1

Incipiens primum Musarum cœtum ex Helicone

venire in meum cor oro, gratia cantus,

quem nuper in tabellis mea super genua posui:

certamen immensum, bellico-tumultu-plenum opus Martis,

5

optans hominibus in aures omnibus immittere,

quomodo mures in ranas, strenue-pugnantes, irruerunt,

Terrigenarum virorum imitantes opera Gigantum:

uti sermo inter mortales erat; tale autem habuit principium.

Mus aliquando sitibundus, mustelæ periculum elapsus,

10

prope in lacum tenerum admovit mentum,

aqua se-delectans dulci: eum autem conspexit

lacu-gaudens multisona rana, verbumque locuta-est tale:

Hospes, quis es? unde venisti ad litus? quis vero tuus genitor?

omnia autem vere dic, ne mentientem te advertam.

15

Si enim te cognovero amicum dignum, in domum ducam,

donaque tibi dabo hospitalia multa et bona.

Sum autem ego rex Physignathus (buccas inflans), qui per lacum

color, ranarum dux diebus omnibus:

et me pater Peleus (lutosus) olim genuit, Hydromedusæ (aquarum reginæ)

20

mixtus in amore apud ripas Eridani.

Sed et te video pulcrumque et fortem præ aliis,

sceptriferum regem, et in bellis pugnatorem

esse: verum age, ocyus tuum genus narra.

Huic autem rursus Psicharpax (micarum fur) respondebat dixitque:

25

cur genus meum inquiris, amice? manifestum est omnibus

hominibusque, diisque, et aereis volucribus.

Psicharpax quidem ego vocor: sum autem filius

Troxartæ (panum rosoris) patris magnanimi: verum mater

est Lichomyle (lingens molas), filia Pternotroctæ (pernarum rosoris) regis.

30

Genuit autem in tugurio me, et enutrivit cibariis,

ficubus et nucibus et eduliis omnigenis.

Quomodo vero amicum facias me, ad naturam nulla-re similem?

Tibi quidem enim vita est in aquis; sed mihi,

quæcunque apud homines, rodere mos est; nec me latet

35

panis ter-pistus in rotundo canistro,

nec placenta extensa, habens multum sesamum inspersum,

non segmen e perna, non jecora induta-alba-tunica ( peritonæo ),

non caseus recens-coagulatus e suavi lacte,

non bonum dulciolum, quod et beati ( divites ) desiderant,

40

nec quæcunque ad cœnam hominum parant coqui,

ornantes ollas condimentis omnigenis.

Neque unquam ex-bello malum aufugi clamorem,

sed recta pugnam ingrediens, primis-pugnatoribus me-immiscebam.

Non metuo hominem, quamquam magnum corpus gerentem;

45

sed ad lectum vadens, mordeo ei digitum summum;

et calce prehendi, et quando dolor virum occupavit,

suavis subito aufugit somnus, mordente me.

Verum duo præ-omnibus timeo totam per terram,

accipitrem et mustelam, qui mihi magnum dolorem afferunt,

50

et decipulam luctuosam, ubi dolosum esse-solet fatum:

plurimum sane mustelam pertimesco, quæ potentissima est;

quæ et foramen-ingredientem, in foramine perquirit.

Non comedo raphanos, non caules, non cucurbitas;

neque brassica viridi pascor, neque apiis:

55

hæc enim vestra sunt edulia, qui in lacu vivitis.

Ad hæc subridens Physignathus contra locutus-est:

hospes, valde gloriaris de ventre: adsunt et nobis

multa valde in lacu et in terra mirabilia visu.

Anceps enim dedit pascuum ranis Saturnius,

60

saltare per terram, et in aquis corpus cooperire.

[elementis duplicibus divisas ædes habitare.]

Si autem vis et hæc scire, facile est:

ascende mihi in terga, (tene vero me, ne-quando pereas,)

quo lætus meam in-domum pervenias.

65

Sic igitur dixit, et terga præbebat: ille autem inscendebat citissime,

manus tenens tenerum ad collum, saltu levi.

Et primum qudem gaudebat, quando spectabat vicinos portus,

natatu se-delectans Physignathi; sed quando demum

undis purpureis alluebatur, multum lacrimans,

70

inutili pœnitentia querebatur; vellebatque comas,

et pedes astringebat ad ventrem; intus vero ei cor

palpitabat rei insolentia, et in terram volebat venire;

graviter autem ingemiscebat, timoris frigidi vi.

Caudam primum extendit in aquis, tanquam remum

75

trahens, supplicansque diis in terram ut-veniret,

aquis purpureis alluebatur: multum autem clamabat,

et talem dixit sermonem, et ab ore profabatur:

Non sic in-tergis portavit onus amoris

taurus, quando Europam per undam vexit in Cretam,

80

ut me natans in-tergis vexit ad domum

rana, elevans palidum corpus in-aqua alba.

Hydrus autem subito apparebat, horrendum spectaculum

ambobus; erectum vero super aquam habebat collum.

Hunc conspicatus demersit Physignathus, nequaquam cogitans,

85

qualem socium erat pereuntem derelicturus:

subiit autem profundum lacus, et evitavit fatum nigrum.

Ille vero, ut derelictus-erat, cecidit supinus statim in aquam,

manus autem stringebat, et periens stridebat.

Sæpe quidem submergebatur in aqua, sæpe autem rursus

90

calcitrans emergebat; fatum vero non licebat effugere;

madentes autem pili, plurimum pondus, trahebant in ipso:

tandem vero periens, tales locutus-est sermones:

Non latebis dolose, Physignathe, hæc qui-fecisti,

naufragum me dejiciens a corpore, ut a petra.

95

Non me in terra potior fuisses, pessime,

pancratioque, luctaque, et ad cursum: sed ubi-seduxeras,

in aquam me projecisti. Habet deus vindicem oculum;

pœnam inde lues tu murium exercitui, neque effugies.

Hoc locutus, exspiravit in aquis: eum autem conspexit

100

Lichopinax (lingens lances), ripis insidens mollibus;

graviter autem exululavit, currensque annuntiavit muribus.

Ut vero didicere fatum, subiit ira gravis cunctos.

Et tunc præcones suos jusserunt, sub diluculum

convocare mures ad-concionem in ædes Troxartæ,

105

patris infelicis Psicharpagis, qui in lacu

supinus extensus-erat mortuo corpore, nec juxta ripas

erat adhuc miser, medio vero innatabat ponto.

Ut autem venere festinantes simul-cum aurora, primus surrexit

Troxartes, super filio iratus, dixitque sermonem:

110

O amici, etiamsi solus ego mala multa passus-sum

ex ranis, hæc sors mala omnibus facta-est.

Sum autem nunc infelix, quippe tres filios perdidi.

Et primum quidem occidit corripiens

invisissima mustela, extra foramen deprehensum.

115

Alterum autem rursus viri crudeles ad mortem duxerunt

recentioribus artibus, ligneo dolo excogitato,

quam decipulam vocant, murium perditricem.

Qui tertius erat, dilectus mihi et matri castæ,

hunc suffocavit Physignathus, in profundum ubi-duxerat.

120

Sed agite, armemur, et exeamus in ipsas,

corpora ubi-ornaverimus in armis artificiosis.

Hoc locutus, persuasit, ut-armentur, universis.

[Et hos quidem armavit Mars, belli curam-gerens.]

Ocreas quidem primum circa tibias posuerunt,

125

confractis fabis viridibus, beneque præparatis,

quas ipsi per noctem ingressi arroserant.

Loricas autem habebant calamo-tectis a coriis,

quos, mustela excoriata, scite fecerunt.

Clypeus autem erat lucernæ medius-umbilicus; ac lancea

130

erat prælonga acus, totum-æreum opus Martis:

et cassis in temporibus testa nucis.

Sic quidem mures stabant in armis. Ut autem viderunt

ranæ, emerserunt ex aqua; et in unum locum

profectæ, consilium coegerunt de-bello malo.

135

Considerantibus autem ipsis, unde hæc seditio, vel quis hic tumultus,

præco prope venit, gerens sceptrum in manibus,

Tyroglyphi (casei rosoris) filius magnanimi, Embasichytrus (ingressor ollorum),

nuntians belli malam famam, dixitque sermonem:

O ranæ, mures vobis minati me misere,

140

edicturum vobis armari ad bellumque pugnamque.

Viderunt enim in aqua Psicharpaga, quem occidit

vester rex Physignathus. Verum pugnate,

quæcunque inter ranas fortissimæ estis.

Sic locutus renuntiavit: sermo autem in aures omnium

145

ingressus turbavit mentes ranarum superbarum.

Accusantibus vero ipsis, Physignathus dixit, assurgens:

O amici, non occidi ego murem, nec vidi

pereuntem: omnino autem suffocatus-est ludens apud lacum,

natatus ranarum imitans: hi autem pessimi

150

nunc me accusant, insontem: sed age, consilium

exquiramus, quomodo dolosos mures disperdamus.

Etenim ego dicam, ut mihi videtur esse optimum.

Corporibus instructis in armis stemus cuncti

summas ad ripas, ubi præceps est locus:

155

quando autem impetu-facto in nos exiverint,

prehensis galeis, quicunque prope obvius venerit,

in lacum ipsos cum illis statim dejiciamus.

Sic enim ubi-suffocarimus eos in aquis, natandi-nescios,

statuemus alacriter de-muribus-occisis hic tropæum.

160

Sic igitur locutus, armis indui-fecit universos.

Foliis quidem malvarum tibias suas circumtexerunt;

loricas autem habebant viridibus latis a betis;

folia autem brassicarum in clypeos bene aptaverunt;

tanquam lancea vero, acutus-juncus unicuique longus aptabatur:

165

et galeæ e-cochleis tenuibus circumtegebant capita.

Armis-munitæ autem steterunt in ripis altis,

quassantes lanceas; ira vero implebantur unaquæque.

Jupiter autem deos ubi-vocarat in cœlum stellatum,

et belli molem ostenderat, fortesque pugnatores,

170

multos et magnos, et hastas longas ferentes,

qualis Centaurorum exercitus procedit et Gigantum;

suaviter ridens interrogabat, quinam ranis auxiliatores sint,

vel qui muribus afflictis: et Minervam allocutus-est:

O filia, muribus nunquid auxiliatura ibis?

175

etenim tuum per templum semper saltitant omnes,

nidore delectati, et cibariis ex sacrificiis.

Sic igitur dixit Saturnius: eum autem allocuta-est Minerva:

o pater, haud unquam ego muribus afflictis

venerim auxiliatrix, quoniam mala multa mihi fecerunt,

180

coronas lædentes, et lucernas, olei gratia.

Hoc autem meam nimis momordit mentem, quale mihi patrarunt:

peplum meum corrosere, quem texui laborans

e trama subtili, et stamen subtile nevi,

foraminaque in- eo -fecerunt; at sartor mihi instat,

185

et valde me urget: hanc ob-causam irata-sum.

[exigitque a-me usuram; hoc autem horridum immortalibus.] [TR1]

Mutuata enim texui, et non habeo unde-restituam.

Sed ne sic quidem ranis auxiliari velim.

Sunt enim neque ipsæ mentibus integræ; sed me nuper

190

ex bello reversam, postquam valde defatigata-eram,

somno indigentem, non siverunt, tumultuantes,

ne parum quidem oculos-claudere; ego vero insomnis jacebam

capite dolens, donec vociferatus-est gallus.

Sed age, desistamus, dii, ab-iis juvandis,

195

ne-quis nostrûm vulneretur telo acuto,

ne-cujus etiam corpus hasta percutiatur vel gladio;

sunt enim cominus-pugnantes, etiam si deus obvius venerit;

omnes autem de-cœlo delectemur pugnam spectantes.

Sic igitur dixit: ei autem paruerunt dii alii

200

omnes, simul vero intrarunt conferti in eum locum.

[Devenerunt autem præcones-duo, signum belli ferentes.]

Et tunc culices, magnas tubas habentes,

terribiliter canebant belli strepitum; cœlitus autem

Jupiter Saturnius intonuit, signum belli mali.

205

Primus Hypsiboas (alte-clamans) Lichenora (linctorem) feriit hasta,

stantem inter primos-pugnatores, in ventrem in medium jecur:

conciditque is pronus, tenerosque pulvere fœdavit crines.

[insonuit cadens et strepuere arma super ipso.

Troglodytes (cavernas subiens) post hunc feriit Peliona

210

infixitque pectori validam hastam: et lapsum

cepit atra mors; animaque e corpore evolavit.

Seutlæus (betæ esor) inde occidit, icto corde, Embasichytrum:

[at Ocimiden (ocimi esorem) dolor cepit, et icit illum acuto junco;]

Artophagusque (panis esor) Polyphonum (clamosum) in ventre feriit:

215

qui cedidit pronus, animaque membris evolavit.

Limnocharis (lacus amator) vero ut vidit pereuntem Polyphonum,

Troglodyten petra molaris-instar feriit prævertens

cervicem ad medium; et huic nox oculos operuit.

Lichenor autem in-ipsum collimavit hasta splendida,

220

et feriit eum, neque aberravit, ad jecur. Ut vero vidit

Crambophagus (brassicæ esor), ripis altis incidit fugiens:

sed ne sic quidem cessabat a-pugna, sed feriit ipsum:

qui concidit, nec resurrexit: tingebaturque sanguine lacus

purpureo, ipse autem juxta litus extensus-est,

225

in-chordis pinguibusque provolutus intestinis.

Tyrophagum his-ipsis in ripis interfecit.

Pternoglyphum vero videns Calaminthius (menthæ amator) in timorem venit;

saliitque in lacum fugiens, clypeo abjecto.

Philtræum autem interfecit fortis Borborocœtes (in cœno cubans.)

230

[Hydrocharis porro occidit Pternophagum regem,]

saxo percussum ad sinciput; cerebrum vero

e naribus stillabat; fœdabatur autem sanguine terra.

Lichopinax inde occidit eximium Borborocœten,

hasta adortus; ei vero caligo oculos cooperuit.

235

Prassophagus (porri esor) autem intuitus, pede traxit Cnissodiocten (nidoris sectatorem)

in lacuque suffocavit, prehenso manu tendine.

Psicharpax vero pugnabat sociis de mortuis,

et feriit Prassophagum, nondum in-terram quum-ascendisset;

ceciditque is ante ipsum, animaque ad-Orcum ivit.

240

Pelobates (in cœno gradiens) autem conspicatus, luti pugillum jecit in ipsum,

et frontem illevit, et excæcabat propemodum.

Iratus-est autem inde ille: arripiensque manu forti

jacentem in campo lapidem gravem, pondus terræ,

eo feriit Pelobaten sub genua: tota autem fracta-est

245

tibi dextra; cecidit vero is supinus in pulveres.

Craugasides (clamator) autem defendebat et rursus ibat in ipsum:

feriitque eum medium in ventrem; totus autem ei intro

acutus-juncus subiit, humique effundebantur omnia

intestina attractâ sub hasta manu crassa.

250

Sitophagus (frugum esor) autem, ut vidit in ripis fluvii,

claudicans e bello recedebat; affligebatur vero graviter:

saliitque in fossam, ut effugeret grave exitium.

Troxartes autem feriit Physignathum ad pedem extremum.

[cito vero is afflictus in lacum saliit fugiens.]

255

Prassæusque (porri esor), ut vidit adhuc semianimem prolapsum,

ivit per primos-pugnatores, et jaculatus-est acuto junco:

nec fregit scutum, sistebatur autem ibidem hastæ cuspis.

Ejus vero feriit galeam eximiam [TR2] ex-olla-quadrata

divinus Origanion (origani amator), imitans ipsum Martem,

260

qui solus inter ranas fortiter-pugnabat in turba;

irruerunt autem in eum; is vero, ut vidit, non sustinuit

heroas validos, sed subiit profunda paludis.

Erat autem quidam inter mures juvenis puer, præstans aliis,

cominus-pugnans, carus filius eximii Artepibuli (pani insidiantis,)

265

princeps, ipsum Martem repræsentans, strenuus Meridarpax (frustorum fur).

[qui solus inter mures præstabat pugnando.]

Stetit autem ad lacum glorians, seorsum ab aliis:

jactabatque perditurum se ranarum genus bellicosarum.

Et jam perfecisset, quippe magnum ei robur erat,

270

nisi cito vidisset pater hominumque deûmque.

Et tunc pereuntes ranas miseratus-est Saturnius;

motoque capite, talem emisit vocem:

Dii boni! profecto magnum opus in oculis video!

non parum me perculit Meridarpax, ad lacum

275

trucidare ranas truculenter-minans: sed citissime

Palladem mittamus tumultuosam, vel etiam Martem:

qui ipsum arcebunt a-pugna, validus licet sit.

Sic igitur dixit Saturnius: Mars autem respondebat sermone:

nec sane Palladis, Saturnie, vis, neque Martis,

280

valebit a-ranis avertere grave exitium.

Sed age, omnes eamus auxiliatores: vel tuum telum,

[moveatur magnum, Titans-occidens, validissimum,]

quo Titanas occidisti, fortissimos præ omnibus,

quo quondam etiam Capaneum occidisti, immanem virum,

285

Enceladumque ligasti, et feras gentes Gigantum,

moveatur: ita enim superabitur fortissimus quisque.

Sic igitur dixit: Saturnius autem dejecit ardens fulmen.

Primum quidem intonuit, magnumque concussit Olympum;

ac deinde fulmen, terribile Jovis telum,

290

misit contortum; illud autem evolavit e-manu regis.

Omnes quidem terruit jaculatus ranasque muresque,

sed neque sic cessabat murium exercitus, sed adhuc magis

cupiebat depopulatum-ire ranarum genus bellicosarum,

nisi ab Olympo ranas miseratus-fuisset Saturnius,

295

qui tunc ranis auxiliatores statim misit.

Venerunt subito tergis-incudum-instar, curvis-ungulis,

oblique-gradientes, tortuosi, forcipibus-circa-ora, pellibus-testaceis,

ossea-natura, lati-dorso, renitentes in humeris,

vari, longimani, a pectoribus intuentes,

300

octipedes, bicipites, intractabiles: hi autem vocantur

cancri: qui utique murium caudas oribus abscidebant,

ac pedes et manus; refringebantur vero in iis lanceæ.

Quos etiam formidarunt miseri mures, nec sustinuere;

in fugamque conversi-sunt. Occidebat vero jam sol,

305

et belli ludus unius-diei peractus-est.

1

Memor-ero neque obliviscar Apollinis sagittantis,

quem dii per domum Jovis metuunt euntem:

atque ei assurgunt, prope advenienti,

omnes a sedibus, quando splendidos arcus tendit.

5

Latona autem sola manebat apud Jovem fulmine-gaudentem,

quæ quidem arcumque relaxavit, et occlusit pharetram,

et ei a fortibus humeris manibus sumtum

arcum suspendit ad columnam patris sui,

paxillo de aureo: ipsum vero in solium considere-fecit ducens.

10

Ei autem inde nectar dedit pater, poculo aureo

invitans carum filium: postea vero dii alii

ibi considunt: gaudet autem veneranda Latona,

quod arcitenentem et fortem filium peperit.

Salve, o beata Latona, quoniam peperisti præclaros liberos,

15

Apollinemque regem, et Dianam sagittis-gaudentem;

[hanc quidem in Ortygia, illum vero aspera in Delo,]

acclinata ad latum montem, et Cynthium collem,

proxime palmam, sub Inopi fluentis.

Quomodo autem te celebrabo, prorsus celebratissimum?

20

ubique enim tibi, Phœbe, modi contigerunt cantus,

et per continentem vitulorum-nutricem, et per insulas.

Omnes autem speculæ tibi placere-solent, ac vertices summi

altorum montium, amnesque in-mare profluentes,

litoraque in mare vergentia, portusque maris.

25

An ut te primum Latona peperit, gaudium mortalibus,

acclinata ad Cyanthium montem, aspera in insula;

Delo in circumflua? utrinque autem unda nigra

exibat in-terram stridule-spirantibus ventis.

Hinc oriundus, omnibus mortalibus impertias,

30

quotquot Creta intus habet, et populus Athenarum

insulaque Ægina, navibusque-inclyta Eubœa,

Ægæque, Iresiæque, et maritima Peparethus,

Thraciusque Athos, et Pelei summi vertices,

Thraciaque Samus, Idæque montes umbrosi,

35

Scyrus, et Phocæa, et Autocanæ mons altus,

Imbrusque bene-culta, et Lemnus importuosa,

Lesbusque divina, Macaris sedes Æolionis,

et Chius, quæ insularum fertilissima in mari jacet,

saxosusque Mimas, et Coryci summi vertices,

40

et Claros splendida, et Æsageæ mons altus,

et Samus aquosa, Mycalæque alti vertices,

Miletusque, Cosque, urbs Meropum hominum,

et Cnidus alta, et Carpathus ventosa,

Naxusque, ac Paros, Rhenæaque saxosa:

45

tantum terrarum parturiens Jaculatorem obivit Latona,

si qua sibi terrarum filio velit habitacula ponere.

Hæ vero valde tremebant et timebant, neque ulla sustinuit

Phœbum suscipere, etiamsi fertilior esset:

prius quam tandem Delum ascendisset veneranda Latona;

50

et ipsam interrogans, verbis alatis allocuta-est:

Dele, an velis sedes esse filii mei,

Phœbi Apollinis, ponereque in te opulentum templum;

alius vero nemo te unquam tanget, nec te honorabit,

nec fertilem-boum te fore puto, nec fertilem-ovium;

55

nec vindemiam feres, neque plantas plurimas produces.

Si vero Apollinis sagittantis templum habebis,

homines tibi omnes adducent hecatombas,

hic congregati; nidor vero tibi immensus semper erit,

diu, rex, si alas: dii te habeant

60

manu ab aliena; quoniam non tibi fertile subest solum.

Sic dixit: gaudebat autem Delus, respondensque allocuta-est:

Latona, gloriosissima filia magni Cœi,

lubens quidem ego partum sagittantis regis

susciperem; graviter enim vere sum malæ-famæ

65

apud-homines: sic autem admodum-honorata fiam.

Sed hunc tremo, Latona, sermonem, nec te celabo;

valde enim quendam dicunt protervum Apollinem

fore, magnopereque dominaturum immortalibus,

et mortalibus hominibus per almam terram.

70

Eo graviter timeo in mente et in animo,

ne, quandocunque primum viderit lumen solis,

insulam aspernans, quoniam aspero-solo sum,

pedibus subvertens, trudat maris in pelagus.

Ibi me quidem magna unda in caput abunde semper

75

inundabit; ille vero aliam terram adibit, quæ placuerit ipsi,

ad-struendum templumque, et lucos arboribus-abundantes;

polypi autem in me thalamos, phocæque nigræ

domicilia facient inculta, inopia civium.

Sed si mihi sustineres, dea, magnum jusjurandum jurare,

80

hic eum primum constructurum perpulcrum templum,

ut-sit hominum oraculum; at postea

omnes apud homines, quandoquidem multi-nominis-est.

Sic igitur dixit: Latona vero deorum magnum jusjurandum juravit:

sciat nunc hæc Terra, et Cœlum latum superne,

85

et subterlabens Stygis aqua, quod maximum

jusjurandum gravissimumque est beatis diis:

certe utique Phœbi hic odorata erit semper

ara et lucus; honorabit vero te-sane præ omnibus.

Ac postquam juraratque peregeratque jusjurandum,

90

Delus quidem valde gaudebat partu jaculatoris regis;

Latona autem novemque-dies et novem noctes insperatis

partus-doloribus confixa-erat. Deæ vero erant intus omnes,

quæcunque summæ erant, Dioneque, Rheaque,

Ichnæaque Themis et sonora Amphitrite,

95

aliæque immortales, seorsum a-candida-ulnis Junone.

[Sedebat enim ea in ædibus Jovis nubes-cogentis.]

Sola autem non audierat partus-dolorum-præses Ilithyia;

sedebat enim summo in-Olympo sub aureis nubibus,

Junonis consilio candidæ-ulnis; quæ ipsam detinebat

100

invidia, quando jam filium eximiumque fortemque

Latona paritura pulcra-comis tunc erat.

Illæ autem Irin emisere bene-habitata ab insula,

ut-adduceret Ilithyiam, pollicitæ magnum monile,

aureis filis consertum, novem-cubitorum;

105

seorsum autem jusserunt vocare a-candida-ulnis Junone,

ne ea ipsam subinde verbis averteret venientem.

At ubi hoc audierat pedibus-ventosa velox Iris,

profecta-est currens, celeriterque permensa-est totum intervallum.

Ac postquam pervenit ad-deorum sedem, altum Olympum,

110

statim inde Ilithyiam, e domo foras

evocatam, verbis alatis allocuta-est,

prorsus sicut jubebant Olympias domos habentes-deæ.

Ei vero inde animum flectebat in pectoribus caris;

iverunt autem pedibus, pavidis columbis incessu similes.

115

Quando Delum ingressa-est partus-dolorum-præses Ilithyia,

illam tunc demum partus cepit, gestiebatque parere.

Circa palmam vero jecit brachia, genuaque fulcivit

in-prato molli; subrisit autem terra subtus:

prosiliit vero Apollo in lucem; deæ autem ulularunt omnes.

120

Ibi te, jaculator Phœbe, deæ lavabant aqua pulcra,

caste et pure; fasciaverunt autem in veste candida,

tenui, nova; circumque aureum cingulum jecerunt.

Neque inde Apollinem aurea-cithara lactavit mater;

sed Themis nectarque et ambrosiam gratam

125

immortalibus manibus propinavit: gaudebat vero Latona,

quod arcitenentem et fortem filium peperit.

Ac postquam, Phœbe, comedisti immortalem cibum,

non te dein retinebant aurea cingula palpitantem,

neque amplius vincula cohibebant; solvebantur autem ligamina omnia.

130

Statim vero inter-immortales-deas dixit Phœbus Apollo:

Sit mihi citharaque cara et incurvi arcus

oraculoque-edam hominibus Jovis verum consilium.

Sic fatus, incessit in terra spatiosa

Phœbus intonsus, longe-jaculans; illæ autem omnes

135

stupebant immortales: auro vero Delus tota

cumulata-erat, aspiciens Jovis Latonæque progeniem;

læta, quod ipsam deus elegit sibi ad-habitacula ponenda

ex-insulis et continente, dilexitque in-animo magis:

floruit, sicut quando vertex montis floribus silvæ.

140

At ipse argenteum-arcum-gestans, rex, longe-jaculans Apollo,

interdum quidem Cynthum ascendisti saxosum,

interdum vero rursus insulasque et viros vagans-adibas.

Multa tibi sunt templaque et luci arboribus-abundantes;

omnes autem speculæque caræ, et vertices summi

145

altorum montium, amnesque in-mare profluentes.

Sed tu Delo, Phœbe, maxime delectaris corde,

ubi tibi talaribus-vestibus induti Iaones congregantur,

ipsis cum liberis et venerandis uxoribus:

hi vero te pugilatuque et saltatione et cantu

150

memores oblectant, quando instituerint certamen.

Diceret immortales et senii-expertes esse semper is

qui tunc occurreret, quando Iaones conferti essent:

omnium enim videret gratiam, delectaretque-sibi animum,

virosque inspiciens, pulcreque-cinctas mulieres,

155

navesque veloces, et ipsorum possessiones multas.

Ad hæc autem, hoc magnum miraculum, cujus fama nunquam peribit,

puellæ Deliades, Longe-jaculantis ministræ;

quæ postquam primum quidem Apollinem celebrarint,

rursusque dein Latonamque et Dianam sagittis-gaudentem,

160

recordati, virorumque antiquorum ac mulierum

hymnum canunt, demulcentque gentes hominum.

Omnium autem hominum voces et strepitum-crotalorum

imitari callent: putaret vero se ipse unusquisque

loqui; adeo illis pulcer aptatus-est cantus.

165

Verum agite, propitius-sit Apollo cum Diana,

salvete autem vos omnes; mei vero et postea

mementote, quando aliquis terrestrium hominum

hic roget hospes itinerum-audens huc profectus:

«o puellæ, quisnam vero vobis vir suavissimus cantorum

170

hic versatur, et quonam delectamini maxime?»

vos autem bene prorsus omnes respondete decenter:

«cæcus vir: habitat vero Chio in saxosa;

cujus omnes in-futurum ceteris-præstant cantus.»

Nos autem vestram famam feremus ad omnes, quantum super terram

175

hominum versamur per-urbes bene-habitatas:

illi vero accredent, quandoquidem et verum est.

At ego non desinam longe-jaculantem Apollinem

celebrare argenteum-arcum-gestantem, quem comis-pulcra peperit Latona.

O rex, et Lyciam et Mæoniam amabilem,

180

et Miletum habes, maritimam urbem amœnam:

ipse autem Delo circumfluæ magnopere dominaris.

Vadit vero canens Latonæ gloriosæ filius

cithara cava ad Pytho saxosam,

immortales vestes habens, odoratas; ipsius autem cithara

185

aureo a plectro sonum habet amabilem.

Inde vero ad Olympum a terra, tanquam cogitatum,

vadit Jovis ad domum, deorum inter cœtum aliorum:

statim autem immortalibus curæ-est cithara et cantus.

Musæ quidem simul omnes, alternantes voce pulcra,

190

celebrant inde deorum dona immortalia, atque hominum

ærumnas, quantas habentes sub immortalibus diis,

vivunt imprudentes et inopes-consilii, nec possunt

invenire mortisque medelam et senectutis remedium.

At pulcris-comis Gratiæ, et lætæ Horæ,

195

Harmoniaque, Hebeque, Jovisque filia Venus,

tripudiant, altera-alterius ad carpum manus tenentes;

inter-has quidem nec turpis ludit, neque humilis,

sed valde magnaque visu, et specie admirabilis,

Diana sagittis-gaudens, educata-simul-cum Apolline.

200

Inter has porro Mars et speculator Argicida

ludunt; at Phœbus Apollo inter- eos -citharam-pulsat,

pulcre et sublimiter gradiens; splendor vero illum circumlucet,

micationesque pedum et bene-netæ vestis.

Ac delectantur animo magno, inspicientes,

205

Latonaque aureis-comis, et providus Jupiter,

filium carum ludentem inter immortales deos.

Quomodo proinde te celebrabo, omnino celebratissimum?

an te inter procos canam, et in-amore,

quando ambiens adiisti Azanidem puellam,

210

una-cum Ischye deo-pari, Elationide equis-præstante?

aut una-cum Phorbante, Triopi genere, aut cum Erechtheo,

aut cum Leucippo, et Leucippi conjuge?

pedes, ille vero cum-equis: non sane Triopus deficiebat

an ut primum oraculum hominibus

215

quærens per terram ivisti, longe-jaculans Apollo?

In Pieriam quidem primum ab Olympo descendisti;

Lectonque Emathiamque transibas, et Enianas,

et per Perrhæbos: cito autem in Iaolcum pervenisti,

Cenæumque ascendisti navibus-inclytæ Eubœæ:

220

stetisti vero in Lelanto campo: qui tibi non placuit in-animo

ad-struendum templumque et lucos arboribus-abundantes.

Inde autem Euripum transgressus, longe-jaculans Apollo,

ascendisti montem divinum, viridem: cito vero venisti ab ipso,

in Mycalessum profectus, et Teumessum herbosam:

225

Thebæ autem pervenisti in-solum indutum silva:

nondum enim quisquam habitabat mortalium sacra in Thebe:

neque omnino erant semitæ, nec viæ

Thebæ per campum tritici-feracem; sed eum habebat silva.

Inde vero ulterius ivisti, longe-jaculans Apollo;

230

in-Onchestumque pervenisti, Neptunium splendidum lucum:

ubi recens-domitus equi-pullus spirat gravatus animo,

trahens currus pulcros; humi autem auriga, præstans licet,

e curru ubi-exsiliit, iter facit: hi vero ( aurigæ ) interim quidem

vacuos currus quatiunt, imperio remisso.

235

Si autem currus agant in lucum arboribus-abundantem,

equos quidem curant, illos autem reclinatos sinunt.

Sic enim omnium-primum fas erat: ipsi vero regi Neptuno

supplicant; currum autem dei tunc fatum servat.

Illinc porro ulterius ivisti, longe-jaculans Apollo;

240

Cephissumque inde attigisti pulcre-fluentem,

qui ex-Lilæa profundit pulcre-labentem aquam.

Hunc transgressus, Sagittans, et Ocaleen tritici-feracem,

inde in Haliartum pervenisti herbosam.

Ivisti autem ad Telphusam: ibi tibi placuit locus innocuus

245

ad-struendum templumque et lucos arborosos.

Stetisti vero valde prope eam, et ipsam sermone affatus-es:

Telphusa, hic demum in-animo-habeo perpulcrum templum,

hominum struere oraculum: qui mihi semper

huc adducent perfectas hecatombas,

250

tum quotquot Peloponnesum pinguem habent,

tum quotquot Europamque, et circumfluas per insulas habitant,

oraculum-petituri: iis autem ego verum consilium

omnibus edicam, oracula-edens in opulento templo.

Sic fatus, disposuit fundamenta Phœbus Apollo,

255

lata et valde longa per-totum: sed intuita

Telphusa corde irata-est, dixitque sermonem:

Phœbe rex, sagittans, verbum aliquod tibi in mente ponam:

hic quoniam cogitas struere perpulcrum templum,

ut-sit hominibus oraculum; hique tibi semper

260

huc adducent perfectas hecatombas:

at tibi edicam, tu vero in mente reconde tua:

infestabit te semper strepitus equorum velocium,

aquantesque muli meis sacris ex fontibus.

Hic aliquis hominum malet inspicere

265

currusque fabrefactos, et velocium strepitum equorum audire,

quam templumque magnum et opes multas, quæ-insint.

Sed si quid demum obtemperaveris, (tu autem potentior et præstantior

es me, rex, tuaque vis est maxima,)

in Crissa fac templum, sub jugo Parnassi:

270

ubi nec currus pulcri agitabuntur, nec tibi equorum

velocium strepitus erit bene-structam circa aram.

Sed etiam sic adducant Iepæani dona

hominum inclytæ gentes; tu vero mente gaudio-perfusus

accipe sacra pulcra circumhabitantium hominum.

275

Sic locuta, Sagittantis flexit mentem, ut sua ipsius

Telphusæ fama esset super terram, nec-vero Sagittantis.

Illinc autem ulterius ivisti, longe-jaculans Apollo:

venistique in Phlegyarum virorum urbem contumeliosorum,

qui Jovem non curantes super terra habitabant

280

in pulcra valle, Cephissium prope lacum.

Inde rapide ascendisti ad jugum ruens;

venistique in Crissam sub Parnasso nivoso,

latus Zephyro obversum: sed desuper

petra suspensa-est; cava autem subtenditur vallis,

285

aspera; ibi rex constituit Phœbus Apollo

templum facere amabile, dixitque sermonem:

Hic demum cogito struere perpulcrum templum,

ut-sit hominibus oraculum; qui-quidem mihi semper

huc adducent perfectas hecatombas,

290

tum quotquot Peloponnesum pinguem habent,

tum quotquot Europamque, et circumfluas per insulas habitant,

oraculum-petituri: iis autem ego verum consilium

omnibus edicam, oracula-edens in opulento templo.

Sic fatus, disposuit fundamenta Phœbus Apollo,

295

lata et valde longa per totum; at super ipsis

lapideum limen posuit Trophonius, atque Agamedes,

filii Ergini, cari immortalibus diis:

circùm vero templum condidere innumeræ gentes hominum

politis lapidibus, cantu-celebre ut-esset semper.

300

Prope autem erat fons pulcre-fluens, ubi dracænam

occidit rex, Jovis filius, a valido arcu,

bene-nutritam, magnam, monstrum ferum, quæ mala multa

hominibus faciebat in terra, multa quidem ipsis,

multaque pecoribus pedes-tendentibus; quippe erat pestis cruenta.

305

Et aliquando susceptum ab aureum-solium-habente Junone nutriit

gravemque difficilemque Typhaona,damnum mortalibus,

quem olim Juno peperit, irata Jovi patri,

quando jam Saturnius gloriosam genuerat Minervam

e vertice; ac statim irata-est veneranda Juno

310

atque etiam congregatos inter immortales dixit:

Audite me, omnesque dii, omnesque deæ,

ut me ignominia-afficere incipit nubes-cogens Jupiter

prior, postquam me uxorem fecit-sibi honesta doctam:

et nunc sine me peperit cæsiis-oculis Minervam,

315

quæ inter-omnes beatos excellit immortales:

at ille debilis factus-est inter omnes deos,

filius meus, Vulcanus, mutilus pedibus, quem peperi ipsa,

projeci manibus correptum, et injeci lato ponto:

sed ipsum Nerei filia, Thetis argenteis-pedibus,

320

suscepit, et cum suis sororibus curavit.

Utinam aliud diis gratificata-esset beatis.

Improbe, versute, quid nunc adhuc machinaberis aliud?

quomodo sustinuisti solus gignere cæsiis-oculis Minervam?

non ego peperissem? et tua vocata tamen uxor

325

eram inter immortales, qui cœlum latum habitant.

Et nunc idcirco ego machinabor, ut nascatur

filius meus, qui inter-deos excellat immortales,

nec tuum dedecorans sacrum lectum, nec meum ipsius,

nec tuo in cubili versabor, sed abs te

330

procul absens, diis interero immortalibus.

Sic locuta, seorsum a diis ivit irata animo.

Statim deinde precabatur magnis-oculis veneranda Juno,

manu vero prona percussit terram, et dixit sermonem:

Auscultate jam mihi, Terra, et Cœlum latum superne,

335

Titanesque dii, vos sub terra habitantes

Tartarum circa magnum, ex quibus sunt virique diique;

ipsi nunc me omnes audite, et date mihi filium

seorsum a-Jove, nihil quicquam viribus inferiorem illo;

sed is præstantior sit, quantum Saturno late-sonans Jupiter.

340

Sic igitur locuta, verberavit terram manu robusta:

motaque-est inde terra alma: illa autem intuita

delectabatur suo in animo: putabat enim perfectum-iri.

Ex hoc jam deinde integrum in annum,

neque unquam ad cubile Jovis ivit providi,

345

neque unquam ad sedile arte-variegatum, sicut antea quidem

ipsi insidens sapientia meditabatur consilia:

sed ea in templis multum-adoratis manens

oblectabatur suis sacris, magnis-oculis veneranda Juno.

Verum quando jam mensesque et dies exacti-erant,

350

iterum se-circumvolvente anno, et advenerant horæ,

ipsa peperit nec diis similem, nec mortalibus,

gravemque difficilemque Typhaonem, damnum mortalibus.

Statim hunc prehensum magnis-oculis veneranda Juno

dedit deinde ferens malo malum; eaque ( Pytho ) suscepit.

355

Quæ sic mala multa faciebat apud inclytas gentes hominum:

quisquis ei occurreret, auferebat eum fatalis dies,

priusquam illi telum immisit rex sagittans Apollo

validum; ea vero doloribus agitata gravibus,

jacebat valde anhelans, volutans-se per solum.

360

Ingens vero clamor factus-est, immensus: ea autem per silvam

crebro admodum huc et illuc volutabatur, linquebatque animum,

cruentum exspirans; et jactavit-super- ea Phœbus Apollo:

Hic nunc putresce super terra virorum-altrice;

neque tu-sane vivis malum damnum mortalibus

365

eris, qui terræ almæ fructum edentes

huc adducent perfectas hecatombas:

neque omnino tibi mortem gravem nec Typhoeus

arcebit, nec Chimæra infausti-nominis, sed te-sane hic

putrefaciet terra nigra et indefessus Hyperion.

370

Sic dixit jactans; ei vero caligo oculos obtexit.

Ipsamque ibidem putrefecit sacra vis solis;

ex quo nunc Pytho vocatur: illi autem regem

Pythium vocant ex-re-nominatum, quoniam illic

eo-ipso-in-loco putrefecit monstrum vis acuti solis.

375

Et tunc sane cognovit sua in mente Phœbus Apollo,

quod se fons pulcre-fluens deceperat:

ivit autem ad Telphusam iratus, celeriterque advenit:

stetit vero valde prope eam, et ipsam sermone allocutus-est:

Telphusa, non eras meam mentem decipiens,

380

locum habens amabilem, profusura pulcre-fluentem aquam.

Hic demum et mea fama erit, nec tua solius.

Dixit, et molem superingessit rex, sagittans Apollo,

petrarum prominentiis, occultavitque fluenta,

atque aram fecit-sibi in luco arboribus-abundante,

385

prope valde fontem pulcre-fluentem; ibi autem regi

omnes cognomine Telphusio supplicant;

quoniam Telphusæ sacræ dedecoravit fluenta.

Et tunc in animo meditabatur Phœbus Apollo,

quosnam homines sacerdotes sibi-ascisceret;

390

qui sibi ministri-forent Pytho in saxosa.

Hæc igitur animo agitans, conspexit in nigro ponto

navem velocem, atque viri inerant multique et boni,

Cretes ex Cnosso Minoia; qui quidem regi

sacraque faciunt, et enuntiant leges

395

Phœbi Apollinis aureum-arcum-gestantis, quodcunque dixerit

oracula-edens ex lauro, cavitatibus sub Parnassi.

Hi quidem ob mercaturam et opes navi nigra

ad Pylum arenosam, et Pylo-ortos homines,

navigabant; at eis obviam-factus-est Phœbus Apollo,

400

in pontoque insiliit, corpore delphini assimilatus,

navi veloci, et jacebat monstrum magnumque horrendumque.

Eorum vero nemo in animo cogitarat, neque adverterat,

undecunque commovebat, concutiebatque navalia ligna.

Illi autem tacite in navi sedebant timentes;

405

neque illi rudentes solvebant cavam per navem nigram,

[nec solvebant velum navis prora-cærulea,]

sed quemadmodum eam primum instruxerant loris,

sic navigabant: præceps autem Notus pone excitabat

navem velocem. Primum vero præternavigabant Maleam,

410

præterque Laconicam terram, Helosque, maritimam urbem,

advenere, et locum oblectantis-mortales Solis,

Tænarum, ubi pecudes villosæ pascuntur semper

Solis regis; habentque amœnum locum.

Hi quidem deinde illic volebant navem sistere, et egressi

415

observare magnum miraculum, et oculis videre,

utrum mansurum-esset navis cavæ in-tabulatis monstrum,

an in undam marinam piscosam rursus ruiturum.

Sed non clavis parebat navis bene-fabricata,

verum præter Peloponnesum pinguem tendens

420

ibat iter: flatu vero rex, sagittans Apollo,

facile dirigebat; ea autem conficiens viam

ad-Arenen pervenit, et Argypheam amœnam,

et Thryum, Alphei vadum, et bene-ædificatum Æpy,

et Pylum arenosam, Pyloque-ortos homines:

425

ivit porro præter Crunos, et Chalcidem, et præter Dymen,

et præter Elidem divinam, ubi dominantur Epei;

quando ad-Pheras appellebatur, gaudens Jovis vento-secundo,

atque ipsis sub nubibus Ithacæque mons altus apparebat,

Dulichiumque, Sameque, et nemorosa Zacynthus.

430

Sed quando jam Peloponnesum præterierat omnem,

ac postquam jam Crissæ apparebat sinus immensus,

qui penitus Peloponnesum pinguem dirimit,

venit ventus Zephyrus magnus, serenus, e Jovis consilio,

impetuosus, ingruens ex æthere, ut citissime

435

navis emetiretur currens maris salsam aquam.

Retrogradi jam deinde ad Auroramque Solemque

navigabant; duxque-erat rex, Jovis filius, Apollo:

pervenerunt vero in Crissam late-conspicuam, vitiferam,

in portum; et arenis appulsa-est pontum-transiens navis.

440

Illic navi exsiliit rex, sagittans Apollo,

astro se-assimilans medio die: ab eo vero multæ

scintillæ evolabant, fulgorque ad cœlum pervenit;

in adytum autem subiit per tripodas valde-pretiosos.

Intus deinde ille flammam accendebat, ostentans sua tela,

445

totam vero Crissam occupabat fulgor: et acclamarunt

Crissæorum uxores, pulcreque-cinctæ filiæ,

Phœbi ob impetum: magnus enim timor ceperat quemque.

Inde vero rursus ad navem, tanquam cogitatum, prosiliit volatu,

viro se-assimilans juvenique fortique,

450

primum-pubescenti, cæsarie obvolutus latos humeros;

et ipsos compellatos verbis alatis allocutus-est:

O hospites, quinam estis? unde navigatis humidas vias?

nunquid ob mercaturam, an temere vagamini,

tanquam prædones, super mare? qui quidem vagantur,

455

animas periculis objectantes, malum alienigenis ferentes?

cur ita sedetis attoniti, neque in terram

egressi-estis, neque arma nigræ navis deposuistis?

hic etenim mos est hominum sollertium,

quandocunque ex ponto ad terram navi nigra

460

venerint, labore defessi; statim autem ipsos

cibi dulcis circum præcordia desiderium capit.

Sic dixit; et ipsis fiduciam in pectoribus immisit:

eum et respondens Cretum dux contra allocutus-est:

Hospes, quippe nequaquam mortalibus similis-videris,

465

non corpore, neque oris-habitu, sed immortalibus diis,

salveque et magnopere gaude; dii vero tibi prospera dent.

Et mihi hoc dic verum, ut bene sciam:

quis populus, quænam terra hæc est? quinam homines insunt?

alio enim cogitantes navigabamus-per magnum mare,

470

ad Pylum ex Creta, unde nos genere profitemur esse;

nunc vero huc cum navi devenimus nequaquam lubentes,

reditus appetentes, per-aliud iter, alias vias;

sed aliquis immortalium nos huc duxit nolentes.

Hos vero respondens allocutus-est sagittans Apollo:

475

hospites, qui Cnossum arboribus-abundantem incolebatis

antea, at nunc non-amplius reduces iterum eritis

in urbemque amabilem et ædes pulcras quisque,

et ad caras uxores; sed hic opulentum templum

habitabitis meum, multis honorati hominibus.

480

Sum autem ego Jovis filius, Apollinemque me glorior esse:

vos vero duxi huc super magnam voraginem maris,

nequaquam mala cogitans, sed hic opulentum templum

habitabitis meum, omnibus valde honoratum hominibus:

consiliaque immortalium scietis; quorum voluntate

485

semper honorabimini perpetuo dies omnes.

Sed agite, sicut ego dixero, parete citissime:

vela quidem primum demittite, solutis loris:

navem autem deinde velocem in litus trahite,

atque opes eximite et arma ex-navi æquali,

490

et aram facite super litus maris:

ignem vero accendentes, superque eo farinas albas adolentes,

precamini jam postea, astantes circa aram.

Sicut quidem ego primum in obscuro ponto,

me-assimilans delphini, veloci navi insilii:

495

sic mihi supplicate Delphinio; at ara

ipsa Delphia et conspicua erit semper.

Cœnateque porro inde velocem apud navem nigram,

et libate beatis diis, qui Olympum habitant.

Ac postquam cibi dulcis desiderium exemeritis,

500

veniteque una mecum, et Iopæana canite,

usquedum ad-locum perveneritis, ubi habebitis opulentum templum.

Sic dixit; hique ei valde auscultarunt et paruere.

Vela quidem primum demiserunt, solveruntque lora;

malumque receptaculo admoverunt, rudentibus demissum;

505

egrediebantur vero et ipsi in litus maris.

Ex mari autem in-terram velocem navem sursum traxerunt,

alte super arenas, juxtaque sustentacula longa stravere:

et aram fecerunt super litore maris;

ignemque accendentes, superque eo farinas albas adolentes,

510

supplicabant, ut jusserat, astantes circa aram.

Cœnam deinde sumserunt velocem apud navem nigram,

et libarunt beatis diis, qui Olympum habitant.

At postquam potus et cibi desiderium exemerant,

profecti-sunt ire; præibatque ipsis rex, Jovis filius, Apollo,

515

citharam in manibus habens, admirabiliter ludens,

pulcre et sublimiter gradiens: at terram pedibus-pulsantes sequebantur

Cretes ad Pytho, et Iopæana canebant,

quales sunt Cretum pæanes, quibus quidem Musa

in pectoribus posuit dea suavem cantum.

520

Indefessi autem collem ascenderunt pedibus, citoque advenere

in-Parnassum, et locum amabilem, ubi inde erant

habitaturi, multis honorati hominibus.

Ostendit vero ducens suum solum et opulentum templum.

Eorum autem commovebatur animus in pectoribus caris:

525

illumque interrogans Cretum dux contra dicebat:

O rex, quandoquidem procul ab-amicis et patria terra

nos duxisti (sic fere tuo placitum erat animo),

quomodo et nunc vivemus? hoc te consultare jubemus.

Neque uvæ-verax hæc amabilis terra-est, nec pratis-bonis,

530

ita-ut inde commode vivamus, et cum hominibus versemur.

Illos vero subridens affatus-est Jovis filius Apollo:

insipientes homines, miseri, qui curas

cupitis, gravesque labores, et angustias in-animo:

facile verbum vobis dicam, et in mente ponam.

535

Dextra prorsus quisque habens in manu cultrum,

mactate semper pecora; hæc vero copiosa omnia aderunt,

quanta mihi adduxerint inclytæ gentes hominum:

templum vero custodite, excipiteque gentes hominum

hic se-congregantium: et meum impetum maxime

540

sive quod vanum verbum fuerit, sive quod opus,

injuriaque, qui mos est mortalium hominum

alii deinde vobis rectores viri erunt,

quibus necessitate subditi-eritis dies omnes.

Dicta-sunt tibi omnia; tu vero in mente tua serva.

545

Et tu quidem sic salve, Jovis et Latonæ fili:

verum ego et tui alius meminero cantionis.

1

Mercurium celebra Musa, Jovis et Majæ filium,

Cyllenen regentem, et Arcadiam pecorosam,

nuntium immortalium, utilium-auctorem, quem peperit Maja

Nympha pulcris-comis, Jovis in amore congressa,

5

veneranda: beatorum vero deorum subduxit-se e-cœtu,

antrum intus habitans umbrosum: ubi Saturnius

cum-Nympha pulcris-comis miscebatur nocte intempesta,

dum dulcis somnus occuparet candidam-ulnis Junonem,

latens immortalesque deos mortalesque homines.

10

Sed quando demum magni Jovis mens perfecta-erat,

huicque jam decimus mensis in cœlo stetit:

[inque lucem eam duxerat, insigniaque opera facta-erant:]

tunc peperit filium versutum, blande-decipientem,

prædonem, abactorem boum, ducem somniorum,

15

noctis speculatorem, forium-observatorem; qui cito erat

ostensurus inclyta opera inter immortales deos.

Matutinus natus, medio die citharam-pulsabat,

vespertinus boves furatus-est longe-jaculantis Apollinis,

quarta die priori, qua ipsum peperit veneranda Maja. [TR1]

20

Qui et postquam matris ab immortalibus prosiliit membris,

non-amplius diu jacebat manens sacra in vanno ( cunis ):

sed ille exsiliens quærebat boves Apollinis,

limen transgrediens alte-tecti antri,

ibi testudine inventa, acquisivit infinitas opes.

25

Mercurius sane primum testudinem arte-effecit canoram;

quæ tum ei occurrit ad aulæ fores,

depascens ante ædes floridam herbam,

lente pedibus incedens. Jovis autem utilium-auctor filius

conspicatus risit, et statim sermonem dixit:

30

Signum nunc mihi valde utile accidit: haud aspernor.

Salve, specie amabilis, chori-rectrix, convivii socia,

grata quæ-apparuisti: unde hoc pulcrum oblectamentum,

variegata testa, es, testudo in-montibus vivens?

Sed feram te in domum sumtam: utilitas aliqua mihi eris,

35

nec despicatui-habebo: tu vero me omnium-primum juvabis.

[Domi melius est esse, quoniam noxium foris esse .]

Certe enim incantationis damnosæ eris impedimentum

vivens; sin mortua fueris, tunc admodum pulcre canes.

Sic igitur dixit; et manibus simul ambabus ubi-sustulerat,

40

rurus introivit domum, ferens amabile oblectamentum.

Ibi exsculpens scalpro cani ferri

muedullam-spinalem exterebravit montanæ testudinis.

Sicut autem quando celere cogitatum per pectus transierit

viri, quem frequentes versant curæ:

45

[vel quando volvuntur ab oculis lucis-micationes:]

sic simul verbumque et opus moliebatur gloriosus Mercurius.

Fixit autem inde in mensuris sectas arundines calami,

ubi-trajecerat penitus dorsa tecto-lapideo testudinis,

circùm autem pellem extendit bovis consiliis suis,

50

et brachia imposuit, insuperque jugum ( transtillum ) aptavit ambobus;

septem vero consonas ovium intendit chordas.

Ac postquam construxerat secum-portans amabile oblectamentum,

plectro tentabat singulatim; ea autem sub manu

graviter insonuit: deusque pulcre succinebat,

55

ex tempore periculum-faciens (veluti juvenes

puberes in-conviviis vicissim conviciantur),

de Jove Saturnio, et Maja pulcros-calceos-habente,

quomodo olim consueverant amatoria consuetudine,

suamque ipsius generationem inclytam prædicans,

60

famulosque celebrabat, et præclaras ædes Nymphæ,

et tripodas per domum, crebrosque lebetas.

Et hæc quidem jam canebat, alia autem mente agitabat.

Et hanc quidem deposuit ferens sacra in vanno,

citharam caram: ipse autem deinde carnium appetens,

65

prosiliit in speculam odorata ex domo,

moliens dolum altum in mente, qualia quidem homines

prædones agitant obscuræ noctis in hora.

Sol quidem occidebat sub terra in Oceanum

ipsisque cum-equis et curribus; at Mercurius

70

Pieriæ advenit currens ad-montes umbrosos,

ubi deorum beatorum boves immortales stabulum habebant,

depascentes prata intemerata, amœna.

Horum tunc Majæ filius, speculator Argicida,

quinquaginta ab-armento avertit boves late-mugientes;

75

errabundas autem agebat per arenosum locum,

vestigiis reflexis: dolosæ vero non obliviscebatur artis,

e-contrario faciens ungulas priores, posteriores,

posterioresque, priores, et ex-transverso ipse incedebat.

Sandalia autem statim projecit super arenas marinas,

80

ineffabilia et incomprehensibilia complicabat mirabilia opera

commiscens myricas, et myrteis-similes ramos.

Ex-his tunc colligato recens-florentis fasciculo silvæ,

sine-damno sub pedibus ligavit-sibi sandalia levia,

ipsis cum-foliis, quæ gloriosus Argicida

85

avulsit a-Pieria decedens, iter-populi declinans,

utpote properans, longum iter in-compendium-agens.

Eum vero senex animadvertit, struens floridum hortum,

properantem ad-campum, per Onchestum herbosam.

Hunc prior allocutus-est Majæ inclytæ filius:

90

O senex, qui plantas fodis incurvus humeris,

certe vino-abundabis, quando hæc omnia fructum ferent.

Et conspicatus, ne conspicatus sis, et surdus esto, etsi-audieris,

et taceas, quum nihil lædat rem tuam ipsius.

Tantum locutus, una-agitabat boum fortia capita.

95

Multos autem montes umbrosos, et valles sonoras,

et campos floridos transiit gloriosus Mercurius.

Obscura autem adjutrix finiebatur divina nox,

maxima-ex parte; citoque mane fiebat operariis-favens:

ac modo in-speculam ( cœlum ) accesserat divina Luna,

100

Pallantis filia, Megamedidæ regis:

tunc ad Alpheum amnem Jovis validus filius

Phœbi Apollinis boves egit latis-frontibus.

Indomitæ autem pervenere ad stabulum altum,

et lacus, qui erant ante excellens pratum.

105

Ibi postquam bene herba paverat boves late-mugientes,

et has quidem simul-egit in stabulum, confertas,

lotum carpentes, et roscidum cyperum:

simulque ferebat ligna mula, ignisque agressus-est artem.

Lauri splendidum ramum sumtum decorticavit ferro,

110

aptum palmæ; sursumque-spirabat calidus vapor.

Mercurius utique primum focum ignemque edidit.

Multa autem sicca ligna humili in fovea

densa sumta imposuit copiosa: emicabat vero flamma

procul spiramen mittens ignis valde ardentis.

115

Dum autem ignem accendebat vis inclyti Vulcani,

interea valde-mugientes camuras boves trahebat foras

duas prope ignem; vis vero ei erat multa.

Ambas autem in terga humi dejecit anhelantes;

inclinansque volvebat, medullasque perfodiens. [TR2]

120

Operi vero opus addebat, incidens carnes pingues adipe;

assabat verum verubus transfixa ligneis,

carnes simul et terga honorifica, et nigrum sanguinem,

inclusum in intestinis; reliqua vero ibidem jacebant in solo:

pelles autem extendit aspera in petra,

125

sicut adhuc nunc secantur, quæquæ ad-diuturnitatem factæ sunt,

diu jam postea et infinite. At deinde

Mercurius gaudens-animo traxit pinguia opera

lævi super loco-plano, et scidit duodecim partes

sorte-distribuendas; perfectumque honorem addidit cuique.

130

Ibi jus ( esum ) carnium appetebat gloriosus Mercurius;

odor enim illum torquebat, quamquam immortalem,

suavis; sed neque sic eum jubebat animus generosus,

et valde cupientem transmittere per sacrum collum.

Sed hæc quidem deposuit in stabulum altum,

135

adipem et carnes multas: in-sublime vero statim sustulit,

signum puerilis furti, insuperque ligna sicca colligens,

densa-pedibus, densa-verticibus, ignis domuit æstu.

Ac postquam omnia rite perfecerat deus,

sandalia [TR3] quidem projecit in Alpheum profundis-vorticibus,

140

carbones autem exstinxit, cineremque amoliebatur nigrum

pernox: pulcra autem lux illucebat Lunæ.

Cyllenes vero statim rursus advenit ad-divinos vertices

matutinus; nec quisquam ei in-longo itinere occurrit

nec deorum beatorum, nec mortalium hominum:

145

neque canes latrarunt. Jovis autem filius utilium-auctor Mercurius

incurvatus domus per seram ingressus-est,

auræ autumnali similis, veluti nebula.

Rectaque-progressus ex-antro pervenit ad-opulentum templum,

leviter pedibus incedens: non enim sonitum-edebat, sicut in solo.

150

Festinanter vero dein cunas adibat gloriosus Mercurius:

fascia circa humeros obvolutus, veluti puer

infans, in palmis juxta poplites velo ludens

jacebat, testudinem amabilem ad lævam manum cohibens.

Matrem vero non latebat deam deus, dixitque ea sermonem:

155

Quid tu, versute, fecisti et unde jam noctis in hora

venis, impudentia indute? nunc te omnino puto

vel cito insolubilia vincula circa latera habentem,

Latoidæ sub manibus, per vestibulum exiturum:

vel eum te prehensum mediis in vallibus spoliaturum.

160

I in-malam-rem, improbe! magnam te pater sevit sollicitudinem

mortalibus hominibus et immortalibus diis.

Ei vero Mercurius verbis respondit astutis:

mater mea, quid me hæc loquens territas, veluti puerum

infantem, qui valde pauca in animo improba novit,

165

timidum, et qui matris reformidat increpationes?

At ego artem aggrediar, quæcunque sit optima,

consulens mihi et tibi penitus; neque deos

nos immortales indotati et impasti

hic ibidem manere sustinebimus, ut tu jubes.

170

Melius est, dies omnes cum immortalibus versari,

divitem, locupletem, spoliis-abundantem; quam domi

antro in obscuro considere; sed honorem

etiam-ego justum adipiscar, quem-scilicet Apollo.

Si autem non dederit pater meus, nempe ego

175

tentabo: possum prædonum dux esse.

Si autem me exquisiverit Latonæ inclytæ filius,

aliud quiddam ei et majus puto occursurum.

Ibo enim in Pythona, magnam domum perforaturus;

inde affatim tripodas perpulcros atque lebetas

180

prædabor, et aurum, affatimque splendidum ferrum,

et multam vestem: tu vero videbis, si volueris.

Sic hi quidem verbis inter se colloquebantur,

filiusque ægidem-tenentis Jovis, et veneranda Maja.

Aurora autem mane-genita, lucem mortalibus afferens,

185

oriebatur ab Oceano profunde-fluenti: atque Apollo

in-Onchestum pervenit profectus, valde-amabilem lucum

purum late-sonantis Neptuni; ibi senem

repentem invenit, struentem extra viam sepem horti.

Eum prior allocutus-est Latonæ inclytæ filius:

190

O senex, Onchesti ruborum-decerptor herbosi,

boves a Pieria quærens huc advenio,

omnes femineas, omnes cornibus camuras,

ex armento: sed taurus pascebatur solus ab aliis,

niger: torvique canes pone sequebantur

195

quatuor, veluti homines, unanimes; hi quidem relicti-sunt,

et canes et taurus (quod certe valde mirum est);

illæ autem abierunt, sole modo occidente,

ex molli prato, a dulci pascuo.

Hæc mihi dic, senex olim-nate, sicubi vidisti

200

virum, hisce cum bobus facientem iter.

Hunc autem senex verbis respondens allocutus-est:

o amice, difficile quidem, quæcunque oculis quis viderit,

omnia dicere: multi enim iter faciunt viatores:

quorum alii quidem mala multa cogitantes, alii vero valde bona,

205

itant: difficile autem cognoscere est unumquemque.

At ego per-totum diem ad solis occasum

fodiebam circa fertile-solum horti vitiferi:

puerum vero visus-sum, optime, at clare nescio, cernere,

qui puer una boves pulcris-cornibus comitabatur,

210

infans; habebat autem virgam, flexuoseque incedebat.

[a-tergo vero cohibebat, caputque habebant adversum ipsi.]

Dixit senex; ille autem ocyus iter faciebat verbo audito;

volucremque videbat patulis-alis; statimque agnovit

prædonem natum Jovis filium Saturnii.

215

Rapide vero ruit rex, Jovis filius, Apollo

Pylum versus divinam, quærens pedes-trahentes boves,

purpurea nebula coopertus latos humeros:

vestigiaque animadvertit Jaculator,dixitque sermonem:

Dii-boni! certe magnum miraculum hoc oculis video:

220

vestigia quidem hæc sunt boum capita-alte-ferentium,

sed retro conversa-sunt in herbosum pratum:

gressus autem nec viri hi sunt, nec mulieris,

nec luporum canorum, neque ursorum, nec leonum:

neque omnino tauri hirsuta-cervice ea credo esse,

225

qui tam monstrose gradiatur pedibus velocibus:

gravia quidem hinc viæ, verum graviora illinc viæ.

Sic locutus impetum-cepit rex, Jovis filius, Apollo;

Cyllenesque pervenit ad-montem indutum silva,

petræ in latibulum umbrosum: ubi Nympha

230

immortalis peperit Jovis filium Saturnii;

odor vero jucundus per montem divinum

spargebatur, multæque pecudes pedes-tendentes pascebant herbam:

ibi tunc festinans descendit per-lapideum limen.

[antrum in obscurum longe-jaculans ipse ( solus ) Apollo.]

235

Eum autem ut animadvertit Jovis et Majæ filius,

iratum de bobus, longe jaculantem Apollinem,

fascias intro subiit odoratas, veluti multam

ramorum favillam mollis cinis circumtegit.

Sic Mercurius Sagittantem conspicatus subtrahebat se ipsum:

240

in breve autem coegit caput, manusque, pedesque,

jam scilicet recens-lotus, provocans dulcem somnum,

ex-venatione: recentemque testudinem sub ala tenebat.

Agnovit autem, neque ignoravit Jovis et Latonæ filius

Nymphamque montanam perpulcram, et carum filium,

245

puerum parvum, dolosis involutum versutiis.

Circumspiciens vero dein omnem recessum magnæ domus,

tria adyta aperuit, sumta clave splendida,

nectare plena et ambrosia amabili:

multum autem aurumque et argentum intus jacebat,

250

multaque punicea et alba vestimenta Nymphæ,

qualia deorum beatorum sacræ ædes intus habent.

Ibi postquam perscrutatus-erat recessus magnæ domus

Latoides, verbis allocutus-est gloriosum Mercurium.

O puer, qui in cunis recubas, indica mihi boves

255

ocyus; quia facile nos discesserimus-invicem non decenter.

Dejiciam enim te prehensum in Tartarum obscurum,

in caliginem infaustam et ineluctabilem; nec te mater

in lucem, nec pater redimet, sed sub terram

abibis, paucos inter viros præsidens.

260

Ei autem Mercurius verbis respondebat astutis:

Latoide, quemnam hunc crudelem sermonem dixisti,

et boves agrestes quærens huc venisti?

non vidi, non rescivi, non alterius sermonem audivi:

non indicarim, non indicii-præmium reportarim.

265

[nec boum abactori, forti homini, similis-sum.]

Non meum opus hoc; potius vero mihi alia curæ-sunt;

somnus mihi curæ-est, et nostræ lac matris,

fasciasque circa humero habere, et calida lavacra.

Ne quis hoc audiat, unde hæc contentio orta-sit:

270

et sane magnum miraculum inter immortales fieret,

puerum recens natum per vestibulum exiisse

boves inter agrestes: hoc autem incongrue dicis.

Heri natus-sum: molles vero mihi pedes, asperaque subest terra.

Si autem vis, patris caput, magnum jusjurandum, jurabo:

275

non ego neque ipse profiteor-me auctorem esse,

nec quenquam alium vidi boum furem vestrarum,

quæcunque illæ boves sunt: famam vero solam audio.

Sic igitur dixit; et crebro a palpebris micans,

superciliis nictabat, spectans huc et illuc,

280

longum exsibilans, vanum hunc sermonem audiens.

Eum autem molliter ridens allocutus-est sagittans Apollo:

O bone, deceptor, dolose, profecto te omnino puto

sæpe perforantem domos habitantibus-commodas,

nocturnum, non unum solum in limine hominem collocaturum,

285

convasantem per domum sine strepitu, quod-talia dicis;

multos autem agrestes dolore-afficies ovium-pastores,

montis in saltibus, quandocunque carnium appetens

occurreris armentis boum et gregibus ovium.

Sed age, ne ultimumque et postremum somnum dormiveris,

290

ex cunis descende, atræ noctis socie.

Hoc etenim et postea inter immortales munus habebis,

dux prædonum vocaberis per-dies omnes.

Sic igitur dixit, et puerum prehensum ferebat Phœbus Apollo.

Ac consilio-inito, tunc fortis Argicida

295

augurium emisit, sublatus inter manus,

audacem ventris famulum, improbum nuntium;

vehementerque in ipsum sternutavit. Hunc autem Apollo

audiebat, e manibusque humi dejecit gloriosum Mercurium.

Sedebat vero ante eum, etiamsi deproperans iter,

300

Mercurium conviciis-proscindens, et ipsum sermone allocutus-est:

Confide, fasciate, Jovis et Majæ fili;

inveniam et postea boum fortia capita,

his auguriis; tu vero rursus viæ dux-eris.

Sic dixit: at rursus exsiliit celeriter Cyllenius Mercurius,

305

difficulter incedens: ambas vero ad aures manibus pressit

fasciam, circa humero ea obvolutus, dixitque sermonem:

Quonam me fers, Sagittans, deorum furiosissime omnium?

nunquid me boum causa sic iratus conturbas?

Dii boni, utinam periisset boum genus: non enim ego

310

vestras furatus-sum boves, neque alium vidi,

quæcunque sunt boves; famum autem solam audio.

Da vero judicium, et accipe, apud Jovem Saturnium.

Ac postquam singula distincte disceptaverant

Mercuriusque solivagus, et Latonæ præclarus filius,

315

diversum animum habentes: hic quidem, vera loquens,

non injuste ob boves prehendebat gloriosum Mercurium:

at ille artibusque et blandis sermonibus

volebat decipere Cylennius Argenteo-arcu-celebrem.

Verum postquam ingeniosus versutum invenit,

320

festinanter jam deinde is per arenam ibat

ante; at pone Jovis et Latonæ filius.

Statim autem venerunt ad-vertices odorati Olympi,

ad patrem Saturnium, Jovis perpulcri filii:

ibi enim ambobus judicii positæ-erant trutinæ.

325

Rumor vero occupabat Olympum nivosum; immortalesque

sempiterni congregabantur ad juga Olympi.

Steterunt autem Mercuriusque et argenteo-arcu Apollo

ante Jovis genua; hic vero interrogabat illustrem filium,

Jupiter altitonans, et ipsum sermone allocutus-est:

330

Phœbe, unde hanc animo-gratam prædam agis,

puerum recens natum, speciem præconis habentem?

seria hæc res deorum ad cœtum venit.

Eum autem rursus allocutus-est rex sagittans Apollo:

o pater, profecto cito sermonem audies non levem,

335

carpens, tanquam si solus ego prædator essem.

Puerum quendam inveni hunc manifestum depeculatorem

Cyllenæ in montibus, multum spatium permensus,

conviciatorem, qualem ego deorum non alium vidi,

nec virorum, quotquot fallaces sunt super terra.

340

Furatus autem e prato meas boves, abibat agens

vespertinus apud litus multum-sonori maris;

recta Pylum agens; at vestigia erant talia monstrosa

qualia admiraretur aliquis, et illustris dei opera.

Ab-illis etenim bobus in herbosum pratum

345

contrarios gressus habens pulvis ostendebat niger,

ipse vero hic extra, inexpugnabilis, nec pedibus

nec manibus incedebat per arenosum locum:

sed aliud quoddam consilium habens terebat vias

tam monstrosas, ac-si quis tenuibus quercubus incederet. [TR4]

350

Quamdiu igitur agitabat per arenosum locum,

facile admodum vestia omnia conspicua-erant in pulvere:

at postquam arenæ magnum callem pertransierat,

invisibilis factus-est statim boum callis, atque etiam ipsius,

locum per solidum. Ipsum vero animadvertit mortalis vir

355

ad Pylum recta agentem boum genus latis-frontibus.

Ac postquam has quidem in quiete incluserat,

et astute-machinatus-erat per-viam, partim hic, partim illic,

in cunis jacebat, atræ nocti similis,

antro in obscuro ad tenebras; neque ipsum

360

aquila acute cernens conspexisset: multum autem manibus

lumina confricabat, dolum struens.

Ipse autem statim sermonem diserte dicebat:

«non vidi, non comperi, non alius sermonem audivi:

neque indicarim, neque indicii-præmium reportarim.»

365

Enimvero ita fatus considebat Phœbus Apollo:

Mercurius autem ex-altera-parte respondens verbum dixit,

direxitque-se ad Saturnium, deorum rectorem omnium:

Jupiter pater, profecto ego tibi veritatem dicam:

nam veraxque sum, et nescio mentiri.

370

Venit ad nostram domum quærens pedes-trahentes boves

hodie, sole modo oriente;

nec deorum beatorum adducebat testes, neque inspectores:

indicare autem jubebat vim per multam:

multumque me minatus-est se conjecturum in Tartarum latum,

375

quoniam ille quidem tenerum florem habet gloriosæ pubertatis,

at ego hesternus natus-sum (hæc vero novit et ipse),

nequaquam boum abactori, forti viro, similis.

Crede (etenim meus pater carus profiteris esse),

quod non domum egi boves (ita felix sim),

380

nec limen transgressus-sum; hoc autem vere dico.

Solem vero valde revereor, et deos alios,

et te amo, et hunc veneror; nosti et ipse,

quod non in-noxa sum: magnum vero addo jusjurandum:

non, per hæc immortalium bene-ornata vestibula.

385

Et aliquando ego huic rependam duram perscrutationem,

etiam fortis licet sit: tu autem junioribus auxiliare.

Sic dixit innuens-oculis Cyllenius Argicida;

et fasciam habebat super ulna, neque abjiciebat.

Jupiter autem valde risit, videns dolosum puerum,

390

bene et scite negantem de bobus.

Ambos vero jussit, concordem animum habentes,

quærere; Mercuriumque internuntium ducem-esse,

et ostendere locum cum innocentia animi,

ubi demum absconderat boum fortia capita.

395

Innuit autem Saturnius, parebatque præclarus Mercurius;

facile enim ei persuadebat Jovis mens ægidem-tenentis.

Hi vero ambo festinantes, Jovis præclari filii,

ad Pylum arenosum in Alphei vadum venerunt;

ad-agros autem pervenere, et stabulum altum,

400

illic ubi ei possessiones condebantur noctis in hora.

Tunc Mercurius quidem inde profectus ad lapidem antrum,

in lucem exegit boum fortia capita;

Latoides autem seorsum conspicatus, vidit boum-pelles

petra in alta; citoque interrogabat gloriosum Mercurium:

405

Quomodo potuisti, dolose, duas boves jugulare,

sic recens-natus quum-sis, et infans? ipse ego

miror futuram tuam vim; neque omnino te oportet

longe crescere, Cyllenie, Majæ fili.

Sic dixit; et manibus circumvertebat fortia vincula

410

viticis; hæ autem sub pedibus in terra statim hærebant

indidem, cum-remora, frontibus-versæ ad-se-invicem,

facileque et omnes in agrestes boves,

Mercurii consiliis dolosi: at Apollo

admiratus-est inspiciens. Tunc fortis Argicida

415

locum oblique inspexit, crebro oculis-micans,

celare cupiens: Latonæ vero inclytæ filium

facile admodum sedavit longe-jaculantem, ut volebat ipse,

quamquam fortem: sumtaque cithara ad sinistram manum,

plectro tentabat ad numerum; ea vero sub manu

420

graviter insonuit; risit autem Phœbus Apollo,

gavisus; amabilis vero per præcordia venit sonus

divinæ vocis, et ipsum dulce desiderium cepit,

animo auscultantem: lyra autem amabile ludens,

stabat ille confisus ad lævam, Majæ filius,

425

Phœbi Apollinis, citoque argute citharam-pulsans

canebat præludens (amabilis vero eum sequebatur vox),

celebrans immortalesque deos, et terram obscuram,

ut primum orti-sunt, et ut sortitus-est portionem quisque.

Mnemosynen quidem primum dearum honorabat cantu,

430

matrem Musarum; hæc enim sortita-erat Majæ filium;

aliosque secundum dignitatemque, et ut geniti-sunt singuli,

immortales honorabat deos Jovis præclarus filius,

omnia dicens ordine, ad-cubitum acclinata cithara-ludens.

Ei vero amor in pectoribus indomitus cepit animum;

435

et illum compellans Apollo verbis alatis allocutus-est:

Bovicida, versute, laboriose, convivii sodalis,

quinquaginta bobus digna hæc excogitasti.

Quiete etiam deinde nos diremtum-iri puto.

Nunc autem age mihi hoc dic, versute Majæ fili,

440

utrum te ab ortu hæc simul secuta-sunt mira opera

an aliquis immortalium, aut mortalium hominum,

donum hoc illustre dedit, et docuit divinum cantum?

admirabilem enim hanc novam vocem audio,

quam non unquam me puto didicisse, nec quenquam virorum,

445

nec quenquam immortalium, qui Olympias domos habent,

præter te, prædo, Jovis et Majæ fili.

Quæ hæc est ars, quæ musa difficilium curarum?

quæ via? vere enim simul hæc tria omnia adsunt,

lætitiam, et amorem, et dulcem somnum ut-capiat quis.

450

Etenim ego Musarum Olympiarum sum sectator,

quibus chorique curæ-sunt, et præclarus modus cantionis,

et modulatio florens, et amabilis sonitus tibiarum:

sed nondum quicquam mihi sic in mente aliud curæ-fuit,

qualia juvenum in-festis dextera opera sunt.

455

[Miror, Jovis fili, hæc, quam amabiliter citharam-pulsas.]

Nunc vero, quia, parvus licet sis, inclyta consilia nosti,

sedeas, o-bone, et orationem lauda seniorum:

nunc enim tibi gloria erit inter deos immortales,

tibique ipsi et matri; hoc autem vere dico:

460

næ per hoc corneum telum, certe quidem ego te

gloriosum inter immortales et beatum ducam,

daboque præclara dona, et ad extremum non decipiam.

Ei autem Mercurius verbis respondebat astutis:

interrogas me, Jaculator caute: at ego tibi

465

artem nostram ingredi nequaquam invideo.

Hodie scies: volo autem tibi mitis esse

consilio et verbis: tu vero mente omnia bene nosti.

Primus enim, Jovis fili, inter immortales sedes,

præstansque fortisque; amatque te providus Jupiter

470

ex omni æquitate; præbuitque tibi præclara dona,

et honores: te vero aiunt didicisse ex Jovis consilio

vaticiniaque, Jaculator, a Jove, divina omnia.

Et nunc ipse ego filium opulentum cognovi.

Tibi autem promtum est discere, quodcunque cupis.

475

Sed quoniam tibi animus cupit citharam-pulsare,

modulare et citharam-pulsa, et festivitates cura,

ubi-acceperis a me; tu vero mihi, care, gloriam præbe.

Recte-cane, præ manibus habens canoram sociam,

pulcre et bene pro decore scientem loqui:

480

securus quidem deinde eam fer ad convivium floridum,

et chorum amabilem, et ad gloriosum ludum,

lætitiam noctisque et diei. Quicunque ipsam

arte et sapientia edoctus exquirat,

eloquens ea omnigena menti grata docet,

485

facile consuetudinibus gaudens mollibus,

operationem fugiens ærumnosam; quicumque autem ipsam,

insciens quum-sit, primum vehementer exquirat,

incassum sic deinde ventoseque crepuerit.

Tibi autem promtum est discere, quodcunque cupis.

490

Et tibi ego dabo hanc, Jovis præclare puer.

Nos autem vicissim montisque et equis-pascendis-apti campi

cum-bobus pascua, Jaculator, capiemus agrestibus.

Inde abunde parient boves, cum-tauris mixtæ,

promiscue feminasque et mares: neque omnino te oportet,

495

lucri cupiens licet sis, nimis-vehementer irasci.

Sic locutus eam porrexit; accepit vero Phœbus Apollo;

Mercurio autem præbuit habendam scuticam splendidam,

boumque-curas mandabat; suscepit vero Majæ filius,

gavisus: citharam autem ubi-sumserat ad sinistram manum

500

Latonæ præclarus filius, rex sagittans Apollo,

plectro tentabat ad numerum; ea vero pulcrum et

amabile subsonuit, deusque cantum succinuit.

Ibi boves quidem deinde ad divinum pratum

vertebant: ipsi autem Jovis perpulcri filii

505

reversi ad Olympum nivosum contenderunt,

oblectantes-se cithara; gavisusque-est inde providus Jupiter;

ambosque in amicitiam conciliavit; atque Mercurius

Latoiden amavit penitus, sicut adhuc et nunc,

pignus postquam citharam quidem Jaculatori præbuit

510

amabilem, sciens; is vero ad-cubitum admota cithara-ludebat.

Ipse autem rursus alterius sapientiæ expromsit artem:

fistularum vocem fecit, procul quæ-auditur.

Et tunc Latonius Mercurium sermone allocutus-est:

Metuo, Majæ fili, internuntie, versute,

515

ne mihi simul furto-auferas citharam et incurvos arcus.

Honorem enim a Jove habes, permutandi opera

ut-facias hominibus per terram almam.

Sed si mihi sustineres deorum magnum jusjurandum jurare,

vel capite annuens, vel per Stygis validam aquam,

520

omnia meo animo grata et amica faceres.

Et tunc Majæ filius pollicitus annuit,

nunquam se furaturum, quæcunque Jaculator possideat,

neu unquam appropinquaturum firmæ ejus domui: at Apollo

Latoides annuit in concordia et amicitia,

525

neminem sibi cariorem alium inter immortales fore,

nec deum, nec virum, Jovis prolem: Insuper perfectum

internuntium, inquit, immortalium faciam, et simul omnium,

fidum meo animo et honoratum: ac deinde

felicitatis et divitiarum tibi dabo perpulcram virgam,

530

auream, trium-foliorum, inviolatam, quæ te servabit,

omnes perficiens deos [vias?] verborumque et operum,

bonorum, quæcunque aio me scire ex Jovis consilio.

Vaticinium autem, optime, Jovis-alumne, quod sciscitaris,

nec te fatale est discere, nec quenquam alium

535

immortalium; hoc enim novit Jovis mens: at ego,

cujus-fidei-commissum-est, annui, et juravi validum jusjurandum,

neminem præter me deûm sempiternorum

alium sciturum Jovis sapiens consilium. [TR5]

Et tu, frater, auream-virgam-gestans, ne me jube

540

fata indicare, quæcunque meditatur late-sonans Jupiter.

Hominum autem alium lædam, alium juvabo,

sæpe orbe-rediens infinitorum ad-gentes hominum.

Et meo vaticinio fruetur quicunque venerit

cum-voce et alis ( augurio ) perfectarum avium;

545

hic meo vaticinio fruetur, neque eum decipiam.

Quicunque autem vaniloquis fretus avibus

vaticinium voluerit præter mentem interrogare

nostrum, intelligereque diis plus sempiternis,

is, dico, vanam viam ibit, ego vero dona accipiam.

550

Aliud autem tibi dicam, Majæ inclytæ fili:

[et Jovis ægidem-tenentis, deorum perutile numen:]

Thriæ enim quædam sunt Nymphæ, sorores natæ,

virgines, velocibus exsultantes alis,

tres: super caput autem conspersæ farina alba,

555

domicilia habitant sub valle Parnassi,

vaticinii seorsum magistræ, quod apud boves

puer adhuc meditatus-sum; pater vero meus non curabat.

Illinc sane deinde volantes alias aliorsum,

favos depascunt, atque perficiunt singula.

560

Hæ autem quando bacchantur, depastæ mel recens

lubenter volent veritatem dicere:

sin vero abstinuerint deorum a-suavi cibo,

conantur jam deinde extra viam ducere.

Has tibi deinde do; tu vero accurate inquirens,

565

tuam ipsius mentem oblecta: et si mortalem virum docueris,

sæpe tuum vaticinium exaudiet, si acciderit.

Hæc habe, Majæ fili, et agrestes pedes-trahentes boves,

equosque cura, et mulos patientes-operum:

et torvis leonibus, et albo-dente suibus,

570

et canibus, et pecoribus, quæcunque nutrit lata terra,

omnibusque ovibus ut-imperet gloriosus Mercurius;

solus porro ad Orcum perfectus nuntius sit;

qui, indotatus licet sit, dabit donum non minimum.

Sic Majæ filium rex dilexit Apollo

575

omnigena amicitia; gratiam autem superaddidit Saturnius.

Cumque-omnibus is mortalibus et immortalibus versatur.

Parum quidem utique juvat, infinite vero decipit,

noctem per obscuram, gentes mortalium hominum.

Et tu quidem sic salve, Jovis et Majæ fili;

580

verum ego et tui et alius meminero cantionis.

1

Musa, mihi dic opera aureæ Veneris,

Cypriæ, quæ diis dulcem cupidinem immisit,

atque domuit gentes mortalium hominum,

avesque aerias, et feras omnes,

5

tum quot continens multas nutrit, tum quot pontus;

omnibus vero opera curæ-sunt pulce-coronatæ Cythereæ.

Tres autem dearum non potest flectere animos, nec decipere:

filiam ægidem-tenentis Jovis, cæsiis-oculis Minervam;

non enim ei placuere opera aureæ Veneris;

10

verum ei bellaque placuerunt et opus Martis,

præliaque, pugnæque, et præclara opera instruere. [TR1]

Prima fabros viros terrestres docuit

facere plaustra, et currus varios ære.

Ipsaque virgenes tenello-corpore in ædibus manentes

15

præclara opera docuit, in mente ea ponens unicuique.

Neque unquam Dianam aureis-sagittis, tumultuosam,

domat in amore risus-amans Venus.

Etenim ei placuere arcus, et in-montibus feras interficere,

citharæque, chorique, clarique ululatus,

20

lucique umbrosi, justorumque urbs virorum.

Neque venerandæ puellæ placuere opera Veneris,

Vestæ, quam primam genuit Saturnus versutus,

[atque etiam minimam, consilio Jovis ægidem-tenentis,]

venerandam, quam ambiebant Neptunus et Apollo;

25

ea autem prorsus noluit, verum rigide abnuit;

juravitque magnum jusjurandum, quod vere perfectum-est,

ubi-tetigerat caput patris Jovis ægidem-tenentis,

virginem se fore per-omnes dies, diva dearum.

Ei vero pater dedit pulcrum donum, pro nuptiis:

30

atque media in domo exinde residebat, adipe sumta;

omnibus autem in templis deorum honoris-compos est,

et apud omnes mortales deorum primaria est.

Harum non potest flectere animos, neque decipere;

ceterorum autem nihil est quod-effugerit Venerem,

35

nec deorum beatorum, nec mortalium hominum:

quin et Jovis mentem seduxit fulmine-gaudentis,

qui maximusque est maximumque sortitus-est honorem:

atque hujus, quando voluerit, prudentem mentem decipiens,

facile miscuit cum-mortalibus mulieribus,

40

Junonis eum oblivisci-faciens, sororis conjugisque,

quæ longe specie præstantissima est inter immortales deas,

augustissimam vero ipsam genuit Saturnus versutus

materque Rhea; Jupiter vero æterna consilia sciens

venerandam uxorem fecit-sibi honesta doctam.

45

Huic autem et ipsi Jupiter dulcem cupidinem injecit animo,

viro cum-mortali ut-misceretur, ut citissime

ne ipsa quidem ab-humano concubitu libera esset,

et ne -quando gloriata diceret inter omnes deos,

dulce ridens, risus-amans Venus,

50

quod ipsa deos miscuerit-cum mortalibus mulieribus,

ac mortales filios genuerint immortalibus,

quodque deas miscuerit-cum mortalibus hominibus.

Anchisæ vero proinde ei dulcem amorem injecit animo,

qui tunc in summis montibus fontibus-irriguæ Idæ

55

pascebat boves, corpore immortalibus similis.

Hunc autem deinde conspicata risus-amans Venus

amavit; vehementerque ejus mentem cupido occupavit.

In Cyprum vero profecta, odoratum templum ingrediebatur,

[in Paphum; ubi ei lucus est, et altareque odoratum:

60

ibi ea ingressa, fores occlusit splendidas:]

illic autem eam Gratiæ lavarunt et unxerunt oleo

immortali, qualia diis gratiam-addunt sempiternis.

[ambrosio, tenui, quod nempe ei suffitum erat.]

Induta vero bene omnes circa corpus vestes pulcras,

65

auro ornata, risus-amans Venus

contendit ad Trojam, derelicta odorata Cypro,

alte inter nubes velociter faciens iter.

Ad-Idamque venit fontibus-irriguam, matrem ferarum:

ivit vero recta ad-stabulum per montem: ac post ipsam

70

adulantes canique lupi, torvique leones,

ursæ, pardique veloces, cervorum insatiabiles,

iverunt; eaque inspiciens, in præcordiis oblectabat-sibi animum;

et his in pectora injecit cupidinem; ii autem simul omnes

bini cubuerunt per umbrosos recessus.

75

Ipsa vero ad tuguria bene-structa pervenit:

invenit autem in-stabulis relictum, solum ab aliis,

Anchisen heroem, ad diis pulcritudinem-habentem.

Ceteri vero simul boves sequebantur pascua per herbosa,

omnes; is autem ad-stabula relictus, solus ab aliis,

80

versabatur huc et illuc, clare citharam-pulsans.

Stetit vero coram ipso Jovis filia Venus,

virgini indomitæ magnitudine et specie similis;

ne ipsam formidaret in oculis conspicatus.

Anchises autem videns perpendebat, mirabaturque

85

speciemque, magnitudinemque, et vestimenta splendida.

Peplum enim induerat-sibi splendidiorem ignis fulgore,

habebatque flexiles armillas, fistulasque lucidas;

torques porro circa molle collum perpulcræ erant,

pulcræ, aureæ, variegatæ: et tanquam luna,

90

pectora circa mollia splendebat, mirabile visu.

Anchisen vero amor cepit; verbumque is ei ex-adverso dixit:

Salve, regina, quæcunque beatorum has ad-ædes venisti,

Diana, vel Latona, vel aurea Venus,

vel Themis generosa, vel cæsiis-oculis Minerva,

95

vel forte aliqua Gratiarum, huc venisti, quæ diis

omnibus comites-sunt, et immortales vocantur:

vel aliqua Nympharum, quæ lucos pulcros incolunt:

[aut Nympharum, quæ pulcrum montem hunc habitant,]

et fontes fluviorum, et prata herbosa.

100

Tibi autem ego in specula, conspicuo in loco,

aram struam, faciamque tibi sacra pulcra

tempestatibus omnibus; tu vero benignum animum habens

da me inter Trojanos illustrem esse virum;

facque in-posterum mihi floridam prolem: at me ipsum

105

diu bene vivere, et videre lumen solis,

beatum inter cives, et senectutis ad-limen pervenire.

Ei autem respondebat deinde Jovis filia Venus:

Anchise, gloriosissime terrigenarum hominum,

nulla profecto dea sum: cur me immortalibus assimilas?

110

sed mortalisque sum, mulierque me peperit mater.

Otreus autem mihi est pater inclytus, si forte audivisti,

qui omni Phrygiæ bene-munitæ imperat,

linguam autem vestramque et nostram probe novi;

Trojana enim domi me nutrix alebat; ea vero perpetuo

115

parvam me filiam educebat, cara a matre acceptam.

[Sic utique linguam etiam vestram bene novi.]

Nunc autem me abripuit auream-virgam-habens Argicida,

ex choro Dianæ aurea-sagitta-insignis, tumultuosæ:

multæ sane Nymphæ et virgines magna-dote-dignæ

120

ludebamus; circumque turba infinita coronæ-instar-cingebat:

inde me rapuit auream-virgam-habens Argicida,

multa vero duxit me super culta mortalium hominum,

multamque terram-indivisam et incultam, quam feræ

cruda-vorantes peragrant per umbrosos recessus:

125

nec pedibus tangere videbar almam terram:

Anchisæ autem me dicebat ad cubilia vocari

ingenuam uxorem, tibique præclaros filios esse-parituram.

Ac postquam ostendit et monuit, ille nempe rursus

immortalium ad gentes abiit, fortis Argicida:

130

at ego ad-te veni; dura vero mihi aderat necessitas.

Sed te per Jovem supplex-oro, ac parentes

bonos; neque enim mali talem genuissent:

indomitam me ubi-duxeris et inexpertam amoris,

patrique tuo ostende, et matri honesta doctæ,

135

tuisque fratribus, qui tibi ex-eodem genere nati-sunt,

[non ipsis indigna nurus ero, sed congrua:]

si tibi indigna mulier futura-sim, sive etiam non.

Mitte autem nuntium cito ad Phrygas agiles-equos-habentes,

dicturum patrique meo, et matri, sollicitæ licet:

140

hi vero tibi aurum abunde, vestitumque textilem

mittent; tu autem multa et præclara excipe dona.

Hæc vero ubi-feceris, epulis-celebra nuptias amabiles,

honorabiles hominibus et immortalibus diis.

Sic locuta dea, dulcem cupidinem ei injecit animo;

145

Anchisen autem amor cepit, verbumque is dixit et elocutus-est:

Si quidem mortalisque es, mulierque te peperit mater,

Otreus vero est tibi pater inclytus, ut narras,

immortalisque gratia internuntii huc venisti,

Mercurii, mea vero uxor vocaberis per-dies omnes;

150

nemo deinceps deorum, nec mortalium hominum,

hic me cohibebit, donec tuo in-amore congrediar

statim nunc; neque si longe-jaculans ipse Apollo

arcu ab argenteo emiserit in me tela luctuosa.

Velim postea, mulier similis deabus,

155

tuum cubile ubi-ascendero, introire in Orci domum.

Sic fatus, prehendit manum: risus-amans autem Venus

reptabat aversa, oculis pulcris dejectis,

ad lectum bene-stratum, ubi antea erat regi

lænis mollibus stratus; at superne

160

ursorum pelles jacebant, raucisonorumque leonum,

quos ipse occiderat in montibus altis.

Hi vero postquam lectos bene-structos inscenderant,

ornatum quidem illi primum a corpore demsit splendidum,

fibulasque, flexilesque armillas, fistulasque et torques;

165

solvitque ei cingulum, et vestimenta splendida

exuit, et deposuit in solium argenteis-clavis-distinctum

Anchises: ipse autem deinde, deûm sententia et fato,

cum-immortali concubuit dea mortalis, non plane sciens.

Quando autem retro ad stabulum vertunt pastores

170

bovesque et pingues oves pascuis e floridis,

tunc Anchisæ quidem dulcem somnum offudit

suavem; ipsa vero corpore induebat-sibi vestimenta pulcra.

Induta autem bene omnia circa corpus, diva dearum

stetit ad tugurium: ac bene-structam domum

175

attigit caput; pulcritudo vero genarum effulgebat

immortalis, qualis est pulcre-coronatæ Cythereæ;

e somnoque eum suscitabat, verbumque dixit et elocuta-est:

Surge, Dardanide; quare jam altum somnum carpis?

et considera, si omnino similis ego videor esse ei

180

qualem tu me primum oculis advertisti.

Sic dixit: is vero e somno valde promte auscultavit.

Ut autem vidit collumque et oculos pulcros Veneris:

timuitque, et oculos declinando vertit alio;

iterumque deinde læna cooperuit-sibi pulcros vultus,

185

et eam precans verbis alatis allocutus-est:

Statim te ut primum, dea, vidi oculis,

novi, quod dea eras; tu autem non verum dixisti.

Sed te per Jovem supplex-oro ægida-tenentem,

ne me viventem inanem inter homines sinas

190

habitare, sed miserere: quoniam haud longævus vir

fit, qui cum-deabus concumbit immortalibus.

Ei vero respondebat deinde Jovis filia Venus:

Anchise, gloriosissime mortalium hominum,

confide, neu quicquam tuo in animo timeas nimis.

195

Non enim tibi ullus esse debet timor, malum te passurum ex me quidem,

neque ex aliis beatis; quoniam carus es diis.

Tibi autem erit carus filius, qui inter Trojanos imperabit;

et filii filiis perpetuo enascentur.

Ei vero Æneas nomen erit, quoniam me gravis

200

habuit dolor, quandoquidem mortalis viri incidi in-lectum.

Diis-similes autem maxime mortalium hominum erant

semper orti a vestro genere formaque specieque.

Nempe flavum quidem Ganymedem providus Jupiter

rapuit, ipsius ob pulcritudinem, ut immortalibus interesset,

205

atque Jovis in domo diis potum-ministraret,

mirabile visu, omnibus honoratus immortalibus,

aureo ex cratere hauriens nectar rubrum.

Troem vero luctus ingens tenebat mente, neque omnino norat

qua sibi carum filium abripuisset divina procella:

210

verum hunc deinde lugebat penitus dies omnes.

Et ipsum Jupiter miseratus-est, deditque ei filii pretium,

equos celeripedes, qui immortales ferunt.

Hos ei dono dedit habendos, dixitque singula

Jovis de-consiliis internuntius Argicida,

215

quod foret Gan. immortalis, et senii-expers per-dies omnes.

Ac postquam Jovis ille audierat nuntium,

non-amplius dein lugebat, gavisus-est autem animo intus;

lætusque equis pedibus-ventosis vehebatur.

Ita vero rursus Tithonum aureum-solium-habens rapuit Aurora,

220

vestri generis, assimilem immortalibus.

Profecta-est autem ire oratura atras-nubes-cogentem Saturnium,

ut-immortalisque esset, et viveret dies omnes;

ei Jupiter annuit, et perfecit votum:

stulta; neque cogitavit in mente veneranda Aurora

225

pubertatem petere, abradereque senectutem perniciosam.

Eum sane quamdiu quidem habebat valde-amabilis pubertas,

Aurora oblectans-se aureum-solium-habente, mane-genita,

habitabat apud Oceani fluenta, ad terminos terræ:

at postquam primi cani effundebantur capilli

230

pulcro ex capite generosoque mento,

ejus utique a-lecto abstinebat veneranda Aurora;

ipsum autem demum nutriebat, in ædibus tenens,

ciboque ambrosiaque, et vestimenta pulcra dans.

Sed quando demum prorsus odiosa senectus urgebat,

235

neque ullum movere membrorum poterat, neque attollere,

hoc ei in animo optimum videbatur consilium:

in thalamo eum deposuit, foresque occlusit splendidas;

ejus vero vox fluit perpetua, neque omnino vis

est, qualis antea erat in flexilibus membris.

240

Non ego te talem inter immortales optarim

immortalemque esse, et vivere dies omnes.

Sed si quidem talis manens specieque corporeque

vivas, nosterque maritus vocatus sis,

non deinde me dolor densis præcordiis cooperiat.

245

Nunc vero te quidem cito senectus communis cooperiet

immisericors, quæ deinceps astat hominibus,

perniciosa, laboriosa, quam utique odio-habent etiam dii.

At mihi magnum probrum inter immortales deos

erit per-dies omnes penitus, propter te,

250

qui antea mea colloquia, et consilia, quibus olim omnes

immortales miscui cum-mortalibus mulieribus,

formidabant; omnes enim mea domabat cogitatio:

nunc vero non-amplius mihi os hiscet fateri

hoc inter immortales; quoniam valde multum mulctata-sum

255

damno vehementi, non nominando, aberravique mente,

filium vero sub zona mihi-posui, mortalis concubitu-usa.

Illum quidem, ubi jam primum viderit lumen solis,

Nymphæ ipsum nutrient montanæ, profundos-sinus-habentes,

quæ hunc habitant montem magnumque divinumque,

260

quæ nec mortales, nec immortales comitantur:

diu quidem vivunt, et immortalem cibum comedunt,

atque inter immortales pulcrum chorum exercent.

Cum-his autem Silenique et speculator Argicida,

miscentur in amore, in-recessu speluncarum amabilium.

265

Cum-his vero simul aut abietes, aut quercus altis-verticibus,

nascentibus ortæ-sunt super terra virorum-altrice,

pulcræ, virentes, in montibus excelsis.

Stant altæ; lucos autem ipsas vocant

immortalium; eas vero nequaquam mortales tondent ferro.

270

Sed quando demum fatum astiterit mortis,

arescunt quidem primum super terra arbores pulcræ,

cortexque circumcirca-perit, deciduntque rami:

harum autem simul anima relinquit lumen solis.

Hæ quidem meum nutrient apud se filium habentes.

275

Eum quidem ubi jam primum ceperit valde-amabilis pubertas,

ducent tibi huc deæ, ostendentque filium.

Tibi autem ego, ut hæc in animo omnia persequar,

in quintum annum rursus veniam, filium ducens.

Hunc quidem, ubi jam primum videris germen oculis,

280

gaudebis videns (valde enim deo-similis erit),

duces vero statim ipsum ad Ilium ventosum.

Si quis autem interrogarit te mortalium hominum,

quænam tibi carum filium sub zona posuit mater,

huic tu dicito memor, ut te jubeo:

285

dic sane Nymphæ calyci-similibus-oculis progeniem esse,

quæ hunc habitant montem, indutum silva.

Sin effaberis et gloriaberis insipienti animo,

in amore te mixtum-fuisse cum-pulcre-coronata Cytherea,

Jupiter te iratus feriet ardenti fulmine.

290

Dicta-sunt tibi omnia: tu vero mente tua quum-intellexeris,

contine-te, neu indica; deorum autem verere iram.

Sic locuta, abripuit-se ad cœlum ventosum.

Salve, dea, Cypro bene-cultæ imperans;

a-te autem ego exorsus, transibo alium ad hymnum.

1

Cererem crine-decoram, venerandam deam, ordior canere,

ipsam, et filiam teretem-pedes, quam Pluto

rapuit, dedit autem grave-sonans late-cernens Jupiter,

seorsum a-Cerere aureo-solio-insidente, pulcrum-fructum præbente,

5

ludentem cum filiabus Oceani pepla-profundo-sinu-indutis,

floresque legentem, rosas et crocum et violas pulcras,

per molle partum, et gladiolos et hyacinthum,

narcissumque, quem produxit fraudem roseæ puellæ

Terra, Jovis voluntate, gratificans Orco,

10

mire lætum, quo-stupuerunt tunc omnes intuentes,

tam dii immortales quam mortales homines:

cujus adeo ex radice centum capita excreverant,

et fragante odore omne cœlum latum superne

terraque omnis ridebat et salsus æstus æquoris.

15

Illa vero admirata protendit manus simul ambas,

pulcrum ludicrum ut-sumeret: sed hiavit terra vasta

Nysiis in campis, qua prorupit rex Pluto

equis immortalibus invectus, Saturni nobilis filius.

Rapuit vero invitam et in aureo curru

20

abstulit ejulantem: clamavit autem intenta voce,

invocans patrem Saturnium summum et potentissimum.

Sed nec immortalium quisquam, nec mortalium hominum

audivit vocem ejus, neque pulcris-manibus sociæ;

nisi quod Persæi filia mitis animum

25

audivit ex antro, Hecate vitta-tenui-nitida,

et Sol rex, Hyperionis illustris filius,

puellam invocantem patrem Saturnium: hic vero seorsum

sedebat procul a-diis precibus-expetito in templo,

accipiens sacra pulcra a mortalibus hominibus.

30

Sed illam coactam abstulit, Jovis consilio,

patruus, multis-imperans Pluto,

equis immortalibus, Saturni nobilis filius.

Quamdiu igitur terramque et cœlum stellatum

videbat dea, et mare æstuans piscosum,

35

radiosque Solis, et adhuc sperabat matrem venerandam

se-esse-visuram, et genera deorum æternorum:

tamdiu ei spes mulcebat magnum animum, quamvis lugenti.

Resonabant autem montium cacumina et profunda maris

voce immortali: eamque percepit alma mater.

40

Acer vero ejus animum dolor invasit, et super comis

ambrosiis vittam discidit manibus suis,

cæruleumque velamen ambobus circumjecit humeris,

seque-concitavit, instar volucris, per terram et mare

quærens. Sed illi nemo vera dicere

45

voluit, neque deorum, neque mortalium hominum,

neque volucrum quæquam illi vera nuntia venit.

Novem deinceps dies per terram alma Ceres

vagabatur, ardentes faces in manibus tenens;

neque unquam ambrosia et nectare dulci

50

fruebatur mœrens, nec corpus suum immergebat lavacris.

Sed postquam decima ei advenerat lucida aurora,

occurrit ei Hecate, lumen in manibus gerens;

et vero hanc nuntians allocuta-est, et dixit:

Alma Ceres, tempestiva-adferens, splendida-donis,

55

quis deorum cœlestium aut mortalium hominum

rapuit Proserpinam, et tuum afflixit animum?

vocem enim audivi, sed non vidi oculis,

quinam esset; at tibi celeriter dico vera omnia.

Sic dixit Hecate; illi autem non respondit sermone

60

Rheæ crines-decoræ filia, sed subito cum illa

proripuit-se, ardentes faces in manibus tenens.

Solem vero adierunt, deorum speculatorem atque hominum,

steteruntque ante equos; et rogavit sancta dearum:

Sol, reverere me deam propter, si unquam tibi

65

vel verbo vel facto cor et animum hilaravi!

filiam, quam peperi, dulce germen, forma egregiam:

cujus anxiam vocem audivi per aera vacuum,

tanquam violatæ, verum non vidi oculis:

sed (tu enim omnem terram et pelagus

70

æthere ex sacro despectas radiis)

vere mihi dicas: caram natam, sicubi vidisti,

quisnam absente me rapuerit invitam vi

aufugiens, vel deorum vel etiam mortalium hominum. [TR1]

Sic dixit; illi autem Hyperionis-filius respondit sermone:

75

Rheæ crines-decoræ filia, Ceres regina,

audies; certe enim magnopere te veneror, et misereor

lugentis natam proceram: sed nemo alius

causam-habet immortalium, nisi nimbos-ciens Jupiter,

qui eam dedit Orco florentem conjugem,

80

fratri-suo: ille autem sub tenebras caligantes

raptam equis duxit magna-voce clamantem.

Verum, dea, comprime gravem luctum: minime te decet

temere et frustra indomitam exercere iram; haud te indignus

gener inter immortales multis-imperans Pluto,

85

frater-germanus et consanguineus; prætereaque honorem

sorte-tulit, quum primum tripartita divisio fieret,

ut cum iis habitet, quorum sortitus-est dominatum.

Sic locutus, equos increpuit: illi vero territi minis

raptim egerunt celerem currum, extentis-alis ut volucres.

90

Illi autem dolor gravior et crudelior invasit mentem.

Irataque deinde atris-nubibus-cincto Saturnio,

vitans deorum concilium et altum Olympum

abiit ad hominum urbes et pinguia culta,

formam tegens per-longum tempus: neque ullus virorum

95

conspiciens eam agnovit, aut profunde-succinctarum mulierum,

ante quam Celei prudentis advenit domum,

qui tum Eleusinis odoræ rex erat.

Consedit autem prope viam, imo afflicta pectore,

Parthenium ad-puteum, unde hauriebant cives,

100

sub umbra, quippe superne natus-erat frutex olivæ,

anui grandævæ similis, quæ partu

arcetur, donisque coronas-amantis Veneris:

quales nutrices sunt jura-dantium regum

filiorum, et promæ per ædes sonantes.

105

Illam autem viderunt Celei Eleusinidæ filiæ,

venientes ad aquam haustu-facilem, ut ferrent

situlis æneis caras ad ædes patris,

quatuor, instar dearum, juventutis flore conspicuæ,

Callidice, et Clisidice, Demoque venusta,

110

et Callithoe, quæ illarum natu-maxima erat omnium;

neque cognoverunt: difficiles enim dii mortalibus aspectu sunt.

Prope autem stantes dictis volantibus compellarunt:

Quæ, unde es, anus, grandævorum hominum?

quid autem ab urbe secessisti, neque domibus

115

propinquas? ubi mulieres per ædes umbrosas

simili-ætate, qua tu fere, et juniores esse-solent,

quæ te exciperent-amicis et verbis et factis.

Sic dixerunt; at verbis respondit sancta dearum:

filiæ dilectæ, quæcunque estis mulierum tenerarum,

120

salvete: ego vero vobis dicam; haud dedecet

vobis rogantibus vera dicere.

Deo mihi nomen est: hoc enim imposuit alma mater.

Nunc autem ex-Creta supra lata dorsa maris

veni haud cupiens; sed vi invitam cogentes

125

viri prædatores abduxerunt: hi postea

navem celererm ad-Thoricum appulerunt, ubi mulieres

in-continentem egressæ-sunt frequentes, atque etiam ipsi

cœnam sibi-paraverunt juxta retinacula navis.

Sed mihi non cœnæ dulcis cupidus-erat animus,

130

clam vero proripiens-me per continentem nigram

effugi superbos dominos, ne forte, me

nullo-emtam-pretio vendentes, mei fruantur pretio.

Ita huc veni errans, neque scio,

quæ tandem terra sit, et quinam incolant.

135

At vobis omnes Olympias domos tenentes

dent juveniles maritos, et liberos parere,

ut optant parentes: mei autem miseremini, puellæ,

benevole, caræ filiæ, donec ad ædes venero

viri atque mulieris, apud illos operatura

140

libenter, quæcumque mulieris vetulæ opera esse-solent.

Et puerum recens-natum in ulnis habens

bene nutricarem, et ædes custodirem,

et lectum sternerem in-intimo penetralium firmorum

herilem, et opera ( artes texendi ) docerem mulieres.

145

Dixit dea; ei autem continuo respondit virgo indomita,

Callidice, Celei naturam formosissima: [TR2]

Nutrix, deorum munera, quamvis gravate, necessario

toleramus homines; namque multo potentiores sunt. [TR3]

Hæc vero te plane edocebo, atque nominabo

150

viros, penes quos hic summum est imperium,

et in-populo qui eminent, et mœnia urbis

tuentur consiliis et justis judiciis:

et Triptolemi sapientis, et Dioclis,

et Polyxeni, et egregii Eumolpi,

155

et Dolichi, et patris strenui nostri,

horum omnium uxores ædes curant.

Quarum haud ulla te, vel primo aspectu,

formam aspernata, a-domibus arceret,

verum te excipient: nam sane deæ-similis es.

160

Sin mavis, mane, dum ad ædes patris

eamus, et matri profunde-succinctæ Metaniræ

dicamus hæc omnia ordine, si forte te jusserit

nostram-domum venire, nec aliorum ædes quærere.

In-senectute-genitus ei filius in conclavi solido

165

sero-natus nutritur, exoptatus et gratissimus.

Si hunc enutrires, et pubertatis metam contingeret,

facile aliqua te videns mulierum tenerarum

tibi invideret: tanta tibi nutricia daret.

Sic dixit; et hæc annuit capite: illæ vero splendentia

170

impleta aqua ferebant vasa exsultantes.

Celeriter autem patris venerunt magnam domum, statimque matri

nuntiarunt, quæ viderant atque audiverant. At illa confestim

ire-eas jussit-et arcessere ingente mercede.

Hæ vero, sicut aut cervæ aut vitulæ veris tempore

175

saliunt per pratum, saturatæ animum pastu,

sic hæ, attollentes peplorum rugas decororum,

properabant ad cavatam plaustris-viam; comæque circum

humeros quassabantur, croceo flori similes.

Invenerunt autem prope viam præclaram deam, ubi antea

180

reliquerant; et deinceps caras ad ædes patris

duxerunt. Hæc vero pone, imo afflicta pectore,

ibat capite velato, et peplum

cæruleum circum-teneros deæ strepitabat pedes.

Confestimque ad ædes pervenerunt Jovis-alumni Celei,

185

et perrexerunt per porticum eo, ubi illis veneranda mater

sedebat juxta postem triclinii affabre structi,

infantem sub sinu habens, recens germen: illæ autem ad eam

currebant. At vero hæc limen conscendit pedibus, et ecce! trabem-tecti

tetigit capite, implevitque fores splendore divino.

190

Sed illam pudorque et admiratio et pallidus horror cepit;

cessitque ei sellâ, et sedere jussit.

At Ceres, tempestiva-præbens, splendida-donis,

noluit sedere in sella magnifica,

sed tacita constitit, oculos pulcros dejecta:

195

usque dum ei posuit Iambe honesta

compactum sedile, superque albam injecit pellem.

Ibi considens prætendit-sibi manibus velamen-comarum.

Diu vero vocem-comprimens dolore sedit in sella,

neque ulli aut verbo se-adjunxit, aut facto,

200

sed sine-risu, non-gustans cibum neque potum,

sedit, desiderio tabescens profunde-succinctæ filiæ:

usque dum facetiis eam Iambe honesta

multum cavillata, commovit dominam castam,

ut -rideret-leniter, et hilarem haberet animum:

205

quæ quidem ei et postea placuit moribus.

Illi autem poculum Metanira porrexit dulci vino

impletum; sed renuit: nam fas sibi esse negavit,

bibere vinum rubens: jussit vero farinam et aquam

dare mixtam ad-bibendum pulegio contrito.

210

Illa autem misturam confectam deæ porrexit, ut jusserat:

qua accepta, sacro-honore primum-potita-est alma Ceres.

Colloquium vero exorsa-est pulcre-cincta Metanira:

Salve, mulier! haud enim te ex vilibus opinor parentibus

esse, sed nobilibus; quoniam tibi elucet in-oculis pudor

215

et gratia, qualis jura-dantium regum.

Sed deorum munera, quamvis gravate, necessario

toleramus homines; nam jugum cervici incumbit.

Jam vero, quum venisti huc, tibi aderunt, quæcunque mihi, bona.

At filium mihi nutri hunc, quem sero-genitum et insperatum

220

præbuerunt immortales; exoptatissimus autem mihi est.

Si hunc enutrires; et pubertatis metam contingeret,

facile aliqua te videns mulierum tenerarum

tibi invideret: tanta tibi nutricia darem.

Hanc vero rursus allocuta-est pulcre-coronata Ceres:

225

et tu, mulier, multum salve! dii autem tibi bona largiantur!

filium vero tibi lubens suscipiam, sicut me jubes, et

nutriam. Neque eum, spero, per-inscitiam nutricis

aut incantatio lædet, aut hypotamnum [ herba magica? ].

Novi enim remedium multo efficacius hylotomo ( herba );

230

novi etiam ad-incantationem [TR4] nocentissimam bonum remedium.

Sic locuta, fragranti [TR5] eum excepit sinu,

manibusque immortalibus; et lætata-est animo mater.

Sic illa Celei prudentis illustrem filium,

Demophoontem, quem peperit pulcre-cincta Metanira,

235

enutrivit in ædibus; at ille crevit deo similis,

nec sane panem edens, nec sugens.

Ceres eum [TR6]

ungebat ambrosia, quasi dei progeniem

dulce afflans, et in sinu gestans:

240

noctu vero occultabat ignis vi, tanquam torrem,

clam caris parentibus. Illis autem magno miraculo fuit,

quanto vigore exortus-sit, diis aspectu similis.

Atque eum factura-erat senii-expertem et immortalem,

nisi per-stultitiam pulcre-cincta Metanira,

245

nocte observans, fragranti ex thalamo

inspexisset: ejulavit autem, et ambo sibi-percussit femora,

timens suo filio, et magno furore-turbata est mentem,

et lamentans dictis volantibus eum allocuta-est:

Fili Demophoon, hospita te igne multo

250

occultat, mihi autem mœrorem et curas tristes efficit.

Sic dixit ingemens; eamque audiit sancta dearum.

Illi autem irata pulcre-coronata Ceres,

filium carum, quem insperatum in ædibus pepererat,

manibus immortalibus a se deposuit in-terram,

255

ereptum igni, animum incensa-iris sævissimis,

et simul allocuta-est pulcre-cinctam Metaniram:

Inscii homines et dementes, neque boni

sortem venturi præsagientes, neque mali!

et tu enim ex-stultitia tua ingens damnum-cepisti.

260

Testis enim sit deos obstringens, implacabile Stygis flumen!

immortalem tibi et senectæ-expertem per-omne ævum

filium carum factura-eram, et sempiternum largitura honorem:

jam vero non licet ei mortem et sævas-Parcas effugere;

honor autem immortalis semper aderit, quod genibus

265

nostris exceptus-est, et in ulnis dormivit.

At vero in-progressu-temporum huic, circumvolutis annis,

filii Eleusiniorum bellum et pugnam diram

semper invicem concitabunt per-omne ævum.

Sum autem Ceres honorata, quæ maximum

270

immortalibus mortalibusque emolumentum et gaudium est.

Sed age, mihi templum magnum, et aram sub eo

condant omnis populus, sub urbe altoque muro,

super Callichorum, in prominente colle.

Orgia autem ipsa ego docebo, ut in-posterum,

275

rite sacrificantes, meam mentem placetis.

Sic locuta dea, staturamque et formam mutavit,

senectute dejecta, et circumcirca venustas spirabat,

odorque jucundus fragrantibus a peplis

spargebatur, et procul lux a corpore immortali

280

effulgebat deæ, flavique capilli fluebant-per humeros,

et splendore implebatur solidum cubiculum, tanquam fulguris:

exiit autem ex ædibus. At illius subito genua soluta-sunt;

et per-longum voce-caruit tempus, neque filium

recordata-est sero-genitum de pavimento tollere.

285

Hujus autem sorores vocem audierunt miserabilem,

et a bene-stratis lectis desiluerunt: quarum hæc deinde

infantem manibus sublatum suo excepit sinu;

illa ignem accendit; illa autem properavit pedibus teneris,

matrem excitatura fragranti e thalamo.

290

Congregatæ autem illum circùm lavarunt palpitantem,

amantissime-complectentes: sed ejus non delinitus-est animus;

deteriores enim jam eum habebant altrices ac nutrices.

Illæ quidem per-totam-noctem venerandam deam placabant,

metu concussæ; at simul aurora illucescente

295

late-potenti Celeo vere narrabant,

quæcunque jusserat dea, pulcre-coronata Ceres.

Ille vero ad concionem vocans immensum populum,

jussit comas-decoræ Cereri opimum templum

condere et aram, in prominente colle.

300

Hi autem continuo paruerunt, et obedierunt dictis,

et exstruxere templum, sicut jusserat: illud vero excrevit divino fato.

Sed postquam absolverant, et destiterant a-labore,

iverunt suam quisque domum. At flava Ceres

ibi considens, cœlicolis seorsum [TR7] ab-omnibus,

305

permansit, desiderio tabescens alte-cinctæ filiæ.

Gravissimum vero annum supra tellurem feracem

effecit hominibus et crudelissimum; neque ullum terra

semen emisit; abscondebat enim coronis-læta Ceres.

Multaque curva aratra frustra boves traxerunt in arvis,

310

multumque hordeum albens irritum incidit terræ.

Et sane universum periisset genus voces-articulantium hominum

fame gravi, munerumque celebrato honore

ac victimarum privasset Olympias domos tenentes:

nisi Jupiter sensisset, et in-suo deliberasset animo.

315

Irin vero primum aureis-alis delabi-jussit ad-vocandam

Cererem crine-decoram et egregia forma.

Dixit; at illa Jovis atris-nubibus-cincto Saturnio

paruit; et intervallum percurrit velociter pedibus.

Adiit autem urbem Eleusinis odoræ,

320

invenitque in templo Cererem cæruleo-peplo-ornatam;

et eam vocans dictis volantibus allocuta-est:

Ceres, vocat te pater Jupiter haud-irrita decernens,

ut-venias ad gentes deorum æternorum.

Quare ito, neu caducum sit, quod nuntio, verbum Jovis.

325

Sic dixit obsecrans; at hujus non inflectebatur animus.

Rursus deinceps deos felices Jupiter sempiternos

omnes ad- eam -legavit; et alius-alium subsequentes

vocabant, et multa dabant insignia dona,

honoresque, quoscunque vellet habere inter immortales deos:

330

verum haud-quisquam flectere potuit mentem et sententiam

toto-animo irascentis; sed obstinate renuit verbis.

Negavit enim, unquam odorum Olympum

prius se-esse-conscensuram, aut prius terræ fructum emissuram,

quam vidisset oculis suam formosam filiam.

335

Quæ postquam audierat grave-sonans late-cernens Jupiter,

in Erebum misit aurea-virga-ornatum Argicidam,

qui, Plutonem mollibus hortatus dictis,

castam Proserpinam ex tenebris caligantibus

in lucem reduceret ad divos; ut, eam mater

340

oculis videns, poneret iram.

Mercurius autem non renuit, sed continuo subter profunda terræ

velox delapsus-est, relicta sede Olympi.

Et invenit illum regem ædibus intus,

sedentem in toro cum veneranda conjuge,

345

multa reluctante ob-matris desiderium: sed illa ob intolerabilia ausa

rebus deorum felicium grave intendebat consilium.

Prope vero accedens eum allocutus-est fortis Argicida:

Pluto, cærulee-crines, Manibus imperans,

Jupiter me pater jubet inclytam Proserpinam

350

reducere ex-Erebo ad ipsos; ut, eam mater

oculis videns, iræ et ultionis sævæ

in-immortales finem-faciat: nam grave molitur facinus,

ut-perdat nationes imbecillas terrigenarum hominum,

semen sub terra abscondens, minuensque honores

355

immortalium; horribilem vero exercet iram, neque diis

se-immiscet, sed seorsum odoro in templo

sedet, Eleusinis arduam-saxis urbem tenens.

Sic dixit; subrisit autem rex inferorum Pluto

superciliis, neque neglexit Jovis regis mandatum.

360

Confestimque hortatus-est prudentem Proserpinam:

I, Proserpina, ad matrem cæruleo-peplo-ornatam,

mitem in pectore animum atque ingenium gerens;

neque mœreas graviter supra-modum præ-aliis.

Haud tibi inter immortales indignus ero maritus,

365

frater-germanus patris Jovis: sed huc quum-veneris,

domineris omnibus, quæcunque vivunt et moventur,

honoribusque fruaris inter immortales maximis.

Improborum vero pœna erit per-omne tempus,

si qui non victimis tuum animum placant,

370

rite sacra facientes, justa munera persolventes.

Sic dixit; at lætata-est prudens Proserpina,

subitoque exsiluit gaudio. Verum ille ei

mali-punici granum dedit edendum dulce clanculum,

ad se tractæ, ne maneret dies omnes

375

illic apud venerandam Cererem cæruleo-peplo-ornatam.

Equos autem ante currui aureo

subjunxit immortales multis-imperans Pluto.

Illa vero currum conscendit; juxtaque fortis Argicida,

habenas et flagellum capiens manibus suis,

380

agitavit ex ædibus; illique haud segnes volabant.

Raptimque longa itinera emensi-sunt: neque mare,

neve unda fluminum, neve convalles herbosæ,

equorum immortalium, neve juga, tardaverunt impetum;

sed super illa profundam caliginem sciderunt euntes.

385

Sistebat vero currum agens, ubi morabatur pulcre-coronata Ceres,

templum ante odorum. Sed illa ut vidit,

prosiluit, sicut Baccha montis per umbrosam silvam.

Proserpina vero ex-altera-parte..........

matri suæ ob viam ...............

390

desiluit ut-curreret...............

illi autem....................

..........................

Nata, nihilne m................

cibi? Loque...................

395

sic enim rediens................

et mecum una et cum patre atris-nubibus-cincto Saturnio

habites, omnibus honorata immortalibus.

Quodsi vero gustasti, denuo profecta sub profunda terræ

deges temporum tertiam ibi, partem,

400

duas vero apud me et ceteros immortales.

Sed quando floribus terra bene-olentibus vernis

omnigenis viret, tunc ex tenebris caligantibus

rursum ascendes, ingens miraculum diis mortalibusque hominibus.

Et quonam te decepit dolo fortis Pluto?

405

Huic contra Proserpina formosa respondit:

equidem tibi, mater, dicam vera omnia.

Quum mihi venisset Mercurius, utilitatum-auctor, nuntius celer,

a patre Saturnio et ceteris cœlitibus, dicens

ut-venirem ex Erebo, quo me oculis videns

410

finem-faceres in-immortales iræ et ultionis sævæ,

subito ego exsilui gaudio. Ille vero clanculum

injecit mihi mali-punici granum, dulcem escam,

invitamque vi me coegit gustare.

Quomodo autem me raptam, Saturnii arcanum per consultum

415

patris mei, abstulerit ferens sub profunda terræ,

dicam, et omnia edisseram, ut rogas.

Nos fere omnes per amœnum pratum,

Leucippe, Phænoque, et Electra, et Ianthe,

et Melite, Iacheque, Rhodiaque, Calliroeque,

420

Melibosisque, Tycheque, et Oycroe rosea,

Chryseisque, Ianiraque, Acasteque, Admeteque,

et Rhodope, Plutoque, et venusta Calypso,

et Styx, Uraniaque, Galaxauraque amanda,

[Pallasque pugnam-excitans, et Diana sagittis-gaudens,]

425

ludebamus, atque flores carpebamus manibus jucundos,

mistim crocumque mollem, et gladiolos, atque hyacinthum,

et roseos calyces, et lilia, mira visu,

et narcissum, quem produxit, tanquam crocum, lata tellus.

At ego carpebam-mihi gaudens: terra autem subter

430

hiavit; et inde prosiluit rex fortis Pluto,

abstulitque me sub terram in curru aureo,

multa detrectantem; clamavi autem intenta voce.

Hæc tibi, quanquam tristis, vera omnia narro.

Sic tum totum diem concordia junctæ animos,

435

plurimum sibi-vicissim mentem et animum hilarabant,

amantissime-se-complectentes; et a-doloribus requievit animus,

gaudiaque acceperunt invicem et dederunt.

Has autem prope accessit Hecate tenui-vitta-nitida,

multumque complexa-est puellam Cereris castam,

440

quod sibi ministra et comes fuerat regina.

His vero nuntiam misit grave-sonans late-cernens Jupiter

Rheam crine-decoram, quæ Cererem cæruleo-peplo ornatam

duceret ad gentes deorum; et pollicutus-est honores

se-daturum, quoscunque optaret inter immortales deos;

445

annuitque ei puellam anni circumvolventis

tertiam partem fore sub tenebris caligantibus,

duas vero apud matrem et ceteros immortales.

Sic dixit; nec recusavit dea Jovis mandata.

Sed repente delapsa Olympi jugis,

450

in Rarium venit, fertile uber agri

ante, sed tunc minime fertile; verum tacite

jacebat omni-folio-orbum, et abscondebat hordeum albicans,

consilio Cereris pedis-venustæ; sed postea

erat statim longis floriturum aristis,

455

vere crescente, soli autem pingues sulcos

horrere spicis, illaque in manipulos ligatum-iri.

Huc descendit primum ex æthere vasto;

et libenter se conspexerunt invicem, et lætatæ-sunt animo.

Illam vero sic allocuta-est Rhea tenui-vitta-nitida:

460

Veni, nata! vocat te grave-sonans late-cernens Jupiter,

ut-venias ad gentes deorum; et pollicitus-est honores

se-daturum, quoscunque optares inter immortales deos;

annuitque tibi puellam anni circumvolventis

tertiam partem fore sub tenebris caligantibus,

465

( duas vero apud te et ceteros ) immortales.

( Ita promisit futurum ) esse, suoque annuit capite.

Quare eas, nata mea, et pareas, neque nimis

immodice irascaris nubibus-atris-cincto Saturnio;

sed statim fructum augeas vitalem hominibus.

470

Sic dixit; neque recusavit pulcre-coronata Ceres;

statimque fructum produxit arvorum glebosorum.

Et omnis foliisque et floribus lata tellus

inhorruit: sed illa abiens jura-dantibus regibus

monstravit, Triptolemoque, et Diocli equûm-domitori,

475

Eumolpoque forti, Celeoque duci populorum,

ministerium sacrorum, et instituit orgia omnibus,

[Triptolemoque, Polyxenoque, super hosque Diocli,]

sancta, quæ haud fas-est negligere, neque explorare,

neque evulgare; magna enim deorum reverentia reprimit vocem.

480

Felix, qui illa vidit terrestrium hominum!

qui autem non-initiatus sacris neque particeps est, nunquam simili

sorte gaudet, mortuus quidem, sub caligine situ-horrida.

Sed postquam omnia præceperat sancta dearum,

perrexerunt ire in-Olympum, deorum ad cœtum ceterorum.

485

Ibi autem habitant apud Jovem fulmine-lætum

sanctæ atque venerandæ. Beatissimus, quem illæ

benigne amant terrestrium hominum!

nam statim huic mittunt semper-præsentem in magnas ædes

Plutum, qui hominibus divitias mortalibus largitur.

490

At tu, quæ Eleusinis odoræ civitatem tenes,

et Parum circumfluam, Antronemque saxosam,

alma, splendida-donis, tempestiva-adferens, Ceres regina,

ipsa, et filia, pulcerrima Proserpina,

propitia pro cantu vitam jucundam præbe!

495

verum ego et tui et alius memor-ero cantici.

[J. H. VOSS.]

1

Venerandam, aurea-corona-insignem, pulcram Venerem,

canam; quæ totius Cypri arces sortita-est

in-mari-sitæ, ubi ipsam Zephyri vis humidum spirantis

tulit per undam valde-sonori maris,

5

spuma in molli. Eam autem aureis-vittis-insignes Horæ

suscepere libenter, circùmque immortales vestes induerunt;

capitique immortali coronam fabrefactam imposuere

pulcram, auream; in perforatis autem auriculis

ornamentum orichalci, aurique pretiosi;

10

collum vero circa molle, et pectora candida,

monilibus aureis eam ornabant: quibus quidem ipsæ

Horæ ornatæ-sunt aureis-vittis-insignes, quum eunt

ad chorum amabilem deorum et ædes patris.

Verum postquam omnem circa corpus ornatum posuerant,

15

duxerunt ad immortales; hi vero eam salutabant conspicati,

manibusque datis-excipiebant, et cupierunt quisque

ut-esset sibi ingenua uxor, et ipse eam domum duceret,

speciem admirantes violis-coronatæ Cythereæ.

Salve, volubilibus-oculis, mellea; da vero in certamine

20

victoriam huic ( mihi ) auferendam, meumque orna cantum:

at ego et tui et alius meminero cantionis.

1

De Baccho, Semeles glorioso filio,

memorabo, ut apparuit ad litus maris infructuosi,

promontorio super projecto, juveni viro similis,

primum-pubescenti; pulcræ autem circum-motabantur comæ,

5

cyaneæ; palliumque circa robustos habebat humeros

purpureum. Cito vero viri bonis-transtris-instructa ex navi

prædones processere celeriter super nigrum pontum,

Tyrrheni; eos autem duxit mala sors: ii vero eum conspicati,

innuerunt sibi-invicem, citoque exsiliere; statim autem prehensum

10

imposuerunt in sua navi, gavisi corde:

filium enim eum putabant Jovis-alumnorum regum

esse, et vinculis volebant ligare gravibus.

Eum autem non tenebant vincula, vimina vero procul decidebant

a-manibus et pedibus; ipse autem subridens sedebat

15

oculis cyaneis: gubernator vero ubi-animadvertit,

statim suos socios compellavit, dixitque:

Miseri, quemnam hunc deum ligatis prehensum,

fortem? neque ferre potest eum navis bene-fabricata.

Aut enim Jupiter hic est, aut argenteum-arcum gestans Apollo,

20

aut Neptunus: quoniam haud mortalibus hominibus

similis est, sed iis, qui Olympias domos habent.

Sed agite, ipsum dimittamus in continentem nigram

statim; neu manus ei injicite, ne-forte iratus

excitet gravesque ventos et turbinem multum.

25

Sic dixit; eum autem dux aspero objurgavit sermone:

Mire, secundum-ventum vide, simulque velum trahe navis,

cuncta armamenta ubi-ceperis: hic vero dein viris curæ-erit.

Spero, aut in-Ægyptum perveniet, aut ille in-Cyprum,

aut ad Hyperboreos, aut etiam ulterius: ad extremum autem

30

enarrabit aliquando suosque amicos et possessiones omnes,

suosque fratres: quandoquidem nobis eum obtulit deus.

Sic locutus, malumque et velum trahebat navis.

Inflavit autem ventus medium velum, circùmque inde armamenta

tenderunt: cito vero ipsis apparebant mirifica opera.

35

Vinum quidem primum velocem per navem nigram

dulce-potu fluebat fragrans, excitabaturque odor

divinus; nautas vero stupor cepit omnes conspicatos.

Statim autem summum ad velum extensa-est

vitis, huc atque illuc: dependebantque multi

40

racemi; circa malum vero nigra volvebatur hedera,

floribus virescens, pulcerque fructus in ea exortus-erat:

omnes autem scalmi coronas habebant. Ii vero conspicati,

Mediden tum deinde gubernatorem jubebant

terræ appropinquare. Is tamen inter-eos leo factus-est intus, navi

45

terribilis in summa, valdeque rugiebat: in media vero

ursam fecit Bacchus hirsuta-cervice, signa ostendens:

surrexit autem ea furibunda; leo vero stetit in tabulato summo

horrendum torve tuens. Illi autem in puppim fugerunt,

circumque gubernatorem, prudentem animum habentem,

50

steterunt inde perculsi: is autem repente adortus

ducem cepit: illi vero foras, malum fatum evitantes,

omnes simul saliere, postquam viderunt, in mare divinum,

delphinesque facti-sunt. Gubernatorem vero is miseratus,

tenuit, et ipsum fecit plane-beatum; dixitque sermonem:

55

Confide, divine rector, meo grate animo:

sum autem ego Bacchus multisonus, quem peperit mater

Cadmea Semele, Jovis in amore congressa.

Salve, nate Semeles pulcros-oculos-habentis; neque ullo-modo licet,

tui quidem obliviscenti, suavem ornare cantum.

1

Mars præpotens, currum-gravans, aurea-galea-insignis,

magnanime, clypeate, urbium-concussor, ære-armate,

manu-fortis, indefesse, hasta-valens, munimen Olympi,

Victoriæ in-bello-felicis pater, adjutor Justitiæ,

5

adversariis tyranne, justissimorum dux virorum,

fortitudinis sceptrifer, ignitum circulum volvens

ætheris inter septena-vadentia astra: ubi te equi

flammei tertio super orbe semper ferunt:

audi, mortalium auxiliator, dator audacis pubertatis,

10

leniter demittens lumen desuper in vitam

nostram ac fortitudinem Martiam: utinam possem

depellere malum amarum a meo capite,

et animæ insidiosum retundere in-mente impetum,

animique porro robur acutum cohibere, qui me instiget

15

ad-pugnam horridam ingrediendam. Sed tu audaciam

da, beate, pacisque ut-maneam in inviolatis legibus,

inimicorum elapsus tumultum, fataque violenta.

1

Dianam celebra, Musa, sororem Jaculatoris,

virginem sagittis-gaudentem, educatam-simul-cum Apolline,

quæ equos potum-agens ex-juncoso Melete,

celeriter per Smyrnam totum-aureum currum agit

5

ad Clarum vitiferam; ubi argenteum-arcum-gestans Apollo

sedet, manens jaculatricem Sagittis-gaudentem.

Et tu quidem sic salve, deæque simul omnes, cantu;

at ego te primum cano, et a te incipio canere;

a te vero ego exorsus transibo alium ad hymnum. [TR1]

1

In-Cypro-genitam Cytheream canam, quæ mortalibus

blanda dona dat; in amabili autem vultu

semper subridet, et amabilem affert florem.

Salve, dea, Salamini bene-cultæ imperans,

5

et toti Cypro; da vero amabilem cantum;

atque ego et tui et alius meminero cantionis.

Palladem Minervam, patronam-urbium, incipio canere,

potentem; cui cum Marte curæ-sunt bellica opera,

et quæ-diruuntur urbes, clamorque bellaque:

et liberavit populum in bellum euntemque redeuntemque.

Salve, dea; da vero nobis fortunam, felicitatemque.

Junonem cano aureo-solio-insidentem, quam peperit Rhea,

immortalem reginam, supereminente specie præditam,

Jovis altisoni sororem, conjugemque,

illustrem, quam omnes beati per latum Olympum

venerantes honorant, pariter-cum Jove gaudente-fulminibus.

Cererem pulcris-comis, venerabilem deam, incipio canere,

ipsam, et filiam, præpulcram Proserpinam.

Salve, dea, et hanc serva urbem; præsis autem cantui.

1

Matrem mihi omniumque deorum, omniumque hominum

celebra, Musa arguta, Jovis filia magni:

cui crotalorum tympanorumque sonus, simulque strepitus tibiarum

placuit, ac luporum clangor, torvorumque leonum,

5

montesque sonori, et silvosi recessus.

Et tu quidem sic salve deæque simul omnes, cantu.

1

Herculem, Jovis filium, canam, quem longe præstantissimum

peperit terrestrium, Thebis in amœnis,

Alcmena, mixta cum-nubes-cogente Saturnio;

qui antea quidem per terram immensam ac mare

5

errans, sub mandatis Eurysthei regis,

multa quidem ipse fecit violenta, multa autem sustinuit:

nunc vero tandem in pulcra sede nivosi Olympi

habitat oblectans-se, et habet pulcram-talis Heben.

Salve, rex, Jovis fili; da vero virtutemque et felicitatem.

Medicum morborum Æsculapium incipio canere,

filium Apollinis, quem peperit divina Coronis

Dotio in campo, filia Phlegyæ regis,

gaudium magnum hominibus, malorum delinitorem dolorum.

Et tu quidem sic salve, rex; precor autem te cantu.

Castorem et Pollucem cane, Musa arguta,

Tyndaridas, qui ex-Jove Olympio nati-sunt:

quos sub Taygeti verticibus peperit veneranda Leda,

clam subacta a-nubes-atras-cogente Saturnio.

Salvete, Tyndaridæ, velocium ascensores equorum.

1

Mercurium cano Cyllenium, Argicidam,

Cyllenen regentem, et Arcadiam pecorosam,

nuntium immortalium perutilem, quem peperit Maja,

Atlantis filia, Jovis in amore congressa,

5

veneranda; beatorum autem deorum vitavit cœtum,

antrum habitans umbrosum; ubi Saturnius

cum-Nympha pulcris-comis miscebatur nocte intempesta,

quando dulcis somnus occupabat candidis-ulnis Junonem;

latebat vero immortalesque deos, mortalesque homines.

10

Et tu quidem sic salve, Jovis et Majæ fili:

a te autem ego exorsus transibo alium ad hymnum.

Salve, Mercuri gratiarum-dator, internuntie, dator bonorum.

1

De Mercurii mihi caro filio dic, Musa,

capripede, bicorni, amante-strepitus, qui per valles

arborosas simul incedit choro-assuetis cum-Nymphis;

quæ quidem excelsæ petræ calcant cacumina

5

Pana invocantes, pastoralem deum, splendidum-cæsarie,

squalidum, qui omnem collem nivosum sortitus-est,

et vertices montium, et saxosas semitas;

itatque huc atque illuc, per virgulta densa,

interdum quidem fluentis pellectus mollibus;

10

interdum autem rursus petras inter præcipites ambulat,

summum verticem ovibus-speculandis-aptum conscendens.

Sæpe autem candidis-lapidibus-tectos percurrit montes longos;

sæpeque inter clivos agitavit, feras cædens,

acute cernens: aliquando autem verspertinus clanxit solus,

15

a-ventione revertens, ab arundiniabus musam modulans

suavem: non hunc sane præcurrerit in cantibus

avis, quæ veris floriferi in foliis

lamentum effundens, emittit suavissimum cantum.

Cum ipso vero tunc Nymphæ montanæ, canoræ,

20

ambulantes frequenter pedibus ad fontem nigris-aquis

canunt; verticem autem circumsonat montis echo

(deus vero huc et illuc chororum, modo in medium vadens,

micans pedibus obit; tegumentum autem ad terga cruentum

lyncis habet, suavibus oblectans-sibi animum cantibus),

25

in molli prato; illic crocus et hyacinthus

odorus florens immiscetur indiscriminatim herbæ.

Celebrant autem deos beatos, et latum Olympum:

qualiter Mercurium perutilem, egregium præ-aliis

dicebant, ut ille omnibus diis velox nuntius est.

30

Et sane is in Arcadiam fontibus-irriguam, matrem ovium,

pervenit, ubi ei lucus Cyllenii est:

illic is, etiamsi deus est, crispas-velleribus oves pascebat

virum apud mortalem. Floruit enim amor tener eum aggressus

cum-Nympha pulcris-comis Dryopis in-amore ut-misceretur:

35

ac perfecit concubitum juvenilem; peperit vero ea in ædibus

Mercurio carum filium, statim monstrosum visu,

capripedem, bicornem, multo-strepitu-gaudentem, dulce-ridentem;

fugit autem exsiliens, reliquitque puerum nutrix:

metuit enim, ut vidit faciem inamabilem, barbatam.

40

Hunc vero statim Mercurius perutilis in manus posuit

acceptum: gaudebatque animo supra-modum deus.

Celeriter autem ad immortalium sedes ivit, puero cooperto

pellibus in densis montani leporis;

apud Jovem vero consedit, et ceteros immortales,

45

ostenditque puerum suum; omnes autem inde animo oblectati-sunt

immortales; præcipue vero Bacchius Dionysus:

Pana vero ipsum vocabant, quod animum omnibus oblectavit.

Et tu quidem sic salve, rex; precor autem te cantu;

verum ego et tui et alius meminero cantionis.

1

Vulcanum sollertissimum cane, Musa arguta,

qui cum Minerva cæsiis-oculis præclara opera

homines docuit in terra; qui antea quidem

in-antris habitabant inter montes, tanquam feræ;

5

nunc vero per Vulcanum artificem-inclytum opera docti,

facile ævum, integrum in annum,

quieti transigunt in suis ædibus.

Sed propitius-esto, Vulcane; da autem virtutemque et felictatem.

Phœbe, te quidem et cygnus sub alis argute cantat,

ripæ insiliens, amnem propter vorticosum,

Peneum; te vero cantor, habens citharam argutam,

suaviloquus primumque et postremum semper canit.

Et tu quidem sic salve, rex; placo autem te cantu.

1

De Neptuno, deo magno, incipio canere,

terræ motore et infructuosi maris,

pontico, qui Heliconem et latas habet Ægas.

Dupliciter tibi, Terræ-quassator, dii honorem divisere,

5

equorumque domitor ut-sis, servatorque navium.

Salve, Neptune terram-cingens, cæruleis-crinibus,

et beate, benignum cor habens, navigantibus auxiliare.

Jovem, deorum præstantissimum, canam, et maximum,

late-sonantem, potentem, perfectum; qui cum-Themide,

inclinate sedente, crebra colloquia facit.

Propitius-esto, late-sonans Saturnie, augustissime, maxime.

Vesta, quæ regis, Apollinis jaculantis,

Pytho in divina sacram domum tueris,

semper a-tuis cincinnis distillat humidum oleum.

Veni hanc in domum, propitium animum habens,

cum-Jove provido; gratiamque simul præbe cantui.

1

A-Musis incipiam, Apollineque, Joveque.

Ex Musis enim, et longe-jaculante Apolline,

viri cantores sunt super terram et citharœdi;

ex Jove autem, reges: is vero felix, quemcunque Musæ

5

diligunt; suavis ei ab ore fluit vox.

Salvete, liberi Jovis, et meo honorem-date cantui;

atque ego vestrumque et alius meminero cantionis.

1

Hedera-coronatum Bacchum, altisonum, incipio canere,

Jovis ac Semeles inclytæ præclarum filium;

quem alebant pulcris-comis Nymphæ, a patre rege

susceptum sinubus, et sedulo nutriebant,

5

Nysæ in vallibus: is autem crescebat patris voluntate

antro in fragranti, in-numero-habitus immortalium.

At postquam hunc deæ celebratissimum aluerant,

tunc itabat per silvosos recessus,

hedera et lauro coronatus; simulque sequebantur

10

Nymphæ; ipse vero dux-erat: strepitusque tenebat immensam silvam.

Et tu quidem sic salve, uvis-abundans o Bacche;

da autem nos gaudentes ad horas rursus ut-veniamus,

ex horis vero inde in multos annos.

***

1

alii enim in-Dracano te, alii vero in Icaro ventosa

dicunt, alii in Naxo, Jovis soboles, Insute Jovis femori,

alii te ad Alpheum flumen vorticosum

utero-conceptum Semelen peperisse Jovi fulmine-gaudenti,

5

alii vero in Thebis, rex, te dicunt natum-esse;

mentientes. Te vero genuit pater hominumque deûmque,

procul ab hominibus, latens candidis-ulnis Junonem.

Est vero aliqua Nysa, summus mons, florens silva,

longe a-Phœnice, prope Ægypti ( Nili ) fluenta,

10

atque ei statuent simulacra multa in templis.

Ut vero hæc tria sunt, sic tibi omnino tertio-quoque-anno usque

homines facient eximias hecatombas.

Dixit, et cyaneis superciliis annuit Saturnius:

divinæ autem comæ concutiebantur regis

15

de capite immortali; magnumque tremefecit Olympum.

Sic fatus, annuit capite consiliorum-auctor Jupiter.

Sis-propitius, Iraphiota, mulieribus-furorem incutiens; ac te poetæ

celebramus incipientes finientesque; neque ullo-modo licet,

tui oblitum, suavis meminisse cantus.

20

Et tu quidem ita salve, Bacche Iraphiota,

cum matre Semele, quam vocant Thyonen.

1

Dianam cano aurea-sagitta-insignem, tumultuosam,

virginem venerandam, cervos-ferientem, sagittis-gaudentem,

germanam-sororem aureo-ense-insignis Apollinis:

quæ per montes umbrosos, et cacumina ventosa,

5

venatione oblectans-se, totum-aureum arcum tendit,

emittens luctuosa tela; tremunt autem vertices

altorum montium; sonatque insuper umbrosa silva

graviter a clangore ferarum; horret vero terra,

pontusque piscosus; ea autem validum cor habens,

10

circumquaque se-vertit, ferarum perdens genus.

Ac postquam oblectata-est ferarum-speculatrix Sagittis-gaudens,

exhilaravitque animum, laxato flexili arcu,

vadit in magnam domum fratris cari,

Phœbi Apollinis, Delphorum ad opulentum populum,

15

Musarum et Gratiarum pulcrum chorum instauratura.

Ibi postquam-suspendit flexilem arcum et sagittas,

præcedit, venustum circa corpus ornatum habens,

exordiens choros: illæ autem divinam vocem emittentes

celebrant Latonam pulcram-talis, ut peperit liberos

20

immortalium consilioque et operibus longe optimos.

Salvete, liberi Jovis et Latonæ comis-pulcræ:

verum ego vestrumque et alius meminero cantionis.

1

Palladem Minervam, illustrem deam, incipio canere,

cæsiis-oculis, multi-consilii, immite cor habentem,

virginem venerandam, patronam-urbium, robustam,

Tritoniam; quam ipse ( solus ) genuit providus Jupiter

5

augusto ex capite, bellica arma habentem,

aurea, splendentia; veneratio autem tenebat omnes videntes

immortales. Ea vero ante Jovem ægidem-tenentem

impetuose exsiliit ab immortali capite,

vibrans acutam hastam; magnus autem concutiebatur Olympus

10

graviter sub impetu Cæsiæ: circum vero terra

horrendum resonuit: commotusque-est inde pontus,

undis purpureis conturbatus; constitit autem salum

repente; stitit vero Hyperionis præclarus filius

equos celeripedes longo tempore, donec puella

15

demsit-sibi ab immortalibus humeris divina arma,

Pallas Minerva; gavisus-est autem providus Jupiter.

Et tu quidem sic salve, Jovis nata ægidem-tenentis; [TR1]

verum ego et tui et alius meminero cantionis.

1

Vesta, quæ omnium in ædibus altis

immortaliumque deorum, et humi vadentium hominum

sedem sempiternam sortita-es, antiquum honorem,

pulcrum habens munus et honorem: non enim sine te

5

convivia sunt mortalibus, ubi non primæ postremæque

Vestæ incipiens libat quisque dulce vinum.

Et tu mihi, Argicida, Jovis et Majæ fili,

nuntie beatorum, auream-virgam-gestans, dator bonorum:

habitatis domos pulcras, cara mentibus invicem

10

propitius auxiliare, cum venerandaque caraque

Vesta. Ambo enim terrestrium hominum

scientes opera pulcra, menteque comites-estis et pubertate.

Salve, Saturni filia, tuque et auream-virgam-gestans Mercurius:

verum ego vestrumque et alius meminero cantionis.

1

Terram omnium-matrem canam, bene-fundatam,

antiquissimam, quæ alit super solo omnia, quæcumque sunt;

et quæcumque solum divinum permeant, et quæcumque pontum,

et quæcumque volant, hæc aluntur ex te ortis divitiis.

5

Ex te vero beati-filiis et-fructibus sunt homines,

veneranda: penes te autem est dare vitam et auferre

mortalibus hominibus. Ille vero est felix, quem tu animo

lubens honoraveris: ei copiosa omnia adsunt.

Onustum-est quidem ipsis arvum almum, ac per agros

10

jumentis abundat; domus autem impletur bonis:

ipsi vero bonis-legibus per urbem pulcris-abundantem-mulieribus

regnant, felicitasque multa et divitiæ sequuntur;

filii vero lætitia recens-florente gloriantur,

virgunculæque choris festivis læto animo

15

ludentes, persultant flores molles herbæ, eorum

quos tu honoraveris, venerabilis dea, copiosa diva.

Salve, deorum mater, uxor Cœli stelliferi;

lubensque pro cantu victum animo-gratum præbe:

verum ego et tui et alius meminero cantionis.

1

Solem celebrare rursus, Jovis nata, incipe, Musa,

Calliope, lucentem, quem Euryphaessa magnis-oculis

peperit Terræ filio et Cœli stellati.

Duxit enim Euryphaessam inclytam Hyperion,

5

germanam-sororem, quæ ei peperit pulcros liberos,

Auroramque roseis-cubitis, et pulcris-comis Lunam,

Solemque indefessum, assimilem immortalibus diis;

qui lucet mortalibus, et immortalibus diis,

equis invectus: horrendum vero is tuetur oculis

10

aurea e galea; clarique radii ab ipso

splendidum nitent; ad temporaque genæ

claræ a capite venustam tenent faciem

longe-lucentem; pulcerque circa corpus fulget vestitus,

textura-tenui, flatu ventorum: subtus autem masculi equi

15

ubi ille quum-stiterit aureo-jugo currum et equos,

vespertinus mittat per cœlum in-Oceanum.

Salve, rex, lubens autem victum animo-gratum præbe:

a te vero exorsus celebrabo articulate-loquentium genus virorum

semideorum, quorum opera dii mortalibus ostenderunt.

1

Lunam canere patulam-alis ( volantem ) aggredimini, Musæ,

suaviloquæ filiæ Saturnii Jovis, peritæ cantus;

ex qua splendor terram involvit a-cœlo-ostensus,

capite ab immortali; multusque decor suboritur

5

splendoris fulgentis; nitetque tenebrosus aer

aurea a corona; radii autem in-aere-versantur,

quando ab Oceano, quum-laverit corpus pulcrum,

vestes induta longe-lucentes divina Luna,

ubi-junxit equos ardua-cervice, fulgidos,

10

rapide ulterius agitavit pulcre-jubatos equos,

vespertina, in-medio-mense, quando plenus-est magnus globus,

splendidissimique radii tunc augescentis sunt

cœlitus; signum autem mortalibus et indicium est.

Cum-hac olim Saturnius mixtus-est amore et concubitu:

15

hæc vero gravida-facta, Pandiam peperit filiam,

conspicuam formam habentem inter immortales deos.

Salve, regina, dea candidis-ulnis, divina Luna,

benevola, pulcris-comis; a-te autem incipiens, laudes virorum

canam semideorum, quorum celebrant opera cantores,

20

Musarum ministri, ab oribus amabilibus.

1

De Dioscuris volubilibus-oculis-præditæ dicite Musæ,

Tyndaridis, Ledæ pulcræ-talis præclaris filiis,

Castoreque equûm-domitore, et irreprehenso Polluce;

quos sub Taygeti vertice, montis magni,

5

mixta in amore cum-nubes-cogente Saturnio

servatores peperit filios terrestrium hominum,

velociumque navium, quando sæviant procellæ

hiemales per pontum implacabilem; ii vero e navibus

supplicantes vocant Jovis pueros magni,

10

agnis mactatis albis, fastigia ubi-conscenderint

puppis; eam autem ventusque magnus et unda maris

fecere submersam: hi vero repente apparuerunt

fuscis alis per ætherem properantes,

statim autem gravium ventorum cessare-fecerunt procellas,

15

fluctusque straverunt albi maris in pelago

nautis, signa bona laboris navigandi ipsis; illi autem conspicati

gavisi-sunt, cessaruntque ab-ærumnoso labore.

Salvete, Tyndaridæ, velocium vectores equorum:

verum ego vestrûm et alius meminero cantionis.

Reveremini hospitalium-munerum indigum et tecti,

qui urbem altam, Cymes pulcram puellam ( coloniam ),

habitatis, Sædenes radicem extremam alte-comantis,

divinam bibentes aquam sacri fluminis,

Hermi vorticosi, quem immortalis genuit Jupiter.

Mox pedes me referant ad verecundorum urbem virorum:

horum etenim animus benignus est et prudentia eximia.

1

Ænea virgo sum, Midæque in sepulcro posita-sum.

Quoad et aqua fluet, et altæ arbores virescent,

solque oriens lucebit, splendidaque luna,

et fluvii labentur, æstuabitque mare:

5

hoc-ipso in-loco manens, lacrimoso in tumulo,

narrabo prætereuntibus, Midas quod hic sepultus-est.

1

Cui me fato fecit pater Jupiter ut-inciderem,

infantem venerandæ in genubus matris me nutriens!

quam olim munierunt consilio Jovis ægidem-tenentis

populi Phriconis, velocium vectores equorum,

5

fortes, devorantis ignis simili cernentes Marte,

Æoliam Smyrnam, mari-vicinam, ponto-concussam,

per quam pellucida labitur aqua sacri Meletis.

Inde profectæ filiæ Jovis, pulcræ puellæ

volebant celebrare sacram terram et civitatem virorum:

10

at illi repudiabant divinam vocem, loquelam cantus,

præ dementia. Horum quidem perpessus aliquis cogitet rursus,

quod ipsis opprobrio meam molitus-est malam-sortem.

Fortunam autem ego, quam mihi deus destinavit nascenti,

sustinebo, negata mihi ferens forti animo;

15

nec-vero omnino mea cara membra manere sacris in viis

Cymes cupiunt, magnus tamen me animus impellit

populum ad externum ire, debilis licet sim.

Thestoride, mortalibus quum-multa-sint obscura,

nihil tamen obscurius est ipsa mente mortalium.

1

Audi, Neptune validissime, terræ-concussor,

lato imperans ac divino Heliconi:

da auram secundam, et felicem reditum videre

nautis, qui navis deductores ac gubernatores sunt.

5

Da vero etiam ad radices præcipitis Mimantis

me venientem, verecundis hominibus et justis incidere:

virumque eum ulciscar, qui meam mentem decipiens

læserit Jovem hospitalem, hospitalemque mensam.

Veneranda terra, munifica, largitrix suavium divitiarum,

ut tu aliis quidem hominibus profunda ( fertilis ) contigisti,

aliis autem sterilis et aspera, quibus quidem irasceris.

Nautæ marivagi, invisæ similes Noxæ,

timidis mergis male-æmulam vitam habentes,

reveremini hospitalis Jovis numen, alte-dominantis:

gravis enim est ultio hospitalis Jovis quisquis eum læserit.

Vos, o hospites, ventus corripuit adversus veniens:

sed etiam nunc me recipite, et navigatio erit vobis.

Alia quædam te, picea, arbor meliorem fructum fundit

Idæ in verticibus cum-multis vallibus, ventosæ.

Ibi ferrum Martis terrestribus hominibus

erit, quum primum eam Cebrenii viri tenebunt.

Glauce, pecudum curator, dictum aliquod tibi in animo ponam:

primum canibus memento victum ad aulæ januas

dare: sic enim satius est. Nam is ( canis ) et primus audit

hominem accedentem, et in septa bestiam intrantem.

Audi me precantem, juvenes-alens Apollo, da autem mulierem

hanc juvenum renuere amores et lectum:

verum ea delectetur cum-canis senibus,

quorum vigor fractus-est, animus tamen appetit.

1

Viri quidem decus sunt liberi, urbis autem turres,

equi porro campi ornatus, et naves, maris:

divitiæ vero exornant domum: sed augusti sunt reges,

quum-sedent in foro, decus civibus spectatu;

5

lucente vero igne augustior est domus aspectu.

[die hiberno, quando nives-fundit Saturnius.]

1

Si mihi dabitis mercedem, canam, o figuli:

huc-ades, age, Minerva, et tuere manu caminum:

pulcre autem incalescant pocula, [TR1] et omnia canistra,

torreanturque pulcre, et magno pretio potiantur,

5

multa quidem in foro vendita, multa autem in-viis,

multumque lucrentur ipsi: nobis vero contingat, ut iis cantemus.

At si ad impudentiam versi mendacia concinnetis,

tum vero convocabo fornaci vastatores,

Syntriba pariter Smaragumque, et Asbetum, et Sabacten,

10

Omodamumque, qui huic arti mala plurima afferat.

Vasta igni porticum et domos; unaque caminus

totus conteratur, testis multum plorantibus.

Ut malæ equinæ crepant, sic crepet caminus,

omnis intra se testas comminuens.

15

Huc-ades et Solis filia, venenis-dives Circe,

dira venena sparge, ac perde ipsosque et opera eorum.

Huc et tu, Chiron, ducito multos Centauros,

quique Herculis manus effugerunt, quique perierunt:

male tundant hæc opera, concidatque caminus,

20

ipsi autem plorantes videant facta mala:

ego vero lætabor conspiciens ipsorum infelicem artem.

Qui autem se-inclinaverit in fornacem inspecturus, igne hujus tota facies

aduratur, ut omnes discant recta facere.

1

Domum adivimus viri opulenti,

qui multum potest, multumque superbit dives usque.

Ipsæ patescite, fores: divitæ enim intrabunt

multæ, cumque divitiis etiam lætitia florens,

5

et pax bona: omnia autem vasa plena fiant,

ac turgida semper in mactram irrepat maza.

[Nunc quidem hordeacam pulcram sesamussam....]

Filii autem uxor carpento vehetur vobis,

mulique portabunt eam veloces ad hanc domum;

10

ipsa vero telam texat electro insistens.

Redibo tibi, redibo quotannis, ut hirundo.

Sto in vestibulo, nuda pedibus: verum affer cito.

....................

Quod si quid dederis, bene est; sin minus, non stabimus:

non enim cohabitatum huc venimus.

HOMERUS.

Viri ex Arcadia piscatores, num habemus aliquid?

PISCATORES.

Quæcunque cepimus, relinquimus; quæ non cepimus, auferimus.

HOMERUS.

Talium enim parentum e sanguine prognati-estis,

nec agris-divitum, nec pecorum greges pascentium.

Hic sacrum caput terra abscondit,

virorum heroum cantorem, divinum Homerum.

Multa sciebat opera, sed male sciebat omnia.

Plato, Alcib. II, p. 147, B.

Hunc neque fossorem dii fecerant, neque aratorem;

neque in-alia ulla-re institutum; sed omni carebat arte.

Clem. Al. Strom. I, p. 281.

Musarum famulus et longe-jaculantis Apollinis.

Schol. Aristoph. Pac. 914.