentesque terentes, quin et
vix his adminiculis viam, ab agmine tritam, subsequentes tenere
valebamus.

Medio circiter huius clivi ascensu subito prærupta vallis iter
nostrum cohibuit, cuius tamen barathrum ad prosequendum iter
superandum erat. In margine voraginis gradus, ad hauriendam auram,
stitimus. A tergo longum nautarum militumque nostrorum agmen
pedetentim conglobari cœpit, ut tractim singuli e dumeto emerserunt;
ante nos barathrum ipsum hiabat; ex adverso, latera montis surgebant
ad summum usque iugum, arboreto denso atrum; aliquot aquilæ alis
pendebant supra barathrum.

“Locus pro insidiis præclarus!” notat Hannibal, dum de fronte sudorem
detergebat, nihil suspicatus quid nobis impendéret.

Himilco haustu vini ex utre tracto, quem ex humeris pendentem secum
gerebat, longum edidit suspirium:

“A!” inquit circumspectans, “plane istiusmodi damnosa terræ plaga
erat ubi ego, denis ab hinc annis, oculum amiseram. Spero eam, quæ
hastam mihi illiserat manum, iam pridem putredine absumptam esse.”

Quantis periculis terra Tartessia obsita esset, propriá experientiá
doctus, perquam cautum me esse oportere, intellexi; idcirco duobus
vicariis etiam probantibus, Hannonem et Ionam ad novissimum agmen
remisi, qui palantes, aut in avia dispersos et errantes ad medium
agmen colligerent; Bichri autem cum denis Beniaminitis sagittariis,
item Aminoclem, cum quinis sociis Phocæis praemisi, qui viam sibi per
voraginem quærerent, adversaque in declivi monte explorarent.

Tuba Ionæ a tergo mox insonuit ut palantes convocabat, ac paullo post
Bichri et Aminocles adversum clivum scandere videbantur, barathro iam
superato. Nullum suspicati periculum quo terreremur, ducem viæ, quem
nautæ mei usque arcte observabant, iter ingredi, nosque per anfractum
ducere iussi. Aliqui nostrum iam in fundum pervenerunt, cæterum vero
agmen lento cautoque gradu molestissimum descensum tentans, quisque
pro se viá repertá, proprium iter tenebat, quum extemplo dux stitit.
Ipse circiter quinquaginta passus nos præcedebat, et iam alterum
latus e voragine ascendere cœpit. Quamprimum ipse substitit, stridula
vox fistulæ e sylva exaudita est, nec procul a nobis, quum Himilco
magná voce exclamavit:

“Cave sis, Navarche, cave sis! Facinus híc paratur!”

Maximá quam poteram voce exploratorem ad celerius procedendum
adhortor, nauta autem, qui custos illi additus erat, eum iam vi
prorsum impellere cœpit, quum barbarus subito prosilit, nautam uno
ictu prosternit, spatium inter se sylvamque magnis saltibus
transvolat, seque in dumeto oculis nostris subducit.

“Factum ut dixi,” clamat Himilco; “ego enim probe suspicabar futurum,
ut Iberi furciferi ad priscam suam perfidiam redirent.”

Usque loquente eo, tuba Ionæ periculum indicare audiebatur, quo
significabatur novissimum agmen a tergo lacessitum esse; simul a
fronte ingens clamor ac boatus nos excepit, item, lapidibus simul
pluere cœpit. Misero ad latus meum nautæ lapis caput perfregit, et
misellus eo ictu occisus est. Viso hoc, omnes nostri baiuli,
depositis sarcinis, ad unum discurrerunt.

“Ad arma! In aciem!” inclamat suos Hannibal, ac nihil territus
grandine circum se cadentium lapidum, dux intrepidus magno conatu in
saxum editum ante se prosiliens, micante gladio, suas copias ad se
celerrime adscivit. Interea manus nautarum duas mulieres pro præsidio
circumsepsit. Sammai furore concitatus ac pallidus, stricto gladio se
ad Hannibalem recepit.

“Quid tibi, pro scelus, de ista re videtur?” affatur eum Himilco,
animo commotus, lapidem ostentans, qui vix palmi spatio ab suo latere
inciderat. “Ista, Hercle, amygdala Tartessiaca iusto densius cadunt.”

Ac, veluti responsum ad sua verba, alter nos grando, priore etiam
spissior, prope obruere cœpit, et profecto aliquot nostrum etiam
prostravit. Modo tamen assultus a tergo veniebat, nempe a convalle,
unde paullo ante eluctati sumus; hinc manifestum erat nos a fronte
non secus atque a tergo hostibus septos esse.

“O, utinam aliquanto equitatu, et paucis essedis instructi essemus!”
suspirat Hannibal, “quam facile utrumque latus eorum circumveniretur,
uti Chetæ Assyrios circumvenerunt. Equitatum ad dextrum, essedas ad
lævum immitteremus, quo cito efficeretur, ut per medium via nobis
facile pateret.”

“Quum tamen neutrum habeamus,” interloquor ego, “nostrum erit optimo
quo poterimus modo hinc eluctari.”

Nihil verbis meis motus, sua theoremata ulterius texere pergit, de
utilitate, deque iniquitate nostri sitús, quum, denique lapis
maiusculus galeam suam percussit, cristam diffregit, capitis autem
tegumentum ipsum gravi læsit vibice, quo efficacius quam meis verbis
admonitus erat hic non de theoriis quæri, sed factis rem agi.
Gravitate ictus primum titubare cœpit, sed mox sese recipiens,
clamavit:

“Per Deum Nergal, hoc ferendum non est! Sacer El-Adonai! iam hoc æquo
plus est; sed faxo ut hæc expient. Sagittarii, scandite clivum,
ferite quemcunque vallem intrantem videbitis!”

“Tu autem, Navarche,” inquit, me allocutus, “fac reduc tuos nautas
eádem quá descenderas semitá, et circumveni balatrones, qui nos inde
a vertice molestant.”

“Vos autem, gentis Iudaicæ,” prosequitur, “Sammai sequimini. Tu vero
Sammai, fac deduc eos illò, ad lævum. Vos vero cæteri mihi adeste,
invadite ad rectum! Itote!”

“Prorsum, ad lævum! Dii Regem servent!” summá voce clamat Sammai,
proruens, ut mandatum erat, suosque in contrariam ab Hannibale partem
abducit.

Sagittarii sub Hamilcare, circum mulieres impedimentaque, in imo
vallis fundo, in globum concurrebant. Himilco atque Gisco mecum
profecti, unà iugum montis, unde paullo ante descenderamus, cito
attigimus, quo facto, hostibus undique frontem advertimus.

Simul ac vertice ascensús potiti eramus, nautæ, copidibus in manu,
operi incumbere cœperunt. Seminudi barbari Tartessiaci, fustibus,
partim hastis ligneis præustis armati, acutissimis nostrorum armis
nullo pacto resistere poterant, et multi eorum cæsi occubuerunt; at
nos, quamvis multi eorum in dumeto sese abdiderunt, phalangem
solvere, ut eos insectaremur, noluimus, sed progredi satius duximus.
Multi hostium fruticetis arboribusque tecti, veluti ex tuto nos
subsequi, iaculaque varia in nos iactare cœperunt. Quandoque, quum in
loca patula veniremus, ubi nullæ arbores visui obstarent, nostri
manipuli semel iterumque irruebant fruticeta, si quo pacto aliquot
barbarorum capere possent; barbari tamen utique pedibus celeriores,
pernicitate nostros superarunt, nec se facile capi siverunt, ita ut
vix quindeni eorum in manus nostras inciderent; his tamen nostri non
pepercerunt.

Quamvis bina stadia præcesseramus, Hannonis atque Ionæ nulla omnino
vestigia reperire poteramus. Ulterius procedere consultum non duxi,
sed in quodam minutiori luco meos circum proceram quercum in circulum
conglobavi; verum Himilco, quem sua vindictæ cupido agebat, accitis
Giscone atque nautarum quindenis, spatium circiter unius stadii
ulterius progressus est. Hi intra unius horæ tempus ad nos
reverterunt, postquam duos Iberos cepissent, eosque interfecissent.
Sed ea res magis nos movit quod hi renuntiarunt calamarium Hannonis,
cruore madens, in cumulo cadaverum hostium reperisse, quorum illic
octona, vel novena, cum uno nautarum nostrorum iacebant. Terra ibi
detrita, cruore conspersa et humectata, cadaveraque barbarorum
circumquaque iacentia admodum verosimile esse arguebat scribam,
miserumque Ionam, numeris oppressos succubuisse, ac non modo
interfectos, verum etiam cadavera eorum ablata fuisse.

Mœrentes, animoque admodum contristati, ad locum, ubi primum impetum
tuleramus, revertimur, repulsis identidem hostibus nos continuo
lacessentibus. Postquam ad descensum perventum est, in vallem
despexi, et ubi præsidium cum mulieribus salvum et incolume
cognoveram, aciem explevi, et iacturam nostram reputare cœpi. Seni
meorum ceciderunt. Interea temporis etiam de salute Hannibalis
Sammaique sollicitari cœpi, quod quidem haud diu me angebat, nam hi
mox unà in adverso vertice præcipitii, simul cum Bichri, in
conspectum venerunt, quos et cæteri armati, solito ordine, comitati
sunt. Hi fere quadraginta captivos secum habebant. In media caterva
Aminoclem conspiciebam in amplexu nati sui, inter captivos autem
mulierem, tum duos viros chitonetis indutos, unum autem talarem
Syriacam gerentem. Hannibal anteibat. Simul ac me conspicatus erat,
gladio supra caput in indicium triumphi elato, mihi gesticulabatur;
Sammai vero, etiam magis commotus, nudo capite, fronte cruentatá,
acie relictá, ad me cucurrit. Ratione quadam prætextá, dum ipse inter
currendum ad deosculandam Abigail subsisteret, ego vultum aliorsum
converti; sed in puncto temporis ipse iuxta me adstitit, gaudio,
gloriáque renidens. Anhelus ac pavitans sic orsus est narrare:

“Ex angustiis quidem venimus, sed negotia cum iis bene gessimus; iam
illi plus satis habent!”

Viso in fronte patulo vulnere, gladioque cruentato, hæc signa esse
memoravi rei sanguinolentæ, sed bene cum Iberibus gestæ.

“Iberes?” veluti per contemptum respondit; “quisnam Iberes ullo in
numero habeat? Næ, Ædepol, isti adeo ipsi nostri Tyrii erant, qui
nobis insidias tetenderunt. Utut tamen res sit, scordalum Hazaelem
cepimus, Aminocles vero recuperavit filium, et hoc quidem in extremo
vitæ discrimine, et quum iamiam iugularetur, eo potitus est.”

“Ecquid de Bodmilcare?” quæro his novis gravissime motus.

“Tantum quod non cepimus eum!” respondit ille; “Hannibal ad costas
eius carpendas satis prope serpsit; ac nisi infortunatum istud vulnus
mihi incidisset, híc eum teneremus; suorum tamen diligentiá servatus,
et in sylvas abreptus est.”

In furorem concitatus, ac vindictæ de meo adversario sumendæ avidus,
discriminis proprii fere immemor, ut argentum nostrum erat disiectum,
tum etiam fata scribæ incerta, etiam impatiens moræ, monebam Sammai
nos, sine unius horæ dispendio, ad persequendum Bodmilcarem properare
oportere, eoque sive vivo sive mortuo potiri. Itaque, accitis qui me
sequi vellent, meisque valete dicto, in propinquum anfractum irruo.

Dein Himilco ostendebat Chryseidi thecam scriptoriam sanguine
infectam; ea e paucis verbis intelligebat quid nos de fatis scribæ
iudicandum putaremus. Ipsa obmutuit, atque dum Abigail eam amplexata,
lacrymis coortis ei condolescebat, ipsa iunctis ac pressis digitis,
vultu mœsto omnes animi motus fortiter compescebat, nec nisi tremor
humerorum indicio erat quantum luctum ac dolorem frænare pro viribus
conaretur. Sammai, quem remiseram, ut cæteros de verosimili fato
Hannonis Ionæque certiores faceret, paucis percontabatur ab Himilcone
quid de iis actum esset; sed gubernator nihil respondit, nisi manu
sylvam a tergo indicabat, velut qui mali ominis quid sine verbis
prodere vellet.

Ubi Hannibali propius obviam factus essem, ipse me conventum
properabat, valdeque lætus videbatur, atque licet id quod illi de
Hannone nuntiabamus se graviter tulisse certum erat, dolorem verbis
lenire affectabat dixitque omnes nos belli incommoda æquo animo ferre
oportere.

“Sed, dic, obsecro, quid proxime facto opus est,” a me quærit.

Docui eum mihi in animo esse, quidquid eveniret, Bodmilcarem
persequi, neque committendum esse ut ipse nobis fugá se subducere
posset.

“Dictu, quam factu, faciliora memoras,” respondet Hannibal;
“Bodmilcar non modo magno Phœniciorum malefactorum manu pollet, atque
omnigenúm perfugarum, verum, ut istá pugná docti eramus, magnam etiam
turbam barbarorum secum habet, qui omnes partim fustibus, partim
iaculis, bene armati sunt. Cæterum, quidquid sit, ipse satis in tuto
est. Præterea, ad circumveniendum eum numeris non sufficimus: sic
autem eum persequi nihil esset aliud, nisi iterum in insidias ruere.”

“Quidnam tunc ad agendum superest?” quæro, præ ira dentibus frendens.

“Ante solis occasum hinc, e loco iniquo, in verticem nos evadere
oportebit;” animo firmo ille respondet; “tum ad planitiem
progrediendum erit, ne secreto nobis iterum obrepere possint. Quando
semel planitie editá potiti fuerimus in tuto erimus, et tunc licebit
nostris cibum quietemque concedere, iam enim laboribus prope confecti
sunt, simul etiam ad interrogandos captivos otium tibi suppetet.”

Graviter ut res has ferebam, negare, quin consilia Hannibalis
iustissima, prudentiæque plena fuerint, non poteram, et a consilio
meo proprio hostes statim persequendi, desistendum iudicavi. Captivos
itaque, fune circum colla eorum immisso, ligandos et constringendos
curavi, atque præsidio quadraginta armatorum sub Himilcone cum
mandato iis relicto edixi, unumquemque, qui rebellare aut effugere
tentaret, inauditum interficiendum esse.

“Mihi quidem tute eos credideris,” respondet gubernator, ægro quodam
gestu, “unum nonnisi oculum mihi reliquerunt, sed is acutus est.”

Captivis rite colligatis, impedimenta argentumque omne, quod profugi
baiuli quaquaversum circumstrata reliquerant, colligi et colligari
iussi.

“Duplum onus sarcinarum latronibus his baiulandum erit,” dixi ego,
“et probe in posterum cavebo, nequid rerum mearum Iberibus
concredatur, antequam eos accurate constrictos sensero.”

Dein sarcinæ, sine ulla turba recrudescente, collectæ erant, et Gisco
interea e sylva eluctatus rediit, fustem ibi cæsum manu gerens,
lætusque ostentans ramum nempe quernum satis gravem.

“Ecce stimulum!” inquit, ut captivos magna sua onera subire videbat,
“iam faxo ut intelligant quemadmodum crura celerius movenda sint.”

“Nunc ergo incedite, belluæ!” inclamat eos linguá suá Ibericá
Himilco, “et siquis vestrum repugnaverit, vapulabit.”

Captivis itaque in medium collocatis, cautissimo gressu iter nostrum
e profundo versus summitatem præcipitii suscepimus; atque dum arduum
ascensum non sine continuis periculis prosequebamur, a Bichri
sciscitari cœpi quemadmodum cum Bodmilcare congressi essent.

“Accuratissime quam potero,” respondet ille, “rem totam ordine
evolvam. Paullo post nostrum abs te digressum, vix centum passus in
sylvam penetravimus, quum nos subito obviam factos hostilibus Iberum
copiis animadvertimus, alii autem simul a tergo adventantes utrimque
lapidibus iaculisque impetere cœperunt. Nos confestim locum nacti,
ubi arbores minus densæ apertiore spatio suffugium præbebant, magno
cursu eo pedem retulimus. Celsæ ibi rupes veluti invitarunt nos, ut
tergo ad illas conversi certamen defenderemus. Mox manipulum
conspicabamur militum, ex alto adversum nos decurrentium. Bodmilcar,
suique latrones erant. Nulla nobis salus superesse videbatur. Brevi
de nobis actum iri sentiebamus; pro bona tamen nostra fortuna, eodem
fere temporis puncto Hannibal et Sammai in conspectum venerunt, atque
acerrimum certamen utrimque initum erat. Vidi Bodmilcarem cadentem;
Sammai tantum quod eo non potitus erat, quum machærá icto,
desistendum illi fuit; quo Tyrii spatium nacti ducem suum e certamine
eripuerunt, quos pugná excedentes, barbari veluti præsidium secuti,
grandine lapidum telorumque immisso nobis, pedetentim recesserunt.
Sic itaque nos servati eramus.”

Animo intentissimus verba Bichri excepi, ac, postquam dixisset,
rogavi ex eo:

“Sed quid, obsecro, de Hazaéle, de muliere, deque puero?”

“Exspectadum, sodes, et hoc audies,” respondit ille sic loqui pergit:
“Consilium itaque cepimus hostis persequendi, quum nullum subesset
dubium quin Bodmilcar graviter vulneratus esset, et sic mox in
densiora sylvæ progressi sumus, quum subito in congeriem lignorum,
cum puero colligato ac superimposito incideramus. Hunc quaternideni
vel quindeni milites circumsistebant, Hazael autem, longo cultro in
manu, puerum iamiam mactaturus erat, dum duo viri mulierem
amoliebantur, quæ, uti res parebat, sese ad puerum proprio corpore
tutandum in eum coniecerat. Aminocles, eo ipso momento quo victimam
conspexerat, ingentem vagitum edidit: ‘Mi fili! Mi fili!’ et ad eum
præceps ruebat, homini rabido ac furioso simillimus. Cuncti nos eo
concurrebamus. At Hazaél, quum se periclitari sensisset, ictu versus
puerum edito, tergum vertit et effugere tentavit. Verum, celerior ego
eum apprehendi, et ad locum reduxi. Interea Aminocles meique
sagittarii cum militibus præsidii negotium brevi expediverunt, atque
puerum intermortuum, vinculis præcisis, liberaverunt, et ut mox
repereramus ille nullum maius incommodum sustinuit. Mulier quoque,
quæ cultrum a puero avertere conabatur, ab uno Phocæorum mox agnita
erat ut uxor amissa unius popularium. Quæ si omnia ex æquo æstimemus,
quippe qui eunuchum Syriacum cepimus, puerum servavimus, uxorem
abreptam marito restituimus, haud puto nos iniquum diei laborem
explevisse.”

Sed nunc, mutatá voce, Bichri modo prope lugubri subiunxit:

“At quam ægre nos omnes Hannonem nostrum, amicumque fortissimum, tam
miserabili vice nobis ereptum esse, et etiam Ionam desiderari!
Utrumque æquo amore sum prosecutus; eheu, nos infortunatos!—Etiam
mirum quid de sene Gebal factum sit. Num etiam ille interiit?”

Ego quidem, ex mea sententia, haud dubium censebam simiam quoque,
quippe quæ solito suo loco, super humerum tubicinis sederat, idem
fatum oppetivisse. Bichri longo suspirio indicare videbatur simiæ
fata non minus cordi sibi fuisse, quam salutem amicorum suorum atque
sodalium.

Interea iam ad editam planitiem pervenimus. Locus admodum tristis ac
desertus erat, vix paucis passim arboribus paucisque cirris sentium
ac sterilium herbarum interspersus, et, ut æstimare poteram, ad
duodena stadia a flumine Bæti. Aqua nostra potabilis quum interea
admodum diminuta esset, inter cœnandum perparce nobis adhibenda erat.
Eá satis quidem frugali exactá, postquam Hannibal suas excubias
disposuisset, cunctaque lumina extincta essent, Hazaélem accersi
iussi. Ipse consedi, utrimque meis officialibus adstantibus. Etiam
Bichri, Aminoclen cum suo filio, et Phocæum cum sua uxore adhibui.

Captivus pallore suffusus atque formidine tremens producebatur. Manus
suæ a tergo vinctæ erant, talaria autem lacerata cruoreque ac
sordibus infecta.

“Nonne tu me nosti?” magna voce eum appello.

“Novi te, Here mi clementissime!” trepidabundus, voceque hæsitante
respondit, ne oculos quidem levare ausus.

“Etiamne meministi quí tute erga me gesseris?” prosequebar.

Reus nullum responsum dedit.

“Num ad tendendas mihi in Ægypto, Uticæ, Gadibusque insidias a me
circumvectatum te putas?”

Usque nullum responsum datum.

“Eccur es ausus hunc puerum mactare tentare?”

“Mandatum eram exsecuturus,” flebili voce respondit, “a Bodmilcare
adactus. Ad placandum Numen Moloch puerum hostiam immolari iussit.
Obsistere illi ausus non sum, omnis enim eram in sua potestate. Non
ego, Bodmilcar te male habuit.”

“Nihil id refert;” respondeo, “omnes Dii Bodmilcari male faciant!
Quid? num eam ob rem vis ut vitæ tuæ parcam? Uno atque unico tantum
modo id a me impetrabis.”

Syrus perditissimus, humi volutans, gemebundus flagitabat:

“Ignosce mihi, obsecro! Parce vitæ meæ, te etiam atque etiam imploro
et appello! Posce a me quod velis; calcibus pete mihi iugulum; fac me
servum tuum pro omni vita mea, sed vitam, te obtestor, serva!”

Sammai, qui ad latus mihi adstabat, capitis vulnere colligato, vultum
cum indignatione avertit.

“Vitæne tuæ parcam? aisne tu?” inquam; “quid si officio meo rite
functus essem, iam antehac oportebat me Diis Manibus eorum te
immolare, qui ob tuam perfidiam, fortiter pugnando interierunt.” Tum,
paullo post: “Verumtamen, audi!” prosequor sermonem, “fac quod abs te
postulo, et ego vitá plus tibi præstabo: quum Gades pervenerimus, te
libertate donabo.”

“O, Here mi, paratissimus sum cuncta facere, modo iura, iura, quæso,
me servaturum!” implorabat me, ac lacrymis miserabiliter
obtestabatur, usque in pulvere volutans.

“Esto! Ausculta!” respondeo illi, “per Astarten, Deam cœli summam
iuro tibi promissa me facturum.”

Præsenti terrore levatus, ignavus furcifer se in pedes erexit, atque
voce in audaciorem mutatá, sciscitari cœpit quid ab eo postularem.

“Primum indicare te oportebit, quid Bodmilcar viribus possit.”

“Copiæ eius constant e centum et sexaginta Phœnicibus, et e sexcentis
aut septingentis Iberibus.”

“Deinde revelabis nobis locum refugii, quem, siquo incommodo
afficeretur, sibi præstituerit.”

Hazaél dubitabat. Ex opinione Sammai, si iste hoc proderet, qui
vicies penderetur dignus esset. Moram nihili faciens quæstionem
itero:

“Eius latibulum nobis patefacies.”

Iterum nullum responsum.

“Nisi edixeris, confestim pendebis.”

Simul ut ostenderem nihil me perperam loqui, funem afferri iubeo.
Himilco evolvit oram quam corpori circumvolutam secum gerere solebat,
chitonetá obtectam. Hazaél contremuit, pallore offusus.

“Sine, sine! Noli me pendere: cuncta fatebor.”

“Cedo, confestim responde!”

“Locus is Tumulus Lupi est.”

“Hactenus, valet; sed ubinam locus ille est?”

“In sylva, ad duo stadia.”

“Sed quá viá?”

“Pone nos; illac!” inquit, “versus dextrum.”

“Placet; veni nobiscum, ostende viam!”

Itaque, viribus tametsi ultra modum eram exhaustus, facere non
poteram quin occasione etiam minimá usus, adversarium mihi tam exosum
quæsitum ire pergerem. Milites itaque meos appellans edixi me
quinquaginta volonibus ad Bodmilcarem in latibulo suo deprehendendum
indigere. Longe plures quam opus habebam sese ad id mihi obtulerunt,
ad decertandum omnes cupidi; quamobrem Hannibalem aptissimum quemque
ex omni numero deligere iussi, et ad expeditionem præparare, cæteris
autem curam mulierum, pueri, impedimentique tutandi, accuratam
demandavi, item, ut securitati captivorum invigilarent.

Aminocles enixe me oravit ut sibi in tutelam filioli, item ut
Demareti, cum modo restituta uxore eodem proposito remanere liceret.
Agnovit quidem utrumque eorum grato erga me ob recuperatos suos animo
teneri, spoponditque fore, ut alias eo fortius pro me dimicaturi
essent, petivit tamen, ut saltem nunc, cum mea voluntate, eis manere
liceret. Ego utique minime dubitavi precibus suis adstipulari.

Antequam iter ingressi essemus, obiter meis memoravi fieri posse ut
fortuná favente cadaver dumtaxat unius vel alterius amicorum,
Hannonis nempe atque Ionæ aut utriusque, reperiamus. Chryseis
protinus surrexit, atque multum agitata ac pallida ad me accessit.
Quærenti autem mihi quonam ire pararet, firmá voce respondit:

“Ibo quæsitum cadaver sponsi mei. Si Dii faverint, tumulo id condere
volo.”

“Placet propositum, licebitque ut venias,” respondi illi, eius animi
dolore multum commotus, nec minus mirabar eius fortitudinem, suam
tantam calamitatem æqui bonique faciendi; “utinam Astarte nobis
propitia sit!”

Hannibal cum suis copiis iter ingressus est. Bichri, lassitudinis
patientissimus, agmen ducebat, cum Hazaéle iuxta se, quem manibus
vinctum fune tenebat. Gisco, cum securi in humero, ex adverso latere
eunuchi itabat, Himilco autem, destricto gladio, a tergo sequebatur.
Versus sylvam in silentio progrediebamur, ea plerumque secuti cava
viarum, quæ luna in umbra reliquisset, ac paullo post in conspectu
eramus atræ foliorum molis, quæ planitiem claudebat. Hac opacá plagá
admodum cauti, ac veluti furtim, arboreta ac dumeta penetravimus,
pervenimusque ad tumulum sub radice clivi, quem mane transcenderamus.
Híc præruptus editusque erat anfractus, quem Hazaél nobis ut Lupi
Tumulum descripserat, quique, secundum eum, latibulum Bodmilcaris
suorumque celaret. Quum ibi constitimus, prorsus nullum lumen videri,
nullus sonus audiri poterat, nec quidquam formidolosum sylvarum
silentium turbabat.

“Antequam ad impetum faciendum signum daremus,” submissá voce
eloquitur Hannibal, “quid apud eos ageretur nos scire oporteret.”

“Ipse ego optime mihi viam reperiam,” ait eunuchus: “sinite ut ipse
procedam, resque vobis renuntiem.”

“O tu nimis sapis,” redarguit eum Himilco, “valde etiam nobis faves,
at nos eá re non te fatigabimus.”

Post hanc suam nos eludendi apertissimam astutiam severe repulsam,
Hazaél in pristinum suum silentium recidit. Tunc, suadente Bichri,
visum est ipsum cum eunucho proficisci satius esse, atque quo in loco
res starent explorare. Quo consilio probato, ipse edixit fore ut, si
eunuchus e suis manibus se eripere tentaturus esset, pugione eum síne
mora perfoderet.

Hannibale consilium probante, ipsi duo profecti sunt et in tenebris e
conspectu mox evanuerunt, Bichri suum captivum ante se prorsum
agente. Minus quam dimidiá horá post, ramorum ac sarmentorum fragorem
audiebamus, atque eorum uterque iterum coram nobis steterunt.

“Ecquid novi?” quærebamus nos.

“Decepit nos furcifer iste,” respondet Bichri, “totum tumulum
circuivimus, sed nusquam ullum hominem reperimus.”

“Imo, ita vivam, ut ego vos decepi!” singultabat eunuchus: “non vos
decepi. Iuro me Bodmilcarem Lupi Tumulum pro suffugio sibi indicare
audivisse. Linguam mihi præcidite nisi verum dicam; hoc iuro.”

“Mitte iuramenta, hominum mendacissime!” inclamo eum animo irritato
indignabundus. “Fortunatum te censeas me tibi vitam spopondisse; at
cave tibi, nam, per Astarten, si alias——”

“Fieri certe potest,” interloquitur Hannibal, “furciferos híc loci
latitasse, nobisque adventantibus perterritos hinc dissiluisse.
Fortasse spado verum fassus est. Quidquid sit, nihil effici potest,
fateorque me victum esse.”

Himilco et Hamilcar quoque agnoverunt se delusos esse; atque hinc
consultissimum statui ad nostra castra reverti, ibique quiete, tam
bene meritá, nos recreare.

Caput XV.

Iudex Gebal præclarum edit Facinus.

Ad castra nostra appropinquantes, excubitores nostri, securitati
sedulam dantes operam, nos stiterunt. Vix limites excubiarum ingressi
sumus, quum Aminocles, admodum concitatus, manibus gestiens, mihi
obviam currit, vixque fandi a me facultate impetratá, ut requirerem
quid interea evenisset, narrat mihi incondita, confragosáque linguá
Phœniciá, nobis alibi agentibus, “homunculum” redivisse, iterumque
discessisse, seque haud procul in arboreto continere.

In præsenti confusus hæsi; sed Bichri, celerius me hominis mente
perspectá, exclamabat: “Gebal! Iudex Gebal!” ac locum indicatum
versus discurrit, consuetoque sibilo profugum lactare cœpit. Brevi
post læto vultu rediit cum simia in humero eius sedente, quæ nos
turpissimo vagitu ac stridore, et perquam torvis gestibus vultús
excipiebat. Turpis ut bellua erat, tamen fateor eam iterum ad nos
revertisse non parum gaudii mihi parasse, ac pæne omnes nostrum ad
videndam eam prodiverunt; et quamvis barbam Hannibalis vellicaret
vultumque Himilconis scaripharet, non secus ac nasum Gisconis
momordisset, nihil quidquam hostili animo tribuebatur, cunctaque in
bonam partem accipiebantur, donec bellua manum Sammai scalpere
tentaret, quod quidem Sammai nec ab homine nec a bellua parum
gravatim tulisset; is eum ictu sævo feriit, quo hæc magno saltu ad
Bichri confugit. Ut illinc dissiluit, aliquid, quod corrigiæ calcei
similitudinem referebat, illi excidit. Quod quum Sammai sustulisset,
et ad lumen tædæ accuratius inspexisset, sic fatus est:

“Pol!” inquit, “híc aliquid litteris Phœniciis scriptum est.”

“Moræ impatiens, eripio illi corium, accuratius perscrutor,
reperioque litteris, sanguine scriptis, esse consignatum. Ne ad
legendum quidem tempore sumpto, exclamavi:

“Hanno vivit! Vetulus Gebal nova attulit! Hanno ipse nobis ista
scripsit.”

Enucleatis pedetentim litteris, omni quá poteram curá, nostros alacri
animo intentos sic alloquor:

“Auscultate, velim, amici, hæc sunt quæ ipse nuntiat: ‘Captivi sumus
vivi et salvi: tuba Ionæ nos servarat; barbari nos Bodmilcari dedere
se negaverunt; princeps horum egebat tubicine Phœnicio. Alius quoque
princeps tubicinem comparare vult, antequam filiam huic in
matrimonium det. Mihi quoque pepercerunt. Mox ad principem
Septemtrionalem mittemur. Animum erectum serves. Nos mox effugiemus.
A Bodmilcare cave, insidias parat: vos flumine prohibere cupit.’ Hæc,
itaque sunt, commilitones, quæ ipse nuntiat. Usque speramus eos
visuros.”

Finitá lectione, Chryseis intra brachia Abigail flens se coniecit;
Gisco cuculum suum sursum iactabat; Himilco ex utre satis liberalem
haustum suxit; Hannibal autem animi affectum septies in successum
sternutando prodebat. Quod vero ad Bichri attinet, simiam in ulnam
prehendit, amplexatus eam pæne est, quod affectionis testimonium
Gebal cirrum evellendo crinium eius compensabat.

“O, Gebal, pudeat te! Tune mihi capillos evellicas, quum scias
quantopere te amem? Fortissime Gebal, vetule, ego gratulatus tibi
modo eram ob eximium et insigne tuum facinus.”

Cæteri quoque haud minus læti belluam contrectare satagebant, eamque
amygdalis uvisque passis donare pergebant, quæ ipsa, quin humeros
Bichri reliquisset, grata accepit.

“Ohe, iam satis, siste ioca!” inquam, “otium pro nugis modo non
suppetit. Aqua nobis deficit: oportet ut ad flumen quo citius
deveniamus, quocirca Bodmilcarem nos antevertere oportebit. Interim
et aliud negotium superest, quod nobis dirimendum erit. Adducite huc
Hazaélem!”

Eo allato, severá voce eum alloquor:

“Has litteras, Hazaél, nonne audivisti? Eæ te mendacem atque
proditorem comprobant. Tuum scelus nobis multis molestiis constitit;
nunc nullum iam levamen tibi suppetit; ad longe aliud iudicium
deferri te oportebit: Menath, Hoce, atque Rhadamathus sunto tui
iudices. Moriendum tibi est.”

Ad pedes meos devolutus, plorans et eiulans supplex me miser pro vita
sua implorabat, et ut sibi parcerem singultibus orabat. At ego nullis
precibus flecti poteram. Duo nautæ eum sublevaverunt, Himilco autem
laqueum in fune suo colligans, collo Syri iniecit.

“Selige sis tibi, vir bone, arborem quam velis,” alloquitur eum
Himilco; “ex mea quidem parte ilicem quamdam robustam ac probam
vellem commendare.”

Hazaél nullum responsum dedit, sed omnibus viribus suis ita erat
obluctatus ut vi opprimi et abduci debuisset.

“Noli fatuari!” acclamat eum Gisco. “Quid obtrectas pendi? Volæ tuæ
soleisque favebis.”

“Nunc, itaque,” iocatur Himilco, quamprimum spadonem sub arborem
collocassent, “fac trahas, age in sublime, in arborem infelicem! Sic!
iste suam navigationem absolvit!”

Atque eo pæne usque loquente, Hazaél in sublimi, in lumine lunæ
oscillabat.

“Unus proditorum ad rationes supremas reddendas discessit;” monui
ego.

“Alterum autem,” addit Hannibal, “speremus mox secuturum.”

Brevis atque exilis eá nocte nostrum omnium fuit quies. Ac postridie,
quum sol in cælo claro surrexerat, post certamina laboresque adeo
eramus irrequieti, ut summo nonnisi conatu ac labore planitiem
æstuantem et pulverulentam assequi possemus. Mihi ipsi faux exaruit,
alvusque quodam genere spasmi convellebatur, cuius teterrimus sensus
iis nonnisi notus est, qui cruciatum urentis sitis unquam
pertulerint. Himilco suum utrem iam ad ultimam usque guttam
exsiccavit, iterque suum, temeto consueto privatus, et omnino
destitutus, languido gressu prosequebatur. Hannibal sublatá et e
cingulo suspensá galeá itabat; cæterique omnes ita erant lassi et
confecti, ut vel verbum proferre inter itandum eos pigeret. Unus
Bichri erat, qui ex omni numero nostrum nulla vestigia lassitudinis
proderet, utpote cuius fibrosum corpus lassitudini fere impervium
esse videretur.

Circa dimidium temporis pomeridiani levis nebula suspensa indicare
nobis videbatur cursum fluminis, quo non parum recreati eramus; nam
conscientia nos in vicinia aquæ versari ad alacrius agendum nos
incitavit. Bichri et aliquot aliis, qui utres aut cucurbitas secum
gerebant accitis, prorsum cucurri, ut sine iactura temporis aquá
potiremur, ac reversus, meos haustu aquæ reficerem; sed quum circiter
intra dimidium stadii a flumine pervenissem, tanto dolore nauseaque
arripiebar, ut vix pedibus consistere possem. Perseveravi tamen, et
vix passibus vicenis a margine aquæ aberamus, quum subito e fruticeto
sonum virgarum ac sarmenti crepantis exaudiebamus, ac fere vicena
iacula sibilantia nos prætervolare cœperunt, et clamor bellicus
Iberum aures nostras perstrinxit. Stupentes quidem, tamen versus
aquam progredimur, quum triceni vel quadrageni barbari ex insidiis
inter dumeta consurgunt, nobisque lanceis armati occurrunt, atque
alter tantus eorum numerus latus apertum agminis nostri cum ingenti
eiulatu adoritur. Hannibal atque Sammai hostes suos cito repulerunt,
sed mihi, qui paucos passus præcesseram, fortuna haud tam æqua fuit;
nam, licet Bichri uno plus interfecerit ex iis dumtaxat qui sibi a
fronte obversabantur, tamen nos circumvenerunt. Brachium unius
nautarum lancea perfodit; sura Bichri hastá vulnerabatur, mihi autem
in movendo me magno incommodo erat hasta, quæ inter scutum loraque
humeri mei hæserat, et, fateor, iam de salute mea meorumque desperare
cœperam; sed in ipso extremi discriminis momento cantus tubæ Phœniciæ
notissimus perstrepuit, voxque audita erat: “Forti este animo! hic
sumus!” simulque facies rerum mutari cœpit. Veluti grex pavidarum
avium, barbari pedem referre cœperunt; agmen adventans, forte
Bodmilcaris ipsius, cito terga vertit, seseque in fugam mandat:
Hasdrubalem sunt conspicati, qui a ripa fluminis nobis opem latum
adventabat. Amicus amicum haud unquam tanto excepit gaudio. Quærenti
mihi, quí id contigisset ut nobis tam opportune succurreret,
respondit, totum mane se hostium motus speculatum fuisse, qui,
propriis insidiis nimis occupati, suum adventum non animadvertissent;
sed quum sibi persuasum esset illos nefandum quoddam facinus
machinari, malum Cabirorum demitti, atque in sinum ad ripam fluminis
prorsum moveri iussisse, ita egressum in tempore nobis subvenisse.

Sic itaque periculo instantissimo erepti, agmen nostrum ad sitim
restinguendam, ad flumen adduximus. Nec, fortasse, in vita mea
contigisse arbitror ut Himilconem aquam, et maximis quidem haustibus,
(nec sine ingenti voluptate), potare vidissem. Alterius horæ spatio
secundo flumine Bæti deorsum navigare cœpimus, lætus quisque sua
pericula narrando.

Tota nox quam in Cabiris exegeramus ex omni parte quieti optime
meritæ erat data. Postridie primo mane iter suscepimus ad locum ubi
Dagon et Astarte destinatæ morabantur.

Eo quum perveneramus, cuique nautarum quinos siclos ac ternas
portiones vini donavi; nam satis perspectum habui singulos eorum
labores fere ultra vires suas præstitisse; item, quatuor et viginti
horarum otium eis concessi, ante iter susceptum. Otium autem istud
quisque suo modo et ad suam indolem exigebat: aliqui ad satietatem
potabant, aliqui cantabant, vel saltando se oblectabant, nonnulli
varietatis causá etiam secum certabant; tamen, etiamsi rudius ac non
sine tumultu interdiu se gesserint, sub vesperum omnes ad saniora
rediverunt, seque consuetæ disciplinæ legibus parato animo
subdiderunt.

Proximo mane iam iterum altum nos habebat, et, ego dumtaxat, vix
effabili gaudio intuebar eius cærulum ac perpetuo mutabilem vultum,
non secus atque aquarum in latera navis liquidum impetum.

Biduo Gades attigimus, ubi cunctas meas rationes cum Tzíba ex ordine
pariavi.

Nunc demum tempus advenisse existimavi, ubi officialibus cæteræque
manui mea prisca consilia proponere possem. Hoc igitur proposito
omnes eos ad convivium sub tentorio, in quodam horto publico extra
urbem strato, invitavi. Convivio peracto, surrexi explicuique illis
quare eos convocassem.

“Amici,” inquam, “cœptum, propter quod missi eramus, persolvimus.
Voluntati regis Davidis satis est factum; mandata regis Hiram
exsecuti sumus. Subditis regis Davidis licebit in Palæstinam reverti;
et ideo vos omnes híc congregavi, ut cunctis valedicerem.”

Consurgit Sammai impatiens, meque acie acerrimá indagabundus
contuetur, quid ego mihi vellem, a me percontari cœpit.

“Quid ego mihi velim?” respondi illi, “id tibi facile explicabo. Mihi
in animo est omne argentum in Dagonem comportare, eamque imperio
Hasdrubalis concredere. Licebit et vobis cum Dagone domum reverti.
Demandatum erit Hasdrubali ut te, Abigail, Hannibalemque, atque
cæteros quibus visum fuerit vobiscum reverti, Ioppam deferre.”

Hoc audito, Hannibal, animo prorsus commotus, exclamavit.

“Tu vero? Quid de ipso te? An nec Himilco, Hamilcar, neque Gisco
nobiscum revertentur?”

“Nullus horum,” respondeo; “nos alia negotia exspectant.”

Silentium omnes oppressit. Hannibal consternatus lacrymabundus me
contuetur. Sammai, veluti e sopore evigilans, silentium rupit, pugno
suo sellæ tentá vi illiso ut eam diffringeret; paullo autem post
Bichri, leni sibilo cantilenam suæ gentis recitare cœpit, quo, more
suo, acsi res suá minime interesset, curam discutere tentabat.

Sammai primus loqui cœpit:

“Per Deum nostrum sacratissimum, Navarche mi, sic te agere posse mihi
nunquam persuadere potuissem!” ganniit ipse.

“Sic, prorsus, quæ ubivis sint sacra!” receptá voce fatur Hannibal:
“Itane de te omnes nos meriti sumus, ut sic de nobis statuas?”

“Nihil contra vos pecco,” respondi, “amici hactenus fuimus, amici
separabimur. Certe nihil plus æquo a me postulabitis, quam ut vos in
suam quemque patriam restaurem, ut cæteram vitam in otio affluenti
degere possitis.”

“At quamobrem ipse tu non revertis?” quæsiverunt omnes.

“Eo proposito vos huc invitavi ut id quoque vobis palam facerem. Mihi
nimirum, Sidoniisque qui mecum sunt, in animo est iter exploratorium
suscipere. Iam pridem mihi proposueram explorare, utrum et aliæ terræ
sint nec ne, et quales eæ sint, insulæne an continentes, et utrum ad
Septemtriones hinc lateant. Statui mecum, si possim, dirimere, utrum
Occasum versus a Tartesso navigando Celtarum terræ attingi queant nec
ne. Hæc est quæstio quam solvendam mihi suscepi.”

“At tune putas,” obloquitur Sammai, “nos interea, dum tu in ignotorum
marium discriminibus periclitaberis, posse otio vitæque commodis
frui? Absit! Non adeo sumus ingrati.”

“Numquid nos signa deseremus medio prœlio? Nunquam, Medius Fidius,
faciemus!” obtestatur Hannibal; “eat domum qui velit; fata mea ad te
me iungunt.”

Sammai ei adstipulatur; Abigail negat se ab suo sponso abscessuram.
Motus omnium fide meique desiderio, manus cunctorum seorsum prehendi:

“Dii vestram fidem fortitudinemque remunerabuntur” respondi illis.
“Sed aliqui vestrum tamen malent in patriam reverti. Quid tibi
videtur, Aminocles? Num tu non mavis filium tuum ad patrios Penates
referre? Tu autem, Chryseis, tu certe noles periclis maris ignoti
obiici?”

Aminocles respondit se filio aptiorem patriam quam inter bellatores
fortesque nautas degere vitam posse, nequaquam optare; Chryseis autem
ingenue fassa est se ad me vinculis grati animi devinctam: quod ego
eam e servitute eripuerim, fieri etiam posse, ut, si apud me
perseveret, quondam suum sponsum sibi restitutum videat.

Tunc ad Bichri conversus, qui usque cantilenam suæ gentis tristi ac
languido sono sibilabat, sic eum alloquor:

“Heus, mi ephebe, necdum audivi quid tibi probandum videretur.
Nihilne tu habes dicere?”

“Nihil multum,” is respondit, “areolam in vinea Tzíbae palmitibus
consevi. Vobiscum in Septemtriones me profecturum reor, atque redux
huc, Tartessum, excurram visum quemadmodum sata a me vinea prosperet
ac vigeat.”

Bichri nullum responsum Himilconi dare dignatus, prosequitur quasi
secum loquens:

“Cum sene Gebal parvuloque Dionyso puto me satis contentum futurum,
Ioná tamen ægre carebo.”

Sic itaque admodum mirabar nullum sociorum a me discedere velle.
Constitui itaque totam meam embolam, cum argento unà, fidei navarchi
cuiusdam Sidonii concredere, qui domum reverti parabat, tunc vero,
sine mora, magnam vim commeatús comparare, ut haberem quo victum in
navigando ignota maria Occidentis sustentarem.

Mane eius diei quo solvere statueram, Suffetem Navalem, atque Tzíbam
valedictum adii. Ut marginem obeo ostium portús petens, magnam
hominum turbam conspicio, quæ huc confluxit ut duas magnas columnas a
fabris erigi spectaret, quarum una imaginem solis, altera autem
signum Dei nostri Melcarth referebat. Ne ego quidem minus cupidus
eram sciendi quid hæ duæ columnæ sibi vellent. Responsum tuli iis
finem habitabilis terrarum orbis significari, atque ultra eas, præter
oceanum, nihil dari. Verumtamen effatum oraculi mihi usque memoriæ
hærebat; mihi quidem mundum latius patere persuasum habebam, ac mecum
subridens, iter meum, plenus spei, securus prosequebar.

Caput XVI.

Oceani Discrimina.

Septimanam integram oras continentis versus Septemtriones contendendo
exegi; superatoque celso quodam promontorio, iter ad Ortum flexi. In
nulla a me anteacta navigatione tam arduum expertus sum laborem
navigandi, nec fluctus unquam vidi tam iratos quam qui híc saxosas
oras verberabant. Lingua terræ híc erat, quam circuire vix
quaternorum dierum spatio nobis licebat; nec nisi quindenis ferme
exactis diebus, per fluctus tempestatesque iactatis licebat nobis
denique aquis placidioribus, orisque demissioribus potiri. Híc montes
desinentes planities amplissima excipit, quæ iterum ad Septemtriones
vergit. Diuturna hæc contra tempestates luctamina defatigarunt nos
fere ultra vires nostras.

Antequam multum progressi essemus, ad ostia pervenimus fluminis
cuiusdam adeo lata ut primum quemdam maris sinum ea existimarem. Ripæ
eius utrimque nemorosæ et collinæ erant, terræ autem tam hospitales
mihi videbantur, ut, denique consistendum ratus, in quodam haud longe
dissito fluminis æstuario, aptum ad anchoras iaciendas locum nullo
labore reperi.

“Per Deúm hominumque fidem!” Gisco clamat multum concitatus:
“Mappalia ista ego certe agnosco! Vicus Celticus est.” His dictis,
manu ordinem tuguriorum indicabat cum tectis coniectis, ex
arundinibus consertis, ac sine multis argumentis quatuor remiges se
ad littus deferri iussit, ut priscos veluti agnatos suos viseret.

Nec spe deceptus fuit. Dimidiæ horæ spatio circa navigia nostra
multitudo Celticarum trabalium ac lintrium, ærumnose factarum,
scatebat. Celtarum plurimi adeo avidi erant nos videndi, ut haud
pauci se in aquam præcipitare non dubitarent, et spatium ab oris ad
nos usque natando emetirentur, nec multo post constratum nostrum,
cæterarumque navium, examinis apum instar obsiderent. Hi omnes hilari
risu gesticulabundi, omnes eodem tempore elatá voce, iucunde
sermocinari cœperunt, quorum tamen lingua auditu nobis quidem haud
omnino suavis esse parebat; ipsi tamen omnes amicissimos sese nobis
præbuerunt, ac moribus multo minus erant barbari quam incolæ Tartesso
vicini. Tunicas hi admodum breves, e materia rudi, ab ipsis se texta
confectas gerebant, crura vero sua braccis, ad talos usque
pertingentibus, tegebantur. Erant autem hi vultu rotundo, indiciaque
boni animi præ se ferebant. Oculi iis erant clari, ac plerumque
cæsii, capillis helvis, non raro plane flavis. Aliqui eorum arma
ænea, atque monilia gerebant, quæ ex Phœnici per Salios, secundum
flumen Rhodanum in has terras importabantur, multo plures tamen eorum
instrumenta lapidea atque lignea, scitissime facta, usque adhibebant.

Celtæ, ut quum vicum eorum visum iveram comperi, casulas suas pilis,
in aquam demissis, superstructas habent, artisque piscandi
peritissimi esse cognoscuntur. Emi ab iis aliquantum arenæ auriferæ;
et quum varias merces nostras perquam appetivissent, plures ex his
erga sua mercimonia campsi. Quærenti mihi de sua origine, se ex
Oriente cum Septemtrione primitus hucce migrasse, omnes ad unum
asseruerunt, suosque proavos ante sæculum hicce terrarum consedisse,
atque hinc gentem Iberibus, Liguribusque consimiles exegisse,
aiebantque pone se alios quoque esse Celtas, quos illi Gallos et
Cimbros vocarunt.

Relictis eorum vicis, quos ipsi mas nominant, ad naves redii, iterque
nostrum versus Septemtriones prosequebamur. Post navigationem octonúm
dierum ad ambages pervenimus scopulorum atque insularum. Egressi in
continentem, alias Celtarum tribus reperimus, qui nos docuerunt suam
terram Ar-Mor, hoc est, ‘terram maris’ vocari; et ab iis persuasus,
ad Septemtriones, quamdam insulam magnam, opulentam ac fertilem sitam
esse, illud iter aggredi mecum statui.

Post biduum ingens tempestas nos assecuta est, et simul etiam
caliginosa nebula mari undique incubuerat, quam nostri pulmones
oceani vocitabant; ab undis per complures dies vehementer iactati, in
regionibus lugubribus orci errare nobis videbamur. Die quinto iam
omnem sitús itinerisque rationem et computum amisimus, atque venti ac
fluctus ad suum arbitrium, quo lubebat, nos egerunt. Sub mediam eius
diei noctem, vigiliis, laboribusque fractus, ad imum malum quietem
capiebam, quum subito magná voce Himilconis suscitor sic clamantis:
“Veniliæ undæ ante nos!”

Puncto temporis exsilui in pedes, et ad clavum cucurri.

“Refluxus!” clamo, “indicate cæteris navibus!”

Præcipites omnes ad lampades faculasque accendendas discurrunt, at
sero totum: clamor calamitosus nobis significabat Dagonem scopulis
hæsisse; ut vero ego flexivice pedes referre nitebar, animadverto
ingenti terrore Cabiros proræ innixam, totam in venilibus volutari.

Astarte quidem usque incolumis, undique cautibus, aquam non
excedentibus, tamen erat cincta. Aquæ tanto impetu ferebantur, ut
omnes mei conatus ad revellendam navim in alveum nostri cursús, quo
huc ducebamur, incassum essent; et etiam post unius horæ
afflictationem streporem venilium, scopulis illidentium ac
refluentium mihi audire videbar. Iam fere vicies navim in flexivicem
dari mandavi, quum, denique, horreo dicere, tremor, et concussio
subitanea, pro ingenti nostro terrore, docuit nos in scopulos esse
coniectos; ac tota eius noctis caligine ferre debebamus formidinem ac
sollicitudinem, quæ ex interitu navium, nostrumque omnium,
conscientiam nostram subire necesse erat.

Ventus primo auroræ rubore subsedit. Ultra venilias mare requievisse
satis clare discernere poteram, nec a terra nos plus dimidio stadio
abesse, perspicuum erat. Naufragos nos esse intelligebamus quidem,
vitam tamen nobis servatam, nec in tanto, quantum terrore perculsi
existimaveramus, discrimine nos deprehendimus. Cabiri quamvis in
periculoso situ, tamen salva erat, atque in littus subducta. Dagon
tamen, ut erat satis manifestum, in peiori erat statu. Itaque omnes
meos linquere naves, et in littus excedere iussi. Eorum complures
perseverabant, nec se a me divelli siverunt. In horum numero erat
Sammai, qui, nisi vi coactus, discedere omnino recusavit. Perinde
Hamilcar, Hasdrubal, Gisco atque Himilco, tam tenaciter apud me
perseverare licere postularunt, ut amplius ipsis reniti non possem.
Meum nempe consilium erat usque eo in navi perdurare quippe quæ per
tanta itinera fida vexisset, dum tabulæ sibi cohærerent.

Multo iam die turgidum mare sensim recedere. cærulumque cœlum,
nubibus fissis, ac pedetentim dilabentibus, patescere cœpit. Haud
procul a nobis viror littorum in conspectu erat, nostrosque ad oras
aquæ stantes, signaque gestu edentes, ut forti essemus animo,
conspiciebamus. Ex iis Bichri, atque Dionysus, non sine magná
contentione virium, fluctus scopulosque superantes, nando ad nos
pervenerunt, et in navim correpserunt.

Fluctu recedente, statui carinas navium accuratius perscrutari.
Reperi Astarten non modo prope illæsam, sed etiam puppim inter duos
scopulos tam arcte impressam in speciem cunei, ut ibidem tutissime
teneretur, et etiam futurum arbitrabar, ut novo æstu ingruente, ipsa
facile ab aquis sublevaretur. Pro mala fortuna, plane aliter res cum
Dagone se habebat. Ipsa tantá vi erat cautibus illisa, ut quominus
fatisceret, aut omnino in tabulas soluta dilaberetur fere nihil
impedire poterat. Nullá itaque morá interpositá, eam exonerare
cœpimus.

Nostri, in arido versantes, fontem invenerunt aquæ dulcis, et satis
ramentorum ad accendendum ignem, cæterum locus etiam pro castello
erat idoneus. Curam eius rei Hannibali commisi, qui locum protinus
aggere et fossá munire cœpit. Utráque navi exoneratá, malum Astartes
tolli, e materia autem Dagonis, item ex instructione, armamentis,
atque æris tantum tolli iussi ac servari, quantum poteramus. Onere
atque armamentis levata, accedentibus insuper agentioribus flabris,
Astarte tertio die in altum elata erat, ingenti plausu nostrorum et
acclamatione. Ac tum Himilco tam scite eam tractavit, ut sine magno
labore in aridum a nostris subducta esset.

Hasdrubalem pro viribus solari conabar, sed ipse fata suæ ante oculos
dilapsæ Dagonis multis lacrymis deflevit.

Aliquot dierum spatio nulla incolarum vestigia ob oculos venerunt, et
iam de commeatu sollicitari cœperamus. Iam duas lintres parari iussi,
quæ piscatum prodirent, quum e longinquo extremum cornu terræ
circumnavigantem longum cercyrum conspicamur, versus locum, ubi nos
siti eramus, contendentem. Navicula e corio consuto, formulæque
ligneæ intento erat, eamque quatuor remiges seminudi agebant.
Conspicati nos, primum dubitabant, sed a nobis per signa certiores
facti amicos nos esse, nihilque adversi moliri, appulerunt, et in
terram descenderunt. Gisco, qui eos partim e lineamentis oris, partim
e communi aspectu Celtas esse agnoverat, propriá linguá affatus est
eos, cui illi magná verborum copiá, multoque gestu in toto sermone,
responderunt. Tanto gaudio omnes affecti erant, quum suá linguá nos
ad se loqui audirent, ut etiam renitentibus nobis, nos
deoscularentur, et etiam ob nidorem e rancido longorum capillorum
unguento invitis nobis et reluctantibus, nos amplexabantur.

Gisco tunc certiores nos fecit, hos, quamvis linguá Celtarum
meridionalium atque medianorum simillimá uterentur, reverá Cimbros
esse, gentem affinem e Septemtrione, quæ insulam abs se Prydhayn*
vocatam, incolerent. Hi homines perquam inquieti, atque
sciscitabundi, nos omnimodis quæstionibus impetiverunt. Staturá
proceriori, vultu iucundo, colore punico et candido, oculis cæsiis,
capillis autem coloris helvi ac triticei erant.

“Ephebi isti eximios præstarent milites,” notat Hannibal; “vel mille
eorum in arte militari exercitare cuperem, et tunc Bodmilcari plus
quam par essem.”

Quum Bichri miraretur quod hi nullis arcubus sagittisque essent
armati, Gisco eum docuit hos se haud raro ita armatos vidisse;
verumtamen præcipua arma eorum hastas, asciculas cum spiculis acieque
admodum acutis ac perquam affabre factis esse solere.

Interrogari eos curavi utrum ii antea notitiam Phœnicum ullam
habuissent. Responderunt suos affines, Cimbros Septemtrionales, de
iis peregrinis, fusca facie, nigrisque crinibus, in hasce regiones
miris mercimoniis magnisque navibus non raro ventare solitos memoriæ
tradidisse, eos tamen sibi nunquam obviam factos fuisse.

Amicitiæ ergo plura munuscula eis dedi, atque Himilcone admodum
invito, etiam aliquantum vini, quamquam iam fere penuriá eius
laborabamus. Inde etiam, ad tempus dumtaxat, hilariores fieri
cœperunt ac licet lautitia et vociferatio subinde in iurgia et
altercationem inter se abiret, tamen erga nos civiles se præbuerunt,
et quamvis non parum agrestes, tam humanos eos comperiebamur, ut
nihil ab iis verendum iudicaremus. Discedentes a nobis polliciti sunt
se cum omni tribu suá sub vesperum reversuros, ac pro munusculis
merces quasdam allaturos. Eo tamen die nihil plus novi ab iis
accepimus; sed postridie, quum magná virorum mulierum ac liberorum
turbá comitante ad nos reverterent, intelleximus eos prorsus vacuos
venisse. Hi in castra nostra magno tumultu irruentes, amplexibus nos
obruebant, ac tot quæstionibus nos vexarunt, ut ipse ego confunderer.
Inter cætera, operam suam ad disponendas in castris nostris res
obtulerunt; quoquo tamen se verterunt, confusionem ingesserunt.
Cæterum quæque viderant, summis laudibus extulerunt; erant tamen in
cunctis rebus fidi ac probi, nec vel minimam rem surripere
tentaverunt; verumtamen sua sciscitandi cupido, seque ingerendi
libido, eos nobis molestissimos reddiderunt. Præsertim æquo
Hannibalis animo ægerrimam labem intulerunt, eius loricam, galeamque
contrectantes; quo magis eos reprimere tentabat, hi eo magis
riserunt, eiusque iracundiá delectabantur. Chryseis quoque et Abigail
gravi tantum conatu sese continere poterant, quominus hi, materiæ
vestitús earum examinandæ cupidi, eas exuerint. Iudex Gebal haud
parum delectationis eis attulit, præsertim quum Bichri atque Dionysus
simiolam, animal perquam ludibundum, ad sua ioca ludicraque edenda
instigarunt. Aliqui nostrum dolebant tubam Ionæ, fontem tanti
oblectamenti, amissam; attamen aliæ res satis suppetebant, quibus
animi hospitum affatim permulceri poterant.

In medio horum omnium cavendum iudicavi, ne quo pacto summa
consiliorum, novæ terræ reperiendæ, atque cura commeatús comparandi
mihi elaberetur. Quamobrem, magná curá et industriá ab his hominibus
disquirendum statui de situ, deque regionum figura, tam suæ insulæ,
quam continentis, quem modo reliqueramus. Reperi eos intellectu
rationeque satis multum valere, itineribus longinquis non parum
exercitatos esse, quum dissitissimas terras mariaque scaphis suis
coriaceis pervagarentur. Ex sua notitia nos modo in summa,
præcipuaque duodenúm insularum minorum versabamur; verum insula
grandis, Prydhayn, tanta ab iis prædicabatur, ut minus duorum mensium
spatio ab iis adminiculo solitarum scapharum circumnavigaretur; unde
æquum existimavi eam Tartessum magnitudine exæquare. Rogavi etiam
meos hospites, ut quidquid commeatús sibi ad manus ad vendendum
præsto esset, id ad me deferre non gravarentur. Itaque nunquam
imposterum ad nos venerunt, quin copiam cervinæ ac piscium afferrent.
E quibus quum palam esset eos agricolatum non exercere, frumentum
oleraque ab iis nunquam petivi. Postea tamen, quum satis exigua copia
hordei, alteriusque generis grani e Prydhayn allata fuisset,
coniectare poteram aliquas illic tribus initia culturæ agrorum
tentare cœpisse.

Non parum demirabar Cimbrorum morem, quod in collo tot præbia
gestarent, et quod metalla, e quibus plurima eorum facta erant,
præter morem essent albida; unde admodum cupidus sciendi fiebam,
quonam in loco id metallum comparari posset. Etiam magis mirabar,
quum hi me certiorem fecissent, in hac ipsa insula, in qua castra
nostra posita essent, copiam eius magnam inveniri. Hoc quidem summo
gaudio audivi. Quamobrem, nullá interpositá morá, scrutari cœpi, si
quam venam reperire possem. Accitis itaque aliquot meorum, statim
indagare cœpimus, nec sine fructu; nam brevi in venam incidi, et
reperi totam adeo insulam vix aliud, quam fodinam plumbi albi esse.

Nova itaque cogitatio, atque adeo propositum, incidit, quod omnino
exsequendum statui. Ex materia, partim híc, partim in contigua
insula, siqua ibi procurari possit, statui in locum Dagonis dilapsæ
novum navigium fabricari; ac dum id opus fieret, molem eius metalli
comparare, ut integrum onus unius navis efficeret, cuius simile tota
Phœnice antehac nunquam conspexisset. Nemo unus nostrum erat, quin
consilium meum ratum ac probatum habuisset.

In gratiam pro meris nugis, quibus eorum animos conciliaveram, veluti
quædam fragmenta cupri e laminis Dagonis, incolæ libenter indulserunt
ut e suis fodinis metalla erueremus, item quoslibet tractus terræ suæ
insulæ nobis ad possidendum concesserunt usque eo dum nobis ita
placuisset; quin et cupere videbantur ut apud se stabiles figeremus
sedes; atque hoc proposito omnem suam operam atque succursum
obtulerunt quocumque modo voluissemus, nec ex eo tempore castra
nostra ullo genere commeatús caruerunt, quoniam magnam vim eduliorum
e sua piscatione ac venatione eo comportarunt, munuscula autem, quæ
nos illis dederamus, omni tempore in magno pretio apud se habebantur.
Loquaces, sciscitatores ac mobiles animo ut fuerint, tamen asserere
non dubito, quin hi omnium quos nobis convenire contigit barbarorum
longe humanissimi censendi sint.

Quæ ad exsequenda consilia nostra usui erant, cito administravimus.
Hamilcar cum Bichri, et viginti sagittariis, navi nostrá Cabiris ad
explorandas insulas atque Prydhayn profecti sunt; Hasdrubal et Gisco
munus obibant opus fodinarium curandi; ego cum Himilcone in castris
mansi, ut opus administrarem novæ navis parandæ; ac, præ cæteris
aliis rebus, ut securitati meorum providerem, utpote cœlum hoc
asperum ac frigidum loco tentoriorum magis stabilia postulabat
tuguria. Quod Hannibali atque Sammai nullum fere negotium obveniebat,
tempus suum plerumque venando ac piscando exigere consueverunt,
partim vero diverticulis in societate incolarum, quos in artibus
militaribus exercere cœperunt, quibus aptiores magisque dociles
tyrones habuerunt nunquam.

Quodam die Hannibal atque Sammai mentis atque genis ad cutim strictim
tonsis inter nos comparuerunt, nec ullam barbam in vultu relictam
habebant, præter mystaces in superioribus labiis; tam enim arctam cum
barbaris iniverant victús consuetudinem, ut tandem eorum mores
imitarentur.

“Ehem, præclaram vos formam induistis,” cum leni risu eos alloquor,
“quin et iuvabit vos vultus fucare præstantiores Cimbri fietis.”

Hannibal satis speciosis argumentis tentabat mutatum morem probare,
et æquum esse conabatur ostendere, decere morem sequi gentis, cuius
in medio quis versetur; et, quoniam ipse inter bellatores bellator
sit, convenire ut eorum mores sequatur.

“Abigail autem,” inquit Sammai, “putat mutatum morem mihi perquam
convenire.”

Quando istud argumentum refelli non posset, nihil amplius habui
dicere.

Dies, septimanæ, menses elabebantur, dum nos arduis tædiosisque
laboribus solerter vacabamus.

Ex itinere explorandi redux Hamilcar retulit se non modo navigationem
secundum littora Occidua insulæ magnæ perfecisse, verum etiam
ulterius ad Occasum, aliquanto minorem reperisse insulam, quam
penitus circumnavigasset; incolas eius Erin, sive “insulam viridem” a
suo eximio virore vocare, et id ei usque nomen esse.

Advenit interea hyems, frigida et aspera. Par non sum describendo
terrorem eorum e nostratibus, qui nunquam antea gelu nivemque
conspexerant; nihil nisi necessitudo immitis eos adigere poterat ut e
tuguriis vel pedem efferrent. Simiola misella perquam male se
habebat. Bichri atque Dionysus soli erant quos intemperies nullo
pacto afficere poterat. Hi nunquam non se paratos præbuerunt ad se
cum iuventute Cimbrica glebas niveas iactando, in glacie dilapsando
divertendum, quibus exercitationibus vultus omnium salubri rubore
suffundi solebant.

Instituente Bichri, parvulus Phocæus eximiá sollertiá usum tam fundæ
quam arcús didicit; quocirca, imposterum cordi eius esse cœpit ut e
venationibus suis semper quoddam trophæum virtutis peritiæque
reportaret.

Maximá omnium mœstitiá afficiebatur Himilco, fortis ille gubernator,
non quod ipse nebulas geluque cæteris plus vereretur, sed quod copia
vini in diem decresceret.

“Ohe, me miserum!” suspirabat, quoties utrem exinanire cerneret; “uno
minus iterum! nihil habebimus, quo ver adventurum consalutemus, nisi
aquam. Revera, tempus iam esse arbitror ut in Phœnicen revertamur;
vineas Beryticas in declivibus collium spectare certe iuvaret
multum.”

His in auguriis socius et adstipulatorem strenuum sibi habebat
Hannibalem, qui, quamquam dicere non ausim, vel unum inter nos
fuisse, qui omne vinum nostrum exhaustum esse gauderet, solus fuit
qui dolorem siticulosi gubernatoris palam probare non dubitaret.

Tandem aliquando dies augeri et clarescere, atque mare, fere per
totum hoc tempus turbulentum ac tempestuosum, considere,
tranquilliusque fieri cœpit. Navis, denique, absoluta fuit.
Submisimus eam festo nostræ navigationis patefactæ; ac non solum
Cimbri nobis auxilio advenerunt, verum etiam sacerdotes eorum,
positis vestibus, corpora sua cæruleo nigroque tinxerunt. Vesperi
epulas instruximus e piscibus, e cervina, hordeo, variisque regionis
esculentis. Tum etiam ultimum utrem vini exhausimus et exsiccavimus.

“Pro felici nostro reditu propinemus!” precatur Himilco.

“Æquo maturius eam rem agitas!” monui ego; “peregrinatio nostra a
termino suo multum abest.”

Omnes attoniti oculos in me converterunt. Ne uni quidem eorum vel
cogitatio incidit nos usquam alias quam Sidonem iam iter parare.
Sammai interrogabat a me, utrum plus delitiarum e “pulmonibus maris”
accepturi essemus.

“Per me licebit ut domum eas,” respondi illi; “navis ista iam parata
est, mihi autem utique in animo est eam cum onere domum mittere, nec
ex mea parte quidquam obstabit quominus tot vestrum, quot frigora
nebulasque amplius tolerare noluerint, domum cum ea revertantur, ut
vos id iam antea monueram.”

Sammai in pedes consiluit, obtestatusque sic respondit:

“Navarche mi, certe tu non existimabis me id serio dixisse; nec tibi
persuadebis me abs te divelli optare. Equidem fateor frigidum et
inclemens cœlum istud mihi displicere; verum te certum esse volo me
tibi comitem futurum quo demum cunque te divertas.”

Porrectá manu, certiorem eum feci me suæ constantiæ summam habere
fidem; tum consilia ei aperui, quæ me permovissent ut peregrinationem
meam ad ulteriores fines protenderem. Præterea, exhibui illis quamdam
materiam pellucidam ac flavidam, quæ speciem quarumdam nostrarum
gemmarum præ se ferret. Celta, qui eam mihi donaverat, succinum eam
vocavit, asseruitque navigationem tricenúm dierum Ortum versus, ad
littora nos delaturam magni continentis, ubi abundantissima eius rei
copia ab aquis in littora everreretur. Nihil dubitandum esse docui,
quin ea res donum Astartes esset.

“Cæterum,” subiunxi, “quis dixerit, utrum oceanus, qui ad Fretum
Gaditanum Mari Magno iungitur, non ei alicubi in Oriente iterum
iungatur? Hactenus de oris Septemtrionalibus Hellesponti nihil
habemus comperti, et quis augurabitur utrum Sidonem per Cariam atque
Chittim attingere non possimus?”

Nomina hæc nostris notissima novam audendi fortitudinem adiecit, ita
ut omnes ad unum comitandum me ad oras succiniferas paratissimos se
præberent.

“Ita, profecto!” addit Himilco, “etiamsi vinum omne ad guttam
exhaustum sit.”

Novum navigium, quod Adonibal nominabamus, a nomine Præfecti Navalium
Uticensis, probe oneratum erat plumbo albo, et, ut cæteræ naves,
satis magna copia aquæ potabilis carnis salsæ ac siccatæ, frumenti
atque fructuum huius regionis pro commeatu instruebatur.

Postquam Cimbris nostris, qui tot tantisque beneficiis nos
cumulaverant, ex corde valedixissemus, mari nos commisimus. Aliqui
incolarum insulæ comites sese nobis in suis cymbis præbuerunt, quos
tamen nos celeritate facile superavimus, et ut ad extremam lingulam
Prydhayn iter flexissemus, ii e conspectu evanuerunt.

Senum dierum aspera navigatio ad Orientalem eius insulæ oram nos
detulit; illinc rectá ad Orientem contendentes, ad oras devexas
planasque accessimus, secundum quas cautissime progrediebamur.
Integram septimanam hac viá exegimus, quá finitá, ostia æstuarii
cuiusdam latissima attigimus, in ripa adversa cuius littora iterum ad
Septemtriones vergere cœperunt. Licet venti sævierint, mareque
æstuosissimum nos iactaverit quinis ulterioribus diebus iter
prosequendum statui, si forte viam ad Orientem reperirem, caute ac
diligenter oras scrutatus, nullum cum incolis commercium suscipiendo,
quamvis ignes ex interiori insula satis superque demonstrassent
incolis eam non carere. Tamen, denique, quum et commeatus deficeret,
et asperitas cœli, itinerisque nos urgeret, omnem spem transitús
reperiendi, etiamsi exsisteret, quod tamen mihi nunc minus verosimile
videri cœpit, omnino mittendam duxi; itaque iter retrorsum flectendum
censui, quum quatuor maiores cymbæ Cimbriorum nobis obviam factæ
sunt, e continente revertentes, quo succinum collectum ivissent. Hi
certiores nos fecerunt nos quamcunque eius rei copiam in oris
Orientalibus colligere posse. Iam hoc iter parabam sine mora aggredi,
quum densissima nebula descendere, nosque obruere cœpit, ita quidem,
ut cuncta extemplo missa facere, anchorasque in eo ipso loco iacere
coacti essemus. Hoc facto, scaphas solvi, et exploratores ad littus
mittendos statui. Difficillimum his erat negotium littus adeundi, sed
etiam difficilius ad navem redeundi, licet plures tædas lampadesque
pro signaculis accendi iusserim.

Nebulá paulatim recedente, iter caute recepimus, atque eò quod nobis
terra esse videbatur, ire contendimus. Hæc erat patria succini.

“Quoniam in mari reperiendum nihil est,” alloquor meos, “descendendum
nobis erit.”

At descensus factu facilis non erat. Etenim ignari penetravimus in
quendam locum, qui æstuarium alicuius fluminis esse videbatur, ac,
revera, in palude versabamur, nec profecto discernere valebamus, ubi
aquæ turbidæ ac lutulentæ finem, aut cœnosa ripa initium caperent: et
in caliginosa tempestate cœlum, aqua, terra unum esse parebant.
Tandem post trium aut quatuor horarum laborem Astarten feliciter in
rivulum quemdam deduximus, cæteras vero naves in locum deveximus, qui
simillimus terræ iudicari poterat, tumulum nempe sabulonis. Reliquum
diem fossam circum naves ducendo exegimus, ac nobis quoddam genus
castrorum parando; interea nebula æque densa descendere, nobisque
solem eripere cœpit. Diem caliginosum nox etiam multo densiori nebulá
caliginosior excepit.

Bichri, qui cum vicenis suorum frumentatum prodiverat, brevi, frigore
tremens rediit, et secum quædam ramenta attulit, humida quidem, sed
ita resinosa, ut facile ignem conciperent, optimeque arderent. Rogos
itaque plures accendimus, et, licet gravem ederent fumum, id tamen
minus curantes, circum torres reclinati, et conquiniscentes, satis
hilari animo cœnam paravimus.

Silentium mœstum Sammai, lacerná sibi arctius obvolutá, fregit his
verbis:

“Regio horrida, ac prorsus exsecranda!” inquit, “essene potest ulla
gens tam ignara, tamque sui impos, quæ in his desertis, omnium rerum
orbis ac destitutis vitam degere velit? Monstrorum patria hæc est,
non hominum.”

“Seni tamen Ionæ,” insimulat Hannibal cum suspirio, “apprime
conveniret; multum etiam prodesset si Hanno cum suis lepidis
sermonibus hicce interesset, nobisque animos refocillaret.”

“Ego quidem non existimo eorum gratia nos sollicitari oportere,”
interloquor ego, “quin etiam confido eos iam dudum evasisse, atque in
apricis Sidonis viis spatiari, aut vero in celsis Libani iugis curis
solutos versari.”

“Sic et ego opinor,” assentitur Himilco, “nec dubium est quin
generosissimis vinis abundent; vinis, inquam, nectari simillimis ex
Helbon, Byblo ac Sarepta.”

“Iam satis eius rei! satius tacebis,” reprehendit eum Hannibal, “ne
me tui similem, bibulum ac potonem, feceris.”

“Mene potonem vocitas?” interpellat Himilco, poculum aquæ cœnosæ
sublevans, “numquid existimas quemquam ex hac sentina crapulam
concipere posse?”

Nebula humida interea magis magisque defrigescere cœpit, et quisque
nostrum torpore fere rigebat. Gebal laneis tegetibus involvebatur,
quos Bichri pro ea comparavit, et gestus more suo mimicos edere iam
dudum desiit, tantopere erat frigore confecta. Nos vero quam
poteramus proxime titionibus obvoluti et humi iacentes, sopori haud
recreanti nos tradidimus.

Mane rediit æque cinereum ac pridie, nec vel singulum iubar solis e
nubilo emicuit. Sammai irá æstuans clamat:

“Mihi quidem sol videtur Tartareis his regionibus nunquam oriri.”

“Tamen,” explicat Gisco, “sol híc quoque, nec raro, splendet; sed, ut
videtur, res terrestres adeo turpes et horridas cernit, ut iterum ad
Mare Magnum suamque charam Phœnicen verti malit.”

Aminocles autem, suá phantasiá iterum abreptus, certum esse
existimabat nos in Orcum aberrasse, enixeque a nobis flagitare cœpit,
ut Sacra Diis Inferorum propitiatoria faceremus. Terrorem suum nos
utique risu conabamur discutere; negari tamen, profecto, non potest
cœlum tam inclemens et asperum homines atrá bili suffundere, ac
melancholicos necessario facere.

Ex nostra re esse monui socios ut, siqui sint huius regionis incolæ,
eorum consuetudinem atque amicitiam conciliare tentemus. Quamobrem,
sumpto ientaculo, iter ad explorandum flumen paravimus. Bichri,
suorumque viceni, præcesserunt. Ego cum Hannibale, et cum agmine
præcipuo subsecutus sum; novissimum autem agmen circiter triginta
armatorum, Hamilcare duce, nos subsidio sequebatur. Hasdrubal cum
quinquaginta armatis præsidio navium, cæterorumque in tutelam erat
relictus. Iter ingressurus Bichri memorabat Ionam, quamque iuvaret,
si ipse tubá incolas suscitaret, et huc allectaret. At ego monendum
eum duxi nihil attinere in hoc rerum statu res vanas dolere et
commemorare.

Postquam ingenti labore paludes uvidaque invia eluctati sumus, nec
usque sciebamus utrum in lacunis, an in terra firma versaremur, ad
arboretum abietum pervenimus, varia genera arborum conspeximus, quæ
nobis proceritate, raris frondibus, foliorumque canitie prorsus erant
insueta. Solum ubique uvidum erat, passim et palustre. Hactenus
quidem nemo mortalium nobis obviam est factus; vestigia tamen minime
desiderabantur quibus iudicari poterat solum híc loci pedibus humanis
nequaquam fuisse inculcatum. Inter eundum rudera tuguriorum etiam
quater præterivimus, quæ ex arundinibus erant pacta, circa ea cumulos
cinerum, plurimas testas, item multa ossa, quæ dentibus rosa et
adusta fuisse satis constabat, invenimus. Tamen, etiamsi homines
abfuerint, animalia satis erant frequentia. Vestigia minime rara
deprehendimus ungularum fissarum, quæ subinde parvæ erant, alias
permagnæ, unde facile poteramus colligere nos modo penetrare latibula
buculorum et cervorum, quos, ut vestigia prodiderunt, ingentis
oportebat esse magnitudinis.

Plagam unam secutus, Bichri referebat per longam semitam in sylva
ramos utrimque fractos cornibus animalis conspicua altitudine a
terra, quod animal oportebat aliquot palmis equum altitudine
excessisse. In castra redeuntibus nobis duæ damæ minoris speciei
obviam factæ sunt. Has Gisco agnovit esse eiusdem generis, quod ipse
in terris Celtarum vidisset, et quas hi rennas, sive tarandos
appellant. Damæ simul ac nos conspicatæ erant, sese fugæ mandarunt,
unde mihi certum videbatur incolas hîc eas venari solere. Attamen
Bichri et Dionysus levi molimine effecerunt ut illis intra sagittæ
iactum occurrerent, et utramque prosternerent; quod quidem nobis
gratissimum fuit, iam enim carne recenti pridem carebamus. Tarandi hi
magnitudine asellum æquabant, cruribus gracillimis, ungulis
grandibus, pilisque tegebantur cineraceis densissimis, in pectore
maculam albam gerentes, in capite autem patula cornua.

Postero die Hamilcarem cum duabus scaphis ad explorandas ripas
fluminis misi, cæteros vero meos, fere omnes, cum triginta
sagittariis ad me accivi, itinerique me commisi, ut regiones circa
accuratius explorarem. Grex taurorum sylvestrium se nobis iter
facientibus obtulit. Nos quidem extemplo impetum in eos tentavimus,
at totum armentum tanto furore nobis irruit, ut salutem in fuga
arborumque tutela quærere cogeremur. Misellus quidam nautarum
nostrorum, qui assultum taurorum effugere non poterat, ab iis
obtritus erat, alter vero cornibus correptus et in sublime excussus
ita in terram recidit, ut spina dorsi eius frangeretur. Buculorum
tamen tres sunt cæsi quorum dorsa excoriata et in partes carpta,
nobisque in castra retulimus prædam, et laborum præmium.

Retro ad castra tendentibus ingens cervus nobis occurrit, quem Sammai
celeri manu, sub scapula vulneratum, occidit. Cervus hic fuit
cuiusdam generis, quod apud Celtas, referente Giscone, raro videtur,
et quod nomine elenn, sive eland, vocatur. Hi elenni non parum
grandiores sunt equis, solentque foliis ac frondibus inferioribus
arborum vesci, quod tam curtis sint collis, tamque rigidis, ut nisi
fere genuum tenus solo molli sese demittant, capita ad herbas
carpendas satis declinare non possint. Cornua quidem sua non sunt tam
celsa et erecta quam utrimque varia ac pansa, suntque magni roboris
tam cornibus quam reliquo corpore; nec ut cæteri cervi cum terrore
conentur suos persecutores effugere, se venatoribus ultro in pugnam
sese offerunt. Hæ igitur eiusmodi belluæ sunt ut cum iis comminus
congredi consultum non sit, ut modo propriá experientiá eramus docti.

Hamilcar interea cum satis magna copia succini, quam in littore
collegerat, ad nos rediit.

His in castris nostris iam quindenos dies exegimus, quod tempus
colligendo succino explevimus, atque vitam tarandos, elennos, tauros
sylvestres, omnigenasque feras, quas fors nobis obiecerat, venando
sustinuimus.

Misellum denique nautam, qui venando succubuerat, eodem loco
sepelivimus. Sepulcro eius lapidem advolvimus, nomine nautæ
invocationeque Deorum ei inscriptis.

Caput XVII.

Iono, Deus Fennorum.

Post sedecim dierum his in regionibus moram, quum et succinum rarius
reperiri, et feras in diem magis recedere sentirem, statui solvere,
et quinos dies Ortum versus navigare. Exactá itaque quinûm dierum
peregrinatione, quum et commeatui ulterius consulere vellem, et
regionem accuratius explorandam esse censerem, ostia eiusdem fluminis
petivi, quod iam antea ingressi eramus. Aspectus huius regionis vix
hospitalior nobis parebat quam ea, unde modo discesseramus; nihilo
tamen secius naves subduximus, ac proxime quam poteramus,
castrametati sumus.

Postridie exploratum descendentes, haud procul digrediebamur,
antequam humani commercii indubitata vestigia recentiora sub oculos
nobis venissent. Minimum dena hîc offenderamus tuguria coni in
speciem facta, quæ omnia vacua intravimus, et horum in uno focus
usque ardebat, in pluribus autem aliis arma, apparatus ac
supellectilem invenimus, uti hastas, iacula cum spiculis e
politissimis lapidibus, asciculas, lebetesque. His rebus accuratius
perscrutatis visum nobis est ista tuguria subito deserta esse;
quandoquidem non modo frusta carnis semesa, atque pisces repereramus,
verum etiam stramenta cubatoria ex arundine facta, muscoque
constrata, ab corporibus cubantium usque calebant. Hinc mihi
persuadere cœpi incolas, a nobis adventantibus perterritos, tuguria
sua deseruisse. Suspicatus tamen profugos adhuc in viciniis latere,
misi qui e navi pannos rubros, ocellos vitreos, armillas, variaque
præbia afferret, quæ res eorum admirationem capere, ipsosque
conciliare possent, et hæc in spatiosissimo tugurio in conspectum
exponi iussi. Simul etiam nostros circiter tercentos passus ab eo
loco amandavi, speculaturus quidnam eventurum esset.

Barbari brevi reverterunt, et nos haud procul otiose stantes
conspicati, quum nos nihil adversi moliri viderent, minime verebantur
a nobis spectari, et etiam propius ad nos accesserunt. Accito
Giscone, eos conventum procedo; sed quum hic eos Celtice
alloqueretur, comperi eos ne verbum quidem intelligere, responsumque
tulimus linguá, nobis antea inauditá. Manu interim paludem propinquam
indicantes clamaverunt: “Suom, Suom;” tum vero propriis attrectatis
pectoribus dixerunt; “Suomi,[1] Suomi;” unde ego coniectavi eos
dicere velle, paludes suá linguá suom, se autem Suomi, sive gentem
palustrem appellari. Tum telis suis lapideis exhibitis, manu Orientem
Septemtrionalem hoc verbo indicarunt: “Gothi;” et, quod etiam magis
mirabar, eodem verbo alias quoque res ex ære Tibareno nobis exhibitas
significarunt. Equidem antehac gentem eius nominis ne fando quidem
unquam memorari audivi, nec quidquam coniectare mihi posse videbar,
nisi quod verbo Gothi, fortasse Caucasios significare eos voluisse.

Equidem in vita mea barbaros plurimos conspexi, sed qui his
turpitudine æquales essent, vidi nunquam. Capita illis erant
ingentia, vultus in planum pressi, oculi exigui, ora immania, facie
discolori, et universim exemplari fuerunt teterrimæ turpitudinis. His
accesserunt curta exiliaque crura, quæ vastum et informe corpus
sustinendo vix paria videbantur. Interim nobis explicuerunt suos
amicos Gothos, tam se, quam nobis staturá proceriores esse.

Præter vultús lineamentorum turpitudinem etiam habitu sordidi erant.
Hos enim nullis præbiis, ut plerosque barbaros quos conveneram,
ornatos vidi, suaque corpora paucis pellium centonibus tuebantur, et
sua tela plerumque constabant e fustibus, minus affabre factis,
spiculis siliceis, atque genere harpaginis, cum ossea cuspide. Unus
tantum eorum gerebat monile, e conchulis, crudisque succinis. Is
princeps eorum esse videbatur. In pignus suæ in nos voluntatis, ipse
in cornu tauri potum quemdam flavidum mihi obtulit. Ego iam manum
porrexeram ut cornu ad labia levarem, quum Himilco, ad potandum
semper paratus, ad sua labia admovit; simul tamen atque gustavit
potum, cornu in terram abiecit, ac sputare, omniaque nauseæ ac
detestationis indicia edere cœpit.

“Va! rem tæterrimam!” clamat ille primum quam loquela illi rediit,
“nihil prorsus aliud ista Tartarorum colluvies est nisi oleum
piscinum; apage sis!”

Omnes in cachinnum sumus soluti; at princeps, oblatum suæ in nos
voluntatis amicitiæque testimonium sic a nobis sperni ac vilipendi
ratus, animo offensus, et iniuriam succensens, infenso animo cum suis
recessit, et in sylvam se contulit, meis conciliandi et placandi
conatibus minime motus.

Himilconem misellum, quum culpam suam iniuriæ immerito illatæ
perspexisset vehementer pœnituit.

“Quam, Pol, malesanum me præstiti!” ait ille dolens, “certe e proxima
quercu me pendi æquum existimarem. At quí poteram, obsecro, divinare
potum tam delectabilem aspectu nihil nisi fœtidum esse oleum?”

“Eia, Himilco,” inquam, solari eum conatus, “perperam factum a te
condono tibi; alias tamen vide ut consultius facias. Equidem nihil
dubito futurum, quin brevi alia nobis occasio detur istam contumeliam
barbaris indigne illatam humanitate compensandi.”

Sursum ripam fluminis itantibus nobis plures turbæ istius gentis
obviam factæ erant, quæ omnes magnopere gesticulabantur. Homines
isti, quæcunque munuscula iis offerebantur a nobis, ea summá
aviditate captabant; primum tamen quam negotia cum iis factitare
tentabamus sese e medio continuo eripuerunt.

Erat in recessu sylvæ locus, arboribus vacuus, quo viso suspicari
cœpimus frequentiori coloniæ nos imminere. Nec frustra. Siquidem haud
procul a nobis aquam diffusiorem conspicabamur, cuius in medio
tuguria conica conferctissima videbantur, inter quæ unum in media
parte proceritate erat conspicuum. Hæc nempe in insula erant
collocata, quæ aggere cum continente iungebatur, hunc tamen nobis
transgredi, ut ab incolis interpretatum accepimus, fas non fuit,
negotia tamen nobiscum agere non aspernabantur. Aliquantum succini
satis vili nobis vendiderunt, quod ipsi eam rem non magni fecerunt;
sed de telis suis plane diverse iudicarunt. Nullá enim merce in
nostra potestate ullum eorum inducere poteramus, ut vel maxime
inconcinno telo vel minimo ossiculo unco nos quocumque demum modo
potiremur. Varias res suas e polito lapide fabricatas nobis libenter
ostentarunt, cupidissimi etiam erant alia eius generis comparare, nec
parum mirabantur quum intelligerent nos nulla horum venum habere. Æra
iam antea viderunt, nec usus arcuum sagittarumque eis ignotus erat;
quocirca digitis volucres in ramis sedentes indicarunt eo nimirum
proposito, ut Bichri, unam alteramve sagittá feriret, quod Bichri,
veluti gratum munus, minime abnuendum putavit.

Ratum quum non ducerem totam noctem eo in loco exigere, receptui
signum dedi; aliqui tamen Suomi facultatem nos comitandi facile a me
impetrarunt; sed tanta erat caligo, viæ autem adeo lutulentæ ac
prorsus nullæ, ut in lacunis scrobibusque plane in devia errassemus.
Prope ad diluculum usque errabamus, donec seni nostrum: ego,
Hannibal, Sammai, Himilco, Bichri, atque nautarum unus, in paludem,
ad cingulum usque delati essemus. Postquam inde eluctati eramus,
reperimus nostros socios adeo a nobis secessisse, ut eos nec videre
possemus, nec maximis quem edere poteramus clamoribus assequi. Hic
rerum status, quamquam per se tæterrimus, finis necdum erat, alia
adhuc incommoda nobis impendebant. Namque, dum nos indicia viarum
quæritamus, quæ nos ad nostros reducerent, fere duceni barbarorum
nobis superveniunt, omnes armati. Obsistere iis, etiamsi facultas
data esset, frustra tentassemus. Quasi magicá quadam arte acti, e
virgultis atque dumetis omnes barbari coorti nos undique
circumfluunt, et, antequam gladios nostros contrectare potuissemus,
nos obruunt et opprimunt, nobisque in terram prostratis manus
pedesque in terram figunt, interea continuo subsultantes, ingentes
cient clamores. Hi nobis in pedes consurgendi nullam potestatem
fecerunt, sed humi stratos tenuerunt. Duo ex iis brachia, alii duo
pedes apprehenderunt, quintus gladium, galeam loricamque ex humeris
eripuit, me saltando iterum iterumque circuibat, ac subinde ad caput
subsistens mihi in vultum contuebatur. Barbari hi mihi quidem pro
eiusmodi facinore se præparavisse videbantur; nam capilli eorum rubro
erant tincti, facies autem pigmento bellico, cærulo ac nigro erant
dispunctæ.

Denique, circiter post horæ spatium per aggerem transducti eramus,
unde nos pridie prohibuerant; quo quum pervenissemus, partim tracti,
partim trusi, in unum gurgustiorum coniecti sumus. Turpes mulieres,
et etiam turpiores proles earum, in catervis nos sequebantur usque ad
metam, ubi matta scirpea pro ianua pendebat, nos autem ibidem in
uvido solo ac frigido, despoliati, tusi ac vincti in caligine relicti
eramus. Mox post audivimus sonum gressuum discedentium, postea autem
omnis clamor ac sonitus sensim evanuit, atque silentium
profundissimum cuncta occupavit.

Si funibus essemus vincti, ligamina falli potuissent; at nunc vincula
e libris arborum succidis torta erant, quæ membra nostra
scariphabant, quoties nos movimus. Sammai præsertim præ dolore
gemebat, non sine maledictis.

“Quisnam gemit?” quærit Hannibal, cuius vocem in tenebris agnovimus.

“A, ego tento ista Tartarea vincula explicare et exuere,” respondit
Sammai.

“Incassum!” interloquitur Himilco, “vel ipsam stupam posses rumpere
tentare;” tum recordatus nec me nec Bichri ullam vocem hactenus
edidisse, percontabatur utrum et nos adessemus.

Bichri dedit responsum:

“Ambo híc sumus; et ego plurimum opto ut Iudex Gebal interesset; iste
nos e muscipula hac certe cito eriperet.”

“Quonam ea pertinent?” quæro ego. “Non Hercle capio quid simia
prodesse posset. Quoquo modo tamen res se habeat, nostrum erit ex hoc
loco eluctari, quod quomodo fiat, non facile perspicio.”

“Nisi Hamilcar et Hasdrubal ad liberandum nos venerint, omnium
bipedum maxime ignavos eos existimabo,” inquit Hannibal.

“A, ne præceps iudicaveris,” moneo eum, “ego quidem minime dubito,
quin ipsi nihil quidquam intentatum relinquant; at mihi quidem
admodum credibile videtur eos quoque in barbaros incidisse, et
commune nobiscum fatum incurrisse. Præterea nec facile perspicio
quemadmodum viam in hanc insulam ducentem transire per vim possint.”

“Nulla in ea re difficultas,” fatur dux noster, pergitque explicare
molimen: quemadmodum disponendi sagittarii a dextro et a “lævo,
quadripartita acie militum in medio, dandum tubá signum atque——”

Subito conticescit, clangor tubæ in aures incidit.

“Ecce, veniunt! ecce, veniunt!” inclamat Sammai, animo concitatus,
“Dominus exercituum iis adsit!”

Alius clangor.

Hannibal scite prosequitur doctrinam de acie quaternaria et
octonaria, de fato suo conquestus, quod non ipse agmini præesse
possit; Bichri etiam magis impatiens, quod non ipse copiis suis
præsit.

Interea cantus tubæ clarior ac distinctior fieri cœpit.

“Equidem sonitum tubæ non satis clare percipio,” inquit Himilco,
“nostro mihi dissimilis esse videtur.”

“Cuiusnam id existimas esse?” quærit Hannibal iratus, “certe barbari
tubis non canunt.”

Gubernator asseverabat sonum tubæ nequaquam ex adversa ripa, sed e
medio venire tuguriorum.

“Et tamen,” addit ille, “si id impetum præsagit, mirum videtur quod
nullum clamorem bellicum exaudimus.”

Omnes nos interea stupebamus, nec minus quum ternae acclamationes
aera verberabant, sonitus autem tubæ, qui intervallis quadrantis horæ
audiebantur, denique ingenti coronide conticuit.

“Præter unum par pulmonum, quod tam clarum edendo sonum par esset,
scio nullum,” inquit Himilco.

Nomen Ionæ memoriam labiaque singulorum nostrum sponte suá subiit;
Bichri autem aiebat sibi admodum gratum futurum, si Gebal intraret,
suspicionesque omnium facto confirmaret.

“Gerræ,” inquam, “quare eiusmodi fabulas aniles texamus? Ea quæ usui
sint attendamus. Si nostri commilitones nos servaverint, bene erit;
alioquin aut pretio soluto oportebit nos ipsis nobis redimere, aut
vero aliquá astutiá viam ad salutem comminisci.”

Nauta qui nobiscum erat nunc primum loqui cœpit, et in mentem nobis
revocavit certas trabales, quæ ad aggerem, in insulam ducentem, erant
deligatæ, quas et Himilco se vidisse meminit. Inde speculari
cœperamus, quo potissimum modo eo pervenire, et si hoc feliciter
cessisset, quonam modo iis ad effugiendum uti possemus. Hannibali nos
usque in potestate fore barbarorum videbamur, etiamsi adversá ripá
potiti essemus: at Bichri atque Sammai autumabant: si semel in
libertatem vindicati fuerimus, cætera sibi curæ futura.

Interlocutus quæsivi ab iis utrum quisquam cultrum apud se haberet;
sed reperimus, ut erat exspectandum, barbaros ita nos emunxisse, ut
nihil eius rei apud nos relictum esset.

“Tum age, Bichri, huc te advolve!” ei suadeo, “atque tenta istud
vinculum tortum de carpis meis rodendo solvere.”

Conticuimus omnes, auribus intenti, ut ipse se leni sonitu volvere
cœpit, non parum e conatu halitans.

“Dentibus plurimum possum,” respondit iuvenis, “sine ergo tentem.”

Dicere nequeo quanto id tempore effectum sit, usque dum manus halitu
suo tepescere sensi, sed fuisse dimidium horæ existimo. Sedulo ipse
vinculum masticare cœpit, subinde et cutim meam mordicus prehendendo,
usque dum plaga ad crassitudinem fili detrita fuisset, quum ego nullo
fere labore rupi eam, factusque sum liber. Continere me non poteram
quin gaudio exclamarem, et me iam ad cæteros solvendos accingere
cœpi, quum Himilco ad introitum transversum iacens eloquitur:

“St, aliquis appropinquat!”

Ictu oculi ruptum vinculum carpis reposui, sed vix antea quam aliqui
barbarorum intrassent. Unus eorum operculum ianuæ revulsit, ac
defixit, quo facto, sumpsit contum, eoque tegetem, quæ verticem
apertum tugurii operiebat, retrusit, ac veluti fumarium aperuit, quo
remoto, lux diei ex utraque apertura carcerem, ubi detenti eramus,
grato lumine collustravit.

Tugurium prorsus vacuum et inane erat, omnique supellectili
destitutum; parietes fumo ac fuligine atri; humi tres lapides foci
vicem egerunt, nunc cineribus cibique reliquiis obruti. Guttæ pluviæ
algidæ per impluvium incidere soloque illidi audiebantur.

Barbari intrantes, secundum suum ritum ac mores, pigmento erant in
vultu fucati. Capiti unius eorum pellis et caput ursi erat inductum,
quod ipse tamquam personam in vultu gerebat, ad eum fere modum, quem
ego olim apud Assyrios videram; alter in humeris caput et cornua
cervi gerebat. Tertius denique qui manu scipionem tenebat, alios duos
in medium tugurium duxit, ibique omni gestu distortioneque absurdá,
mutí, prorsus sine verbo, choreas agitare cœperunt. Postquam hunc
saltum per aliquod tempus prosecuti erant, alter eorum, qui monile e
dentibus ferarum colligatum gestabat, quique princeps eorum esse
videbatur, ad me accessit, constitit, et mihi infixis oculis me
contuebatur. Animadverti manum eius, et in ea meum proprium gladium.
Longam iste incepit orationem, ex qua ne verbum quidem percipere
poteram, sed animadverti eum sæpe Iono memorare, et quoties ipse id
verbum extulisset, alteros conclamare. Oratione finitá, barbarus
quadam re liquidá ac fœtidá nos conspersit, quam e cornu super nos
effudit; alteri autem duo, unisoná voce, veluti cum verbo Iono verbum
aliud consonum et concinens mutientes ritum terminarunt, et e tugurio
digredientes, aulæum eius iuncinum demiserunt, ac deligarunt.

“Nihil pacti cum id genus belluis suscipias!” stomachose alloquor
socios, ubi iterum soli eramus.

“Forti animo parumper es!” solatur me Hannibal, “dummodo manus mihi
liberentur, iam faxo, inermis ut sim, ut tergoribus senúm solum sub
pedibus extergeam.”

Himilco vicissim iurabat se cupiditate iniuriam fœtidi olei piscini
ulciscendi flagrare; Sammai quoque obtestabatur, seque vovit
barbaros, etiamsi palmas Iericho numeris exæquent, aut pulices
Sechem, elusurum, viamque sibi ad Abigail facturum.

Dum hi eiusmodi sermocinationes texebant, ego manum extricavi, tum
manus Bichri expedivi, eius ope dein manus cæterorum distrinximus.
Semel vinculis soluti, omnes in pedes consurrexerunt, artus
porrectarunt, atque Hannibal, Sammai et Himilco sese lapidibus foci
armarunt.

“En rem satis aptam, quá cerebrum unius alteriusve excutiam,” inquit
Sammai, unum eorum lapidum manu vibrans.

“Non quidem telum militare per speciem,” explicat Hannibal, dum
lapidem accuratius inspicit, “maiores tamen nostri etiam peioribus
telis, nec incassum, olim utebantur.”

Sublatis dein aliquot lapidum fragmentis, Bichri ægre se fundá carere
querebatur, quum Himilco temporis puncto exprompsit funem semper apud
se gestari solitum, item, decerpto frustulo utris, in quo vinum secum
gestare consueverat, satis iam materiæ ad manus habuimus, unde
iuvenis funditor nullo negotio fundam consarcire properabat, cuius
mox usum se capere posse sperabat et confidebat.

Interea nox obrepsit. Pluvia usque cadebat, atque ventus pedetentim
validius flare cœpit, ita ut ad fugam capessendam nobis nihil non
favere videretur.

“Nunc demum, amici, tempus vestrum advenisse arbitror,” sic socios
alloquor, “Deos quisque invocate vestros, postea confestim per
quietem evolabimus.”

Convenit inter nos, ut, si plus uno excubatore nobis obviam fieret,
pugnando nobis ad trabalia viam aperiremus; si in hoc frustraremur,
tamen ad aquam confugeremus, et ad adversum finem viæductús
contenderemus. Tessera verbi essent crocitus tres.

“Iam pergite,” hortor eos, “et Deos invocate.”

Tugurium nostrum silentio alto tenebatur. Animadverti Himilconem
unicum oculum versus laquear levare, quasi Cabiros quærentem, sed
nihil prorsus videbatur, nisi noctis illunis spissa caligo.

Iam viam ingressurus eram, quum per aulæum speculabundus sonitum
vestigiorum percepi, quin et languidum lumen faculæ. Cor mihi
palpitare cœpit. Socios cito intra ingressum utrimque dispono, ut
ianuam custodiamus. Haud plus uno vel duobus appropinquare
videbantur. Sammai tergum parieti figit, paratus cerebrum barbari
lapide qui primus ingrederetur, excutere; sed quicunque hi fuerint,
manifestum erat minime properare: nam constiterunt foris, secum
otiose colloquentes, ac subinde vocabulum illud arcanum Iono iterum
excipere poteramus.

“Miror utrum iterum sibi in animo sit nos spurco illo liquamento
offundere?” quærit Himilco.

“Tentent modo aspergere,” mutit Hannibal, “est mihi híc aliquid, quod
asperginem facesset, quam ii minime appetant.”

Subito silentia noctis cantus eiusdem tubæ rupit, insequiturque
clamor ac vociferatio. Is clamor e condicto videbatur oriri; nam
eodem temporis momento operculum ingressús revulsum erat, et quidam
cum tæda intrabat, et operculum pone se clausit. Sed vix erat
ingressus, quum quaterna fortissima brachia eum prehendunt. Manus
Sammai os eius cito oppressit, ut nullum sonum edere posset; ego
tædam ei eripui, Himilco autem, lapide in sublime elato, iam iam in
caput suæ victimæ demissurus erat, quum repente saxum in terram
deiicit et cum stupore exclamat:

“Per misericordes Cabiros!”

Faculam ad vultum hominis adhibeo, simulque me in brachium eius
coniicio,—Hanno erat!

Nauta sustulit faculam, a me in animi commotione elisam, quo et
Hannoni copia data est vicissim nos cognoscendi.

Elingues stetimus.

Aliquot minutis nihil nisi alter alterius manus prehendere et
complexari amicum pridem amissum.

Hanno primus dicere cœpit:

“Cave me suffoces.—Quam fortunate hæc contigére!”

“Iocum proferto, Hanno!” inclamat eum Hannibal, “alioquin nunquam
tibi fidem habebo te ipsum esse.”

Hanno nequaquam subrisit, sed de Chryseide sollicitus sciscitabatur.
Postquam a me certior factus esset eam sospitem esse ac valere,
lacrymæ ei oboriebantur, secumque mutiebat:

“Sunto Astarti grates!”

Aliquis interea foris vehementer pulsare cœpit, quod nos repente ad
sobrietatis officia revocavit. Quum vero idem pulsum iteraret, Hanno
ad ianuam accessit, cum aliquo pauca verba eá linguá peregriná
conseruit, quæ ille, saltem ex parte, grunnitu probavit, tum ad nos
rediit.

“Nunc vero,” inquit voce vivaci, sibi consuetá, “scire fortasse
cupietis quonam officio ad vos venerim. Veni ut vos ad grande templum
Fennorum adducerem. Grande profecto illud ædificium est, ut mox
videbitis, ex arundinibus, spinis piscium et idgenus rebus factum
gloriose. Futurum est ut ibi vos magno Deo Iono immolemini.”

“Siccine? Deus itaque Iono est!” dixi ego; “at si tu summus eius
vates es, non oportebit nos de ea re admodum sollicitari.”

Himilco cavillabundus aiebat, Iono, si Deus esset olei piscini, se
admodum velle ut pauca centena pedum in altum mergeretur mare.

“Moderare tibi, bone mi gubernator,” monet Hanno voce admodum
solemni, “noli de magno Numine minus reverenter verba facere. Licebit
mihi tamen unum monere. Iono oleo piscino haud magis delectatur quam
ipse tu. Nec quisquam haustum vini magis appetit. Quin etiam iuvabit
vos iam nunc scire quisnam ipse sit. Nemo alius is est, quam amicus
noster Ionas de Eltece, tubicen, inquam, noster nulli comparandus,
Ionas.”

“A, nonne dixi” interloquitur Himilco, “neminem tantam ac talem
coronidem, præter Ionam, per tubam efflare posse?”

Tum Hanno pergit narrare populum iam in fano præsto esse, adventumque
nostrum, veluti hostiarum, ex voto præstolari. Suadenti Sammai, ut
nos consurgentes totum cœtum adoriremur, respondit, ibi plus quam
tria millia eorum esse congregata, ita ut quidquid per vim
tentaremus, necessario noster esset interitus.

“Absit,” prosequitur ille; “nihil quod agatis superest, nisi ut fidei
ac potestati Iono invictissimi, suique summi sacerdotis, Hono, vos
penitus concredatis; is autem Summus Sacerdos ego, vester fidissimus
amicus est. Primum itaque negotium erit cœtui explicare, vinculis vos
solutos esse, atque arte magica effecisse me, ut omnes vos
mansuefieretis, et ad omne obsequium obeundum essetis parati.”

“Sine, quæso, ut te interpellem,” peto ab eo, “de fatis meorum
sociorum admodum sum sollicitus; dic, sodes, utrum quidquam certi de
iis compertum habeas.”

“Ii iam horsum iter habent;” respondet Hanno; “atque Suomi eo ipso
proposito vos mactari et immolari statuerunt, ut eo sacrificio Deum
suum sibi propitiarent, ut is victoriam sibi adiudicaret.”

Hannibal magno animi impetu, auditis his, in hæc verba erupit:

“Pro certo scivi fore ut nostrates auxilio nobis subventuri essent;
facinus præclarum, forti animo susceptum, tamen usque vincemus!”

“Festina lente!” responsum tulit; “rectius tute mihi concredideris.
Sine mora nuntium mittam ad Hamilcarem et Hasdrubalem. Videdum:
scriptoria in promptu habeo; calamum ipse mihi feci ex arundine
palustri; atramentum meum e pigmento est Suomiorum bellico; vicem
chartæ autem frustum pellis cervinæ praestat.”

Hanno inter loquendum scribebat; quo finito se ad nos vertit:

“Itaque sequimini me ad templum. Usque modo nihil vereamini. Dabo
operam ut Deus neget vestram vitam in præsenti se exposcere. Hoc
aliquot horarum intercapedinem vobis concedet. Interea confido meas
litteras ad amicos nostros me transmittere posse. Eamus! Monitos
tamen vos ultimo esse volo, nequid risu, qui, aut qualescunque nostri
ritus sint, excipiatis.”

“At vero,” inquam, “te artis magicæ carmineque fascinandi perquam
gnarum te esse oportebit, si nos ex isthoc discrimine liberare posse
tibi confidas.”

“Vera memoras,” cum leni risu respondet ipse, “haud incassum inter
istos educatus eram. Artem eorum magicam ut sacrificulus satis
edidici, quamvis nunquam putavissem eam artem in hoc genus rerum
discrimine fore me exercitaturum.”

Sumptá denique suá faculá, nos ducere cœpit. Nos vero, barbaris non
parum mirantibus, et circum fanum conglobatis, demissis oculis,
prorsus muti sequebamur.

Insula quam perambulabamus multo erat amplior quam nobis videbatur.
Tuguria sine certa regula et ordine in globis erant confercta, et
quæque colonia propriis vallis erat septa. Via caliginosa erat
admodum, et plures lacunæ erant nobis pervadendæ, quum interea pluvia
in capita nostra descendere nunquam cessarat. Postquam multas vicorum
ambages perambulavimus in meditullio pagi, in locum apertum
pervenimus tædis collustratum, ubi ingentes Suomiorum turbæ erant
conglobatæ, omnes eorum armati, bellicis coloribus fucati ac
distincti. Tugurium in centro, ad quod nos ducebamur, cæteris longe
erat grandius, viceque templi fungebatur. Specie ac formá rotundum
ædificium alvearis similitudinem ferebat. Ex interiori parte facibus
lampadibusque oleareis erat templum hoc spatiosum undique
illuminatum. Lampades hæ in speciem ampullarum erant fictiles, olei
plenæ, cum rostellis, quibus ellychnia, e fibris arborum plexa,
oleoque tincta, inhærebant, quæ accensa non sine magno fumo ardebant.
Locus catervis barbarorum erat referctissimus. E fumo tædarum atque
lampadum, item ex oleo ac pinguedine, qua barbari corpora sua
oblinere consueverant, perinde atque ex halitu tantæ multitudinis,
aura loci ob gravem nidorem plane ferenda non erat.

Ubi cœtum ingressi eramus, aura fumo tam erat densa, tantusque
barbarorum erat clamor ac tumultus, ut eos omnes furere et insanire
existimaveris, nec venerandum suum Numen primum dignoscere poteram;
attamen, quum paulisper fumo vaporibusque assuefieri cœperam,
paulatim dispicere tentavi, et tunc animadverti e regione mihi
quoddam genus solii, sive aræ, cumulatum omnigenis terræ marisque
productis, uti pellibus ferarum, extis piscium, vesicis phocarum,
plumis avium, super quam congeriem ipse “Deus” cærulo et coccineo
pictus et fucatus, cornibus taurinis, dentibusque phocinis ornatus,
residebat. Nullum lineamentorum faciei primum dignoscere poteram
potentissimi illius Numinis; una nonnisi res mihi cognita videbatur;
nempe in una Numinis manu coccinea conspicabar ipsam eam tubam, quam
duodenis siclis argenteis ab Cheles Báal mercatore Tyri
præstinaveram.

Barbari plus quam nobis opus erat viæ aperuerunt; prorsum nos
truserunt, usque dum in apertum sanctuarium ante aram pervenissemus.
Hanno prope ad latus Numinis sese collocavit, quod signo dato tubam
ad labia levavit, ingentemque clangorem edidit. Ad pauca Hannonis
verba totus cœtus, demptis nobis, cernuus se prostravit. Nos vero ex
omni turba sic erecti stantes, admodum conspicui eramus, fieri proin
haud poterat quin Numen nos agnoverit.

Quanto autem stupore attonitus Ionas nos agnoverit, nullis sane
verbis exprimi potest. Oculi, nasus, denique facies tota eius
convelli ac distrahi videbantur, ut crusta pigmenti e vultu eius in
micis deglubi ac decidere cœperint. Stupore prorsus perculsus,
elinguis aliquantum hæsit, et miraculo rei stupebat, ac tandem in
verba eiusmodi erupit.

“Báal Hassamaim! Dominus cœli!”

Turba cernua, audita Numinis voce, tota contremuit. Iono, Numen
ineffabile, locutus est!

“Frena linguam, fatue!” inclamat eum Hannibal sonorá voce, sed planis
verbis Phœniciis, quibus Numen motum est et conticuit.

Deicolæ reverentiæ terrore ac formidine tenebantur.

Subito vagitus stridens et immanis totum fanum pervasit. Aliquid atri
ac formidolosi, prorsusque incerti ingenti saltu per mediam turbam
prorsum ruit, et ipsum caput Numinis insidens, capillos eius
vellicare, vultum palpare, mulcere, tandem amplecti omni affectionis
indicio Numen lingere ac deosculari cœpit. Barbari horrore
consternati in pedes prosiliunt, plurimi confestim diffugiunt; cæteri
autem quum viderent Numen, tubá missá, miram illam rem in ulnis
excipere, audirentque Deum illam “Gebal, Gebal,” et “chare homuncule,
iamne senem tuum Ionam reperisti” verbis permulcere et appellare, nos
omnino solos reliquerunt.

Sammai ex uno latere costas Numinis pugno petit, Hanno autem ex
altero crura eius calce pulsat, sed neutrum horum vel minimum movet
eum; denique descendens de solio sic fatur:

“Maximopere delector, amici, vos insperatos iterum convenire posse!
Quam præter spem accidit: me hîc, in præsenti, Deum esse vobis
cognitum; quid cibi vobis mandem?”

“Recede ad solium tuum, nebulo!” adoritur eum Hanno, “ne verbum
quidem iniussu meo protuleris!”

Pro temporis momento dumtaxat Ionas maiestatem suam læsam esse
succensebat, atque primum obedire dubitabat; me tamen utrem vini
generosi illi pollicitante, ad solium suum, iniuriæ immemor, redit.
Hanno ornamenta fucumque scitá manu iterum in ordinem composuit atque
concinnavit, et Deum sibi restauravit, Bichri autem simiam sibilo ad
proprios humeros allicuit.

“Ecce nuntium!” eloquitur Hanno, “quo nemo magis idoneus esset,
quique meo proposito ad amussim quadrabit.”

His verbis ad simiam conversus, quæ iam suos gestus ludicros iterum
agere cœperat, sic ad eam fatur:

“Gebal, simiola mea, tene hanc rem, eamque ad Hamilcarem propere
defer, quod si rite perfeceris, lixulá donaberis.”

Simiola munus sibi concreditum prorsus intelligere videbatur; frustum
corii oblatum apprehendit, dentibus frendens, tribusque pedibus
subsultans, e templo celeriter excurrit. Fremitus miraculi pariter ac
terroris extra templum, nobis intus, indicio erat simiolam barbarorum
turbas feliciter evasisse.

“Res eatenus bene gesta!” læte fatur Hanno, “nunc reliquam ritús
partem attendamus. Oportebit vos coram Iona in terram pronos
prosternere: interim ego meos Suomi revocabo.”

Ionas primum renuit modestiá ductus, indignum ratus ut nos tanto
humilitatis obsequio plecteremur; sed Sammai, ad obediendum Hannonis
de silentio servando mandatis eum adacturus, transversum os eum
leniter percellit, tum ad nos reversus, sese nobis reverentiam
prostratione significantibus accommodat.

Hanno ad postes ostii munere summi sacerdotis Hononis consistens,
cœtum ad prosequendum sacra invitavit. Audaciores eorum pedetentim
animum sibi sumpserunt, et circiter quinquaginta eorum ausi sunt,
tametsi usque tremuli, quod vix se e superiore terrore adhuc penitus
receperunt, in fanum intrare, atque in conspectum aræ et sanctuarii
consistere. Iono sonitu acerrimo tubæ sacrum ædificium iterum
complebat, quo finito, Hanno pauca verba ad cœtum fecit, eorumque
animos timore levavit. Suomi postea pedes tranquille retraxerunt,
custodibusque ad portam constitutis caverunt nequis templum intraret.

Quum sic satis in tuto essemus positi, nec suspicio ulla subesset
fore quemquam qui nos interpellaret, Hanno præter duo facularum
lumina omne luminare exstinxit, nosque in angulum templi maxime
opacum conduxit, quo Ionas, missis omnibus suis centonibus,
libentissimo nos animo secutus est.

    1. Vulgo FENNI, gens ad Mare Balticum; n. 60.


Caput XVIII.

Ionas Magnopere Sibi Tribuit.

“Ubinam vinum meum est?” prima fuit Ionæ quæstio.

“Opportune sane venis!” reddo illi, “nonnihil exspectandum tibi erit,
fortasse aliquot menses.”

Gigas noster prorsus stupefactus me contuebatur, usquedum Sammai,
pugno eum in costis fodicans ad saniora reduxit.

“Nimium quantum, bibule veterane, delector, tibi in medio nostrum
gratulari posse.”

“Nec minus et ego,” inquit ille; “sed quidnam me ulterius facere
vultis? Iuvabit me scire.”

“Quidquid facere statueris, unum id attendas ut Hannoni in rebus
universis obsecundes,” illi respondi, “quandoquidem eius operá istinc
ad naves nostras elabi in animo nobis est.”

Verba mea eum in profundam contemplationem movere videbantur. Sic
enim frontem suam palpare cœpit, ut defricta crusta pigmenti in micis
decideret; tandem ad se reversus, interrogabat, utrum sibi nos sequi
necesse esset.

“Sine dubitatione,” respondi, “nisi apud barbaros perseverare
consultius tibi videtur.”

“Fruique oleo suo piscino, ad vertendum stomachum,” avide subiungit
Himilco.

“At hicce ego Deus sum!” tractim respondet tubicen, veluti de re
ardua deliberabundus. “In navi Sammai me pugnis dolat ac terebrat;
Hannibal pugillatur; quisque me bardum ac vacerram vocitat: at hîc
res longe aliter se habet. Hîc nemo me pugnis petit, sed mihi fas est
quemcunque. Nuper in Septemtrione cuidam Deo barbarorum tanta inflixi
verbera, ut paulo post ex eo moreretur. Quin etiam domi meæ in oppido
Eltece, pusiones me verborum contumeliá stipitem et baronem vocitare,
aliisque scommatibus insectari solebant, viri autem qualos olivarum
in capite portare, nec minus saccos frumento onustos baiulare
coegerunt, nec multum vini in gratiam atque mercedem mihi concedere
dignabantur; at híc res toto cœlo diverse se habent, nec nisi tubá
tantillum cantillare placet, et nulla mora, iam cunctorum ciborum
delitiæ, bubula, cervina, pisces, plus affatim aggeruntur. Deum esse
munus perquam iucundum est.”

Omnes nos hæc cum stupore audivimus. Nemo nostrum antehac eum tam
diu, tamque sanis rationibus locutum audivit; nec quisquam nostrum de
suis argumentis dubitare poterat; in summa, maiestas ac dignitas
Numinis effecerunt, ut æstimator sui immodicus esset, sibique nimium
tribueret.

“Non tibi itaque in animo est nobiscum proficisci?” interrogo eum,
pendentem animi ut video.

Ipse anceps dubitabat; tamen, post aliquam dubitationem interpositam
edixit eo se iturum, quo Hanno iturus esset.

Tum Himilco eum ludere cœpit:

“Ohe, tu nobis significare vis Suomicum oleum piscinum vino Helbonico
te longe anteponere, teque nimis malle nebulas algidas paludum, quam
oliveta Dan; item segmenta assi tarandini potiora te habere quam
placentas libaque mellita Iudææ.”

Gutta lacrymæ micabat in altero oculo gigantis.

“Equidem,” inquit “vobiscum ire satius esse duco.”

“Præterea,” subiungit Hanno, “certe lubebit tibi Eltece revisere;
quid? nonne vis popularibus tuis de leviathan, de behemoth, deque
culina Nergal narrare, et quemadmodum Deus factus fueris?”

“Fidem mihi negarent!”

“Memineris etiam,” addit Bichri, “senem Gebal nobiscum nos laturos,
ut eum popularibus nostris Dan ostendamus.”

Argumento tam agenti, ut hoc esse videbatur, responderi non poterat,
nec tentavit, quin, ex imo corde motus, fere singultando ingemuit et
sic respondit:

“Sane, vera memoras: eundum mihi est; oportere sentio ut vobiscum et
cum Gebal unà eam.”

Hannibal lacrymas Ionæ, quas vitulinas appellarat, palam derisit;
cæteroquin consilium Ionæ ad officium classici redeundi sibi perquam
gratum et acceptabile erat; quod ut statim remuneraretur, binos
siclos argenteos, quos sibi bona fortuna post tot discrimina usque in
sacculo conservaverat, exprompsit, eique his verbis porrexit:

“En, tubicen, hæc habeto! Istis, quum ad naves pervenerimus, aliquem
opportune conduces, qui te e tuis hisce sordibus ex sententia eluat
et elutriat.”

Post hæc Hanno sua consilia aperit et evolvit. Nuntium ad Hamilcarem
missum huius erat tenoris: Sua colloquia cum Suomi eum usque eo
producere oportere, donec clangorem tubæ Ionæ auditurus esset, quam
quum audisset, suá tubá respondere. Tum sic prosequitur:

“Interim barbaris persuadebo,” inquit, “Deum suum imperare ut
victimas ad mactandum extra insulam educam; isto artificio si semel
viæductum transgressi fuerimus, atque in conspectum agminis nostri
venerimus, cæteras res ad nostram sententiam componere difficile non
futurum.”

Probato suo consilio, unum nonnisi animadvertendum censui: quí
nimirum nos cognituros exspectaret nostrates inter atque barbaros
colloquium intercedere? nequid erroris suboriatur. Hanno me de his
certiorem fecit barbaros nec quidquam suscepturos quin se, suum
sacrificulum, in antecessum consulant, sicque futurum ut cuncta quæ
usquam gerenda sint, sibi probe fore cognita.

Interim iam diem totum inediá exigimus, et nimium quantum insomnio et
omni vicissitudine confectos fames iam nos atque lassitudo urgere
cœperunt. Proinde Hannibal sciscitabatur utrum quædam edulia
comparari non possent. Itaque Hanno ad ostiam accessit, aliquid
veluti cornicando cum circumstantibus colloquitur.

“Significavi illis,” inquit, “Iononem cibum appetere. Consueta eius
orexis cunctis his probe nota est; nec dubitandum quin hi satis
allaturi sint, quibus omnes vos affatim expleamini.”

Haud multo post ostium percrepuit, atque aliquot barbari lances
piscium lixorum, cervinam frixam, et alia cibaria, item aliquot
cornua largiora cuiusdam potus, ad ostium templi adtulerunt, quæ
omnia Hanno in ingressu templi e manibus eorum excepit, nobisque in
ordine tradidit. Famelici quum essemus admodum, dapes minime
sprevimus, nec quidquam fastidivimus; ipse vero Deus, ut
modestissimam suam portionem, piscem, magnitudinis dimidii thynni,
itemque segmentum tarandini assi, haud spernendæ molis, sibi selegit.
Hanno quoque nobiscum discubuit, et inter epulas plurimas quæstiones
de rebus nostris exinde gestis, agitabat. Deinde tum ipse, tum Ionas,
sitim suam pluribus haustibus modo ex uno modo ex altero cornu
restinguere pergebant, quæ cornua acuminata parte, prope ad manum,
terræ erant defixa. At Himilco et Hannibal fastidia sua eius potus
parum celare poterant, utpote qui potus oleum rancidum esse
putabatur. Verumtamen Hanno paucis explicuit potum in cornibus
temetum esse ex hordeo, item e succo alterius cuiusdam plantæ
lixatum, esseque communem potum non modo Suomi atque Cimbrorum, verum
etiam Celtarum in Occasu, Gothorum Orientis, atque Germanorum in
Meridie.

“Dicere utique non ausim temetum hoc succum uvarum æquare,” monet
Hanno, “nec tamen, revera, palatui refragari asseruerim; aude id modo
gustare!”

Hannibal dubitare videbatur. Himilco aiebat se iam antea a Giscone
quoddam genus liquamenti alicubi confieri solitum accepisse, nec se
prorsus certum esse, utrum ad ostia Rhodani aliquid eius generis ipse
non gustasset. Denique uno cornu ad labra sublato, paucas guttas
sorbillat, nihil tamen effatur.

Eius dein exemplum omnes nos ex ordine sequimur. Bichri id nimis
acidum esse arbitrabatur; Sammai idem amaritudine exsecrandum
existimabat; ego vero atque nauta id simillimum rei esse autumabamus,
quam olim alibi gustaveramus.

“Non valet multum,” censebat Hannibal, post haustum satis copiosum;
“inebriatne res ista?”

“Quam maxime quidem,” asserit Hanno.

“At ego nihil unquam spurcius ac vilius gustavi,” ait Himilco,
ultimus ac summus temetorum arbiter, “verumtamen, cum bona vestra
venia, alterum haustum tentabo.”

Nec dubitabat alterum cornu penitus haurire.

“Ad vertendum stomachum!” inquit, vehementer sputando, et tamen potui
huic iam adeo se assuefecisse videbatur, quem verbis tam detestandum
prædicarat, ut potius verendum existimarem, ne plus quam sibi
prodesse posset, ingurgitaret.

Interea iam diluculum exoriri cœperat dum nos ad finem epularum
vergebamus, quum Hanno ab aliquo foras vocatur, mox tamen iterum
redit, Ionam tubá canere iubet, nos autem ad proficiscendum paratos
esse hortatur.

Ionas ad ostium templi progressus, acrem tubæ cantum edit.

Himilco interim quæque reperit cornua, epotat, simulque temeto, ut
rei odiosæ maledicit, utpote quod stomachum moveat, atque impurissimá
aquá longe deterius sit.

In responsum ad signum a Iona datum, repente clangorem nostrarum
Phœniciarum inaudimus tubarum, ac, sine mora interposita, Ioná
Hannoneque ducibus, e templo excedimus. Turba foris superstitiosa
quadam reverentiá nos prosecuta, sine molestia sivit nos præterire,
atque ultra fines suos progredi, ita ut spatio dimidiæ horæ in medio
amicorum versaremur. Hanno Chryseidem amplexibus prehendit, Ionas
Iudicem Gebal in ulna excepit, Sammai autem ita erat societate
Abigail captus, ut neque animadverteret Hannibalem, Himilconem atque
Bichri manipulum barbarorum in vicinia palantem modo profligasse.

Quum barbari propriis cernerent oculis quemadmodum socii nos
excepissent, probe senserunt suum Deum prorsus humaná ac terrestri
naturá esse præditum, quem ipsi immortalem esse crediderunt; nec
dolum ante perspexerant, quo manus suas effugeramus, quam simul etiam
grandine lapidum iaculorumque nos impetere et insectari inciperent.

Nec, profecto, noster ad naves regressus periculis carebat. Attamen
nullus nostrum gravius tulit incommodum, quamquam plures leviori
vulnere ac læsione ex hoc impetu recesserunt, in quorum numero fuit
Ionas, qui ictum lapidis, nasum eius fœde sauciantem retulit, ab uno
suorum paullo ante cultorum in eum coniecti.

Semel navibus feliciter potiti, nihil morati sumus quin ab his
littoribus tam inhospitalibus quo citius naves solveremus, ac terga
vertentes, et ad Occasum eluctati, cursum nostrum versus insulam
Prydhayn flecteremus.

Mari tranquillo, ventisque secundis cursus noster et celer et
iucundus fuit. Hoc in rerum statu, quum etiam cupiditate duceremur ab
Hannone Ionaque audiendi, quonam modo in potestatem ac ditionem Suomi
venissent, quasque res ex iis temporibus gessissent, quæque illis
accidissent, quibus e medio nostrum abrepti essent. Eo itaque
proposito in puppi Astartes consedimus, ut eorum relata audiremus.
Ionas ex sententia perlotus ac perpexus et comatus, denique etiam
indumentis Phœniciis ornatus, simiá in humero eius sedente, iuxta
scribam recubuit, qui munus sibi assumpsit totam historiam ab initio
narrandi, et ordine evolvendi.

“Iam plus quam annus est, ut probe meministis, ex eo die quo insidiis
a Tartessiensibus nobis tentis capti eramus. Ab ipso eius temporis
puncto, quo captivi facti eramus, in extremo vitæ discrimine
versabamur. Nam, ut a quodam Phœnice, quem casu conveneram, monitus
intellexi futurum ut Bodmilcari, qui tum haud procul aberat, dedendi
essemus. Quum ista res agitabatur casu evenit, ut quidam principum
Iberum, desiderio et amore tubæ Ionæ adeo caperetur, ut nos eius
gratiá retinendos existimaret, nec Tyrio, quem vulneratum cognoverat,
dederemur. Usus eá intercapedine, ope calæ, propriique vulneris
sanguine, rationem comminiscebar nuntii ad vos permittendi, nihil
enim dubitavi quin Gebal, animali acta instinctu, id ad Bichri
delatura esset, et eo proposito simiam meum nuntium institui.”

“Recte statuisti; nam nuntius tuus eádem ipsá nocte ad nos pervenit,
atque nuntium rite adtulit,” respondi.

“Ita coniectavi,” pergit ipse, “quod simia non redivit. Inde nos
paullo post versus Septemtrionem missi eramus præsidio cohortis
Ibericæ, quæ nos nequaquam male habuit. Post diuturnum laboriosumque
iter regionem ingressi sumus, ubi tam celsi erant montes, ut iuga
eorum nivibus perpetuis tegerentur. Hi montes terram Tartessiorum a
terris Celtarum seiungebant, vocabanturque Pyrenæi. Híc nos
tradebamur principi Guipuzcoa, ad quem missi eramus. Gens Guipuzcoa
eadem est, quæ aliter etiam Cantabri appellatur. Gens ista
bellicosissima est, genti Aitzco, sive “viris rupium,” infensissima
et cum ea in Septemtrione cum Occasu, perinde atque cum cæteris
Iberibus in circuitu, nunquam non bella gerit. Plus duos menses híc
exegimus, antequam occasio fugam moliendi nobis sese præberet.
Tandem, expeditione quadam eius generis soli in vico relicti eramus,
in ostio fluminis minoris pilis superstructo. Trabariam nacti, eam,
quoad videbatur, commeatu oneravimus, remisque innixi, in mare ire
contendimus, ac satis commode ad littora Celtarum pervenimus, a
quibus sciscitati reperimus aliquas naves sua littora non adeo pridem
præternavigasse, et e variis mercibus exhibitis haud dubium mihi
videbatur eas Astarten, Dagonem, atque Cabiros fuisse. Quum e
sermonibus Celtarum satis liqueret vos ad Septemtriones navigasse,
relictá trabariá, quamdam navim eorum, quæ versus Ar-Mor solutura
erat, conscendimus. Eo quum ventum erat, reperimus Cimbrios insulæ
Prydhayn atque hos bellum inter se gerere, nec proinde nos eo
transfretare posse. Duos omnino menses huc et illuc iactati in
insulis Ar-Mor exegimus, nec parum interea ex lingua Celtarum didici;
sed per omne id tempus maximum dabamus operam aliquid comminiscendi,
quo iter vestrum sequi possemus, quà nobis certe constabat vos
profectos esse. Denique incidi in tribum Cimbrorum quæ cum incolis
Prydhayn bellum non gereret, ascendique illorum navigium; sed ortá
ingenti tempestate, procul in Orientem abrepti eramus.”

“Dicat quis de tempestatibus,” interponit verbum Ionas, “quidquamne
eá tempestate sævius? Vidi etenim leviathan vim aquæ e naribus in
altitudinem mali tui sursum iaculari; nos vero ab undis fluctibusque
instar truncorum eramus sursum ac deorsum volutati. Ternos dies ac
noctes absque cibo potuque pæne in interitum quassabamur et
agitabamur.”

“Vera, Hercle, Ionas memorat,” pergit Hanno, “tempestas revera
tæterrima fuit, quæ nos, postremo, in cœnosa ac lutulenta littora
propulit et everrit. Cimbri, denique, desperatá salute, datá operá se
undis merserunt, nos vero, morti quam vitæ propinquiores, septimanam
et ultra, vitam radicibus, nucibus, et quidquid in nemoribus esui
sese nobis obtulerat, ægre sustentavimus.”

“Ecquid pro potu reperistis?” quærit Himilco.

“Lutulentam aquam, et præterea nihil,” respondit Hanno.

Bonum gubernatorem multum eorum misertus est, subiunxitque:

“Tristis potus admodum; scio experientiá doctus.”

Post hanc interpellationem Hanno sic prosequitur:

“Interea Ionas tubá canere raro cessavit, si quo casu aliquos
mortales ad nos allicere posset; nec hoc in cassum; nam post
diuturnos conatus, tandem cohors Suomi, quæ incursiones Cimbrorum
atque Germanorum evitare conata, quod illi unum agrum post alterum
suis eripiebant, ad Orientem migrare decreverat, sonitum tubæ denique
percepit. Grandis tuba Ionæ non modo in sui admirationem rapuerat
Suomi, sed protinus comperi, iam inde a principio, staturam,
habitumque validum corporis, cæsariem quoque uberrimam atque barbam
promissam gentem hanc pusillam atque imberbem Suomi reverentiá quadam
superstitiosá eos perculisse, quam sententiam ego, nostro bono
communi, fovendam esse rebar. Societate nos illis adiungentes, in
novas sedes suas secuti sumus eos, ubi testes eramus novi vici
condendi, ubi in nos incideratis. Multis interea verbis eos permovere
conabar, nec tandem perperam, ut Ionam, sive, ut ipsi efferebant,
Iononem in Numen summum adoptarent, me autem in eius sacerdotem. Per
aliquod itaque tempus, ut habes exploratum, commoditatibus, adeoque
luxu, vitæ affluebamus, nihil tamen per omne id tempus me a memoria
navium tuarum avocarat, nec unquam Magni Maris charæque nostræ
Sidonis adeo eram immemor, ut non eorum desiderio tenerer.”

“Ego autem faciam ut Sidonem brevi contueare!” adiungo ego, post suam
finitam narrationem; “etenim iam iter domum versum habemus, ulterius
enim progredi non est in nostra potestate, itaque hinc iam domum
proficiscemur.”

“Floreat Sidon in omne ævum! Dii servent Regem!” clamabat Sammai,
“solem denique rursum cernemus!”

“Atque vino potiemur!” addit Himilco, capedulum in sublime præ gaudio
iactans.

“Novisque indumentis,” supplet argumentum Hannibal, “nam milites
nostri mendici nunc sunt pannosi.”

Cæteris omnibus laute agentibus, Ionas unus sedebat silens, suisque
cogitationibus mersus.

“Quidnam rei tibi est, tubicen?” quæro ex eo, “anne redire domum
usque dubitas?”

“Domum ire mihi nihil proderit,” quadam ægritudine animi balbutiebat
ille, “nihil prorsus mihi credent: omnes me ludificabuntur, quum me
culinam Nergal, dena duodenaque behemoth propriis oculis me vidisse
asseveravero; si vero ausus ero narrare Numinis instar me habitum et
cultum fuisse, mihique quotidie epulas stratas, quæ pro mense satis
esse poterat, nemo erit quin me insanire putet.”

“Nihil prorsus eas res cures, vetuscule!” solatur eum Sammai; “verba
tua nostrá interpositá auctoritate tuebimur, tibique, quidquid
dixeris, fidem faciemus; quin et regi te sistemus, qui te tuamque
tubam audiet canentem.”

Amicis et generosis verbis Sammai animo erectus, item honoribus
speratis allevatus, prope in lacrymas animo commotus est.

“Futurane revera hæc omnia esse speras? Num rex etiam Gebal
conspecturus est?”

“Quin tu dubitas? Imo vero et Gebal nos mores aulicos instituere
expediet, ut caput dumtaxat coram rege inflectere discat.”

Hannibal æquum se existimare aiebat ut Ionas tubicen regius
crearetur, tunicamque coccineam gereret; ego autem omnem meam operam
collaturum spopondi, ut ipse votis potiretur, pollicitus insuper, ut,
si res ea e sententia cesserit, prima synthesis aulica meo sumptu
pararetur.

Ionas præ lætitia tremulus in stomacho ridebat.

“Egone revera synthesin coccineam geram? Quin etiam coram rege tubá
canam? Quid, Hercle, populares mei Eltecenses dicent, quum hæc
audiverint? Fortunatum, Medius Fidius, prædicabo diem, qui me
Tartessum proficisci voluit. Dii regem servent!”

His, talibusque secum iactatis ad extremam proræ oram se recepit, et
in altum silentium lapsus, secum honores ac dignitates, quæ sibi
pararentur, otiose contemplabatur.

Ionas inde ab eo die, indole mutatá, homo plane alius factus esse
videbatur.

Caput XIX.

Rursus Bodmilcar.

Secundis acti ventis, littora Prydhayn tam Orientalia, quam Occidua,
facili volatu prætervecti, brevi etiam Insulas Albo-Plumbeas
præterivimus, atque in Archipelagum Ar-Mor pervenimus; fundi
insularum passim exesi erant, et hiantibus cavernis cuniculisque
eluti esse videbantur, fluctibus in omne ævum atque aspergine
verberantibus. Hannoni cuncta hæc loca prope cognita esse parebant.

“Aspice modo,” inquit, uno post alterum indicato loco digitis, ut
prætervehebamur, “hicce est insula ubi ego tyrocinium linguæ Celticæ
feceram; deinde, ibi sunt cautes, ubi cum Iona hamis osseis ac
spineis piscari solebamus; inibi autem insula est sita ubi sacerdotes
sua sacra facturæ vultus cæruleo rubroque fucare solitæ erant. Apud
eas agentibus nobis, novaculis e conchulis factis omnem barbam
abradere nobis voluerunt.”

“Idem et Hannibali atque Sammai,” inquit Himilco, “in insulis
Albo-Plumbeis persuaserunt, et factum etiam est ut hi quodam die tam
glabris quam silex mentis ad nos redirent.”

“Ego vero,” interloquitur Hannibal, “nihil satius haberem quam ut id
agerent Bodmilcari, quod ipsi nobis egeramus; nisi quod loco testæ,
probe exacutum gladium transversum guttur eius ducendum potiorem
haberem.”

Nomine Bodmilcaris in sermonem incidente, Hanno quærebat utrum
quidquam nobis de eo constaret nec ne; quod vicissim Hannibali in
mentem revocabat insidias, quum illi grave vulnus cuspide gladii in
latere eius inflixerat, sui tamen eum e medio certamine eripuerunt,
nec, utrum usque superstes sit, hactenus proditum.

“Minime id cures,” monet Sammai, “dabitur nobis eum conveniendi
copia, fortasse ubi minime exspectabimus.”

“Ac, deinde, futurum spero,” inquit Hanno, “ut ego illi secundum
merita retribuere possim.”

“Nisi ego antecedam sagittá e probo meo arcu,” vox ex antennis, ex
excelso loco in aere resonat. Bichri enim atque Dionysus illic sese
cum simia diversitabant. Hanno per risum ludificabat Bichri asserens
hunc tam diu multumque cum simia versatum, ut postremo ipsum in
simium mutari necesse esset, simul etiam Dionysum æque volatilem
effecturum. Ad hæc, quin perticam suam mitteret, Bichri quæsivit:

“Eccur ephebum non membris suis uti doceam? Eccur eum arcu iaculari
non instituam?”

“Eccur,” addit Hanno, “eum artem legendi non doceas?”

“Quí possim” respondit ille, “quum ipse eam doctus non fuerim?
Præterea, ars legendi eum non docebit montes scandere, rupicapras
venari, sagittas collimare.”

“Fieri quondam poterit,” scriba monet, “ut sentias calamum quam
sagittam, certius accuratiusque esse telum. Velletisne, tu et
Dionysus, artem legendi discere?”

Consilio sagittarius vehementer motus prehenso fune, ad pedes
Hannonis delabitur, Dionyso sequente, simia autem ad summum malum
sola provolat.

“Ain’ tu lectionem me discere oportere?”

“Ita sane,” affirmat Hanno; “paciscamur itaque: tu me iaculatum, ego
autem te et Dionysum lectionem docebimus.”

“Esto, valet,” lætus assentitur Bichri; “et ego spondeo tibi fore ut
intra mensem scopum haud ampliorem palmo, e longitudine huius navis
attacturus sis.”

Et sic deinceps tempus agebatur. Hanno diligenter docebat Bichri et
adolescentem Phocium fundamenta litterarum Phœniciarum. Himilco navim
suam more suo gubernabat, penuriam tamen temeti haud æquo animo
patiebatur abstemius invitus. Sammai atque Hannibal, nisi languore
tabescere æquius visum erat, atque oscitando artus porrectare, aleis
ac talis se divertebant; mulierculæ plerumque in cubiculis
sermocinando otia agebant; ac, denique Ionas, Iudici Gebal somnia sua
magnitudinis futuræ confidere et memorare solebat.

Paullo plus quam sex septimanarum spatio columnæ Melcarth in
conspectum venerunt, nec multo post portum Gaditanum intravimus.
Suffes, Tziba cæterique nostri familiares, nos iam pridem mersos
crediderunt, proinde nobis gratulabantur admodum quum nos reduces, et
quidem sospites et incolumes cernerent, quum autem merces meas,
plumbum album, atque succinum exhibebam, magnopere mirati erant.

Diligenter sciscitabar a Suffete de Bodmilcare, sed ex oratione eius
nihil certi colligere poteram, quam quod fragmenta quædam tabularum
in ostio Illiturgis collecta fuerint, quæ ex navigiis eius provenisse
existimata essent, nec tamen quidquam e gaulo suo visum, unde
colligendum putabam helluonem alicubi in mediterraneis interfectum
fuisse, naves autem abreptas et fractas.

Negari utique nequit cibum potumque probum ac proprium omnes nos
magno desiderio appetivisse. Himilconi, revera, diuturnum vitæ genus
abstemium vires exhaurire cœpit; ita ut portum nactus, differendum
non putarem quominus commilitones mei primo quoque tempore commeatu
libero siccum peterent, quo potiti, haud dubium erat quin recta ad
cauponas ac popinas convolarent. Antequam Ionas discessisset,
animadverti nonnullos siclos in manu eius, quæsivique ex eo utrum eos
non in marsupio reconditurus esset.

“Minime gentium!” respondit, “usque eo haud securos eos esse
arbitror, donec vino eos commutavero, intraque me condidero.”

Hanno, Sammai, suæque amasiæ, comites se mihi adiunxerunt, et uná
domum Tzíbæ petivimus; Bichri et Dionysus per urbem hortosque erratum
iverunt; Hannibal, denique, modo, quum in urbem, scilicet vitæ genus
redivimus urbanum atque humanius, æquum dignumque censuit ut tubicen
suæ cohortis digno ornatu compareret, Ioná secum accito, illi nova
decoraque indumenta præstinavit.

Duos integros dies lautitiis dedimus; quum vero iis exactis ad
Astarten regressi essemus, Himilconem Gisconemque conveni, quorum
uterque admodum erat concitatus, causá cuiusdam nautæ Phœnicii, quem,
mihi prorsus ignotum, in eorum societate repereram.

“Præclara habemus nova, Navarche!” inclamat me Himilco, simul atque
intra auditum eius veneram, “nova, inquam, optima, nempe fama de
Bodmilcare!”

“Effare cito!” moræ impatiens illi respondeo.

“Ehem, scire te oportebit,” inquit Himilco, qui pedibus haud usque
firmis fulciebatur; “casu hunc virum bonum conveneramus; ipse
siticulosus erat, nec nos minus sitiebamus, itaque in caupona eum
pocillis hospitaliter tractavi, ubi narravit nobis se ex navi
Bodmilcaris profugisse.”

“Mitte, malum, istam tuam sitim!” exprobro eum, “et edissere
confestim quid scias.”

“Sitimne mittam? Quin sitis recusat me mittere.”

“Idum in malam crucem!” prope furens in eum regessi, “anne extemplo
dixeris?”

“Sine, obsecro, saltem spiritum ducere! Non te morabor, narraboque
quid in caupona audiverim.”

“Ubinam est Bodmilcar, pecus ebrium?” clamo, pedibus, præ furore
terram tundens; tum vero mei prope impos, ad nautam conversus, “Dic
mihi, vir bone,” inquam “unde huc venias.”

“Undene?” eius vice gubernator invincibilis respondet, “atqui ipse
nobiscum venit, inde hic venit ubi nos uná potaveramus.”

Iam præter me actus, alapam, satis severam, trans os eius impegi,
indicii instar, ut inde disceret opportune tacere.

Itaque, quemadmodum e relatis nautæ colligere poteram, ipse e sinu
quodam minus frequentato, qui circa centum quinquaginta stadia
aberat, et ad Meridiem cum Occasu iacebat, huc venit; ibi Bodmilcarem
primum uno gaulo Melcarth, adfuisse, dein alias quoque obtinuisse,
tum magnum numerum Tartessiorum in sua servitia coegisse, et aliquo
molimine ingentem vim malefactorum ac profugarum eo contraxisse.
Retulit insuper Bodmilcarem se quoque plagio rapuisse, datá tamen
occasione, fugá se illi subduxisse, tum vero magno conatu secundum
littora pedibus huc pervenisse, nunc autem eum coram Suffete Gaditano
incusaturum.

Tum percontabar ab eo, quam pridem a Bodmilcare profugisset, atque,
utrum quidquam sibi de consiliis Bodmilcaris constaret. Respondit
septimanam iam esse ex quo ipse effugisset, scireque se consilium
Tyrii illius esse, in terras Rasennarum commigrare, illinc autem in
Ioniam iter facere.

His auditis, memoravi illi me retro, Tyrum, mox iter suscepturum,
licereque illi, si ita ei visum esset, nostris nautis se iungere,
quod ipse gratissimo animo accepit. Hoc humanitatis officio permotus,
non modo fide se mihi devinxit, sed et certiorem me esse voluit nihil
sibi tam gratum futurum, quam iniurias, sibi a Bodmilcare illatas,
opportune ulcisci.

Die denique tertio postquam hæc gesta sunt, omnique commeatu quum
naves iam instruxissem, omnium cordibus revisendi natalis soli ad
plenitudinem lætis, naves solvimus. Cursum commode tenentibus mox
Calpe, atque Abyla nobis in conspectum venerunt; sed vento interim
invalescente, ad potiundum freto oportebat nos ventum ipsum
suffugere. Sub vesperum sequentis diei gaulum animadverti ex adverso
appropinquantem, quem et alloqui volebam; verum, adversante
tempestate, satis prope accedere non valebam; quamobrem Himilconem
quinque aut sex nautas accire, et lintre ad eum remis contendere
iussi. Hac in re unum mirabar præsertim, nempe paratum novi nautæ
animum remum capiendi.

Vix linter a nobis divergebat, quum aliquis nautarum anhelus ad me
accurrit his verbis:

“Navarche, rimam accepimus!”

Accensa protinus lampade, celeriter in cavum descendo. Duo nautæ
atque gubernator sequuntur. Cor mihi palpare desiit, et vox mihi
hæsit, quum rem conspexi. Aqua non modo cavum penetravit, verum ad
genua usque increvit, et usque augeri manifestum erat. Accedit quod
et mare continuo asperius fieri cœpit, navis autem adverso vento
laborabat. Nisi malo mederi in nostra fuerit potestate, et citissime
quidem, vel dimidio horæ cadavera fluitabimus, aut ad ima mergemur.

Horrore fere extra me concitatus, arrepto conto, huc et illuc eum
trusitando lacunam quæsitavi, dum fama calamitatis ad omnes in navi
perlata est, et quisque in eam partem navis concurrere cœpit. Ego,
præter priores tres, omnes amandavi. Præterquam puerum Dionysum,
utpote qui, ignaris nobis, se iam in cavum demiserat, et qui nunc in
aqua, sibi iam ad humeros surgente, flutabat.

Dum omnibus viribus connisus rimam reperire tento, voces de stega,
supra me, ad aures meas pervenerunt propere prolatæ, indicia
trepidationis, e quibus Bodmilcaris atque Melcarth nomina clare
prolata intellexi. Fere eodem temporis momento, qui in scala positus
lumine lampadis cavum collustrabat, alteri cuidam locum cedendo sese
ad unum latus retraxit. Ut lumen languidum opacumque fuerit, tamen ex
vultu involantis potius quam irruentis, satis clare perspexi nudum
caput Himilconis, passis capillis, manu machæram tenentis. Antequam
otium mihi ad eum alloquendum suppetivisset, cantus tubæ supra caput
meum intonuit, vagitusque Hannibalis Stentoreus percrepuit:

“Ad scorpiones! In aciem sagittarii!”

“Dii immortales, quidnam rei geritur?” exclamo attonitus.

“Iam scies,” reclamat Himilco, “nauta, quem susceperamus, speculator
erat Bodmilcaris, in nostrum interitum subornatus. Cum lintre quidem
scite effugi, sed Melcarth, cum suis barcis et actuariis e vestigio
aderit.”

Vix fari finierat, quum ex tumultu supra me exorto intellexi certamen
initium cepisse.

“Tum male occidimus,” inquam, desperatá salute, quod gemino
discrimine obruti, nisi interitum sperare non poteram: “ille,
scelestissimus scordalus navim nostram effregit!”

Himilco furore ingemuit.

Eodem puncto temporis acer insonuit vagitus Dionysi, opem meam
implorantis:

“Serva me! serva me! Mergor in rima!”

Caput ephebi iam in rima evanuerat, quum Himilco, sepositá machærá in
scala, ac puerum inclamans, in aquam insiluit, proclamat rimam a
puero repertam esse, eum protrahit, atque semivivum nautis tradit,
qui eum in stega prostraverunt. Nulla mora erat interposita. Fabri ac
nautæ protinus accersiti erant, et quum unda vehementior navim ad
latus deflecteret. rima in conspectum venit. Opus omni conatu
aggressi sumus, atque quamvis pugna supra capita nostra iam sævire
cœperat, feliciter consummavimus, atque gratiá Astartes, rimam,
saltem pro tempore, obturavimus.

Interea omnis clamor et tumultus certaminis cessavit, et iam altum
silentium navim tenebat. Quum stegam ascenderam, plura ibi cadavera
circumiacentia, tabulatum autem cruore maculatum reperi. Naves
Adonibal, atque Cabiros a dextro et lævo iacentes conspexi, at
navigia Bodmilcaris præsidio usa tenebrarum, elapsa erant.

Hannibal atque Sammai propter fugam sui adversarii furebant, nec
verba sibi satis maledica suppetebant, quibus ignaviam negatæ æquæ
pugnæ occasionem carperent. Hanno, qui arcum usque manu tenebat,
disertis prædicebat verbis nihil nisi crepusculum in causa fuisse
quare Bodmilcar se fugá subduxisset; alioquin, si eum agnovisset,
vivum se hinc non eripuisset.

“Ego quidem,” inquit Himilco, “quum helluo ille nobis in navi impetum
faceret, facile agnovi eum qui mihi olim unum oculum excusserat; ac
nisi milleni eorum tela in nos iactassent, et hoc insimul——”

“Quoténos memoras?” quærit Hannibal cum leni risu.

“Esto, malum, quid refert? Certe mihi constat senos, vel octonos
minimum fuisse; sed quidquid sit, sive multi, sive pauci fuerint,
unus eorum fuit quem ego nimis bene noveram; atque, dum in cavo rimam
quæsitandi eram intentus, nemo mortalium dixerit quanta cupiditate
gulá eius potiundi gestiverim.”

Per totum id tempus ventus sensim augescebat, ac pedetentim in
procellam increvit. Satis causæ interesse quare timeremus, certum
erat; rima quidem obturata quodammodo erat, sed ita obiter, utsi
tabulæ quolibet temporis momento undis arietantibus extusæ fuissent,
parum mirari potuissemus, quandoquidem undæ navim nostram pilæ instar
huc et illuc iactabant et volutabant.

Nemo nostrum totá eá nocte somnum capiebat. Nautis nostris alternis
catervis totam noctem elaborandum erat, ut aquam situlis exhaurirent;
postea autem, ubi aqua infra rimam usque exhausta ac repressa erat,
ulteriorum quinum horarum spatio enitendum erat ut novis tabulis opus
firmaretur, interstitiaque stupá ac liciis offarcinaretur; ac tum
demum rima prorsus clausa resarta erat, et, quominus iterum
fatisceret, nos in tuto esse existimabamus.

Lumen diei interea eluxit quidem, non tamen ventus minus sæviebat.
Equidem haud memini flatum violentiorem me unquam expertum fuisse.
Columbæ, quas emiseram, vento incassum obluctatæ, nec provolando
pares, postquam alas iterum iterumque expertæ essent, ad nos in stega
anhelæ resederunt. Omnes ad moderandum naves editi labores in nihilum
reciderunt, et in hoc tanto discrimine, ignari quonam naves
verteremus, quidque nobis moliendum esset, visum nobis est furori
procellæ nos penitus concredere, ut ea nos, nec intererat quo, pro
furore ageret, et, iam non obluctantes, ad arbitrium nos raperet.

Caput XX.

Mundus Funditus Eversus.

Tempestas dies octo continuos sæviit. His exactis ventus sensim
cessare, cœlum vero clarescere cœpit. Tunc demum reperi nos haud
procul a littoribus, prope quoddam promontorium versari, ultra quod
ora ad Meridiem versus perpetua vergere videbatur. Cursum interea
commode prosecuti, in conspectum insulæ montibus asperæ venimus, quæ
anfractibus et arboretis visu iucunda erat. Cœlum benefico solis
calore clementius, memoriam nobis charæ et felicis Phœnices in
memoriam revocabat, atque conspectus loci adeo nos allectabat, ut
anchoras iacere et oras quoque visere statuerem, non tam animi causá,
quam potius navium, quæ, tot tantisque superatis laboribus, ut
accuratius inspicerentur, sine dubio exigebant.

Sinus nos excipiebat omni venustate aspectú placidissimus. Haud ita
multo post examen nos circumfudit trabariúm, quæ barbaris erant
confercta. Hi lineamentis vultuum, angustá fronte, elongatoque capite
erant conspicui. Non sine magno stupore eos audivimus Libycá linguá
nos alloquentes, moxque reperimus eos veros Garamantes, sive rubros
fuisse Libycos. Nos fuimus primi Orientis Incolæ quos ipsi in oris
suis viderint; unus tamen seniorum meminerat se Rhysaddiri versatum,
Phœnices vidisse. Cæterum magná liberalitate nos exceperunt,
docueruntque nos suam insulam ex iis esse, quas ad Occasum a Libya
sitas esse cognovimus. Navigationis cæteroquin prorsus ignari quam
dissitus unus locus ab altero esset docere nos non potuerunt, nec
plus ab iis percontando elicere valui, quam quod littora Libyca
longissime ad Meridiem vergerent, omnemque eam regionem a gentibus
incoli quæ eiusdem secum originis essent; ac, denique, longinquius in
Meridiem ab his gentes reperiri, quæ belluis simillimæ, ac prorsus
nigræ essent.

“Regio eiusmodi est,” interloquitur Bichri, “quam visu dignam
iudicaverim; hominem nigrum capere perquam optarem.”

Animadverti interim incolas monilia, armillas, præbiaque e collo
gestare, perinde atque inaures, quas aureas esse reperi,
interrogantique mihi responsum est non in insula sed in continente
tam in baccis quam velut micas a Garamantibus in ostiis fluminum
inveniri, opeque vellerum in aquis intercipi.

Incolæ aurum suum haud maximi fecerunt, et nobiscum satis libenter
erga quamlibet prope mercem, quam offerre libebat, campserunt; sic,
v. g., erga nugas vitreas tantum mihi obtulerunt auri, quantum volá
manús continere poteram; erga eiusmodi merces autem, ut cultri,
spicula, gladii, aurum æqui ponderis nobis dederunt. Gaudii
felicitatisque meorum nullus prorsus fuit finis; et ægre tantum
impedire poteram quominus cuncta sua arma divenderent. Sic Hannibal
vendidit suam galeam cristamque; quin Ionas ipsam adeo tubam
dimercatus est, palam gloriabundus se nunc ex auro solidam comparare
posse, quá coram rege caneret; atque tanto denique amore huius
delectabilis regionis captus erat, ut, si incolæ eius se in Numen
cooptassent, paratus prorsus esset apud eos perpetuas figere sedes.

Binas híc omnino exegi septimanas aurum mercando, navesque reparando.
Intervallum temporis ex opinione omnium iucundissimum egimus.
Fertilissimum solum fruges, quas me nunquam vidisse usquam memini,
uberrime profundebat. Vidi gustavique híc genus fructuum, alioquin
spinis asperum, gustatu perquam delectabile. Valles malorum aurantium
arboretis, quæ per sæcula creverant, virebant, colles autem et
circumquaque montes sylvarum ac rubetorum ornatu luxuriebant, in
quibus aviculæ flavæ, aliisque pictæ coloribus, suavi cantilená
mortalium animos permulcebant Bichri, qui plus auri quam ad balteum
pharetramque adornandam suffecerat, minime cupidus, cum Dionyso
plures dies totos in his vallibus exegit, pluresque harum alitum
cantillantium cepit, easque in caveis reclusit; sui tamen conatus
operaque omnis perperam fiebant, nam aviculæ cunctæ, una post
alteram, perierunt.

Quod vero ad Iudicem Gebal attinet, delitiis huius regionis ita
capiebatur, ut, ne nobis elaberetur, catenulá nobis cavendum erat.

Verum enim vero, tempus anchoras solvendi pedetentim appropinquavit.
Opere itaque naves reparandi ad finem perducto, inviti denique
littoribus Archipelagi amicissimis, quibus nomen Fortunatarum
Insularum imposueram, valediximus.

Semel alto potitus, cursum nostrum sine negotio constitui. Quum
regionis auriferæ visendæ omnes nostrum cupidissimi essent, Bichri
vero in proposito videndorum hominum nigrorum perseveraret, Himilcone
adversante, ne iter in regiones nos duceret ubi nulla copia vini
proveniret, eius tamen proposito posthabito, reliquorum omnium
consilia probavi, iterque ad Meridiem fleximus.

Unum præsertim hoc nostro itinere animadvertendum, tamquam rem
insolitam putavi, solem nempe non modo altius in vertice cœli
ascendere, verum etiam Cabiros eadem ratione versus horizontem
descendere. Himilco itaque conqueri cœpit, nos ultra tutelam Deorum
enavigare. Hæc et ego mecum perpenderam, cogitata tamen non prodidi.

Post longiusculum versus Ortum iter, ora iterum ad Meridiem se
flectere cœpit. Hîc demum evenit ut sol, qui in convexo cœli in diem
altius ascendere videbatur, verticem attingeret, atque capitibus
nostris ad perpendiculum impenderet, ac, denique situ omnino mutato,
qui antea ad lævum, nunc iam ad rectum nobis lucere videretur.
Noctibus quoque singulis alia, et iterum alia sidera, hactenus nobis
nunquam visa, sub oculos venerunt. Hæc cœli mirabilia stupore tanto
animos omnium nostrum perculerunt, ut non abs re censerem officiales
meos omnes, ac nautarum quoque doctiores, in consilium convocare, ut
arcanum hoc, quoad eius poterat fieri, declararemus.

Ex sententia Hamilcaris verosimile erat Deos cœli faciem quodammodo
mutavisse; Hasdrubal nos fines mundi transgressos in terminos
alterius mundi intrasse censebat; denique Himilconi visum est, nisi
quid eiusmodi factum sit, mundum rotundum esse, nosque in alteram
eius partem ingressos esse. Ut absona et absurda Himilconis
coniectura cæteris omnibus videbatur, mihi tamen, ingenue fateor,
meis propriis speculationibus ex multis partibus concordare sensi,
idque mihi pro causa erat, quare suspicarer, si ita se res haberet,
necessario sequi solem astraque stare immobilia, mundum autem nostrum
circum ea volvi ac rotari. Verumtamen Himilco potius prodigium
quoddam meditari, quam doctrinam tam miram et insolitam concipere
mihi parebat.

Quum pluribus quæstionibus, quæ mea consilia essent, a meis premerer,
quidque facere statuissem, ab eis interrogarer, mihi in animo esse
dixi, iter versus Meridiem prosequendum; atque, si, postremo, oræ in
Occiduum vergere inciperent, vel, quod mihi dumtaxat Occiduum
videretur, ad Fortunatas Insulas reverti; at vero, ut ego animo
anticipem, si ora in Orientem vergeret, persequendum putavi eá spe,
ut postremo tamen ad Septemtriones flecteretur ac tum futurum esset,
ut per Mare Algosum Ægypto potirer. Istud propositum totam terram
Libyæ circumnavigandi, gubernatori meo perquam commendandum
videbatur, Hannibali tamen, cæterisque terrævagis captum plane
superabat.

Hannibal, quum viam nostram in Ægyptum memoratam audiret, obstupidum
me contuetur, et sic fatur:

“Ægyptumne? quid, malum, tibi in mentem venit? Dum a Gadibus,
fretoque continenter in adversam partem navigamus, tune in Ægyptum
venire speras? Apage sis!”

“Æquo sis modo animo!” respondeo illi, “iter altero brevius eo
reperire posse usque speramus.”

Ipse caput dubitabundus quassavit. Quin et Hanno autumabat arcana
artis navigandi profunda et abstrusa admodum esse, nec sibi ænigmata
ista, studiis Sidoni vacanti, solvi posse videbantur.

“A, bone adolescens,” redarguit Himilco, “amplius te peregrinari
oportebat, insuper et astrorum cursus ac meatus rite perdiscere.”

“Hanc peregrinationem,” respondit Hanno, “cuique sufficere
arbitraberis, ni fallor.”

Sammai unum pro certo constare putabat, iudicio meo omnes se tuto
concredere posse. Et hic fuit nostræ consultationis exitus.

Littora sæpenumero appropinquavimus in terram descensuri; verumtamen
alibi nimium quantum desolata ac deserta, alias autem ita scatere
nigris incolis ea comperimus, ut in aridum descendere non ratum
arbitraremur, præsertim ubi clamoribus gestuque homines nigros nobis
infensos esse deprehenderemus. Præcipue certá quadam nocte, ubi
promontorium quoddam, cui ego nomen “Plaustri Deorum” attribueram,
prætervecti essemus, clamor et vociferatio adeo minaces mihi
parebant, ut a littore magis recedendum consultus ducerem. Tamen
denique, commeatus noster adeo exhauriri cœpit ut præter descensum
nihil nobis reliqui esset. Etenim Bichri, vicissitudinum omnium
nunquam non patiens, iam de victu, qui e piscibus salsis modo
constaret, conqueri cœpit; Ionas quoque de tenuitate portionum pro
se, ac de penuria fructuum pro Gebal, obmurmurabat; Hannibal
occasionem aurum comparandi neglectam graviter ferebat. His igitur
rebus permotus, primum quam idoneus ad descendendum locus sese
oblaturus esset, anchoras iacere, ac terram petere statui.

Locus, denique, ubi primum anchoras iecimus æstuarium erat fluminis
cuiusdam, fere eiusdem cum Nilo, in Ægypto, magnitudinis. Ripæ eius
utrimque sylvis erant umbrosæ.

Prope ad littus complures crocodili atque hippopotami in aquis
lusitare videbantur, superne autem aves maiusculæ stridula voce
clamitabant, dulcisonas cantilenas edendo.

Dies quaternos circumquaque in littoribus sylvisque contiguis
divagati, nulla humana vestigia reperimus, in multos tamen fructus
sylvestres incidimus, pluresque uros, atque antilopas iaculati sumus,
quorum tergora e maxima parte in naves comportavimus, saleque
condivimus, et nova quoque piscium salgama fecimus.

Quodam die, ex expeditione huiusmodi quum reverterer, Bichri accurrit
animo prorsus deiectus, eumque Dionysus in fletum solutus insequitur,
moxque Ionas, admodum gesticulabundus, nec minus quam ille animo
commotus, accedit.

“Quidnam rei, Bichri mi?” quæro ex eo.

“Gebal aufugit!” mœsto vultu respondet, “Bodmilcaris simii eam
abduxerunt.”

Risum tenere non poteram. Bichri haud minus acerbo vultu me contuitus
est, quam qui ad iugulandum me paratissimus esset.

“Ego vero certo scio eos Bodmilcaris esse!” instat ipse; “belluæ
erant cum longis caudis; ipsæ eam abduxerunt; sua enim sponte ipsa
cum his nunquam aufugisset.”

Nulla verba mea eum conciliare poterant, nec animum eius usque eo
quidquam permulcere, dum copiam ei facerem ut aliquot sociis accitis,
ad requirendam profugam iter susciperet. Sub vesperum tamen, itinere,
vanoque conatu prorsus lassi, ut exspectandum erat, infectá re ad nos
rediverunt. Nihil dubii subesse poterat quin simia, in societatem
aliquot simiorum sylvas pervagantium inciderit, seseque illis
adiunxerit. Unum solatium, et hoc dubium, Bichri mansit, cadaver
cuiusdam grandis belluæ nigræ. Hanc ipse primum vulneravit, deinde
alii, qui cum eo erant, quamquam bellua se mirá fortitudine
defendisset, eam hastis suis sæpius configendo interfecerunt. Fera
illa revera animal formidabile erat. Pellem eius postea efferciri
curavi, et hæc in æde Astartes, Sidoni, etiamnum cernitur. Bichri
postmodum nobis narravit hanc belluam immanem, etiam post senas
septenasque lateribus hærentes sagittas, manubria iaculorum, tamquam
meras arundines sine labore in frusta fregisse. Ad hæc Hannibal
animadvertit per ratiocinium, vim quæ manubrium iaculi, e robore
Basan factum, comminuere valebat, stupendam esse oportuisse.

Solvendum denique nobis erat quin ullum Gebal vestigium reperissemus.
Post cursum circiter quatuordecim dierum res cibariæ nos iterum
urgere cœperunt; ut vero inter nos quid facto potissimum opus esset
disceptabamus, Hannibal interclamavit:

“Gaulus præ nobis!”

Omnium oculi secundum indicium prorsum convertebantur. Nec id
frustra; nam revera gaulus Phœniciæ artis ante oculos versabatur;
verumtamen, ut accuratius perscrutati eramus, omnino eversus ac pro
fluctuum arbitrio ferri videbatur.

“Quid si insidiæ Bodmilcaris ea res sit?” coniectat Himilco.

Suspitionem hanc haud spernentes, caute admodum appropinquavimus, nec
antea ad latus accessimus donec ex omni parte certe nobis constaret
plane neminem qui signis nostris responderet in navi esse. Erat ea
omnino deserta.

Gisco aiebat se probe meminisse quondam ad Insulas Pityusas navim se
sic deseruisse; istic autem idem factum fuisse existimabat;
intelligere se tamen non posse quí fluxus marinus eum gaulum in istum
dissitissimum locum deferre potuisset.

“Nihil,” inquam “tu curaveris, unde is venerit, huc vectus bono
nostro fieri poterit.”

Hannibal et Himilco, qui eam conscenderant, mox reversi nuntiant, nec
sine summo nostro gaudio, gaulum bene conferctum frumento ac vino,
quas res nos sine mora in nostram transvectavimus navim, eam autem
vacuam vento undisque reliquimus. Sub vesperum Deæ Astarti, in
gratiam suæ manifestæ in nos voluntatis sacra fieri iussi.

Postridie in conspectum promontorii admodum celsi venimus, cuius
dorsum mensæ instar planissimum erat. Ventus interea satis vehemens
coortus est, qui et sensim increvit.

“Noli ventum reputare,” monet Ionas; “quid ego nunc iam ventos curem?
Marsupium etenim nunc auri plenum habeo, ad edendum satis, ad
potandum satis, et mox tunicam quoque coccineam. Male tempestas
pereat! Dii regem servent!”

Ventus interea sensim augeri, violentiaque eius crescere cœpit, et
ita quidem ut naves iam clavis regi nullo pacto possent. Quum vero
post octonos dies vis procellarum ac turbinum recidere, mareque
subsidere cœpissent, terra mihi a lævo sub oculos venit. Hæc secundum
exspectationem meam evenerunt, atque oras versus Septemtrionem
vergentes ex proposito prosecutus sum, in diem spe magis firmatus,
præsertim quum solem in eadem quam antea plaga exsurgere conspicarer.
Nocte quadam amœnissimá, quindenos circiter dies postea, subito
Himilco brachium mihi prehendit, animoque haud parum concitatus,
digito horizontem ad Septemtriones indicat, voceque tremulá sic
clamat:

“En, Cabiros!”

“Ita quidem, revera; illic Cabiri visuntur!” respondi ego, æque atque
ipse lætus. “Rem prorsus inauditam perfecimus,” subiungo, “Libyam[1]
circumnavigavimus.”

“Cras vero,” inquit ipse, “solem iterum a dextro nobis orientem
lustrabimus; sumus itaque in itinere versus Mare Algosum.”

“Quin iam ad Mare Algosum? Iam Mare Algosum! Iam versus Sidonem,
nostram propriam Sidonem; Sidonem gloriosam; Sidonem nulli
æquiparandam!”

Nemo nobis testis interfuit. Nautæ in suis camis sopiti aberant; nos
vero felicitate prorsus abrepti, alter alterum amplexabamur.

Mense uno post, quum in ostio fluminis cuiusdam hydrias nostras aquá
dulci repleremus, homines aliqui nigri nobis obviam facti sunt, qui
Æthiopibus, quos in Ægypto sæpe videre nobis contigit, simillimi
erant. Horum unus Ægyptiace paululum callebat, quam linguam se in
Æthiopia, quæ tunc Pharaoni pareret, se didicisse aiebat. Præterea
docebat nos suam patriam sex mensium iter ab extremis finibus
Meridianis Æthiopiæ abesse; quam procul tamen itinere maritimo eadem
hinc distaret, nihil certi quod dicere posset, habebat. Hi homines
nigri sese Cus[2] appellabant, et quum nullos unquam Phœnices
vidissent, nos Æyptios esse putabant. Postquam tamen certiores eos
feceramus adeo abesse ut nos subditi essemus Pharaonis, ut
Mitzráim[3] plane in numero inimicorum haberemus, confestim ut amicos
nos consalutarunt, nosque omni humanitate exceperunt. Ægyptios se
aspernari satis manifestum esse videbatur, et hoc propter crudeles,
sine dubitatione, incursiones rapinasque, quibus fines horum
Septemtrionales depopulari ac vastare consueverunt.

Per tres prope menses post hæc nulli fere venti ad cursum
accelerandum nobis secundi fuerunt. Itaque interea otio ad negotia
cum Cusitis agenda usi sumus, item ad expeditiones venatorias in
regionibus circa. Cambia quoque subinde aurum, ebur, margaritas,
pellesque erga nostras merces comparando factitavimus. Venationes in
hac regione, quæ feris, præsertim elephantis, rhinoceris,
camelopardalis, perinde ac minoribus maxime abundabat, fructuosissimæ
erant. Nemo nostrum fuit, quin quoddam bonæ fortunæ, aut suæ
fortitudinis venatoriæ trophæum exhibere posset. Bichri leonem
traiecit, cuius ex pelle sibi pallium confecit. Imo et ipse adeo
Dionysus, puellus, pantheram se cæcidisse merito gloriari poterat.

Tandem occasio nobis tam exoptata denique advenit, quá usi, vela sine
mora ventis dedimus. Decimo a nostro digressu die, dum flabra Euri
severiora mare verrebant, gaulus quidam Phœnicius nobis in conspectum
se obtulit, qui incommodum quoddam tulisse videbatur, atque ab ipso
vento agi. Signo ei dato responsum tuli partem remorum, item unam
antennam amisisse, seque aliquo auxilio egere. Ad ferendam opem
navibus in periculo versantibus quamvis semper essem paratus, tamen
etiam insidias veritus, nautas meos sine mora evocavi, verumtamen
Hannibalem catapultas in procinctu et apparatas habere iussi. Sic
instructa Astarte ad unum latus gauli accedit, Adonibal vero alterum,
Cabiri denique a tergo subsequitur.

At nulla sollicitudinis causa suberat quare timerem. Simul atque in
conspectum alter alterius veneramus, navarchus in puppi consistens,
passis brachiis exclamabat:

“Per Báal Sámaim! is certe Mago est!”

“Per Astarten, ac Deos Deasque omnes!” ego quoque exclamo,
“consobrinus is meus est, Ethbáal!”

Tam inopinato sese invicem agnovisse, summo nobis fuit gaudio. Naves
nostræ protinus ad latera adstiterunt, manusque mutuo prehendimus
multá salute datá et redditá.

“Quanto, Hercle, mihi gaudio est, Mago mi, te necopinato, ac tam
insueto loco convenisse!” iterum iterumque repetit ille; “Phœnice te
iam pridem deperditum luget; nemo est quin te mœreat. Per Astarten,
certe tu Deorum interventu salvus es.”

Manibus humeris meis appositis, diu mihi in vultum contuitus est,
veluti qui oculis minus fidem haberet.

“Duo,” inquam, “me doceas, obsecro: ubi ipse sim, et quî fiat ut tu
híc sis?”

Ethbáal multum miratus est, sed sic respondit: “Mitte nugas, quæso;
tu me ludis. Certe tu probe novisti ubi verseris!”

Certiorem itaque eum feci me prorsus serio loqui, asseruique
identidem me revera nescire quibus in mundi partibus versarer; atque
quum et Himilco eum docuisset nos e plagis venire, ubi Cabiri
nequaquam viderentur, sol autem nobis a lævo latere surrexisset,
stupens nos intuebatur, quasi quibus sensus sobrius desideretur. At
ne tunc quidem relata nostra rectius intelligere videbatur, quum
Himilco illi narravisset aliquando nos oleum piscarium potavisse,
vinum autem per plurimos menses non gustasse.

“Ænigma mihi sane est,” secum Ethbáal mussabat; “en Magonem, prope ad
oras Maris Algosi, senum dierum itinere ab Ophir, et tamen e Meridie
eum navigasse, postquam quaternis annis ante hinc Occasum versus,
Tartessum iter instituisset! Prorsus capere nequeo!”

Aliquantulum secum deliberavit, tum sic prosequitur:

“Sic est, profecto,” inquit, “prope Mare Algosum versaris.”

His auditis lætus exclamavi; tum ad meos conversus, gloriabundus sic
prosequor:

“Ecquid vos? num ego erravi? Nonne recte prædicavi nos versus Ægyptum
navigare? Iuvat nos a Fortunatis Insulis reversos non fuisse; nonne
et vos iam gaudetis?”

Ethbáal in sua suspitione me insanire confirmari videbatur, dixitque
sibi de Insulis Fortunatis plane nihil constare:

“Ego vero de iis ne fando quidem audivi!”

“Nec mirum, utique; nec de Insulis Plumbi Albi, nec de Prydhayn, nec,
porro, de flumine Suomiorum, nec, denique de Plaustro Deorum,”
interponit verba Himilco. “Vos, nobis comparati, meri errones
littorales, ac venatores concharii estis.”

Ut verus Sidonius, consobrinus meus nauticam peritiam suam ludi haud
facile ferebat, et his verbis sui villipensionem interpretatus, non
parum erubuit, ac voce graviori sic respondit:

“Quæ hæc tua insolentia est? Littoralemne erronem tu vocitas quemquam
Ophir præternavigantem? Tune gaulum meum testam cochleariam ludis?
Quidnam rei est: furisne, an es ebrius, lusce insane?”

Himilco ad officia sobrietatis sic revocatus, a vituperatione ad
assentationem conversus est.

“Quin,” inquam, “sodalis mi, tu etiam multo egregiora præstare vales,
quam me, ioculatorem reprehendere. Dic potius obsecro, utrum in cavo
tuo aliquantum vini habeas. Præclare feceris si utrem nobis
protuleris; nam nos duos hos menses ne guttam quidem gustavimus.”

Intercedendum apud Ethbáal censui rogavique eum ne omnino
offenderetur, neque, siquid insolentius ab Himilcone iactatum esset,
in malam partem acciperet, quod quum res gestæ nostræ revera fidem
excedere viderentur, gloriationi aliquid concedendum esset. Ipse meam
intercessionem non modo in bonam partem parato animo accepit, sed et
misit qui utrem vini afferret, et hunc in pignus gratiæ, propria manu
Himilconi tradidit, monuitque eum ut Cabiris eo litaret. Gubernator
autem tam longum haustum per fauces deorsum fundere cœpit, ut sodales
eius mirarentur, ubi et quando haustus finem acciperet et iam
desperabant ne fluxus vini deficeret antequam in ordine ad se
veniretur.

“Præstantissimum vinum! Vinum Arvadicum, Hannibal!” inquit ille,
labiorum poppismate utre avulso, cæterisque concesso.

Gisco et Hannibal utrem simul apprehenderunt.

“Euge, obsecro, sodales,” alloquitur eos Ethbáal, “quin mittite
certamen: copiá eius abundo. Imo nihil aliud oneris nisi vinum habeo
ad Ophir deferendum.”

“Possesne me quoque tecum eo deferre?” quærit Himilco avide; “paratus
enim sum imperata tua facere.”

    1. Africa; 61, 1
    2. Æthiopes; 61, 2
    3. Ægyptus; 61, 3


Caput XXI.

Regina Sabæ. * *

Simul ac ventus subsederat, Ethbáalis monitis obsecuti, naves nostras
secundum eius præcepta reximus, suoque gaulo nobis subiuncto, iter
versus Ophir occepimus.

Vespere facto, in puppi Astartes, ex instituto Ethbáalis, veram atque
genuinam Phœniciam cœnam apparatam reperimus; caseus, olivæ, ficus,
uvæ passæ, duplaque vini portio nautis dispensabantur; nos vero sedes
in tapetibus præstantissimis cepimus, quæ in locum centonum
lacerorum, quibus nos iam tam diuturno usu assueti eramus,
sternebantur; ac nunc demum, post menses, quin profecto annos,
dapibus Tyriis ac Sidoniis cum voluptate fruebamur, vinaque Byblica
atque Arvad læti sorbillavimus.

Sic genio indulgentibus animi quoque nobis pedetentim ad dignandam
occasionem erigebantur, nec fatendum arbitror quot pocula hauserim
antea quam mea, quæ Ethbáal admodum cupiebat audire, pericla narrare
cœperim.

Fari autem in multam noctem non desii.

Finitá denique narratione, Ethbáal, cuius audiendi animus ne minimum
quidem languebat, sublatis ad astra manibus, Deos omnes obtestabatur
iurabatque ea, quæ narraveram, digna esse quæ posteritati litteris
aureis consignate traderentur. Memoravit deinde onus, quod ego
Gadibus misissem, perinde ac nuntia Tyrum rite pervenisse; deinceps
omnium civium consensu cunctos nos in oceano interivisse existimari,
atque, quum nulla fama de Bodmilcare perlata esset, opinione omnium,
vindictá ipsorum Deorum, ob suam perfidiam, sacramentumque violatum,
eum perculsum fuisse existimari.

Post hæc Ethbáali aliquot eximias margaritas in donum obtuli; qui
quidem primum omne præmium ob sua in nos merita abnuit, postremo
tamen a me persuasus, donum grato animo accepit. Quandoquidem damna
quæ gaulus suus pertulerat præsertim armamenta affecissent, non autem
ipsam compaginem, et quum ultro subiunctam suam navim duxissemus,
nulla causa suberat quare sollicitaremur, nosque solitæ quieti, quum
per otium liceret, traderemus.

Postero die inter sermocinandum Himilco ex Ethbáale quæsivit:

“Ullamne pugnam, Navarche, ex quo solveras sustinuisti?”

“Pugnamne, ais?” quærit ille, “minime; et quamobrem?”

“Nempe si in nostra manseris societate mox senties eam nostram esse
vicem. Nos etenim semper pugnamus, si non cum hominibus, quod quidem
plerumque fit, cum feris sylvestribus; quod si hoc minus fiat, cum
ventis fluctibusque colluctamur. Cæterum quo demum cunque nos
vertimus certamen invitamus, quemadmodum promontoria tempestates.
Certamina nostra fata sunt; quamobrem monitum te esse volo ut semper
in procinctu sis.”

Ethbáal ridebat. Sibi tamen videri arbitrabatur eam rerum gestarum
partem iam præterivisse, foreque ut reliquum ad Ophir iter prospero
eventu emetiamur. Tum ad me conversus interrogabat, quid in Ophir
comparare mihi in votis esset, quum iam cognoverit me satis magnam
vim auri, quod genus merces illic plerumque comparari solerent, in
meis cistis congestam habere.

Docui eum itaque me longe maiorem copiam succini in mercibus habere
quam auri; in votis mihi igitur esse aliquam partem eius mercimonii
cum ligno santalino commutare, item res alias, veluti aromata,
pavones, simias, aut quidquid regio ea mihi apta venum offerat, si
visum fuerit, commercari.

Oræ Arabiæ saxis erant asperæ, sed sex dierum spatio
præternavigavimus eas sine periculo, quibus exactis Havilam, caput
regni Ophir ac Sabæ pervenimus. Portus hic, Phœniciis absimilis,
nullas arces et munitiones, nullas crepidines, pavitos margines,
atque armamentaria habet, tamen securus atque commodus portus
mercatorius est.

Urbs in editioribus circum collibus exsurgens, aspectum amphitheatri
præbet, fastigiaque albicantia, cum tholis fuscis ac rubris,
virentibus palmetis intersecta, cærulo cœlo undique obiecta, aspectu
iucundissimum spectaculum est. Passim etiam eminent templorum tholi
ænei aurati, qui radiis solis collustrati micant et coruscant.
Tametsi incolæ omnes fortunas totamque prosperitatem mari in acceptis
referre debent, navigatione haud multum possunt; urbs tamen emporium
frequentissimum est inter regnum nostrum Indiasque dissitissimas.

Regina ipsa omnis est in rebus quæ ad navigationem pertinent, cuius
et regia in ipso littore sita est. Hæc e materia cedrina constat,
estque cancellis ac mœnianis decora. Parietes regiæ omnes tabulis
pictis, item, subinde lapidibus raris ac pretiosis, alias autem
tapetibus, bysso, aliisque telis bistinctis ac variegatis ornantur.

Placere reginæ, eique munuscula se digna offerre perquam cupiebam.
Hoc consilio selectissima succini frustula conquiri, fiscellæque ex
argento Tartessiaco affabre factæ digeri et imponi curavi, et eam
propriis manibus gestans, cum Ethbáale præcipuisque officialibus meis
ad portam regiæ me stiti, atque grande tympanum, cuius sonitu
propositum in regiam admitti significari solebat, more consueto et
ego pulsavi.

Mos reginæ erat sese in tentorio, tapetibus constrato et ornato, unde
latissimus in mare conspectus patebat, continere. Ubi nos gratiam ac
facultatem aditus petisse sibi nuntiatum esset, ipsa sine mora nos
sibi sisti iussit. Itaque per pulcherrimum hortum ducti, ad regium
tentorium accessimus. Circumquaque ingens plantarum multitudo,
calycibus, foliis, floribus ac fragrantia mirifica, circa fontes
salientes disposita, ad admirationem nos rapuit. Passim nitidissima
tentoria ac paradæ, tapetibus et appendiculis versicoloribus
exquisitissimis conspicua inter selectissima arbusta odorifera, et
alioquin rara, digesta cernebantur. Nonnullis arboribus cum ramis
patulis simii catenulis aureis erant deligati. Aves Indicæ, colorum
pompá nitentes ac variæ, præpetes in sublimi volitabant, pavones
autem explicatis pennis mirá varietate pictis superbi semitas
perambulabant. Cuncta quæ nobis sub oculos cadebant potentissimo
terrarum imperio digna esse videbantur.

Nos coram prostratos regina confestim surgere iubet. Ipsa usque
iuvenis formáque venustissima erat. Quamquam matronæ eam ad obsequia
circumsistebant, virginesque in comitatu aderant, ipsa specie ac
pulchritudine cunctas exsuperabat. Ornatus corporis, fragrantiá
redolens, sumptum regium atque elegantiam prodebat. In crinibus
circumque collum gemmas moniliaque gerebat, quorum pretio classis
comparari ac sustentari posset. Cæterum stolá erat amicta auro
acupictá, quæ imagines hominum, ferarum, aviumque præ se ferebat, quæ
a fronte disclusa, indumentorum sub ea magnificentiam visui
patefaciebat. Manicæ suæ ad cubitum usque patebant, et in carpis
armillas pretio haud æstimandas prodebant.

Ubi primum in conspectum suæ pulchritudinis ac magnificentiæ
veneramus, admiratio nos muto silentio perculit; at Hanno fere sine
mora propius accessit, aususque est oden quamdam Arabicam recitare ad
hunc fere tenorem:

    Ignibus æthereis Phœbes tua lumina præstant,
    Quin radiis eadem paria Apollini sunt:
    Orbium ex arcu celeres iaculare sagittas,
    Fortia corda quibus vulnere, sæva, feris.
    Quaqua terra viret gentes tibi iure parebunt,
    Ipsa adeo gratiis diva natura tuis
    Sceptra tradit. Gratiis? An sic memorare licebit?
    Vincula quin ea sunt, tendiculæque animi.
    Quid digitos vocitem? Labiis quæ attrecto quid aiam?
    Claviculas aditus dixerim Elysii.

Lingua, quá incolæ Ophir utuntur, nostræ similis est; regina autem,
quæ et Phœnicice bene callet, gratum sibi admodum prædicabat quod
Hanno de se acroama cecinisset. Dein dona quæ obtuleram inspicere
dignata est, tum me succinctam rerum gestarum itinerisque historiam
narrare iussit, quá finitá, ipsa surrexit ac nobis sequi iussis
prodiit, ministris comitantibus, hortumque omni gratiá dignitateque
Deæ cuiusdam peragravit, ut pulchritudines omnemque sui paradisi
pompam atque gloriam nobis ostenderet. Priusquam illi valedixissemus
nos ad se iterum visendum venire iussit, ut iter ingressuris quædam
mandata comitteret.

Eodem vespere regina munificentissima magnum commeatus apparatum pro
navibus donaque pro nobis misit, inter quæ iuvat memorare quædam pro
mulierculis indumenta acupicta, unam tunicam coccineam, cingulum
hyacinthinum, pro Hannone autem balteum humeralem auro ac sericá
pictum.

Havilæ septimanam exegimus merces commutando cunctaque loci
memorabilia visendo. Cives omnium fere gentium hanc urbem frequentare
soliti, hic frequentes nobis occurrebant, uti incolæ Indiarum,
Taprobanes, Æthiopi, denique, nonnulli ab ostiis Euphratis. Sabæ ipsi
magnam cum Iudæis similitudinem ferunt, perinde atque cum Phœnicibus
et Arabibus, nec nisi quod staturá paullo humiliores coloreque faciei
paululum fusciores sunt, ab iis differunt. Regina tamen omni ex parte
helvior est.

Aurum plumbumque album, perinde ac pavones, testæ concheæ, atque
ebur, quæ hic præstinaveramus, ex Indiis erant importata; aromata
tamen telæque ac vasa e vitro opaco etiam quidem e citeriori India,
sed etiam e regionibus longius dissitis importantur, quo hominum
memoriá nemini navigare contigit, nec intra minus quam duorum annorum
spatio attingi eæ regiones possent.

Paullo ante quam naves solverem me reginæ iterum stiti.

“Monitum te, Navarche Mago, esse volui,” fatur regina, “senem regem
Davidem, qui te Tartessum miserat, ante annum et dimidium mortem
oppetivisse, eique filium Salomonem in regno successisse, de cuius
ingenti potentia, præsertim vero sapientia, miri rumores ad me
perlati sunt. Regnum eius in oris Maris Algosi ad Sinum Elamiticum
usque patere fertur, ubi etiam portum Etzion-Geber ab ipso teneri
perhibetur. In votis mihi est fœdus cum eo pangere, cuius rei
negotium tibi concredo, et ex parte mea, huius rei gratia insigni
huic regi donum trades, quod et me et eo dignum habeatur.”

“Tuum est, regina, imperare, meum est obsequi;” respondi illi,
profunde proclinatus, valeque dicere cœpi.

Ipsa tamen me demorata sic prosequitur:

“Ante tamen omnia, dic mihi, Navarche, amabo, utrum tu sodalesque
tui, post tot exantlatos labores peregrinationesque prope infinitas,
non adeo sitis laboribus periculisque confecti ut alterum iter, in
meo servitio, perdurare nequeatis? Nuntiis edocta sum regem
Babyloniæ, Assur, atque Accad, cum ingenti exercitu in itinere versus
ostia Euphratis ad rebellionem quamdam opprimendam esse. Nemo prorsus
meo proposito ita ut tu exsequendo par est. Enixe itaque vellem, si
per te possem, nuntia quædam illi permittere, ac per te munuscula
quædam eidem mittere.”

Obtemperare voluntati reginæ nihil dubitavi; nec modo me velle edixi,
sed et certiorem eam fieri volui iter nec difficile nec diuturnum
futurum.

“I itaque, fortis nauta!” inquit regina suaviter renidens, “ego iam
faciam ut præmium regium feras.”

Itaque coram ea rursus me prostravi ac paullo post discessi.

Post horam Ethbáali valedixi. Is enim viá Etzion-Geber Sidonem
revertebatur per canalem Pharaonis, ego autem cum meis omnibus naves
conscendi aliud iter ingressurus.

Caput XXII.

Belesys Comperit Bichri Paullo Graviusculum Esse.

Iter ad ostia Euphratis haud plus unius mensis navigatione
absolvimus, quamquam partem itineris cum Arabibus, partem autem cum
Gedrosiis Ichthyophagis adversæ oræ feceramus.

Sammai popularesque sui auditá senis regis Davidis morte a me
enuntiatá, luctum unius septimanæ, more gentis, instituunt: ieiunant,
vestem scindunt, crines ac barbas nec pectunt nec tondent ac radunt;
septimaná vero exactá, se lavando multum sunt, regisque Salomonis,
filii regis mortui, successionem lauti celebrant.

Ad ostia fluminis primo mane pervenimus, nulláque morá factá,
penetrare, iterque prosequi cœpimus, donec ad oppidum nomine Oannes
veniremus. Hisce in regionibus nulli lapides inveniuntur, proindeque,
ut in cæteris circa Euphraten vicis, cuncta ædificia e lateribus
fiunt. Munitiones quoque e lateribus, partim coctis, partim sole
siccatis exstructæ sunt, atque bitumine coagmentatæ. A dextro oppidi
usque supersunt quædam vestigia ingentium sylvarum, quæ, ut opinio
fert doctissimorum quorumdam, tribus ante sæculis domicilia
elephantorum esse consueverunt. Ex adverso latere, quam longe oculis
patet, planities ac prata agrique segetibus virentes visuntur. Flumen
oculis persequentes centena tentoriorum in agris inter segetes et sub
umbris sylvarum conspicimus, ut fumus e medio eorum exsurgit, et hinc
atque illinc greges equorum deligati pascuntur. In flumine paucæ
naviculæ, et aliquot naves maiores, arte Phœniciá factæ, in ripis
destinatæ iacent. Conspectui tamen nostro maxime memorabiles
videbantur turbæ militum, cum gladiis destrictis, alii cum hastis,
qui quidem in manipulis tam in sylvis, quam in agris, pratisque, quam
vero etiam secundum ripam fluminis dispositi erant.

“En exercitum Assyriorum!” docet nos Himilco.

“Diis denique sint laudes!” maximo gaudio eloquitur Hannibal; “iam
nunc iterum licebit mihi oculos in exercitu quodammodo vero pascere.
Vide sis, quem situm teneant! Videdum quum apte sciteque sint copiæ
dispositæ. Officiales copiarum certe mihi cognoscendi sunt.”

Nec laudes ulterius texere poterat; nam clamores intervenerant
equitatús versus nos ruentis, cuius præfectus sermone Chaldaico
allocutus, nos naves confestim sistere, et qui essemus, edisserere
iussit. E puppi navis meæ præfecto urbanissime quam poteram respondi,
ipse vero, usque eo dum superiori responsum nuntiaret, locum, ubi
steteram, tenere me mandavit. Circiter intra quadrantem horæ e
castris quo iverat, cum turma equitum reversus est, cui robustus
quidam vir præerat, cataphractá plená indutus, quique manu hastam
gerebat.

Hannibal interim amico suo Sammai concinnum ordinem instructionemque
scitam copiarum extollere pergebat: equitatum quidem Assyriacum
præstantissimum esse non negabat, sed peditatum Iudaicum illi haud
secundum esse contendebat, nec peditatum Assyriorum Iudaicis copiis
pedestribus anteponendum esse. Antequam tamen rem inter se dirimere
potuissent, Chaldæus ille e regione navium constitit, nosque
inclamavit, mandataque tradidit, nostros præfectos e navibus
descendere, se coram Belesy, summo imperatore regis sistere, quidque
nobis velimus, quo proposito venerimus, aperire et explicare
oportere.

Hanno satis Chaldaice intellexit probeque norat “belesyn” eá linguá
“terribilem” sonare, et secum mussabat nomen idgenus quolibet homine
satis dignum, quin et formidabile esse.

Sumptis itaque litteris reginæ Sabæ, et evocatis octo nautis qui
munera reginæ portarent, accitisque postremo meis officialibus, simul
ac naves deligare poteramus, in terram descendi et ad præfectum illum
accessi. Chaldæus iste procerus, vastoque erat corpore, amplo vultu
maxillis solidis, largis ac profundioribus oculis, barbá spissá et
hispidá, ut sociorum fere omnium, moribus autem prorsus erat
agrestibus ac protervis.

“Heus vos marivagi, paullo celerius itate!” sic nos verbis procacibus
lacessit; “mihi enim nequaquam lubet lentis gressibus equitare.”

Primum nos per spatium deduxit septem essedis multisque carris
referctum; dein locum præterivimus tentoriis peditatús plenum, quorum
maxima pars Mesopotamii, securibus, lanceisque armati erant, hi vero
lineamentis vultús Iudæis admodum similes esse videbantur. Non multum
ab his aberant legiones Medorum, qui quidem cives erant gentis nuper
tantum subactæ, cuius tamen maiores seriem quondam regum Ninivitis
tribuerunt. Hi staturá mediocri, sed ampliore ac rotundiore capite,
rariore barba, oculisque parumper obliquioribus erant. Severitas
vultús istorum, cum truci aspectu nobis protinus in notitiam venit;
quibus si addimus gladios, breves, firmosque arcus, dubitare non
licebit quin hi in prœliis maxime formidabiles habendi sint.
Prætereuntes satis clare audivimus eos scommata convitiaque in nos
iactare, ac risu nos prosequi. Mox turba obstreperúm linguosorumque
Arabum seminudorum nobis obviam facta est. Isti cum suis camelis
semper in comitatu regum Assyriorum deprehenduntur. Inter hos agnovi
aliquot Midianitas, servorum mangones, perinde ac nonnullos
mercatores Phœnicios, qui exercituum susceptores esse consueverunt,
summum tamen lucrum e mercatu captivorum, et e præda militum conflare
solent.

Hinc ad sedes equitatús progressi sumus. Ante tentorium stabamus
rotundum, tapetibus laute pictis undique ornatum, cuius præsidium
pedestres Cardaces erant, cum galeis cristatis et cataphractis, sutis
cruralibus induti, parmis instructi, pro armis autem clavas manibus
gerebant. Hoc erat tentorium Belesys terribilis.

“Intrate!” mandat præfectus equitatús, qui huc nos duxerat, ac per
lusum subiungit: “Interim fore spero ut dux exercitús nostri belle
excepturus, et pro re nata, vultum in comem mutaturus sit.”

Edito tum resonanti cachinno, tolutim abequitavit.

Custodes Cardaces minutá diligentiá nos perquisiverunt, tum, voce
submissá, inter se consultabant. Vestimenta Hannonis videbantur eorum
sollertiam singulari modo capere ac devincire, utpote qui pretiosis
iis vestibus indutus erat, quas a regina Sabæ dono accepisset. Unus
itaque eorum ad hunc conversus quæsivit ex eo:

“Dic velim, tune navarchus es?”

“Minime,” respondit illi Hanno, et me digito indicans, “iste
Navarchus noster est.”

Cardaces stupefacti mirabantur.

Ego nempe habitu navali quotidiano eram indutus; quoniam vero
Assyriis solemne est dignitatem e pretioso indumento æstimare, meam
simplicitatem exteriorem aliunde quam e simulatione coniectare non
poterant.

“Tune Belesyn convenire cupis?” quærit custos. Me probante, penetrale
ingressus est, moxque reversus, facultatem nobis intrandi fecit.

Imperator exercitús Assyriorum in ulteriori parte penetralium
tentorii, turbá officialium servorumque circumdatus, in grabato
reclinis, vel potius porrectus, nos excepit. Lautissime erat indutus,
nullam tamen cataphractam gerebat. Utrimque milites armati eum
circumsistebant, duoque pocillatores vino parati aderant, quibus
tamen in præsenti ipse vix egebat, quandoquidem iam utique plus satis
ingurgitavisse videbatur.

Uno Bichri dempto tentorium ingressi, profunde nos inclinavimus;
verum iuvenis sagittarius, qui non semper morem conciliatorium præ se
ferre solebat, ad ostentandam urbanitatem parum videbatur, ut nos
cæteri, proclivis.

Uno pocillatore submoto, nempe qui visui ipsi obstabat, Belesys
protinus in nos invehitur. Vir ille erat procerioris staturæ, demissá
hirtáque barbá, labiis tumentibus, maxillis firmis, crinibus denique
unguento delibutis ac fulgentibus. Ad latus eius adiacebat genus
scipionis, cum figura capitis taurini. Ut oculos in nos coniecerat,
caput quassare, oculos retorquere, omnibusque vultús lineamentis in
torvum distorquere cœpit, quod totus suus comitatus, veluti per
adulationem imitaturus, prorsus idem fecit. Interea nos taciti
exspectabamus donec ipse fari inciperet. Denique, ad confirmandam
nostram suspicionem, eum prorsus ebrium esse, boare in nos cœpit:

“Videtisne hos duos grandes nebulones? Videtisne istum muculentum
ephebum cum arcu? Apprehendite illos, numeretisque iis quinos et
vicenos ictus scorpionum singulis; postea autem adnumerate eos meis
sagittariis. Aspectum eorum minime aspernor.”

Plane attonitus, linguam refrænavi. Nullá ratione habitá Hannonis
pugno gestientis oculisque micantibus eius, loqui singultiendo
pergit:

“Iuvenculum illum cum aureo balteo humerali, nudum exuetis et inter
servos relegabitis. Cætera avium terriculamenta nihil moror, pro
arbitrio de iis statuetis; est tamen inter illos turpis quidam
scordalus, luscinus, eum pendetis, vel detruncabitis, ut vobis
videbitur, quo citius eo melius.”

“Quid?” furore abreptus vagit Himilco, “tune scordalum luscinum me
vocitas? Quin et Navarchum nostrum, Præfectum classis Phœniciæ, audes
contumeliis verborum lacessere, ac terriculamentum avium nominibus
vituperare ac maledicere? Dii Deæque te omnes——”

Belesys in cachinnos effusus est; tum mandata ad suos, ut nos
apprehendant, repetit, sumptoque e manu proximi pocillatoris poculo
vim, eoque uno haustu deglutito, poculum in faciem hominis reiecit.

“Capistrate eos! inquam,” magno boatu eos adoritur.

Aliquot eorum ad imperata exsequenda accedunt. Ego manum eius, qui me
attrectare tentabat, averti. Hannibal Chaldæum, qui eum prehendere
tentabat, in terram deiecit, pugno illi celeriter inter oculos
illato, haud absimili modo quo Cimbrum Prydhayniensem. Sammai
Celtarum more, adversarium, medium stomachum eius arietando,
prostravit. Bichri, omnium nostrum obstinatissimus, qui et
pernicitate inter nos plurimum poterat, aliquid longe asperius et
insimul efficacius audere statuit.

Tigridis instar sese in Imperatorem super grabatum præcipitavit,
fixoque in pectore eius genu, alterá manu barbam eius prehendit,
alterá autem sicam gutturi eius ita admovit ut mucronem eius dux
sentiret.

“Capitale et egregium facinus, Bichri! bene fecisti!” clamat
Hannibal, stricto gladio.

“Tenetodum fortiter, Bichri; et Dii servent Regem!” vociferatur
Sammai, Hannibalis secutus exemplum.

Ego et Hanno, ex instituto nostro, tueri quam aggredi satius
ducentes, gladios strinximus. Himilco, celeri dexteroque nautis
proprio flexu manús, quo terricolas subvertere solent, alterum
Chaldæum prostravit. Cæteri quoque nautæ mei, rerum statu cito
perspecto, suis manipulis depositis, copides in promptu habuerunt.

“Visne eum iugulem?” quærit ex me Bichri placidus et compositus.

“Siste parumper,” respondi illi, “dum cum eo colloquar.”

Propius itaque accedens, ut dux me clarius audiat, sic eum alloquor:

“Belesys, si vel clamaveris, aut obstiteris, sica illa gulam tuam
penetrabit.”

“Milites,” inquam, ad eos nunc conversus, “simul atque quisquam
vestrum manum sustulerit, aut opem duci vestro ferre tentaverit,
cadaver, non ducem vestrum cernetis.”

Propinquitas sicæ Bichri ad gulam eius ducem ex ebrietate ad
sobrietatem videbatur revocare; ac proinde voce multo magis temperatá
ac submissá, milites servosque suos, ut æquo bonoque essent animo
implorabat, qui obsecuti ad latera tentorii pedes retraxerunt.

Bichri interea dum cantilenam quandam suæ gentis Beniaminiticæ
incipit, alterum quoque pedem de industria sublevat genuque pectori
ducis insistit,

“Ephebe,” gemit dux, “tu me suffocas; sine ut respirem, sine me
spirare, obsecro.”

“O, tu nugas agis,” Bichri respondet, quin spatium unius digiti
cesserit; “satis scio quid agam. Cæterum nec sum tam ponderosus.”

“Sine ut exsurgam!” ingemiscit Belesys; “quin etiam ego nihil nisi
iocatus sum; si mihi libertatem concesseris, regio modo te munerabor;
cededum!”

“Ad libertatem tuam quod attinet, nihil mei negotii est; id omne
penes Navarchum Magonem esse scias; nemo apud nos mandata nisi
Navarchus impertit: eum fac exores!”

Ad nutum meum, ut facultatem spirandi illi concederet, Bichri alterum
pedem in terram demisit, quin tamen sive manum in barba relaxaret,
sive vero sicam a gutture eius amoliretur. Belesys graviter
halitabat; vultus vehementer expalluit, sudorque gelidus in fronte
eius oboriebatur; unde nec amplius dubitandum erat quin iam omnino
sobrius factus esset. Nunc demum de navarcho percontari cœpit,
misereque eum implorare, ut aggressorem suum compesceret. Himilco
nihil moratus dum ego eloquerer, eum ludificare cœpit:

“A, numquid tu tandem vetusculum avium terriculamentum videre
concupisti? En et me, luscinum illum scordalum præsto habes. Longum,
crede mihi, diuturnumque iter est Libyam omnem circumnavigare, ut
collum tibi præcidamus, nihilo tamen secius pretium operæ erit id
suscepisse, si vel inde didiceris saluti tuæ ita consulere, ut ipse
tu ex omni turba tua solus ebrius ne fueris.”

His dictis, erepto poculo vini e manu alterius pocillatoris, illud
exhausit, poculum autem vacuum in vultum ducis coniecit.

“Humanius, velim, agas!” rogo gubernatorem iracundum, manu humero
eius illatá, “Belesys enim rerum nostrarum omnino ignarus fuit, ac
prorsus præter se; nec sciebat nos regi suo dona tulisse.”

Assyrius auditis his verbis adeo contremuit, ut collum suum imprudens
sicæ paululum illideret, quam Bichri gutturi suo usque imminentem
tenebat. Protinus ipse aliquid de suo illustri rege clamitare cœpit,
quem nomine Belochum II-um memoravit; ego tamen eum præstare
commonefeci submissiori agere voce, quod monitum Bichri, manu in gula
eius arctius compressá, ut clarius intelligeret, confirmavit.

“At ego iocabar solum; te autem iocorum patientiorem esse deceret;”
respondit ille. “Modo iube hunc adolescentem manum in gutture meo
laxare, ego autem iuro per omnipotentem Nisroch, me ne capillis
quidem in capitibus vestris ullam noxam illaturum. Anne nunc iam
fidem mihi habebis?”

“Necdum prorsus;” respondi leni risu.

Nunc iam mihi ius competere arbitrabar cum eo per ioca, affectatamque
urbanitatem ac reverentiam agendi, proin sic eum alloquor:

“Nunc vero, vir fortissime, Belesys, serve potentissimi Belochi,
visne mihi gratiam visendarum nostrarum navium largiri?”

“Volo, equidem. Sum paratissimus. Protinus veniam.”

“Sumemus otium,” prosequor ego. “Ausculta modo. Æquum esse, ut
honores omnes tuæ dignitati debiti et condigni a nobis exhibeantur,
tibi certe palam est. Quamobrem, eo profecturus inter Hannibalem
atque Sammai ambulabis, qui gratiá honoris strictis gladiis te
comitabuntur, Bichri autem te a tergo sequetur, quod æque honoris
causá fiet. Quum vero navim ingressus fueris, illic permanebis donec
ego regem convenire possim. In navi autem, ut iam probe audisti,
solus navarchus mandata impertit.”

“Leges tuas me satis perspicere existimo,” respondit ipse. “Visne me
tecum ire? Prorsus intelligo. Sum itaque tuus; si clamorem civero tu
me interficies; quum vero in navi fuero, obses tenebor.”

“Recte intelligis,” inquam.

Himilco nequam eum iterum ludificare cœpit, quæsivitque utrum
plusculum vini elicere nequiret; at bellidux nihil respondit, sed
oculis clausis secum alte cogitare cœpit. Bichri interea in pectore
sui captivi ulterius sedere perrexit. Hic, quamvis indignitatibus
prorsus opprimeretur, tamen tantam iuvenis admirationem concepit ut
maximis oblatis opibus eum ad partes suas trahere et in suum
servitium illectare tentaret.

“At tu, age, descende! descende, inquam, te obsecro,” obtestabatur
dux adolescentem; “mihi crede, tu longe onustior es quam tu ipse
existimare videris.”

Bichri nihil quidquam respondit, sed sibilare cantilenam perrexit,
seque interea in ventre ducis sursum deorsumque agitabat.

Himilco interim uni pocillatorum clam subduxit lagenam vini,
obtestantem paucis pugni ictibus perdomuit veluti gratias illi
relaturus, ac tunc demum se egregie delectare aiebat.

“Agedum, Bellidux, procedamus!” eum alloquor; “nihil attinet diem hic
totum pessumdare; fieri enim poterit ut interea quis intret; iamne
cepisti consilium?”

Loco respondendi incertum motum tentavit; Bichri truci aspectu sicam
propius ad gulam eius admovit.

“Sic, Ædepol, ibo vobiscum,” respondit subito. “Profecto mea solius
culpa fuit totum.”

Profectionem itaque quo statui modo et ordine paro. Salvá omni
honoris specie, Hannibal atque Sammai ex utroque latere Belesys locum
suum ceperunt, Bichri autem usque secum sibilans, a tergo solus
subsecutus est. Ego cum Himilcone atque nautis, qui manipulos suos
iterum collegerant, agmen clausi.

Relicto tentorio, ut in medium progressi sumus, castrenses omnes quos
præteribamus, in summam Ducis reverentiam in terram se prostraverunt;
ego vero, ob profundam inscitiam tantæ multitudinis veri rerum statús
vix risum continere poteram. Belesys ne verbum quidem interea
protulit, nec ullo indicio suam conditionem significavit, atque intra
dimidiæ horæ spatium in stega Astartes ipse constabat, testis
salutationis solemnis, quá me reducem nautæ excipere soliti sint,
taciturnus.

“Ad loca vestra!” amice alloquor nautas; “en vobis illustrem
Imperatorem exercitús Assyriorum qui nos visitando naves cohonestat.”

“Et in animo ei est,” subiungit Himilco, “vos duplici portione vini
donare.”

“Dii servent regem Assyriorum! Dii servent illustrem suum
Imperatorem!” magno clamore omnium vocibus consalutant eum nostri.

Belesys, qui usque pallido erat vultu, invitus subridebat, atque
hilaritate quadam simulatá paratum sese spopondit non modo ad
præstandas duplas portiones vini, verum etiam ad eos aliquot ovibus
bobusque donandos. Nostri iterum cum magno clamore plausuque verba
Ducis exceperunt, et Hannibale præeunte cum militari salutatione illi
gratias reddiderunt. Sammai nihil nisi humeris gestiebat, Bichri vero
facere non poterat quin Dionyso patefaceret hunc hominem, qui nunc
ante se staret, nihil esse nisi ignavum et ebrium heluonem, qui
quinquaginta hominum millia ad nutum et voluntatem plagis et
flagellis regeret ac terreret.

“Illi igitur Græci non sunt;” iuvenis Phocæus respondet, “quippe qui
verberibus minime obtemperarent.”

Belesys erubuit: casu enim exceperat verba quæ híc serebantur,
eademque admodum ægre tulit. Offensionem quidem animi dissimulare
conabatur, mecum tamen collocutus annotabat se arbitratum esse
Phœnices negotiis mercatoriis adeo esse deditos ut ea, quæ ad
regendam Rempublicam pertinerent, nihil omnino curarent. Hannibal iam
prope exempla Adonibalis, Suffetis Navalis Uticensis, in adversam
partem allegaturus erat, quum protinus animadvertimus partem
exercitús Assyriorum ex una parte fluminis in alteram transduci.
Universum flumen navibus atque ratibus erat opertum, quæ carros et
essedas vehebant, in puppibus autem milites videbantur, qui frænis
equorum tranantium capita sustinebant. Copiæ pedestres utribus
inflatis transvehebantur. Cæterum res omnes summá confusione, nullo
certo ordine ac discipliná gerebantur. Complures gregariorum
miserorum undis absumpti erant, quod tamen centuriones, qui in ripa
flagris descendentes urgebant, parum curare videbantur. Certo quodam
loco animadvertimus quemadmodum captivi ante quemdam tribunum in
catasta sedentem præsidio circumdatum, ducebantur. Verosimile nobis
parebat oppidum quoddam fuisse captum. Simulacra Deorum, magna copia
prædæ primum ante pedes tribuni disponebantur, deinde captivi, viri,
mulieres, pueri coram eo sistebantur. Misera illa erat turba, exspes
et abiecta. Virorum plurimi catenis et compedibus æneis erant vincti,
cæteris fere omnibus manus a tergo erant colligatæ, atque cuncti ad
prosternendum se coram tribuno adigebantur, qui colla eorum pedibus
calcabat. Tribunus nonnullis pepercit, eosque vitá donavit; multo
plures tamen extemplo pensi, partim obtruncati periverunt, sociis
malorum inspectantibus. Animadverti etiam ex omni numero horum
miserorum quaternos selectos missosque, qui sudibus in propinquo
tumulo terræ defixis adigerentur.

Spectaculum hoc erat visu omnino horribile. Sammai atque Hannibal
testes iam antea fuerunt eventuum huiusce generis temporibus belli in
proprio regno; verum Aminocli, suisque popularibus Græcis, de
humanitate deque humana libertate longe aliter videbatur, spectaculum
rerum hîc gestarum prorsus ferendum non erat, nec dubitabant asserere
se mori, quam tantæ talique servituti obtemperare, malle.

Dum has crudelitates sævitiamque contemplaremur, nuntii a rege
advenerunt ut a me, quis essem, quid et quamobrem venissem,
sciscitarentur. Paucissimis quam poteram verbis docui. Post elapsam
circiter unam horam unus eorumdem nuntiorum rediit ut in conspectum
regis Belochi nos accerseret. Præter Hannonem nautasque qui reginæ
dona portabant, accivi neminem. Itantibus nobis Hanno alte silebat,
veluti qui acroama, quod regi gratum futurum esset, meditaretur. At
hic præclarus conatus ad nihilum recidit, quandoquidem nobis ad regem
propius accedere datum non erat, sed magnificentiam eius e longinquo
solum nobis spectare licuit. Centum circiter a solio passibus nos
prosternere iussi eramus.

Rex Belochus II. sub umbra arborum in solio ita erat circumseptus a
prætorianis, pocillatoribus ac ministris, cum flabellis et
umbraculis, perinde a servis, muscarias agitantibus, ut diu nihil
viderem nisi tiaram eius, quæ magno fulgore micabat, item partes
indumentorum mirá arte pictorum, ac denique nudos pedes gemmis
coruscantes. Postremo tamen ministrorum turba patescere in utramque
partem cœpit, quo facto, facultatem nactus sum in tanta adstantium
turba faciem ipsius regis contueri. Longi capilli ex una parte, ex
altera vero demissa cincinnaque barba vultum eius cinxerunt.

Milites utrimque longis ordinibus stabant, in medio autem veluti
xystus patebat. Centuriones aliquot ad nos accesserunt, ut quidquid
documentorum munerumque attulissemus, exciperent: quo facto, iterum
nos prosternere iubebamur; hoc autem peracto, prætoriani regis nos ad
naves nostras reduxerunt. Eo quum veneram, Belesyn tædio captivitatis
admodum gravatum reperi, cupidumque libertatis obtinendæ. Quum vero
eum monuissem necdum me eum libertate donare posse, opusque esse ut
breve dumtaxat tempus captivitatem perduret, et hoc veluti obses,
gratiá meæ securitatis, admodum excanduit.

Post circiter horæ spatium aliquot litteræ in capsula aurea ad
reginam Sabæ datæ a rege ad me perlatæ sunt. In vicem munerum a
regina missorum quædam res frumentaria ieiuna, item aliquot telæ
pannique pro me sodalibusque a rege missa sunt.

Sic itaque omnia mea officia feliciter ad finem perlata sunt, nec
quidquam supererat quare hîc diutius morarer; hinc protinus consilium
naves solvendi cepi.

“Iam per me licebit ut hinc abscedas;” sic allocutus sum captivum;
“ut amici invicem valedicamus.”

Belesys graviori suspirio animum sublevavit.

“Multum me delectat,” inquit, “te verbis tuis stare.”

Hilari risu verba eius excepi.

“Num me putavisti te retenturum? Quidnam boni tu mihi præstare
potuisses?”

“Ulcisci iucundum est,” respondit ille; “verebar nempe, ne
contumeliam a me acceptam inultam præterire non sineres.”

“Inde colligo ita te meo loco facturum fuisse. Cæterum, mihi crede,
generosum atque liberalem fuisse multo esse iucundius quam malefacta
ulcisci.”

Belesys ad hæc nihil nisi subrisit.

“Manus, quæ præcidi nequit,” tandem respondit ipse, “mulcenda est.”

Diligentem operam dedi interea ut antequam ipse a nobis discederet,
probe cerneret scorpiones missilibus oneratas, ac pro omni eventu
paratas, quibus ostensis dimisi eum omnibus honoris dignitatisque
officiis per speciem erga eum rite observatis.

Navi descensurus omni arte ac pollicitationibus enitebatur, si forte
iuvenem Bichri ad suas partes perducere et ad sua servitia perlicere
posset. Honorem tamen hunc, tanta industriá oblatum, iuvenis firmo
animo identidem accipere renuit.

Caput XXIII.

Rationes Nostras cum Bodmilcare pariamus.

Satis iam advesperaverat quum ad brevia fluminis perveni, sed quum
tempore nocturno iter tentandum non iudicarem, satius duxi sub
anchoris pernoctare. Quædam minora Chaldæorum castra nobis in
conspectu erant. Ego tamen, nequid Belesys insidiarum nobis moliri
posset, diligentiori curá cavi.

In ripa fluminis haud pauca tabernacula e ramentis confecta stabant,
in quibus aliquot mercatores Phœnicii a militibus prædas mercabantur
et cambiebant erga vinum. Himilco et Gisco compluresque alii,
impensiori se aiebant prodeundi desiderio flagrare, quibus ego copiam
votis potiundi, tametsi sciebam eos nihil nisi potaturos, ac de rebus
suis gestis gloriari velle, nullo pacto negare poteram. Unum nonnisi
stipulabar, ne extra auditum discederent. Binis circiter horis post,
cupidus sciendi quid rei in emporiolo tam alacri ac strenuo,
plurimisque lampadibus collustrato, gereretur, accitis Bichri atque
Ioná, in cymba ad ripam remigavimus. Iam in ripam egressurus
animadverti duas naves secundum flumen vectas, et e medio flumine
versus ripam tendentes, quasi prope nos, paullo infra, anchoras
essent iacturæ. Eas minores secutus est gaulus, qui prope adversam
ripam sequebatur; sed quod et flumen nimis latum erat, et crepusculum
perquam opacum, formam eius discernere haud poteram. Præterea, quum
ignarus non essem frequentissimam híc mercaturam servorum vigere,
minus curiosus, rem neglexi.

Himilconem et Gisconem ferventissimas cum Chaldaicis militibus
loquelas conserentes reperi. Milites horum res gestas, mirabiliaque
omnia, de ingentibus cervis, de putido oleo piscario, de sole ex
adverso latere lucente, cæterasque idgenus, absque dubitatione
tamquam fabulas Milesias, si non ut audacissima mendacia,
æstimaverunt. Quidam eorum asseverabat prorsus neminem illi
persuadere posse, plane ullam gentem adeo esse ab omni humanitate
alienam ac remotam ut Ionam, hominem mortalem, sui omnino similem, in
numerum Deorum retulerit, eumque ut Numen venerata sit. Ad hæc Bichri
respondit, nec sine contemptu, sibi non liquere quare Ionæ minus quam
Nisroch ab ullo cœtu tribui posset, aut deberet. Gisco autem
subiunxit se iam omnia credere doctum esse, quum intelligeret
Assyrios, nullo adversante, tolerare ut ipsis ab eiusmodi hominibus
velut Belochus, eiusque Dux Belesys, ad arbitrium imperetur.

Chaldæus tanto probro Deo, regique suo, illato in furorem actus, dira
ei minabatur, fore ut cuncta eius sub cuti latentia ossa comminueret;
ad quæ Gisco responsum regessit se prorsus paratum ab eo in pugnam,
vel singulare certamen, provocari, et cum eo, quo demum cunque modo
visum esset, decertare, sive ut incolæ Prydhayn, sive vero ut incolæ
Ar-Mor, uti libuerit.

“Ego vero,” inquit Himilco, “consultum non duco ut tu nobiscum armis
decertes: nos, enim, quocunque nos divertimus, vincimus; Siculos,
Garamantes, Suomi, Germanos, omnes ex ordine profligavimus.
Peragravimus terras ad flumen Illiturgis, Montes Pyrenæos, Carpentum
Deorum, Insulas Fortunatas, ubi quantum cupivimus auri comparavimus.
Nihil prorsus est quod nobis non e sententia succedat. Quamobrem
nihil tibi satius esse arbitror quam a molestando nos desistere.”

Exstupuit Chaldæus tantá nominum eluvione auditá, quæ Himilco
volubili linguá effundebat, et quasi sui purgandi causá, sic ei
leniori voce respondit:

“Vos, Sidonii, certe miri estis viatores. Ipse Cardax sum, et mirum
mihi molimentum perfecisse videbar, quum e dissitissimis montibus
nostris hucce venissem. Ergo terrarum orbis longe maior est quam ego
existimavi.”

Alter quidam Chaldæus, auditis sermonibus, ex sua parte adiecit, se
quidem Tartessi nunquam fuisse, modo tamen Tartessium quemdam
vidisse.

“Tune ais modo Tartessium vidisse?” mirabundus quærit Himilco,
“ubinam, rogo?”

“In regiis castris. Ipse in societate erat navarchi Phœnicii, qui sub
rege Belocho servitium iniit.”

Tremor mihi omnes artus percurrit. Ictu oculi gaulus duæque barcæ
mihi in mentem venerunt, ac tota prorsus res in animo mihi clarescere
cœpit.

“Quidnam nomen ei est? obsecro,” Chaldæum interrogo, “efferto eius
nomen, siclo te donabo.”

“Fac binos, tum dicam tibi.”

Proieci illi nummos, quos ipse collegit et in crumenam abdidit. Hoc
facto abire cœpit, quid opus esse dictitans nomen navarchi nunc
effutire, quum iam sibi solutum esset. Ob hominis proterviam furore
abreptus iam violentas illi illaturus eram manus, quum quidam
Phœniciorum mercatorum se ingessit:

“Quid attinet ob insolentiam nebulonis furere? Iam ego dicam quod
velis: nomen navarchi Bodmilcar est; estque Tyrius.”

Nomen ipsum audire satis habebam. Idem omnes mei mox exceperunt, ac
temporis momento iter ad naves nostras habebamus. Simul ac stegam
attigeramus, consilium omnium præfectorum inivimus, eisque confestim
patefeci Bodmilcarem infra nos, spatio paucorum remulcalium
longitudinis in insidiis iacere; eum cum regio exercitu iunctum
armorum societate, esseque perquam verosimile ut Belesys nos a tergo
adorturus esset. Quam triste id futurum esset, monere meos pergebam,
si nostra cœpta, hactenus tam prospera, ab exsecrando inimico nostro
denique frustrarentur.

Sammai atque Hanno verbis contendere cœperunt uter eorum Bodmilcarem
occisurus esset.

“Modo ego illi in longitudinem manus occurram!” minatur Sammai.

“Quin ego eius rivalis sum, et manu meá illi cadendum erit,” animo
accensus ruboreque perfusus clamitabat Hanno.

“Nolite fatuari, ephebi!” interpello eos; “mittite nugas; multo
graviora nobis impendent. Curate vestra officia. In alveum nobis
enitendum est.”

Omni cautelá adhibitá solvimus et ad ostium fluminis ire maturamus.
Itaque Astarte medium fluminis cursum intrat, Adonibal sibi a recto,
Cabiri autem a lævo. Lumina cuncta restinximus. Nautæ omnes, sanguine
concitato, armati sua quisque loca tenuerunt, oculisque intentis
tenebras intuebantur. Bichri sagittas in constrato prope ad manus
disposuit, ipse conquiniscens inter Dionysum atque Ionam arcum
intentum tenebat. Tubicen asciolá grandiori in cingulo erat armatus,
ephebus autem Phocæus arcu sagittisque pro subitaneo usu apparatis
erat munitus. Himilco, machærá scutoque in manibus, in puppi stabat,
præceptaque gubernatori impertiebat. Hannibal atque Sammai suas
quisque ante copias stantes suspensis pedibus adventum hostium
speculabantur.

Circa diluculum sonitum percepimus aquarum e regione syrtis ruentium;
et per rarescentes tenebras satis clare perspiciebamus tres
Bodmilcaris naves, ut eæ exitum in ostio præcludere nobis nitebantur.
Melcarth in medio erat posita. Constrata omnium trium turbá hominum
armatorum scatebant, cunctis eorum galeas gerentibus. In littoribus
prorsus nulla hominum vestigia cernebantur.

“Profluvium nobis favet,” inquam, “aggrediamur itaque opus, si ita
videbitur, succensoriis.”

Sine mora aliquot tabulæ flagranti materiá oneratæ aquis mandatæ
sunt.

Eodem fere tempore Ionam ad impetum faciendum tubá signum dare iussi.
Nec hostes segnes se præbuerunt, et provocantibus nobis celeriter
responderunt, ac brevi post tela versus nos provolarunt, quibus nos
pari grandine telorum respondimus et sic pugna ipsa hoc in modo
initium cepit.

Quandoquidem Melcarth meá curá ædificata erat, non eram nescius ita
firma robustaque eius statumina lateraque esse, ut arietando nostrá
prorá nullum detrimentum illi inferre possemus, nec minus habebam
exploratum insolitam laterum eius altitudinem ipsis præ nobis ad
obruendum nos telis ingenti commodo esse; probeque sensi eam a
nostris ad comminus pugnandum nullo pacto conscendi posse.
Verumtamen, vicissim, et debilitates eius mihi probe cognitæ erant.
Ipse ego experientiá edoctus eram ingentem molem onusque segnem ad
movendum ac tardam reddere; quamobrem statui, si id fieri posset,
usum huius debilitatis capere. Postquam itaque sciscitando a
Himilcone, qui de alveo fluminis satis cognoverat, certior fuissem
factus tantum aquæ a Melcarth calcari, ut in longitudinem remulcæ ab
eo, quo nunc sita esset loco, ad rectum recedere non posset, omnes
meas naves, quæque quantum par esset, materiam flammificam in eo
coacervare iussi. Hoc constituto, per signa Cabiros accersi iussi;
quæ quum ad latus nostrum pervenisset, accito Himilcone, eam
conscendo, Astarten autem curæ Hamilcaris concredo.—Dum hæc
gerebantur, sagittæ circum nos cadere nunquam desinebant. Manifestum
quoque nobis videbatur Bodmilcarem a Belesy, ad tergum nostrum,
auxilium exspectare, itaque pugnare acsi de victoria sibi iam certo
constaret.

Gisco Himilconi in prora Cabirorum stanti se adiunxit, quorum in
medio et ipse locum cepi, indeque mandata dedi. Nunquam quoad memini,
quisquam tantá diligentiá tamque scite rexit quam modo Cabiri
regebatur. Postquam alias duas naves stupis subiunxeramus,
materiamque flammificam, quæ in singulis erant, succenderamus, rectá
in Melcarth invecti sumus; atque, quum fere ad dimidium iactus
sagittæ accessissemus, Bodmilcar nos animadvertit nosque deridere
cœpit.

“Heus, Mago, salve! Perquam opportune advenis; quædam inter nos
negotia supersunt parianda: illud nempe negotiolum in Ægypto; item,
illud alterum Tartessi; necnon denique, illud in Freto Gaditano.
Iuvabit hæc omnia hoc ipso die pariare ac dirimere. Spero futurum ut
ante solis occasum ex istis antennis te pendentem oscillare cernam.
Te videre multum gaudeo.”

Verbum ultimum proferentem sagitta eum feriit.

“Ictus est! tactus est!” magná voce clamavit Bichri, quæ universum
tumultum superavit.

“Minime vero!” reboat Bodmilcar, “cataphracta mea sagittis impervia
est.”

“Videamus!” reclamo ego, “utrum naves tuæ igni sint imperviæ.”

Nunc Cabiri magná vi incitata irruit inter Melcarth barcamque a
dextro eius. Gaulus, ubi nos vitare tentat, capitur inter rates
ardentes. Sagittis inter nos cadentibus, quarum una genam meam
vulneraverat, ego stupam helciariam discidi. Flammæ subito
erumpebant, aterque fumus in altum prorumpere cœpit. Gisco in fœmore
vulnus accepit, nec ob id pedibus stare valebat, tamen in genua
provolutus, alacri animo gubernare non destitit. Tam celeriter
prætervolavimus hostes, ut missilia eorum ex magna parte in undas
pone nos consurgentes inciderent. Vertentes nos in adversum navis
hostilis latus, æquá celeritate recurrimus, inclamoque Bodmilcarem,
me eodem modo eum tractare velle, quo Ægyptios Tanidi tractavissem.
Et Himilco eum aliquot iocis mordacibus in discrimine suo lacessivit.

Ad primam navim reversus Adonibalem Cabirosque mecum uná in alteram
barcarum impetum facere iussi, inde autem alteram antevertere.
Impetum omni quá pares eramus celeritate instituimus. Barca quoque
nihil non tentavit ut nos eluderet; sero tamen. Nam, antequam
quidquam tentare potuisset, unum latus eius infregi, eamque ingenti
impetu, quo navim nostram ei impuleramus, lateri Melcarth impegi, et
inter duas rates ardentes intrusi. Sub velamine ingentis fumi,
animadverti quemadmodum nautæ Melcarth desperato conatu in constratum
Adonibalis, quæ iam inter se alteramque barcam penetraverat, desilire
tentarent, sicque cunctas sex naves in unum globum solidum collatæ
essent, cuius in una extremitate flammæ sævirent, in altera autem
asciculæ, gladii, machæræ, aliaque arma librarentur.

“In Adonibalem concurrite!” inclamo meos, “ibi iis potiemur.”

Tum mei, tum nautæ Cabirorum simul eo concurrunt, et in constratum
Adonibalis perveniunt. Bodmilcar iam ibi erat. Hanno versus eum
currit, et:

“Denique, tandem, Bodmilcar ades; iam te virum esse probes!”

“Quin accede, lactisuga, mucose, iam me paratum senties. Tuum primum
componam negotium, tum vacabit ad cæteros vestrum procedere.”

Gladii eorum confligunt, et comminus agunt; sed quum turbá undique
essent circumclusi, ex oculis mihi eripiuntur.

Subito Himilco, qui hactenus ad latus meum perseverarat, proruit
magnáque voce maledicit:

“O, monstrum tæterrimum, o scordale sceleste ac patibulande, en te
iam habeo!”

Nam hominem, quem annos quaternos et denos quæsierat, agnovit, illi
insiluit, cumque eo in constrato volutabat.

“Egregie factum, Himilco! tene eum!” inquit Bichri, gladio cruore
manante præteriens.

“Bellua ista brachium mordicat; potesne subvenire?”

Bichri ictu oculi sicam illi subministrat, qui eam protinus in latus
eius intinxit; is recidit et gravi halitu moribundi singultat.

“Ulcisci dulce est,” suspirat gubernator, “ista mors, cane digna,
tibi nimis bona est.”

Interea Ionas, Aminocle adstipulante, machærá suá præclara virtutis
facinora edidit. Hannibal atque Sammai, cataphractis suis multum
tusis, in prora decertabant, et unum post alterum proruentem hostem
ictum in mare præcipitabant. Hasdrubal male quidem vulneratus, clavo
suo firmá manu hæsit. Interim ego ipsi opem tuli, iunctisque viribus
effecimus ut navim in tutum a flammis flecteremus. Astarte interim
perinde atque Cabiri paulisper a nobis avulsæ erant, earumque nautæ
mandatum meum ad revertendum et ad prœlium redintegrandum
præstolabantur; una vero hostium barca, licet incendium evasisset, a
fluctibus abrepta fluitabat.

Res itaque in hoc ancipiti dubioque statu versabatur, quum ego meos
ad redintegrandum prœlium accersivi. Hanno gladio fracto, vestibusque
tritis, ac cruore madentibus ad me accurrit, et:

“Effugit!” inquit halitans; “in turba eum amisi.”

“Bono es animo!” respondi illi, “haud ipse procul fugit.”

Denique et ego pedem retrahere, et ad alias meas naves recedere
statui; proinde, simul atque copia eius rei dabatur, meos inclamo:

“Retro, ad Astarten!”

Pedem itaque retracturi omnem proram Adonibalis copiis Bodmilcaris
reliquimus ita tamen ut duplici acie præsidii causa contra eas
relictá, puppim vacuam ad recedendum nobis linqueremus.

Bodmilcar itaque sui omnino impos, in fovea captus est, in constrato
nempe Adonibalis, quæ sagittarum et catapultarum nostrarum ictibus
patebat; sua enim navis furni instar ardebat, altera barcarum
depressa, altera, ut iam ostendimus, fluctibus abrepta erat.

Plus dimidiá horá Bodmilcar iacula nostra æquo animo tulit; deinde
statui Adonibal iterum conscendere, eique obviam ire. In prora
stantem eum reperimus, copiarum reliquiis, vix ultra tricenos
armatos, circumdatum. Vultus eius cruore erat infectus.

“Visne eum sagittá transfigam?” quærit Bichri.

“Nullo pacto!” inquam, manu humerum iuvenis attrectans, “ipsi multo
probrosiori morte erit pereundum.”

Ultimum certamen cohortis prætorianæ Tyrii breve ac desperatum erat.
Extremo molimine in me se præcipitare tentabat, quum Ionas eum
giganteis manibus apprehendit.

“Ecce hominem tuum, Navarche!”

Bodmilcar eluctari tentat.

“Tenta modo evadere,” admonet eum classicus, “vitam tibi e corpore
exagitabo!”

Spumans furore ac rabie subactá, sese fato ineluctabili dedit.

Immotus silensque stabat. Ad labia aperienda nullo pacto induci
poterat. Quæstiones meas pervicax audivit; responsum omne recusat.
Itaque laqueo ex extremo fune ligato, mox post ex extremo fine
antennæ Adonibalis collo pendebat.

Rationes itaque meæ cum Bodmilcare pariatæ erant.

Rebus his peractis, mox iter domum versus ingressi sumus.

Primum reginæ Sabæ, quæ experti eramus, retulimus; deinde secundum
canalem Pharaonis Tyrum profecti sumus, tantum sub itinere morati dum
regi Salomoni nostra obsequia præstitissemus.

Sidoni denique cum triumpho excepti eramus. Ingentes popularium turbæ
nobis obviam gratulatum processerunt. Ipse rex Hiram in nostri
gratiam epulas lautissimas publice parari iussit, cui et ipse
interfuit, meque historiam nostram peregrinationis in publicum
enarrare mandavit.

Rex, quá erat munificentiá, naves tres, quas salvas et incolumes
domum revexeram, mihi donavit, populus autem universus suffragio
omnium me Suffetem Navalem urbis Sidonis consalutavit.

Eo munere functus Hannibalem copiis meis centurionem præfeci, cæteris
autem navalibus muneribus condigná mercede Himilconem, Gisconem,
Hasdrubalemque præposui. Famam, quæ de Hamilcare in pugna cæso
circumferebatur, factum comprobavit.

Parum superest quod dicam.

Nemo Phœnicum est quin sciat quemadmodum cedros, cæteramque materiem,
quibus ad exstruendum Hierosolymis rex Salomon templum
magnificentissimum indigebat, eo navibus devehi et in urbem
comportari curaverim. Sammai modo centurio est in exercitu regis
Salomonis, et, quandocunque me, cum uxore Abigail, visum venit, in
Palatio Præfecturæ Navalis dignis honoribus excipitur. Perinde Bichri
universis notissimus est ut vinearum maximarum cultor, qui statis
temporibus Sidonem frequentare consuevit, ut generosissima sua vina
venderet, quique Himilconem, ad hæc primum degustanda unquam non
invitare solitus sit; item Paphos Hannoni dolium mittere solere, ut
ipse, qui ibi Summo Sacerdotio cum præclara uxore Chryseide, Deæ
Astartes fungitur, in æde metropolis splendida rite libare posset.
Non raro et Dionysus, qui gentis suæ institutor factus est artis
navigandi cum patre unà, iam provectæ ætatis, subinde etiam huc
visendi causá ventitare solet.

In omni huiusmodi eventu Cabiri aulæis ac paradis in honorem hospitum
meorum adornari solet, eosque in mea crepidine privata devehere, ubi,
ut mei quondam itinerum socii ac sodales, quibuscum Cassiterides,
oras succiniferas, Fortunatasque Insulas repereramus, mecum laute
agere solent.

His nostris solemnibus consuetudo grata fert ut caveamus ne Himilco
æquo ac solito rectius domum ambulet, cuius rei diligens observator
Bichri esse consuevit, quod cantilenam Beniamiticam, vel Cimbricam
sibilare, et eo sibilo hunc prodere solet. Ac, denique, quum hospites
iter domum ingrediuntur, Ionas, classicus noster regius, qui nunquam
desideratur, muneris sui esse ducit iis ad navim itantibus sonoro
tubæ cantu anteire.

Finis.
Notæ auctoris.
Ad caput I.

Phœnices.—Quod tota hac narratione ficta nomen Phœnicum, auctoribus
Græcis atque Romanis usitatum adoptavi, quod quidem sive ut “homines
rubri,” sive vero ut “homines terræ dactyliferæ” interpretari potest,
solius simplicitatis causa feci. Ipsi enim se “Canaanitas,” sive a
“gente montana,” sic appellaverunt.

Omnino præter rem esset hic de vocabulis Khna, et Aram, a quibus
Canaanitæ atque Aramæi nomina sua traxerunt, in criticam
disceptationem descendere.

Siclus.—Vocabulum hoc, quod Hebraice certum pondus significat, tam ad
nummos cusos designandos adhibetur, quippe quum nummi idgenus primum
a Phœnicibus inventi fuerunt, quam ad certa, lege statuta, pondera.

Elenchus Pretiorum hostiarum.—Ritus, perinde atque pretia hostiarum,
ad sacrificia oblatarum, ex opere Cl. Sacerdotis Bargès, de
Phœnicibus inscriptionibus, Massiliæ repertis, desumpta sunt.

Gaulus.—A principio vocabulum istud quamlibet rem rotundum et cavam
sonabat. Phœnices eo insulam Gozzo “Gaulo Melitta,” sive Melitam
Rotundam designarunt; unde facile intelligetur, quare idem,
pedetentim, ad naves mercatorias, specie rotundas, quæ quidem
potissimum a Tyriis mercatoribus originem traxerunt, designare
cœperit. “Onerariam navim Hippus Tyrius invenit.” (Plin., Hist. Nat.)

In describendis Phœnicum navibus, sequentium usus sum auctoritate:

    1. Cælaturæ in Layard.
    2. Vaticinium Ezechielis contra Tyrum (Cap. xxvii, 7).
    3. Xenophontis descriptio in Œconomia, grandis navis Phœniciæ,
     \ quæ in Piræum quotannis venire solita sit.
    4. Cælaturæ in Wilkinson.

Præterea licere existimavi, per analogiam, ex allegatis Genuensium,
Pisanorum, Venetiorumque sæculi tredecimi navibus, a Chiliarcho Yule,
in suo de Marco Polo libro, nonnulla inferre.

Laminæ Cupreæ.—Quamvis anachronismus id videri possit, tamen quodam
gradu ac mensura certitudinis licebit asseverare Phœnices laminis
cupreis eo proposito usos fuisse. Id enim et Vegetius (Rei Militaris
iv, 24), et Athenæus (v, 40) indicare videntur. Ut e vetustate
traditum tenemus, eius rei inventio Melcartho, Herculi Tyrio,
attribuitur: “Hercules...navi ænea navigavit...navem æneam habuit”
(Servius).

Cæteram materiam in struendis navibus adhibitam fuisse, vates
Ezechiel auctor est.

Præter gaulum etiam barcam, actuariam, longam, atque bellicam
quinquaginta remorum induxi.

Quin sit in minutissima inquirendum, asserere licebit barcam, propria
sua natura Phœniciam esse. Namque barec, sermone Hebraico, flexi quid
et curvi significat, uti plancam. “Barca est, quæ cuncta navis
commercia ad littus portat” (Isidorus, “Origines”). Idiomate
Berberorum moderno eadem “ibarca” appellatur.

Navis expedita a Græcis Hippos vocabatur, sive propter celeritatem,
sive vero ob simulacrum equi, quod plerumque in prora effictum
gerebat. Strabo dumtaxat hanc esse causam allegat. Ea igitur navis
species, quam nos in textu describimus, coloniæ Phœnicum Gadensi fuit
maxime usitata, et ob eam rem etiam “Gaditæ” nomen ei impositum fuit.
Non pauci Phœnicum nummi, quos in littoribus Africanis satis certe
constat in usu fuisse, equino capite fuerunt insigniti. Item, in
ruderibus Carthaginis inscriptio capitis equini inventa erat, cuius
origo, haud dubie, a symbolo Phœnicum gentili, quod naves eorum
gesserant, repetenda est.

Vera navis Sidonia quinquaginta remorum barca est:

    ναῦν πεντηκόνιορον Ειδóνιαν; Eurip. Hel. 1141.

Quanti oneris navis huiusmodi fuerit, aut quo potissimum modo
quinquaginta remis acta fuerit, aut qui, denique, quadringentos
homines toleraverit, sunt quæstiones, quibus respondere mihi
supersedendum censeo; non enim meum est in particularia artis nauticæ
inquirere.

Si exemplum huius rei postularetur, non abs re esset ingentia Serum
navigia in mentem revocare, quæ Ibn Batuta, scriptor Arabicus sæculi
quarti decimi se vidisse memorat, veluti quæ sexcentos homines
vexerint, et quæ quinquagenis, vel sexagenis grandibus remis, octonis
remigibus, ope funium in adversas vicissim partes tractis agerentur.
Ea vero, quæ Marco Polo se vidisse allegat, quaternis remigibus
agebantur. Haud absonum igitur putandum est Phœnices quoque simili
quodam modo naves suas impulisse.

Purpurea vela.—Mea festivarum navium descriptio non est prorsus
ficta. Imagines etenim earum in opere Wilkinson (vol. iii)
exhibentur, omnesque fere vetustatis auctores, ab Herodoto ad
Plutarchum, has ad minutas partes adumbrant. Sic Herodotus Sidoniam
describit navim, ex qua Xerxes classem suam lustravit, veluti quæ
tegetibus auro pictis, nempe bysso Babylonico, auro textis, fuerunt
constratæ.
Ad caput II.

Columbæ. Corvi.—Consuetudinem volucres secum in iter maritimum
ferendi, quæ volatu iter situmque terrarum proderent, priscis
temporibus viguisse, annales veterum perhibent. Huius rei documento
esse possunt posteriorum temporum, apud semi-barbaros exempla, uti
Ingolfi, regis marium, aut Flocii Vilgedarson, anno 868, quem in
itinere suo, quo Islandiam quærebat, tres corvos secum tulisse fama
est.

Flos lilii.—Tiara cum hoc emblemate adumbrata, inter imagines, sub
calce operis Bottæ conspicitur.
Ad caput V.

Pharao.—Quis Pharaonum tempore nostræ fabulæ regnaverit in Ægypto,
lacuna, quæ inter finem sæculi undecimi, initiumque decimi,
intercedit in Ægyptiorum annalibus, obstat quominus eius nomen
indicare queam.

Ex essedis Ægyptiorum milites Libyci, hoc est, Berberii, tribus
Tamesec, quorum posteri Cabyli atque Tuareges sunt, pugnare
consueverunt. Hæ essedæ atque equitatus, perinde Libyci, summum erant
robur exercitus Ægyptiorum.
Ad caput VI.

Cydonii. Pelasgi.—Fusius hac de re disserere operæ pretium non duco;
satis esse arbitror memorare per totam Europam gentes fuisse
diffusas, quæ genere linguarum ab Ariis, quos antecesserant, prorsus
diversas exstitisse. Duæ potissimum dignæ sunt ex his quæ memorentur:
altera cum cranio, sive calvaria, pæne rotunda, specie Tatarorum
Mongolicorum, qui vulgo Turanii appellantur; altera vero cum calvaria
paullo longiori, quæ species Australoides apte vocabuntur. Hæ species
gentium quaquaversum uberrima reliquerunt vestigia tam suæ quondam
præsentiæ, quam sui sequioris cultus atque humanitatis. In insula
Creta Græci memoriam Cydoniorum iis dumtaxat in paucis verbis, quæ
ego in textu allegaveram, præservarunt.
Ad caput VII.

Homerus.—Veniam mihi ob illatum hic nomen Homeri flagitandam esse
haud ambigo. Illecebræ enim arcana vitæ illustrissimi Poetæ, currente
mea fabula quodam dumtaxat modo revelandi, perquam mihi arriserunt.
Quandoquidem tempus Belli Troiani, etiam post lucubrationes
Schliemann, usque est incertum, licere mihi arbitrabar eam quæstionem
prorsus patentem iudicare.
Ad caput IX.

Tyrrhenicæ naves prædatoriæ.—Descriptio navium huiusmodi figuris in
vase, nunc in Museo Campana servato, cælatis nititur.

Scylla. Charybdis.—Poetarum fabulæ, quas narrationi meæ intertexeram,
prorsus Phœniciæ sunt. Proinde et mihi fas esse arbitrabar eiusmodi
ficta adducere, quibus proderem, quemadmodum navigatores Phœnicii
peregrinos deludere, quum eius rei copia dabatur, consueverint. In
fidem huius rei liceat mihi memorare locum Herodoti, ubi de fabula
agitur de puella, aurum in profluvio quodam insulæ Cyraunis legente,
quam fabulam ipse Phœniciam appellat. “Narra hoc Græcis,” iam in
proverbium abiit. Pontivagi Phœnicii non parum voluptatis ex hoc
genus fabulis percipere soliti sunt, quum narrando itinerum
memorabilia, pretia quoque mercium suarum adaugere possent.

Nergal.—Superstitio de ingenti gallo gallinaceo e figmentis
Rabbinorum, quæ a Movers allegantur, desumpta est.
Ad caput XI.

Adonibal.—Fabulam meam iam ad finem perduxeram, quum e
disquisitionibus Cl. Sainte-Marie comperi nomen Adonibal suffetibus
navalibus Uticensium solemne fuisse, vel constare dumtaxat longam
magistratuum seriem eo nomine insigniri solitam. Casu mihi prorsus
fortuito contigit ut illud, velut aptissimum, quod mihi in mentem
venisset nomen Phœnicium, adhiberem.

Cæterum animadvertendum hic censeo me in toto hoc opere nomina
propria eo, quo lectoribus familiarissima sunt modo, exscripsisse.
Litterionem enim atque Græcum me sapere mihi viderer si Hanna-Baal
(charus Diis), aut Bod-Melcarth (vultus Melcarth), loco Hannibal, et
Bodmilcar, scripsissem. Sufficiat quemque lectorem, qui linguis
Semiticis nullam operam dederit, monuisse, nomina Phœnicia atque
Iudaica, perinde ac nomina Arabica moderna plurima in particulas
discerpi posse; uti, v. c., Hamilcar est Abd-Melcarth (servus Dei
Melcarth); vel Abd-Allah (servus Dei). Studiosis vero linguarum
Semiticarum gratia eruditionis ad meum recurrere opus haudquaquam
necessarium erit.

Quod vero ad nomina locorum propria attinet, nonnihil difficultatis
expertus sum. Quare non more Semitico hæc nomina exscripserim,
rationes mihi trifariæ sunt:

    1. Non cuncta eorum sunt nobis iis formis cognita.
    2. Quæ sunt, lectoribus communibus sic ignota sunt.
    3. Eorum veritas, scribendi modus, sonusque dirimi ac declarari,
     \ sine minuta disquisitione, quam locus hic abhorret, non
     \ posset.

Paucis itaque demptis, statui, etiam periculo censuræ, more
lectoribus magis usitato, scribere, uti Creta pro Caphtorim, Ægyptus,
pro Mitzraim, Libya pro Massovia, &amp;c.
Ad caput XII.

Hic induxi Magonem veluti sacra super lapidem planum in tortuosa
caverna subterranea facientem. Res ista cum minutis eius partibus ex
opere Cl. Bourguignat, Monuments Mégalithiques du Nord de l'Afrique
deprompta est. Cl. Daux quoque exhibet exemplum templi eiusdem
generis. Fateor tamen me ab sententia Cl. Bourguignat, lapidea ista
monumenta rudia in species anguium, scorpionum, aliarumque rerum
conformata fuisse, longissime discrepare, nec eam comprobatam
accipere. Quin etiam cæteris quæ de templis ante-historicis relata
circumferuntur, omnino diffido, tutioremque Fergussonis sententiam
sequor, ea omnia monumenta ad sequiora spectare tempora.

Atlantides.—Opinio, qua intra fines Algiriæ olim mare mediterraneum
exstitisse creditur, quod textus noster suadet, a sententia mea haud
abhorret. Tantundem tamen de exsistentia Atlantidis asserere non
ausim, sed quum de migrationibus Libyum agerem, quæ teneremus de his
tradita, commemorare haud iniquum iudicavi.
Ad caput XVI.

Ar-Mor.—Multum, profecto mihi dubitationis datur, utrum eo ævo, quod
hic pertracto, Celtæ ad Occidua Galliarum littore usque
penetraverint, quamvis certum sit eos iam in partibus ad Orientem,
perinde atque ad Rhodanum præsto fuisse. Ætate anteriore hominum
genera, veluti Mongoloides, atque Australoides in iis regionibus
versata fuisse, disquirendo reperi, ut tam hic loci, quam in
posteriori capite memoraveram. Reum quoque me anachronismi et
quaternorum quidem sæculorum, esse non diffiteor, quod nisi fecissem,
insolens quid lectoribus communis sortis me patrare visus essem, si
Phœnices in terras Galliarum descendisse facerem, quin ullam gentem
notiorem convenissent. Ad extenuandum flagitium nihil iustius et
acceptabilius me allegare posse fateor, quam studium efficiendi, ne
anachronismus meus iusto flagrantior videretur.
Ad caput XVII.

Suomi.—nulla subest causa, quare hoc ævo ad ostia Albis Fennos
exstitisse dubitemus. Quoniam nullum nomen vetustum Fennorum mihi
cognitum erat, placuit e moderna lingua Fennica derivatum vocabulum
Suomi comminisci, et in usum adhibere.
Ad caput XX.

Circumnavigatio Libyæ.—Vix dubitandum censeo fore, ut aliqui me, ob
attentatum recursum ad istiusmodi figmentum, quo fabulam meam
suffulcirem, ad minimum temeritatis arguant. At quis in dubium
vocabit id a Phœnicibus revera perfectum fuisse? In neutram partem
quisquam apte disputabit, tametsi Periplus Hannonis nostra memoria
commentitius, et adulterinus esse ante oculos comprobetur; fabulam
nempe intelligo a quodam Græco fabularum auctore cusam; tamen ego
nonnulla eius lineamenta, a veritate non prorsus abhorentia, in hanc
meam fabulam fictam adoptare minime dubitavi.
Ad caput XXI.

Saba. Ophir.—Hæc loca cum oris Arabiæ Meridianis eadem esse præter
omnem dubitationem positum est.

Disticha.—Elegia hæc e sequioris ævi poemate Arabico conversa est.
Indoles gentium orientis tam parum mutata est, ut prorsus neminem qui
me exprobret futurum censeam, quod in os commiserim Phœnicis, mille
annis ante Christum, verba quæ ab Arabe, mille annis post Christum
conficta et concinnata credantur.
Notæ interpretis.

1. Mago, -nis, nomen proprium viri, perinde atque cætera nomina
sociorum expeditionis, ut infra, non sunt nomina ficta, nec proprie
Phœnicia, sed imperatorum Carthaginiensium, ut ex historia Romana
omnibus constat. Clarus ille Mago fuit frater Hannibalis, ut ex Corn.
Nepote (Han. 7, 4), et ex Livio (21, 47, 4) liquet. Nomen mago e
radice Hebraica מג, mag, derivatur, quod insignem, clarum significat,
unde et Latinum magus, et magnus originem ducunt.

2. Hiram, in Bibliis (II. Chron. 2, 11) חורם, Churam, alias (II. Sam.
5, 11, cæt.) חירם, Chiram, rex Tyriorum annis ante Christum 980-947,
æqualis regis Salomonis, qui Templum Hierosolymitanum condiderat,
cuius materiam rex Chiram naves Phœnicias undique conquiri et
comparari curaverat. Fabula itaque hæc circa unam harum expeditionum
ad Tartessum, Hispaniæ oppidum, texitur, cuius præfectus, sive
navarchus, (vulgo capitaneus), Mago fuisse fingitur.

3. Tyrus, -i, e Græco Tyros, hoc autem ex Aramaica forma טרא, Türa,
vocabuli Hebraici צור, Tzór, sive צר, Tzor, derivatur, quod saxum
sonat. Cæterum urbs fuit frequens et copiosa in littoribus Maris
Interni (vulgo Mediterranei). Sequiori ævo in insula, e regione
antiquæ, alia condita est, quam Alexander Magnus, mole interiecta,
cum continente copulavit, et expugnavit.

4. Sidon, -is, fuit urbs Phœnicum opulentissima, caputque gentis in
littore eiusdem maris ad Septemtrionem, cum frequentissimo portu.
Nomen Phœnicium erat צידון, Tziddon, quod piscationem valet. Quum
sonus tz nec Græcis, nec Romanis domesticus esset, eum in s
mutaverunt, ut alias semper. Omnes incolæ totius regionis ad Tyrum,
et Montem Libanum usque, ab hac urbe Sidonii appellabantur, unde et
צידון רבה, Tziddon Rabba, Sidon Grandis, vocari solebat; modo pagus
est Saida.

5. Phœnice, -és, -i, -en, nomen regionis inter Mare Internum atque
Montem Libanum, in Occidua parte Syriæ. A sæculo IV. (Serv. in Virg.
Mart. Cap.) iam “Phœnicia” cœpit vocari; in Vulg. (II. Macc.) autem,
aspiratione deducta “Pœnice” scribitur, velut et incolæ Carthaginis
“Pœni,” puni, appellabantur. Quisque unus mas erat “Phœnix,” fœmina
quæque “Phœnissa.” Est tamen hoc nomen Græcum, et terram dactyliferam
significat. Utrum tamen hoc ipsum vocabulum, cum suo derivato, quod
colorem rosaceum, sive punicum, denotat, a פון, pun, occasu solis,
sumptum sit, asseverare non ausim. Certum est colonos suos,
Carthaginienses, sic appellatos esse. Gens Phœnicia, ut apud omnes
constat, cæteras eius ævi nationes cultu, moribus, artibusque,
præsertim navigationis, atque mercatura, longe superavit. Cadmus ab
his litteras in Bœotiam intulisse perhibetur, et Græcos primus
litteras ac scripturam instituisse.

Cæterum ipsi nec suam terram Phœnicen, nec se Phœnices sed patriam
suam כנען, C’ná’an, ipsos autem se כנענים, C’na’-anim, sive
Cena’anitas, vel Canaanitas appellarunt, ut in Genesi, terra eorum
ארץ כנען, Eretz C’na’an, Terra Canaan, quod verbum terram planam ac
depressam sonat, ad distinguendum a terra Syriæ, quæ, utpote editior,
ארם, Aram vocatur, incolæ autem Aramaitæ. Cæterum nec hi, nec
Philistæi, sive Pilishtim, a Iudæis lingua, moribus atque aliis
institutis, multum inter se discrepant.

6. Melita, -æ, v. Melite, -es, insula est, et nunc Malta vocatur.

7. Byrsa, -æ, Chaldæis ברזא, Birza, et Barza, quæ respective foramen,
et corium denotant (unde vox Latina bursa), Phœnicibus autem arcem,
hoc in loco autem Arcem Carthaginiensem, atque adeo ipsam etiam
urbem. Fabula de Didone, et de pelle bovina in fila secta, quibus
agros sibi dono dandos emetita sit, satis nota, nullam fidem meretur.
Ruæus, post Donatum, rectius explicat, eam nummis, e corio factis, ut
quibusdam in locis iis temporibus moris erat, agrum illum
præstinavisse; quod si valeat, ut verosimile videtur, byrsam, birsam,
ac barzam, corium nempe atque foramen commodissime intelligemus.

8. Carthada, nomen primigenium, et originarium Carthaginis esse
putatur. Panormi olim numisma inventum est, cui in una facie
inscriptum erat מחנת, machanoth, castra, in altera autem קרת חדשת,
cereth chadesheth, urbs nova. Quoniam Panormus iis temporibus colonia
erat Carthaginiensium, opinio usuvenit iis verbis Carthaginem
significari. At mea longe aliter fert opinio. Vocabulum enim
carth-ago a cereth chadesheth multum discrepat, carth-ada vero
simillimum est. Nam קרתא, cartha, Chaldaica forma, urbs est, עדיא,
(Hebr. עדי, adi) edia, autem ornatum quid, pulchram ædem, templum
(unde vocabulum “ædes” derivatur) Chaldæis significat, ita ut
carth’adi vel carth’ada, pulchræ ædes, pulchra templa, multo
verosimilior derivatio esse videatur.

Quis, quoque tempore, Carthaginem condiderit, præter Virgilii de
Didone fabulam, nihil certo constat. De tempore apud historicos non
convenit. Appianus docet urbem 50 annis ante Troiam captam florentem
iam urbem exstitisse. Iustinus perhibet (Lib. 18, 6) 72bus ante Romam
fuisse conditam; Paterculus ait 65, Livius 93bus, hoc est, 296 annis
ab excidio Troiæ. Satis certum igitur est nec Didonem, nec Ænean, si
hi vel maxime exstiterint, ullam ibi partem capere potuisse.
Præterea, eademne Dido, quæ Elissa fuerit, æque parum constat. Unde
dido derivetur, ignoro; unde Elissa, suspicor. Est enim locus nomine
Elis, unde purpura Tyrum vectari consuevit, qui Iudæis עלישה,
El-Ishah, audit; si hoc minus sit, oportet esse אלאשה, El-ish-shah,
ut Elisæus, Eleazar, &amp;c., proinde “Mulier Divina,” agnomen Didonis.

Quin, denique, ne nomen ipsius quidem urbis Romæ sive Latinum sive
Græcum manifeste est, sed omnino Phœnicium. Philologi Germanici iam
pridem suspicabantur Romam ab Etruscis esse conditam; ego autem iis
maxime adstipulor. Nam verbum רומה, rúmah, celsum locum denotat, רום,
rúm autem celsum, elatum esse, רומה, rómáh, denique, celsitudinem,
exaltationem, quin et, propter celsitudinem, salvum suffugium.

9. Gades, -ium, Hispanis Cadiz, nunc caput Vandalitiæ (Andalusiæ),
circiter 70,000-um incolarum, in parva insula Sancti Leonis.

10. Tartessus, -i, oppidum in eadem insula, iis temporibus
florentissima Phœnicum colonia, cuius regio, præsertim in continente,
argenti, plumbi albi, ferrique, item gemmarum erat feracissima, quæ
Tyrum, Sidonemque vectata, fructuosissimam mercaturam pepererunt. In
Bibliis locus hic תרשיש, Tarshish appellatur. Rex quoque Hiram suam
expeditionem, quæ in hac fabula narratur, huc misit.

11. Suffes, -étis, apud Iudæos שופט, shófet, in plur. שופטים,
shófetim, iudex, iudeces, summi quondam magistratus, sic apud
Carthaginienses erant duo consules, quorum alter rebus sacris ac
terrestribus, alter negotiis, ac rebus maritimis præerat.

12. Gebal, Arvad, Byblos, oppida; Gebal, גבל, erat in regione
Tripolitana, usque exstat, et ab Arabibus Dshebál, mons, vocatur.
Locus situs est in colle, hinc nomen dsheble, Hebraice gebal, quod
Arabes, per diminutionem etiam dshobail, colliculus, vel tumulus,
appellant. Græci hunc locum Byblos vocant; itaque hæc duo nomina unum
idemque oppidum significant. Arvád, ארוד, oppidum in insula
minuscula, prope ad littora Phœnices sita, quod a fugitivis
Sidonensibus conditum fuisse perhibetur.

13. Adonai, אדני, dominus; sed cum hac terminatione titulus honoris
Dei nonnisi est, nec hominibus adhiberi potest; ea enim forma est
אדון, adon, uti, v. g. אדון המלך, דויד, Adon, hammelech David,
Dominus rex David; alloquendo autem, particula possessiva adiungitur,
sic: Adoni, Melech David, Domine mi, rex David.

14. Hierosolyma, -orum, n., Hierusalem, indecl. (Accusat. apud
Florum, et in Vulg., Hierosolymam); etiam Sólyma, -orum, Hebraice
ירושלים, Ierúshálaim, quondam summa urbs et caput C’na’an, dehinc
Iudæorum, sive regni Iudææ, cunctis notissimum, cum arce ציון,
Tzijjón, super collem eiusdem nominis; ibidem, in colle Moriah, ubi
et regia Davidis stabat, ædificavit Templum rex Salomon. Nota hic
quoque sonos sibilos sh, et tz a Græcis et Romanis (in Hierosolyma,
et Sion) in s commutatos fuisse.

15. Ioppa, -æ. Romanis; Græcis Iópé, et Ióppé, ex Hebr. יפו et יפוא,
Iáfó, pulchritudo, quod nomen est oppidi cum claro portu in littore
Maris Interni, unde Hierosolyma ferrovia ducit; nunc Jaffa vocatur.

16. Siclus, -i, nummus Iudaicus שקל, shekel, qui viginti גרה, gerah,
complectitur. Genera eius erant duo, sanctuarii, et regis; valebant
autem 4 drachmas Atticas, sive totidem denarios Romanos; hi,
vicissim, circiter 16 libellas Americanas, exæquant, itaque 4
drachmæ, sive 1 siclus, circiter 65 libellas efficiunt.

17. Hanno—Himilco, proprie nomina sunt imperatorum Carthaginiensium,
et inde in hanc fabulam translata. Sunt autem ita composita ut
Iohannes, ex Iehova et chan, vel chen, ut: יוחנן, Ióchánan,
contractum ex יחוהנן, Iehochánan, gratia vel favor Dei. Itaque חננו,
Chanano, sua gratia; Himilco autem verosimile est ex chén, clementia,
vel gratia, atque melech, rex, compositum esse.

18. Astarte, -és, עשתרת, Asthoreth, est nomen Deæ, Veneris apud
Phœnices, patronæ navigationis, quæ Bibliis testantibus, etiam
subinde a Iudæis coli solita est.

19. Chalcis, -idis, v. -idos, est nomen oppidi in insula Eubœa (nunc
Negroponte), adversus Aulidem, ubi ærea arma optima tunc fiebant.

20. Apis, -is, (Hapi), est nomen Dei Ægyptiorum, quem sub specie
magni bovis colere consueverunt.

21. Lora, -æ, (o breve), est vinum e brisa obtineri solitum. Uva
etenim primum proprio pondere succum exprimit, qui protropum vocatur,
cuius generis nobilissimum in oppido Hungariæ Tokaj in omni orbe
notissimum est. Tum pedibus exculcatur, nulla aqua admixta, et hoc
Romanis merum est. Quod superest, torculari subiicitur, et
exprimitur, quod usque vinum bonum est. Denique aliquantum aquæ
infunditur, ac pressione aucta quod tum e brisa (quod nempe ex uvis
superest) effluit, lora vocatur, et ab hoc etiam omne vinum minus
generosum, iocose, vel per contemptum, “lora” appellatur. Quodsi
vinum per neglectum, aut inscitiam, acescit, aqua temperari solet, ac
tum posca more Romano vocatur, quod genus vini peregrinis, mendicis
atque captivis, aliisque ignotis et servis solebat apud Romanos
dispensari.

22. Cambio, cambire, campsi, camptum, significat merces erga alias
merces emutare sine pecunia, uti semper et ubique fieri solebat; hinc
est Italorum vocabulum cambiare, Francorum changer.

23. Báal Shámaim, Hebraice בעל שמים, Dominus Cœlorum. Verbum báal,
quod Babylonii ut béel efferunt, significat regnare, vel quocunque
modo præesse, et inde Deum, præfectum, maritum, dominum quemlibet,
aut superiorem designat. Quædam Melitensis inscriptio sic se habet:
מלקרת בעל צר, Malcereth Báal Tzor, Malcereth Dominus Tyri, h. e.,
Melcarth Deus Tyri. Istud malcereth est contractum ex melech, rex,
atque קרת, cereth, urbs; est itaque Melcarth “rex urbis.” Ex hoc, et
ex báal plurima nomina virorum conflantur, veluti חנבעל, Channibáal,
Hannibal, Gratia Dei; עזרובעל, Azrúbáal, Auxilium Dei, Hazdrúbal,
חנמלקרת, Chanmelcarth, Gratia Dei Melcarth, Hamilcar; בומלקרת,
Bómelcarth, “in eo Melcarth,” Bomilcar, ita semper historici Romani,
quamvis noster auctor Bodmilcar scribat; בּמלקרת, Bámelcarth,
secundum Rosenberg, Phönikische Sprachlehre.

24. Gaulus, -i, m., Græcis Galúlos, et gaúlós, ex Hebraica radice
גלל, gálal, volvi, volutari, unde גלה, gelláh, crater, capis, lacus,
labrum, vasa, ex rotunditate; res quæ volvi, non ferri soleant ob
gravitatem, uti גלולים, gillúlim, trabes, stirpes arborum; גלם,
gelom, golem atque gálam, volvo, convolvo, involvo, hinc glomus,
globus, et Græcis gaulos, rotunda navis Phœnicia, item, alterum vas
rotundum, quod Latinis est mulctra, ad lac ex uberibus vaccæ
excipiendum, quod etiam gaulus vocatur, item ad portandam aquam,
veluti situla. Est autem gaulus hic navis maior biremis, aut
triremis, mercatoria, ad vehenda onera apta, cum lateribus rotundis;
ab hoc derivantur variarum gentium nomina ad eiusmodi navim
ampliorem, marinam significandam, uti: galéra, galère, galley, gálya,
galeon, galioss, galion, galiote, et si quæ sint alia.

25. Barca, -æ, ab Hebraica radice ברא, bára, excavare; secundum
Isidorum navis est Phœnicia, Romanis ut suppetiaria nota, quæ onera e
navibus maioribus ad littora solitæ sunt provectare.

26. Chitonéta, -æ, Græcis chiton, ex Hebraico כתנת, c’thonet, est
genus subuculæ lineæ, vel gossypinæ, cum manicis, plerumque ad genua
usque, quandoque ad talos pertingens, eratque vestis apud Iudæos et
Phœnices utriusque sexus.

27. Moloch, indecl., מלך, Molech, rex, Deus Ammonitarum, cuius
simulacrum speciem hominis, cum capite bubulo referebat; fuit
plerumque ex ære, cum cavo trunco vastæ molis, quo victimæ pueri
includebantur ope brachiorum mobilium, dein, igne subiecto,
tympanistris ac buccinatoribus, ut eiulatus victimarum opprimeretur,
concinentibus, in sacrificium immolabantur.

28. Nergal, נרגל, Cuthæorum Deus, cum gallinaceo capite, tamquam
gallus pugnax, significabat autem Martem, Deum bellorum. כותים,
Cúthim, autem, sive Cúsim, erat gens, quam reges Assyriorum in
devastatas regiones Iudææ invexerunt, quæ postea cum Samaritanis
coaluerunt, erantque Iudæis adeo exosi Cuthæi, ut omnes, quos
oderint, etiamnum Cúsim appellent.

29. Gera, -æ, גרה, granum, nummus exiguus, una vigesima pars sicli.

30. Nisan, indecl., ניסן, mensis florum, pars Martii et Aprilis.

31. Syrus, -i, homo natione Syrius, terra Syria, res Syriaca; Syrus
Iudæis est סורסי, sursi, eunuchus autem סרס, sarés, hinc etiam odium
ac præiudicium horum contra illos.

32. Hazaél, -is, חזאל, Chazáél,—“quem Deus contuetur,” est nomen
regis Syriæ (I. Reg. 19, 15).—E familia Regia, e domesticis, servis,
regis.

33. Santalum, -i, adi. santálinus, -a, -um, e Græco, fortasse Hindicæ
originis; est lignum odoriferum, rubicundum, durum, in Hindia et in
Polynesia domesticum, tingendo aptum.—Cama, -æ, est lectulus; lumen,
-inis, n., est pars vasis, tubi, cubiculi, interior, hoc est, vacuum,
vel cavum.—Quadratura, -æ, est margo vel capulus ligneus, vel
alterius materiæ, qui vitra fenestræ vel imaginem pictam undique
complectitur.—Opus intestinarium est idem in opere ligneo, quod
tessellatum est in marmoreo pavimento; alias opus musivum, mosaicum.

34. Talentum, -i, (Atticum) aureum est summa pecuniæ, quæ nostra
(Americana) æstimatione mille centum octuaginta duos centusses et
novemdecim libellas ($1182.19), valet; cæteroquin hic anachronismus
est, ut multa alia, passim.

35. Vitreatus, -a, -um, quandoquidem vitreamen, -inis, iam Romanis
usitatum vocabulum, vasa vitrea significat, novum arbitrabar
fingendum ad significandum pigmentum plumbeum, vitreæ duritiei,
quibus vasa ænea, diversissimaque metallica ornamenta variis
coloribus distingui solent, quo candorem micantem, aut superficiem
alterius coloris fulgidam rebus artefactis præbere solent, fiuntque
tamquam myrrhinæ.

36. Dagon, -is, דגון, dágon, piscis magnus, דג, dág, piscis, Deus
gentis פלשתים, P’lishtim, Philistæorum, capite brachiisque humanis,
reliquo autem corpore in piscem desinente. Azoti ei honor tribui
solebat

37. Cabirus, -i, nro. sing. apud Ciceronem tantum (Nat. Deor. 3, 23,
58), alioquin semper in pl., Cabiri, -orum, quos Pelasgi velut
genios, seu Deos minores tutelares coluerunt. Proprie Deorum ministri
esse existimabantur, revera tamen septem stellas Ursæ Maioris, quæ
alias Septemtriones appellantur, significaverunt.

38. Mare Algosum, Hebraice ים־סוף, iam-suf, mare algosum. Nomen
Hebraicum est Maris Rubri, quod pars est Sinus Arabici: idem etiam
vocatur ים־מצרים, iam-Mitzraim, Mare Ægyptiacum; algosum dicitur ab
algis, quæ illic abundant; Ægyptiacum autem, quia ab Occasu Ægyptum
alluit.

39. Thogarma, -tis, תגרמה, Gen. x. 3, gens ex Gomer oriunda dicitur
Thogarmah incoluisse, quae, secundum nonnullos auctores Cimmerii esse
existimantur, ac de numero equorum memorabiles traduntur; alii tamen
putant Armenios hoc nomine designari, utpote qui originem suam a
Torgom, filio Gomer ducunt.

40. Sanchoniathon, -is, nomen vetustissimi auctoris Phœnicii est; qua
tamen ætate vixerit, minime constat. Scripsit Annales diversorum
Phœnices locorum, e quibus pauca admodum fragmenta ad nostram ætatem
pervenerunt, cætera iniuria temporum interciderunt.

41. Luna dimidiata, insigne fortasse primum Phœnicum fuit, a quibus
Byzantini adoptaverunt, sed stellam vespertinam, fortasse Veneris, ei
adiunxerunt; quum vero Turcæ Byzantium in suam redegerunt potestatem,
cum imperio etiam hoc insigne in hæreditatem acceperunt.

42. Súta, -orum, (Virg., Æn. 10, 313), est eadem ipsa res, quam alias
thoracem, (Liv. iv, 20, 7; Suet. Aug. 82; Virg., Æn. 10, 337, alii
alias) appellavi, nempe operculum pectoris, cæterorum membrorum, e
lamellis æneis, ad instar pinnarum piscium, ad resistendum ictibus
telorum. Eandem rem etiam cataphractam (-ta, -æ, -phracte, -s),
auctoritate Corn. Taciti, et aliorum, nomino, quæ tamen etiam
munimenta equorum atque navium esse solent. Aliqui loricam eandem rem
vocant, at ea res ex corio fiebat, atque militum Romanorum erat
propria.

43. Helbon, חלבון, Chelbón, pingue, ferax, est Syriæ oppidum, ob vina
generosissima clarum, Ezech. 27, 18, Græcis, Chalubón. Reges Persarum
vina inde comparavisse Strabo (XV) auctor est. In historia Arabum
quoque oppidum celebre erat, vocabaturque Halebi, nunc est Aleppo.

44. Filii, sive posteri Asher, אשר, ásher, beatus, felix, est nomen
filii Iaacob (Gen. 30, 13, &amp;c.), princeps tribus eiusdem nominis
(Num. 1, 40), cuius provintia in Septemtrione Palæstinæ sita erat.

45. Sammai, שמאי, Shammaj, sive Sammæus, est nomen Rabbini, qui
temporibus C. Cæsaris atque Ciceronis vixit, fuitque caput ac
princeps unius sectæ Pharisæorum, et cum duce alterius sectæ, Hillel,
magna ei semper erat altercatio. Mortuus est ante Iesum natum. Auctor
nomen huius attribuit ficto centurioni Iudaico.

46. Moab, מואב, nomen gentis ex Orientali littore Maris Mortui. Hi in
Bibliis Moabitæ (Ier. 48, 4, 11, 13; Deut. 34, 1, 8, &amp;c.), nunc ab
oppido suo Carrac vocantur.—Qui illi פּלשטים, P’lishtim, sive
Philistæi, in Bibliis sæpe memorati (Gen. 26, 1; Iud. 10, 6; I. Sam.
4, 1, &amp;c.) fuerint, nemo certo dixerit. Alii volunt eos posteros esse
Ægyptiorum, alii כפתור, sive Cappadoces, denique recentiores eos
Cretenses fuisse arbitrantur.

47. El, fere semper in plurali, אלהים, Elóhim, phrasis autem est
אלהים צבאות, Elóhim tzebáoth (sive ut Iudæi nostri efferunt, Elójhim
tz’vóos) Dominum exercituum, nempe cœlestium.

48. Ascalon, אשקלון, Ashkelón, oppidum maritimum Philistæorum, e
Bibliis notissimum (Iudic. 1, 18; 14, 19, &amp;c.); nunc pagus Arabum, ac
nomen Ascalán usque retinet.

49. Bichri, בּחרי, bichri, iuvenilis, nomen proprium, II. Sam. 20, 1,
veluti בכרו, bochrú, bochér hú, primogenitus.

50. Barzillai, ברזלי, Barzillaj; Talmudicis barzilla est pastor,
subbubulcus, minister bubulci; hic loci nomen proprium est viri,
estque desumptum a Gileadita quodam, qui II. Sam. 17, 27, &amp;c., ob
suam erga regem Davidem hospitalitem ac liberalitatem commendatur.

51. Milcha, v. Milcáh, מלכה, milcáh (Chald.), nomen prop. mulieris,
ductum ex Gen. 11, 29; 22, 20, ubi sic vocatur filia Haran, uxor
Nahor.

52. Sóba, Sobanus, צובּא, v. צובה, Tzóba, sive Tzóva, proprie, ut in
Psal. 60, 2; II. Sam. 10, 6, 8, ארם צובה, Aram Tzóváh, regnum Syriæ,
cuius rex cum rege Davide bellum gesserat (II. Sam. 8, 3, &amp;c.), situm
prope Damascum, quo etiam חמת, Chamath Tzóváh pertinere videbatur.

53. Báal zebúb, בעל זבוב, Báal z’búb, v. z’vúv, more Babyloniorum
Beél z’búb, Deus Philistæorum, quem Ecroni colebant, ceu persecutorem
muscarum. Eiusmodi Deus et apud Græcos, sub nomine Zeus Apomyos
(Paus. 5, 14, 2), et apud Romanos (Solin, Polyhist. Cap. I.) “Deus
Myagros” exstitisse memoratur; Plin. H. N. 27, 106 myagros herbam
medicinalem esse dicit.

54. Moria, מריה, morijjah, v. Mórijjah, quod est, “Iah (Iehóvah)
discrevit,” i. e. oculis, ac per intuitum selegit ac segregavit;
locum nempe ut aptissimum, in quo sibi templum erigeretur.

55. Iónas, -næ, יונה, jónah, columba; nomen vatis (Ion. 1, 1; II.
Reg. 14, 25 ), item, nomen Apostoli Petri Iudaicum ac verum, Shim’on
bar Jónah.

56. Pillegesh, פּלגש, et פּילגש, pílegesh; Græcis pállax, Romanis
autem pellex, -licis, ut Græcis pallacis, significat mulierem, quæ
cum marito alterius mulieris tamquam uxor convivit, et Romani, utpote
quorum mores inde a temporibus Numæ Pompilii severissimi erant, eas
mulieres concubinas, per contemptum, appellarunt, sequiori tamen ævo
amicas, sorores, pellices. At temporibus nostræ fabulæ mores utique
erant prorsus diversi. Nullæ certæ leges monogamiam præscripserunt;
nihil contra ius vel fas peccabat, qui pro suo arbitrio, plures aut
multas uxores duxerunt, uti omnes Orientis gentes, quod in Islam
usque valet, Lingua Hebraica terminum technicum uxor, ne novit
quidem: אשה, plur. נשים, ish-sha, atque náshim, proprie mulierem
significat, sed etiam pillegesh, quamquam interpres Latinus Vulgatæ
uxorem fratris Abrahæ, Ramam, concubinam appellat (Gen. xxii, 24).
Sed quum utrumque vocabulum promiscue adhibeatur, pillegesh eo ævo
nihil contumeliosi, sed uxorem secundariam significabat in polygamia.
Pellicem Latini sequioris ævi a verbo lacio, allicio, elicio,
illicio, perlicio, h. e. perduco, seduco, derivarunt, quamobrem
mulierem seductricem valebat, et auctor noster modernus eo sensu hic
accipit. Idem pillegesh Chaldæis est פּילקתא, pilacta et פּלקתא,
p’lacta, idemque valet quod Hebraicum; verumtamen radix et genus
vocabuli nec Chaldaicum, nec Hebraicum, neque Græcum aut Latinum est,
sed Hungaricum, ex eo nempe ævo, quum “quatuor nationes,” nempe
prisci Chaldæi in Assyria cum Turaniis atque Ariis, velut unum
Imperium, una vixerunt; inde est illis hoc (cum multis aliis
vocabulis) verbum commune. Est autem verbum Hungaricum feleség,
(effer feleshég), quod ad litteram veluti dimidietatem, h. e.,
dimidiam partem coniugii, quam mulier cum viro æqua sorte gerit,
itaque uxorem ratam, ac probam, significat. Quod autem ad inscia et
ignara deliramenta philologorum Germanicorum de paelex, loco pellex
attinet, audiendi non sunt.

56.2 Iáván, יון, sic vocant Iudæi Ioniam, quæ provintia Asiæ Minoris
est, mari Ægæo contigua, cuius urbs præcipua Smyrna est. Vocatur
Ionia ab Ione, Atheniensi, qui eo coloniam duxerat. Quia vero Græci
eius regionis Syris, Phœnicibus, Iudæisque proximi fuerunt, omnes
Græcos Ievánim, sive B’né Hajvánim, appellaverunt.

57. Dodánim, דדנים, est aliud nomen Græcorum, i.e., qui non sunt
proprie Ievánim, sive Ionii. Quidam tamen interpretes existimant hic
רדנים, Rodánim legi debere, eoque nomine Rhodios designari; at
priores, rectius, nomen a Dodona derivandum putant.

58. Posteri Israél epulabuntur.—Quamquam fabula Phœnicia esse,
temporibusque Regum Davidis atque Salomonis gesta perhibetur, Auctor,
ipse Iudæus, inducit hic Ionam tamquam Iudæum orthodoxum, et
Talmudicum, Sammæum autem velut “liberalem,” duas divisiones iis
temporibus prorsus ignotas. Quod autem ad “stultiloquia Danaitarum”
attinet, atque “ebriorum Ephraimitarum,” ea, revera, doctrinæ sunt
Talmudicæ, mille annis post fictæ, et etiamnum traditæ.

Quid de “Culina Nergal” Rabbini fabulentur, mihi non liquet.

Tyrrheni, et Rasennæ iidem sunt qui Etrusci, incolæ Etruriæ,
potentissima quondam Italiaæ superioris gens, quæ insignia suæ artis
monumenta reliquit, quæ et conditrix Romæ fuisse verosimile est,
etiamsi Auctor noster nec nomen eorum memoret, nec stirpem, nec
admodum laudibus Rasennas extollit, imo ut valde turpes ac deformes
homines eos insectatur. Origine Etrusci Finno-Ugri fuisse modo
creduntur, quod Prof. Iulius Martha e Sc. Universitate Parisiaca,
novissimo opere, La Langue Etrusque, Paris, Ernest Leroux, 1913, e
radicibus Fennicis, Hungaricis, Vogul, Ostiac, &amp;c., luculenter
demonstravit.

59. Prydhayn, vocabulum mihi prorsus ignotum, rationeque omnino
absona et absurda scriptum. Efferendum enim videtur esse Prüdhajn,
ita ut y, quod secundum principia alphabeti Romani in Græcis tantum
vocabulis adhiberi potest, hic partim Græcum ü valeat, partim vero
barbaro more pro i, vel pro consonante eius j, ponatur. Hæc ratio
scribendi sibi non consistit. Quidquid tamen sit, manifestum est
Britanniam significare velle.

60. Suómi, est nomen gentis Fennorum, qui propria lingua ita se
vocant, patriam autem Fenniam, quæ Archiducatus est in littoribus
Maris Baltici, atque Russorum imperio paret. Ratione stirpis, Fenni
ad eas gentes pertinent, quæ vulgo Ural-Altaicæ appellantur de
montibus, qui regiones eas continent, suntque Lapones, Mordvini,
Zyrjéni, Vogules, Tsheremissi, Ostiaci, Samojedes (ut Russi curioso
eos modo vocant, quasi sese edentes), ac, si quæ sint aliæ. Hæ gentes
extrema Septemtrionalis pars est familiæ gentium, quarum Centrum
Tatari sunt in Asia Occidua, ubi cum Turcomanis miscentur, quorum,
vicissim, extrema pars Meridiana sunt Osmanli, sive Turcæ; inter has
extremas autem partes medium tenent locum Hungari, qui sua lingua se
Magyar appellant. Ipse adeo Russi, atque Bulgari ad eandem stirpem
spectant, sed lapsu temporis idiomata Slavica susceperunt.

Utrum Suómi mille ante Christum annis eas sedes tenuerint, mihi
quidem non constat, nec negare volo, sed dubitare licet.

Quo animo Auctor noster erga has varias gentes fuerit, clarum est.
Ipse opus suum lingua Gallo-Francica pro Gallo-Francis scripsit;
itaque Celtæ sibi formosi, affabiles, admodum humani, atque perquam
amabiles fuerunt; contra, Etrusci, atque Suómi omnium mortalium
turpissimi, informes, barbari, ridiculi describuntur. Quamobrem?
Nescio. At linguæ omnium, etiam Celtarum, sunt mera cornicatio
(linguæ corvorum et cornicum). Nemo sobrius de re sibi ignota ita
scribit.

Quod ad oleum piscinum attinet, utique de potu accipiendum est, quod
Franci de la bière, ac, post eos Germani Bier vocant, quod quidem e
Latino bibere desumptum est, nec ii proprium vocabulum pro eo temeto
habent. Idem Latine sabaia, cælia, camum, ac, minus apte, cervisia
(quod verbum proprie aquam melleam, ex cera decoctam valet), vel
cerevisia, appellatur. Etiam de ista re licet dubitare.

Præterire æquo animo nequeo, quod Auctor de sacris Suómi tam
temerarias gerras et affanias effingit. Satis apud omnes cordatos
superque constat apud has gentes Boreales Summum Numen sub nomine
Thora cultum fuisse; utrum nomen hoc idem sit, quod apud Germanos
Thor, sive Tonans, Iupiter, an vero Hebraicum vocabulum Thóra, Lex,
nempe Mosaica, ceu persona, dicere nequeo. Sed Fenni suum Deum Júmala
vocaverunt, et usque vocant. Quid opus erat Ionam eorum Deum
constituere? Est hoc contra historicam veritatem, contra rationem
sanam, æquumque gustum. An non satis erat hunc Iudaicum heroem ducem,
aut regem statuere? Scimus tamen quo hæc colliment. Sapienti sat.

61.1 Circumnavigavimus Libyam.— Eius continentis, quem modo Africam
nominamus, præter partes Septemtrionales, nullæ aliæ erant notæ
vetustati. Ab Oceano Atlantico incepit Mauritania, proxima huic erat
Numidia, quæ nunc partes sunt Algiriæ; hanc excepit Africa, quæ nunc
Tunisia vocatur; inde se porrexerunt Tripolitana (h. e., regio trium
urbium), Cyrenaica, et Marmaria, quæ nunc universim Berberia, falso
“Barbaria” appellantur; denique Ægyptus. Cætera omnis regio uno verbo
Libya vocabatur, quæ ad Meridiem ab his sita erat. Ultra Libyam, ad
Meridiem, ab Oceano Atlantico ad Sinum Arabicum, itaque ad Meridiem
ab Ægypto, omnis regio erat Æthiopia. Quum, ergo, Navarchus Mago
“circumnavigarat Libyam,” intelligi debet modernam Africam
circumnavigasse.

Clara urbs Utica sita erat in Africa eorum temporum, i.e. proprie sic
dicta, in extremo Promontorio Apollinis, et ad flumen Bágrada; nomen
oppidi nunc est Bushater, fluminis autem Medsherda. Non adeo procul
ad Meridiem sita erat Carthago. Quoniam hæc urbs caput “Africæ” erat,
inde omnis continens Africa vocari cœpit.

Numidiam et Africam a Libya duæ amplissimæ paludes seiunxerunt:
altera Palus Libyca, Tritonia Palus altera; ultra has, ad Meridiem,
Deserta Libyca incipiunt, quæ quondam fundus vastissimi maris fuisse
creduntur, quamvis nunc altiora sint quam fundus Maris Interni. Hanc
universam eversionem Auctor per servum senem Libycum enarrari curat.

61.2 Cus, כוש, cush, sic vocatur in Bibliis (Gen. 2, 13) regio, in
qua fluit Gihon, et huius regionis incolæ erant nigri (Ier. 13, 18),
et inde putatur per Cus Æthiopiam intelligi debere, hos autem homines
nigros posteros esse Cham (Shem, Cham et Iepheth, vel Iefes, filii
Núach). Ubi autem Æthiophia sita sit, supra narravimus.

61.3 Mitzraim, מצרים, est nomen Hebraicum Ægypti, estque in numero
duali, quia Æ. Superior, et Inferior significantur; singulari numero
est מצור, Mátzor.

62.1 Ophir—Saba.—אופיר, óphír, vel אופר, óphir, nomen regionis
cuiusdam, auri, gemmarum, ligni santalini, aromatum, rerumque
pretiosarum feracissimæ, unde Phœnices, ac per eos Rex Salomon,
merces hoc genus comparare solebant. Ubi autem sita sit, apud
interpretes ambigitur. Sunt qui Hindiam intelligi debere contendant,
præsertim oras Malabar, et Goa; alii plures Meridianam Arabiæ Felicis
partem, quondam auriferam eam esse volunt; multi denique adversas
oras Africæ, præsertim Oman, Mozambicam, atque Zanzibar innui volunt,
quod in Mozambica usque floret locus Fura, auri satis ferax.

62.2 Sába, Hebraice שבא, Shebá sive Sh’vá iis temporibus summum
oppidum, et caput Arabiæ Felicis, sive Iémen, thuris, aromatum,
gemmarumque fertilis locus atque opulentus. Sabæorum satis frequens
fit in Bibliis mentio. Maxime tamen memorabilis est מלכת שבא, malcas
Sh’vá, Regina Sabæa, sive Sabæ (nunc Hedshaz), nomine, ut aliqui
historici tradiderunt, Balcis, quæ omnigenis opibus et magnificentia
affluens, fama sapientiæ regis Salomonis ad se allata, non dubitavit
ad eum visendum iter Hierosolyma suscipere, tametsi hic tantum de
donis missis auctor refert, quæ Mago ad regem detulerit.

Denique, placet de Fortunatis Insulis hæc memorare: Nomen a Græcis
acceptum est, qui eas Beatorum vocant insulas. Plinius (H. N. iv.
119) memorat: “Ex adverso Celtiberiæ complures sunt insulæ
Cassiterides dictæ Græcis, a fertilitate plumbi; et e regione
Arrotrebarum Promontorii Deorum sex, quas aliqui Fortunatas
appellavere.” Eas ad Canarias Insulas spectasse, idem auctor meminit,
qui (Libro vi., 202-4) plures insulas memorat cum Fortunatis, tum sic
fatur: “Proximam ei (Ninguariæ) Canariam a multitudine canum ingentis
magnitudinis, ex quibus perducti sunt Iubæ duo.” Hinc etiam palam est
“Canarias” a multitudine magnorum canum sic appellari.


E-book notes

Transcriber’s Notes:

(Note for version 1) Since the transcriber did not feel confident to
reliably transcribe the Hebrew characters of the original text, each
of these has been replaced by a '#'.

(Note for version 2) The Hebrew characters have been added in this
version.

The following typos in the text have been corrected:

    * Præfatio Auctoris:
        * nobis in libris pasim obviam → nobis in libris passim
         \ obviam
    * Caput I:
        * notus erat, atquc → notus erat, atque
        * experientá tibi par non sum → experientiá tibi par non sum
        * “Haudquaquam;” inquit → “Haudquaquam,” inquit
        * Animum ad id dadvertens → Animum ad id advertens
    * Caput II:
        * ducentos nonnonnisi nautas → ducentos nonnisi nautas
        * habebat manunuum complementum → habebat manuum complementum
        * sese iam collegise → sese iam collegisse
        * et videoeum → et video eum
        * cantica alto silentio absorbta → cantica alto silentio
         \ absorpta
        * quo comæ copiossisimæ → quo comæ copiosissimæ
    * Caput III:
        * ut soboles eius tribúsc revi → ut soboles eius tribús crevi
        * erat, nonullas oves → erat, nonnullas oves
        * peregrinatio in deserto. → peregrinatio in deserto.”
        * caput quasstiva → caput quassavit
        * vet fidem ultro dandam exegi → et fidem ultro dandam exegi
        * benná erant tinctæ → henná erant tinctæ
        * mempe domicilii pro → nempe domicilii pro
    * Caput IV
        * dena centupondia cassei → dena centupondia casei
    * Caput V
        * ad alvam navigationem → ad salvam navigationem
        * Ibi scapha Ægytiaca → Ibi scapha Ægyptiaca
        * e cingulis pugiones penedentes → e cingulis pugiones
         \ pendentes
        * Ad unum latus hius viri → Ad unum latus huius viri
        * cancellis navis llidit → cancellis navis illidit
        * duas maiores na ves → duas maiores naves
        * usque erat occucupata → usque erat occupata
        * sat frequens nostrumerat → sat frequens nostrum erat
        * utrumgens etiam bellicosa esset → utrum gens etiam
         \ bellicosa esset
        * recita e cœpit → recitare cœpit
        * Equidem facile hariolor → “Equidem facile hariolor
        * formidine pæne iguerunt → formidine pæne riguerunt
    * Caput VI
        * nihil unqum audivi → nihil unquam audivi
        * ad me ucurrit → ad me cucurrit
    * Caput VII
        * cornua caprina affere possent → cornua caprina afferre
         \ possent
        * sensum quorundum vocabulorum → sensum quorundam vocabulorum
        * ac sempiternos esse.” → ac sempiternos esse.
        * Ill enim fortissimos → Illi enim fortissimos
        * Sub noct prætervecti eramus → Sub nocte prætervecti eramus
        * une alacriorem nactus animum → unde alacriorem nactus
         \ animum
        * ___c subiunxit → either "nunc subiunxit" or "tunc
         \ subiunxit"
    * Caput VIII
        * iterum-prope rectá ad Orientem → iterum prope rectá ad
         \ Orientem
        * cœteros gladio arcet → cæteros gladio arcet
        * lagdiumque illi sub axillam → gladiumque illi sub axillam
        * tres nostrumdenique → tres nostrum denique
        * primá datá occassione → primá datá occasione
        * Græci summus → Græci sumus
    * Caput IX
        * naves iterum censcenderet → naves iterum conscenderet
        * iis subatis → iis sublatis
        * se frustra quarere → se frustra quærere
    * Caput XI
        * multis partibus consilimis est → multis partibus consimilis
         \ est
        * prosecutos sermonem est → prosecutus sermonem est
        * spadonem secum hadebat → spadonem secum habebat
        * nautarum indicaverat, effere → nautarum indicaverat,
         \ efferre
        * fornices, promtuariaque → fornices, promptuariaque
        * in loco feræ ebur → in loco feræ, ebur
        * cum cociis meis → cum sociis meis
        * ad aures prevenit → ad aures pervenit
        * saltere eam docerem → saltare eam docerem
    * Caput XIII
        * cum iliis mercatoribus → cum aliis mercatoribus
        * in nostrum honoremeum → in nostrum honorem eum
    * Caput XV
        * manus cunctorum seorsim prehendi → manus cunctorum seorsum
         \ prehendi
    * Caput XVI
        * nequequam fuisse inculcatum → nequaquam fuisse inculcatum
    * Caput XVII
        * constabant e fusstibus → constabant e fustibus
        * interpretatum acceptimus → interpretatum accepimus
        * adeo lutulantæ → adeo lutulentæ
        * dimidum horæ existimo → dimidium horæ existimo
        * per vim tenteramus → per vim tentaremus
        * facinus prælarum → facinus præclarum
        * interim egomeos Suomi → interim ego meos Suomi
    * Caput XIX
        * intraque me condidedero → intraque me condidero
        * quidnam rei geritur? → quidnam rei geritur?”
    * Caput XX
        * preperam fiebant → perperam fiebant
        * “Risum tenere non poteram. → Risum tenere non poteram.
        * tam insueto loco conuenisse → tam insueto loco convenisse
    * Caput XXI
        * munuscula se digna offere → munuscula se digna offerre
        * huie regi donum trades → huic regi donum trades
    * Caput XXII
        * e manu proximi pocillatotoris → e manu proximi pocillatoris
        * diuturnumque iter est Liybam → diuturnumque iter est Libyam
        * quippe qui verberibus → “quippe qui verberibus
    * Caput XXIII
        * in longitudinem manus occuram → in longitudinem manus
         \ occurram
        * uunquam non → unquam non
        * In omni huismodi eventu → In omni huiusmodi eventu
    * Notæ Auctoris
        * in Piræeum quotannis venire → in Piræum quotannis venire
        * nonnula eius lineamenta → nonnulla eius lineamenta
    * Notæ Interpretis
        * verosimile est eq chén → verosimile est ex chén
        * Quædem Melitensis inscriptio → Quædam Melitensis inscriptio
        * Ashkelón → Ashlelón [error in original text]

Reviser’s notes [version 3]

Changes from version 2: the HTML code was simplified and improved.
The layout has been improved. Page numbers have been added. The
navigation between notes has been improved. Number of typos that were
added in the process of transcription have been corrected.
Typographical quotes have been added. The layout has been slightly
changed (and periods added after the chapter titles) to be closer to
what’s in Insula Thesauraria, which is the most elaborate in the
Mount Hope series.

The reader should note that, given the large amount of typos in the
original text, correcting the typos without altering the text led to
some guesses and choices. The typos that were present in the original
text and still in the version 2 have been corrected, and may be
reversed if deemed necessary:

    * Caput I
        * Probe, Pol, harilaris → Probe, Pol, hariolaris
    * Caput II
        * conscedendi → conscendendi
        * Egyptii → Ægyptii
        * illa tamem respondit → illa tamen respondit
        * múltifariam → multifariam
        * attóllebat → attollebat
        * Added a missing foot note call after Mare Algosum
        * Added a missing end note call in the thorax note
    * Caput III
        * sagitariis → sagittariis
        * “Bichrii est; → “Bichri est;
        * Arnúpotens → Armipotens
    * Caput IV
        * collem olvetis virentem → collem olivetis virentem
        * iám se ditent → iam se ditent
        * commota. Milchæ → commota, Milchæ
        * trium graduum e ligno sandalino → trium graduum e ligno
         \ santalino
    * Caput V
        * Tanaitica → Tanitica
        * Medecium → Mendesium
        * dicesserunt → discesserunt
        * prostridie omnes → postridie omnes
        * orsitabat → torsitabat
        * stratagema → strategema
        * copiá vini → copia vini
    * Caput VI
        * Onossum → Cnossum
        * proclinis → proclivis
        * taurum ax alia → taurum ex alia
        * continenter crepentibus → continenter crepantibus
    * Caput VII
        * Chrysidem → Chryseidem
        * ___c subiunxit → nunc subiunxit: the English version has
         \ “now observed”, so “nunc” fits best.
        * ædis Astartis, Sidoni → ædis Astartes, Sidoni
        * Placir → Placia (corrupt name due to a typo in the English
         \ version)
    * Caput VIII
        * Added a missing footnote call after Dodánim
        * obliverat → obleverat
        * prælio legitimo → prœlio legitimo
    * Caput IX
        * affere posse → afferre posse
        * panaificii → panificii
        * iacet Iapyega → iacet Iapygea
    * Caput X
        * est Amistoclen huius → est Aminoclen huius
        * in pedes exsiliit → in pedes exsiluit
        * parimposterum → par imposterum
    * Caput XI
        * tergoris salagmate → tergoris salgamate
        * occassio propriis → occasio propriis
        * comtique → comptique
    * Caput XII
        * per me coram Numine → ter me coram Numine
        * effunderant → effuderant
        * multum peturbatus → multum perturbatus
        * insumpseremus → insumpserimus
    * Caput XIII
        * agres Aitz contiguis → agris Aitz contiguis
        * hostili ferrerentur animo → hostili ferrentur animo
        * telorumque immiso nobis → telorumque immisso nobis
    * Caput XV
        * Circa dimidum temporis → Circa dimidium temporis
    * Caput XVI
        * tectis conicis → tectis coniectis
        * eiusdam generis → eiusdem generis
        * malum Astartis tolli → malum Astartes tolli
    * Caput XVII
        * animi comotione elisam → animi commotione elisam
        * significantibus accomodat → significantibus accommodat.
    * Caput XVIII
        * rationem cominiscebar → rationem comminiscebar
        * potu reperisistis → potu reperistis
        * Lutulentam acquam → Lutulentam aquam
    * Caput XIX
        * adolescentem Phocum → adolescentem Phocium
        * securos eos esse arbitor → securos eos esse arbitror
        * sepo sitá machærá → sepositá machærá (missing hyphen before
         \ new line)
        * Ai’n tu → Ain’ tu
    * Caput XXI
        * dignandam occassionem → dignandam occasionem
        * etiam portum Etzi Geber → etiam portum Etzion-Geber
    * Caput XXII
        * tam in syvlis → tam in sylvis
    * Caput XXIII
        * adulationem imítaturus → adulationem imitaturus
        * Tartesium quemdam → Tartessium quemdam
        * patefeci Bodmilarem → patefeci Bodmilcarem
    * Notæ auctoris
        * Austraolides → Australoides
    * Notae interpretis
        * Ashlelón → Ashkelón (fixed bad correction of the
         \ transcriber)
        * אשקלון → אשללון
        * Malcereth dominuus → Malcereth dominus
        * Isidorem → Isidorum



*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK PERICLA NAVARCHI MAGONIS; SIVE, EXPEDITIO PHOENICIA ANNIS ANTE CHRISTUM MILLE ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.