The Project Gutenberg eBook of De historie van Doctor Faustus, by Anonymous.

Inhoudende zyne duyvelsche Beschryvinge, als mede zyn onchristelyk Leven, wonderlyke Avontueren, en van zyn schrikkelyk ende grouwelyk eynde en afscheyd.

T’AMSTERDAM,
By Hismanius vande Rumpel , ontrent het
oud steenhuis in de Lyn-straat.

DE HISTORIE
VAN
DOCTOR FAUSTUS.
GROOTEN TOOVERAER.

Van zyne Geborte en Studie.

Doctor Jan Faustus heeft eenen boeren Zoon geweest, die tot Rhod by Jena woonagtig was, van God-zalige Ouders, onder de Heerlykheyd van Weymeren geboren in ’t jaer 1491. Hy heeft ook in de Stad van Wittenberg vele bloed-vrienden gehad die al t’samen Godzalige luyden waeren, en heeft ook onder andere tot Wittenberg eenen Neve gehad, den welken een eerlyk en wel-hebbende Man was, die dezen voorzeyden Faustus opgevoed en voor zynen Zoon aengenomen had, mids dat hy zelve geen kinderen hadde, waerom dat hy hem liet ter Schole gaen, en in de Theologie studeren. Maer hy is van dit God-zalig voornemen afgeweken, en heeft het Heylig [6] Woord Gods misbruykt. Waerom dat wy alzulke ouders en goede vrienden die zeer geirn het best met hem gedaen en alle deugd daer aen gezien hadden, gelyk alle vroome Ouders plegen te doen, geenzins beschuldigen wil, nog in deze Historie betrekken, gelyk ook de Ouders, den grouwel van hun kind noyt gezien nog beleeft hebben. Wel is ’t waer dat de Ouders voor hunne dood geweten hebben, dat hunnen Neef dezen Faustus voor een Kind opgenomen hadde, waer in zy hun zeer hebben verblyd, die ziende zyne groote memorie en geest, groote zorge voor hem heeft gedraegen, gelyk als Job. in ’t 1 cap. voor zyne kinderen zorge gedraegen heeft, op dat zy tegen den Heer niet zouden zondigen. Het gebeurt ook menigmael, dat vrome Godzalige Ouders, godelooze kinderen krygen, gelyk men aen Caïn, Gen. 4, aen Ruben, Gen. 49, en aen Absalon gezien heeft. Het welke ik hier alzoo verhaelen moet om dat’er zommige zyn geweest die deze Ouders hier in willen beschuldigen (die ik nogtans alhier teenemael begeire verontschuldigt te hebben) zeggende dat Faustus van zyn Ouders alzulke fenyn zoude gezogen, en datze hem in alles moedwillens zouden opgebragt, en niet zouden tot het studeren gehouden hebben, het welk hun tot groote oneere strekken zoude.

Ook, dat de vrienden zynen grooten geest merkende, hem tot de Studie der Theologie geraeden hebben; waer toe hy geenen lust gehad heeft: dat’er ook altyd eenen roep en een gemeyn zeggen onder het volk is geweest, dat dezen Faustus met Tooverye omging, waerom dat zyne voorzeyde vrienden hem dikwils wel straffelyk vermaend en van deze godeloosheyd afgeraeden hebben, en gelyk dezen Faustus zeer wys en tot de studien geneygd was, zoo is hy door het onderzoeken der Rectoren zoo verre gekomen, dat men hem ook voor het geheele Magistraet heeft ondervraegd, met nog 16 andere Magisters, de welke hy al te-samen met vraegen en antwoorden is te boven gegaen, zoo dat hy zynen tyd zeer wel besteed hebbende, korts daer naer eenen Doctor in de Theologie geworden is. Daer toe heeft hy eenen onzinnigen hooveirdigen moed, en eenen dullen kop gehad gelyk men hem altyd den speculateur genoemd heeft. Hy is ten laesten onder kwaed gezelschap geraekt, en heeft de H. Schrifture achter de deure en onder de bank gesmeten, en een godeloos leven beginnen te leyden zoo men uyt deze naervolgende Historie genoegzaem verstaen zal. Maer het is een gemeyn spreekwoord: wat tot den duyvel lopen wilt, kan men niet ophouden nog daer van afweiren . Terwyl deze zaeken [8] hun alzoo toedroegen, zoo vond ook D. Faustus zyns gelyks, die met galdeensche, met persische, met arabische en met grieksche woorden figureren, characteren, bezweiringen en met tooveryen omgingen. Welke voorzeyde dingen niet anders zyn als lautere dardiano artes , Nigromantie carwina , Vonesicium , inconiatio , gelyk als alzulke Boeken, woorden en naemen niet anders mogen genoemt worden. Deze dingen behaegden D. Faustus zeer wel, gelyk hy ook nagt en dag daer in speculeerde en studeerde: hy begeirde ook geen Theologus meer genoemd te worden, maer weirelds mensch, en noemde hem zelve een Doctor in de Medecynen, waer door hy een astrologus, een Mathematicus en tot een dekmantel een medicus geworden is, gelyk hy voor eerst veele luyden door de medecynen geholpen heeft. Hy was ook wel ter spraeke, en in de H. Schrifture zeer wel ervaeren, zoo dat hem den wil des Heere niet onbekent was daer zy spreekt: “Wie den wil des Heere weet, en niet doet, zal met vele slaegen geslaegen worden. Item, niemand kan twee Heeren dienen. Item, gy zult God niet tenteren.” Maer hy heeft op alle deze dingen niet gedagt, en heeft zyne ziele alzoo eenen tyd lang in de weegschael gezet zoo dat hy niet te verontschuldigen is, al of hy het door onnoozelheyd gedaen had.

Doctor Faustus in de Medecynen, en hoe hy den Duyvel bezweirt.

Gelyk als wy hier vooren verhaeld hebben zoo had dezen D. Faustus al lief het geen hy geenzins behoorde lief te hebben naer het welk hy tragtte dag en nacht. Hy nam arents-vleugelen aen om alzoo alle hoeken des hemels en der aerden te onderzoeken, want zyn groote ligtveirdigheyd dreef hem zoo verre, dat hy alderleye tooversche vocabulen, figueren, characteren, conjuratien begonst te verhandelen, om daer door den duyvel tot hem te voorderen, en alderleye tooverye daer mede te proeven en in ’t werk te stellen.

Het gebeurde, dat hy eens is gekomen in een groot digt wout, ontrent Wittenberg gelegen, ’t welke men het Spesser-wout noemt, gelyk D. Faustus zelve daer naer bekend heeft; in welk wout hy eens tegen den avond maekte een vier weg-schey, kruysweg rondom, waer in hy met zynen staf zommige cirkels maekte, en boven de zelve nog twee andere, zoo dat de twee opperste in den grooten cirkel kwamen, en bezwoer alzoo den duyvel ’s avonds tusschen 9 en 10 uren. Dit doende heeft zonder twyffel den duyvel wel in zyn vuyst gelachen, en gedagt, sa, sa, ik moet u den moed koelen, en u aen de simme-bank zetten op dat my niet alleen dat lichaem, [10] maer ook die ziele mag ten deel vallen. En gy zult den regten man zyn, die ik myn bode zal mogen zenden als ik zelve niet komen kan; gelyk zulks ook geschiedde: want den duyvel leyde hem wonderlyk op ’t ys, en bragt hem regt in ’t net. Want als D. Faustus den duyvel bezwoer zoo geliet het den duyvel, als of hy niet geirn met D. Faustus had willen te doen hebben, gelyk den voorzeyden duyvel in dit wout al zulk gerugt maekte, als of hy had willen ’t wout van onder te boven keeren, doende de boomen tot op de aerde buygen. Daer naer scheen ’t al of het wout vol duyvels geweest hadde, die in en rondom deze cirkels hun vertoonden, maekende al zulk gerugt, al of het niet anders had geweest als loopende wagens, afschietende bussen, alderleye vuer en vlammen; in welk wout ook alderleye snaerspel, dansen en springen, ook alderleye schermutsinge van spiessen en zweirde gehoort wierd, het welk zoo lang bleef dueren dat D. Faustus meynde uyt den cirkel te loopen. Dan hy wierd wederom van een ander gevoelen dagt op een ander godeloosheyd blyvende by zyn voorgaende gedagt, Godt geve wat’er zouden mogen volgen, en begonst op een nieuw den duyvel te bezweiren, die hem het volgende voor hield: Het scheen dat boven den cirkel een vogel-gryp, of tienen draek zweefde en fladderde. En als [11] D. Faustus zyne bezweirnis gebruykte, kermde dat dier zeer jammerlyk. Straks daer naer viel’er een vierige sterre, die in een vierige kol veranderde, waer door ook den voorzeyden D. Faustus zeer verschrikte, doch zoo bleef hy altyd by zyn voornemen, en het dogte hem een groote zaeke te wezen, dat hy hem den duyvel onderdaenig maeken konde, gelyk D. Faustus in een zeker gezelschap hem heeft laeten verleyden, en hem daer af beroemd heeft, dat hem het hoogste hoofd van de gansche weireld onderdaenig en gehoorzaem was. Waer op hem ook van de studenten wierd geantwoord: Dat zy geen hooger hoofd op deze weireld kende, als den Paus, Keyzer of Koning. Waer op D. Faustus antwoorde: Het hoofd dat my onderdaenig is, dat is nog hooger. Gelyk hy zulks betuygde met den epistel Pauli tot de Eph. 6. Den Vorst op dezer weireld en onder den Hemel enz. Aldus bezwoer hy deze Sterre eens, twee en drymael uyt welke een vuerstroom ging, een mans lengde hoog, en viel wederom omleeg, waer op zes keirssen gezien wierden, waer van d’een opwaerds, en d’ander zoo lang nederwaerds trok, tot dat’er ten langen lesten de gedaente van eenen man uyt geformeerd wierd, welken rondom den cirkel liep, een half ure lang duerende. Terstond daer naer veranderde hem dezen duyvel en [12] geest in de gedaente van eenen grouwen monik die met Faustus begonst te spreken en te vraegen wat zyne begeirte was: waer op hy antwoordde, dat hy morgen nagt ten 12 uren by hem t’zynen huyze zoude willen verschynen, het welk hem den duyvel eenen langen tyd weygerde. Maer D. Faustus bezwoer hem wederom by zynen Heer, op dat hy zyn begeiren zoude willen nakomen, en in het werk treden het welke hem den geest ten lesten belofde te doen.

Hier volgd de disputatie die Doctor Faustus met den duyvel gehad heeft.

Als D. Faustus des morgens t’huys gekomen was, zoo riep hy den geest in zyne kamer, gelyk hy ook aldaer verscheen om te aenhooren de begeirte des voorzeyden Doctor.

Nu is ’t boven maeten zeer te verwonderen dat eenen geest wanneer Godt zyne hand van den mensch aftrekt, voor die menschen al zulke spookerye kan maeken. Maer het is gelyk men plagt te zeggen dat al zulke gezellen doch eens den duyvel zien moeten, het zy hier, of hier namaels.

D. Faustus begint wederom zyn guychelspel, bezweird den duyvel op nieuws, en stelde hem eenige artikelen voor oogen.

In den eersten, dat hy hem zoude onderdaenig en gehoorzaem zyn in al het geen hy hem zoude mogen vraegen, bidden en [13] belasten, zoo lang als hy Faustus op deze aerde zoude leven.

Item, dat hy hem alles zoude zeggen waer na hy hem kwam vraegen zonder ied te verzwygen.

Item, dat hy hem op alle zyne vraegen niet onwaeragtigs zoude willen antwoorden.

Het welk hem den voorzeyden geest afsloeg en weygerde, hem excuseerende, dat hy geen volkomen magt had, voor en al eer hy van zynen heer, daer hy onder stond consent had. En sprak: Lieven Faustus uwe begeirten te volbrengen, en staet niet in myne magt, maer in de magt van den helschen god. Waer op D. Faustus hem antwoorde: Hoe zal ik dat verstaen? Zyt gy hier toe niet magtig genoeg? Waer op den geest antwoorde: neen. Zoo dat Faustus wederom zeyde: Vriend zegt my doch die oorzaeke? Gy zult weten Fauste, zeyde den geest, dat onder ons alzoo wel een reglement en heerschappye is, als op der aerde. Want wy hebben onze regeerders en dienaers, waer van ik eenen ben, en wy noemen ons ryk een legioen. Want of schoon den verstooten Lucifer hem zelve door hooveirdye tot eenen val gebragt heeft, zoo heeft hy nogtans een legioen van veel duyvelen opgeregt, den welken wy den Orientalistschen Prins noemen, om dat hy zyne heerschappye in ’t oosten [14] heeft. Alzoo is’er ook een heerschappye in ’t zuyden, noorden en westen. En midsdien dat Lucifer den gevallen Engel zyn heerschappye en zyn ryk ook onder den Hemel heeft: zoo moeten wy ons veranderen, tot menschen begeven, en die onderdanig wezen. Wanneer zulks niet waere, zoo waer het de menschen onmogelyk door eenige magt of konste den duyvel Lucifer hem onderdaenig te maeken, die eenen zekeren zenden moet, gelyk als ik gezonden ben. ’t Is wel waer, dat wy den mensch de regte plaets van onze wooninge nog niet hebben geopenbaerd, gelyk wy ook nog niet hebben gedaen onze heerschappye en regeringe, dat allen afstervenden verdoemden mensch, die dan gewaer word, als hy daer henen vaerd. D. Faustus verschrikte hem daer in, ik begeire daerom niet verdoemt te wezen om uwent wil? den geest antwoorde wederom: wilde niet zoo is’er nogtans geen bidden voor of gy moet doch mede, want uw boos vertwyffeld hert heeft het verdient. Waer op Faustus antwoorde: Gy mogt S. Velien hebben, fleus maekt u van hier. Als nu den geest weg wyken wilde zoo wierd D. Faustus van een ander twyffelagtige meyninge, en hy bezwoer hem, dat hy op den Vesper-tyd aldaer zoude verschynen, om te aenhooren ’t geen hy hem voords zoude voordraegen, ’t welk hem den geest bewilligde, en daer mede [15] kwam hy te verdwynen. Hier mag men het godeloos hert van D. Faustus zien, niet tegenstaende, dat hem den duyvel den armen Judas-zang gelyk men plagt te zeggen en nogtans by zyne godelooze opinie gebleven is.

De tweede disputatie van Doctor Faustus met den geest Mephostophiles genaemd.

Tegen den avond verscheen wederom den vliegenden geest, namendlyk tusschen 3 en 4 uren, die hem aenbood in alles gehoorzaem en onderdanig te wezen, vermids hem van zynen voorheer de magt gegeven was. En zeyde tot D. Faustus ik brenge antwoorde, en gy moet my wederom antwoorde geven. Maer ik moet eerst hooren, wat dat uwe begeirten zyn, om dat gy my bevolen had alhier te verschynen. D. Faustus gaf hem een antwoorde, maer twyffelagtig en zynder zielen schaedelyk: want hy tragte anders niet te verwerven dan dat hy geen mensch meer wezen zoude, maer eenen openbaeren duyvel, of immers een lit daer van, en hy begeirde van den geest het gene dat hier naer volgt:

Ten eersten, dat hy mogte een geschikte gedaente van eenen geest aennemen, en bekomen. Ten tweeden, dat den geest alles doen zoude, dat hy van hem zoude begeiren en verzoeken. Ten derden, dat hy hem toegedaen, onderdanig en gehoorzaem [16] zyn zoude, als eenen getrouwen dienaer toestaet. Ten vierden, dat hy hem altyd zoo dikwils als hy begeirde hem tot zyn huys te beroepen, hem aldaer zouden laeten vinden, en in al zulke gedaente zoude verschynen, als ’t hem zoude believen. Ten vyfden, dat hy in zyn huys zoude willen onzigtbaer regeren, en van niemand anders als van hem alleen zoude laeten zien ten waere hy zulks expresselyk kwam te begeiren.

Op alle deze voorzeyde puncten, antwoorde den geest Fausto, dat hy hem in alles zoude believen en onderdanig wezen, zoo verre dat hy hem daer tegen ook eenige artikelen wilde toestaen en zoo als hy zulks dede, zoo en zoud’er voords geene zwaerigheyd vallen. Van welke voorschreven artikelen alhier de principaelste volgen.

Ten eersten, dat Faustus hem zal zweiren, beloven en schryven dat hy deze voorschrevene geesten eygen zyn zal.

Ten tweeden, dat hy zulks tot meerder verzekeringe met zyn eygen bloed zoude moeten betuygen, en hem daer mede alzoo tegen hem verschryven.

Ten vyfden, dat hy hem niet zoude mogen laeten verleyden, of hem imand [17] wilde bekeeren. Voor alle welke beloften, den geest hem (Fausto) zekere geduerende jaeren zoude tot dienste wezen. En wanneer deze jaeren zouden om wezen, dat den voorschreven geest hem alsdan zoude mogen haelen.

En zoo verre hy deze voorzeyde puncten wilde onderhouden, zoo zoude hy alles krygen wat zyn herte zal mogen lusten: ook zoude hy straks gewaer worden, dat hy een geest gedaente en forme krygen zoude, D. Faustus was in zyn hoogmoed en stout wezen zoo verbolgen, dat hy op zynder ziele zaligheyd niet dagte: niet tegenstaende hy hem daer op bezag, maer hy sloeg den kwaeden geest die belofte toe, en verschreef hem dat hy alles onderhouden zoude. Hy meynde met meer andere kinderen dezer weireld: den duyvel en is zoo zwart niet als men hem afschildert, nog de helle niet zoo heet als men daer van zegt.

De derde samenspraeke van D. Faustus met den geest, aengaende zyne belofte.

Naer dat D. Faustus de belofte gedaen had, zoo heeft hy ’s anderdags vroeg den geest tot hem geroepen die hy bevol, dat zoo menigmael als hy hem ontbood in Minne-broeders-habyt, met een belleken verschynen zoude, en dat hy ook te vooreenig zeker teeken doen zoude op dat hy zyn aenkomste gewaer mogt worden. Hy vraegde ook den geest hoe dat zynen naem [18] was? waer op den geest antwoorde dat hy Mephostophiles genaemd was. Op de zelve ure viel dezen godeloozen man af van zyn Schepper en Godt: jae hy wierd ook een lit des duyvels, welken afval geene andere oorzaeke geweest is, dan zynen grooten hoogmoed en zyne groote vermetendheyd; zoo als waeren de reuzen, waer van de Poëten schryven dat zy de bergen te samen draegen, en tegen Godt stryden wilden, jae gelyk den kwaeden Engel die hem tegen Godt stelde, waerom hy ook van wegen zynen hoogmoed en hooveirdye van Godt verstooten wierd, zoo dat de gene die hoog willen klimmen, nedervallen.

Dit aldus gepasseert wezende zoo heeft D. Faustus door eene groote vervolgendheyd met den boozen vyand al zyne contracten, door opentlyke Brieven volbragt en geconfirmeert (het welk voorwaer een zeer schrikkelyk werk geweest is) welke obligatie en contract naer zyne dood in zyn huys gevonden is geworden.

Welke obligatie en verschryvinge ik tot eene waerschouwinge van alle vrome Christenen alhier openbaeren wil, op dat zy den duyvel geen geloove en geven en hunne lyf en ziele niet en komen te verkorten gelyk D. Faustus, daer naer ook zynen armen dienaer door deze duyvelsche razernye verleyd heeft.

Als nu deze beyde partyen zig met malkanderen [19] verbonden hadden, zoo nam D. Faustus een scherp mes, en stak zelve in een ader van zyn slinker hand, en men zeyde voor de waerheyd dat men in de voorzeyde hand een ingegraveerd Schrift gezien heeft, met deze woorden: ô Homo Fugo , dat is te zeggen: ô Mensch vlied van hem , en doet wat recht is, etc.

D. Faustus bloed, en laet het zelve in een kroesken vallen, het welke hy op warme kolen zet en schryft daer mede als volgt:

“Ik Joannes Faustus, Doctor, bekenne opentlyk met myn eygen hand, tot een verzekeringe en confirmatie van dezen Brief, mids ik voor my genomen hebbe, in de elementen te speculeren, ik die gaven nog de diepzinnigheyd die my van boven genaedig gegeven is, zoo groot niet en hebbe, nog ook al zulke diepzinnigheyd in myn hoofd niet en bevinde, ofte zulks van geene menschen leeren kan, zoo heb ik dezen tegenwoordigen geest (die hem Mephostophiles laet noemen, en eenen dienaer is des helschen Prins in Orienten) my t’eenemael onderworpen: ook den zelven verkoren, om my te leeren, gelyk hy ook van zyn’er zyde hem aen my verbonden heeft, my in alles onderdanig en gehoorzaem te wezen. Daer en tegen dat ik my wederom tegen hem verspreken ende belove, dat zoo wanneer 24 jaeren naer datum dezers Brief zullen verloopen wezen, [20] dat hy met my zynen wil zal mogen doen en my naer goed behaegen zal mogen regeren, tracteren, vervoeren en alles zoo met lyf en ziele, en met myn vleesch, goed en bloed in der eeuwigheyd zal mogen doen wat hy wilt: waer op ik verfoeye alle de gene die daer leven zoo wel het hemelryk, als de menschen dezer weireld. Amen.”

“In teeken der waerheyd, en tot meerder confirmatie heb ik dit contract met eygen hand geschreven 23 october 1514, en onderschreven met myn hier vooren gebruykt bloed, met goed verstand, zinnen, en gedagten bevestigt, verzegeld ende betuygd, etc.”

In de derde samenspraeke verscheen aen Faustus zynen geest en dienaer met groote vroylykheyd, en op dezer maniere.

Hy ging voor eerst door gansch het huys, gelyk een vierig man, zoo dat van hem niet dan vuer-vlammen en vuerstraelen gingen, waer op dat een raezinge volgde, gelyk of’er een deel Moniken hadden gezongen, en niemand wist wat voor een gezang dit mogte wezen. Maer Faustus had een goed behaegen in dit guychelspel, hy begeirde zig ook niet in zyn logement te voorderen, voor en aleer hy zag wat voor een eynde dit spel nemen zoude. Terstond daer naer wierd’er gehoord een groot gerugt van spiessen, van zweirden en van andere instrumenten, zoo dat het scheen al of men ’t huys stormender hand overweldigen wilde. Daer naer wierd’er eene jagt gehoort van honden en jaegers, de honden liepen naer eenen hert tot in de kamer van D. Faustus, alwaer zy hem ter aerde leyden. Daer op verscheen in de zelve kamer eenen leeuw en eene draeke die met malkanderen vogten. En al was ’t dat hem den leeuw wel dapper weirde, nogtans wierd hy ten lesten overwonnen en van de draek verslonden. Den knegt van Faustus [22] zeyde, dat hy ook aldaer eenen lintworm zag die geheel witagtig aen zynen buyk was, en boven op zyn lyf zwart, zoo dat hy over de kamer kroop en de zelve vervulde. Terstond daer naer zag men daer ingaen een schoonen pauw en pauwinne, die onder malkanderen twistten, maer zy waeren terstond weder eens. Daer naer zag men eenen dullen stier inloopen regt naer D. Faustus toe, waer over hy niet weynig verschrikt was. Maer alzoo hy Faustus toeliep, zoo viel hy neder en verdween. Hier op wierd wederom gezien eene groote simme die D. Faustus de hand aenbood. Zy sprong boven op hem, en liep wederom ter kamer uyt. Daer naer kwam’er eenen grooten nevel in de kamer, dat Faustus niet konde zien, en zoo haest als den nevel verdwenen was, lagen’er twee zakken, waer af den eenen van goud, en den anderen van zilver was. Ten lesten wierd’er een orgel gehoort, daer naer een claversingel, een harpe, een luyte, violen, bassen, kromhoorens, dwers pypen en meer andere diergelyke instrumenten, elk in ’t bezonder met zyne vier stemmen, zoo dat Faustus niet anders meynde, dan dat hy in den Hemel was. Alle deze voorzeyde dingen duerden alzoo eene geheele ure lang, waer over Faustus zeer stout wierd, en het hem nog niet rouwende was, dat hy zulks gedaen had. Waer uyt men merken mag, dat den duyvel [23] al deze genugte bedreef, om dat hy D. Faustus in zyn voornemen dus te meer volherden zoude, en eene oorzaeke zoude geven te zeggen, dat hy van den duyvel niets kwaeds, nog schrikkelyks had gezien, maer veel meer alderleye genoegte en blydschap, dit alles gepasseert wezende, ging den geest Mephostophiles tot Faustus in de kamer, in de gedaente van eenen monik. D. Faustus sprak tot hem: Gy hebt voorwaer een wonderbaerlykste beginsel gemaekt met alle uwe raezernye, van alderhande genoegten, zoo verre als gy zulks wilt continuëren zoo zult gy my altyd tot eenen vriend hebben. Mephostophiles antwoorde: ô Dat heeft niet veel te beduyden en ik zal u nog veel wonderlyker dingen laeten zien, daer en boven ook alles doen, wat gy van my zult begeiren, zoo verre als gy slegts uwe belofte aen my gedaen, zult volkomen. Waer op hem Faustus die obligatie presenteerde en zeyde: Daer hebt gy den Brief. Mephostophiles nam den Brief aen, en wilde dat D. Faustus daer eene copie van behouden zoude, het welk Faustus alzoo dede.

Van de dienstbaerheyd der Geesten, tegen D. Faustus.

Toen nu D. Faustus den geest het handschrift met zyn eygen bloed geschreven, overgeleverd had, zoo is ’t voorwaer wel te vermoeden, dat Godt en het gansch [24] Hemels heyr hem moet verlaeten hebben. Hier in heeft hy niet gehandeld als eenen godzaligen huys-vader, maer gelyk eenen duyvel. Gelyk Christus onzen Heer daer van spreekt die al zulke wooninge en al zulk een tabernakel heeft, zoo verre als hy in eenen mensch komt te woonen, zoo heeft hem den duyvel daer in geforceert, gelyk het waer is, dat D. Faustus, zoo men pleegt te zeggen, den duyvel te gast genood hadde.

D. Faustus woonde in zynen neefs huys, want hy had het hem tot een testament gemaekt. Hy had dagelyks eenen jongen student by hem tot eenen dienaer, het welk ook eenen kwaeden Lekker was, met naeme Christoffel Wagenaer, aen wie dit spel zeer wel behaegde, zoo gaf hem zynen meester goeden moed, en belofde hem dat hy van hem een geschikt man maeken wilde. En gelyk de jonge jeugd altyd meer tot het kwaed als tot het goed genegen is. Alzoo was ’t ook met dezen Lekker. Zoo dat Faustus anders niemant by hem in huys had als dezen knegt en den geest Mephostophiles, die altyd in de gedaente van eenen monik voor hem wandelde en den zelven bezwoer in zyne schryf-kamer, welke hy altyd gesloten hield.

D. Faustus had alderley eten en drinken zeer overvloedig. Wanneer hy maer goeden wyn hebben wilde, bragt den geest [25] hem dien toe uyt eenen kelder, waer uyt dat hy begeirde, gelyk hy hem daer van ook wel beroemd heeft, dat hy den keurvorst, den hertog van Beyeren en den bisschop van Saltsborg groote schaede in hunne kelders dede. Voords had hy dagelyks alderleye gekokte spyze, want hy konde alzulke tooversche konsten, dat zoo haest als hy eene venster opende, en eenen vogel noemde die hy begeirde, daer straks kwam invliegen.

Desgelyks bragt hem den geest uyt alle omliggende landen, en uyt alle Princens en Graevens Hoven, de beste gekokte spyze.

Hy en zynen jongen, gingen zeer staetelyk gekleed, waer toe zynen geest het laken, zoo tot Nurenburg, tot Strasburg en tot Frankfort by nagt stelen moesten, mids dat de laken-koopers by nagt niet plegen te verkoopen, gelyk ook niet doen de schoenmaekers nog de pelsers.

Nog had hem den geest of duyvel beloft alle weken 25 kroonen te geven, ’t welk jaerlyks tot 1300 beloopen zoude, ’t welk zyn jaerlyks pensioen geweest is.

Doctor Faustus wilt hem tot den Houwelyken staet begeven.

Aldus leefde D. Faustus een Epicurisch leven, zoo wel by dage als by nagte. [26] Hy geloofde geenen Al, geene helle, nog geenen Hemel, meynde dat lyf en ziele met malkanderen te sterven kwamen. En zyne Aphrodisia dreef hem dag en nagt, dat hy hem tot den houwelyken staet begeven en op een wyf denken zoude. Waer op dat hy zynen geest vraegde (die doch een vyand van den houwelyken staet is) of hy hem tot den houwelyken staet begeven mogte? waer op den kwaeden geest antwoorde: Wat dat hy van hem zelfs maeken wilde?

Item of hy zyne belofte niet meer indagtig was, en of hy die zelve niet langer bedagt en was te houden mids hy toegezeyd en beloft had Godt en alle menschen vyand te wezen; dat hy ook tot den houwelyken staet zeer kwaelyk komen zoude, mids dat hy geen twee Heeren, Godt en hem (den duyvel) dienen koste: want den houwelyken staet is een werk des Alderhoogsten, en wy zyn hem t’eenemael vyand: want zoo veel als hoererye ende alle egtbrekerye aengaet, dat is al goed voor ons. Daerom Fauste, ziet voor u, want zoo verre als gy u tot den houwelyken staet komt te begeven, zoo zult gy van ons in kleyne stukskens gescheurt worden. Lieven Faustus bedenkt by u zelven wat onruste, twist en oneenigheyd uyt den houwelyken staet, te volgen staet. D. Faustus ging hem daer op bedenken, gelyk alle godelooze herten [27] niet goeds doorgronden konnen, mids dat den duyvel de zelve geleyd en regeert. Eyndelyk, alzoo hy hem hier op lang genoeg bedagt hadde, zoo voorderde hy zynen monik tot hem, gelyk het moniken en nonnen maniere natuerlyk is, den houwelyken staet te veragten, alzoo dede ook den monik D. Faustus, den welken hem den houwelyken staet t’eenemael afraed. Waer op dat Faustus antwoorde, en zeyde: Nu wil ik my tot den houwelyken staet begeven, daer mag uytvolgen wat’er wilt. Zoo haest als hy zulks voor hem genomen had, kwam daer al zulken stormwind op zyn huys aen, als of het zelve van onder tot boven zoude gekeert hebben geweest. Alle de deuren en vensters sprongen uyt hunne hangsels: daer-en-boven was zyn geheel huys zoo vol stof, als of het tot asschen zoude verbrand geweest hebben. D. Faustus liep de trappen af, en hem greep eenen man, die hem weder ter kamer in wierp, met zulk geweld, dat hy handen nog voeten konde roeren: rondom hem ging van alle kanten een vuer op al of hy hadde moeten verbranden: hy riep tot zynen geest om hulpe, hem belovende, dat hy voortaen in alle manieren nae zyn raed en wil leven zoude. Waer op hem den duyvel lyfagtig verscheen, maer in alzulke grouwelyke en schrikkelyke gedaente, dat hy vreesde hem aen te zien. Den duyvel [28] sprak: Van wat meyninge zyt gy nu? Faustus zeyde dat hy van zyne belofte afzag, waerom dat hy om genade en vergiffenisse bad, waer op hem den duyvel met kort-bondige woorden zeyde: Nu wel aen, ziet toe, dat gy anders doet, en blyft daer by, dat zeg ik u, en verdween. Daer naer kwam den geest Mephostophiles by hem, en zeyde: Zoo lang als gy in uwe beloften blyft volherden, ziet, zoo zal ik uwen wellust zoo verzaedigen, dat gy den zelven niet grooter zoude wenschen, namendlyk als gy niet kond alleen leven, zoo zal ik u alle dagen en nagten een wyf te bedde brengen, die van zulke schoonheyd en gedaente wezen zal, als eenige die gy in deze stad zoude mogen zien, en de welke u beste behaegelyk is, die zal by u woonen.

Dit behaegde D. Faustus zeer wel, dat zyn herte van blydschap bevende wierd; het berouwde hem dat hy zulks voorgenomen had: daer toe wierd hy zoo berumstig en onkuys, dat hy niet anders dede dan dag en nagt op schoone vrouw-lieden denken, dat al was ’t dat hy met den duyvel zyn onkuysheyd bedreven had; ’s anderdags op een ander was denkende.

Eene vraege van D. Faustus, aen zynen geest Mephostophiles.

Naer dat D. Faustus deze verhaelde grouwelyke onkuysheyd met den duyvel bedreven had, zoo gaf hem zynen geest [29] eenen grooten boek in d’hand, waer in alle tooverye en alderleye higromantie beschreven stond, ’t welk hem nog neffens zyn duyvels houwelyk, verlustigen zoude. Deze Dardania artes heeft men daer naer by zynen knegt Christoffel Wagenaer gevonden; korts daer naer begon hem te dryven zyne duyvelsche hooveirdye, en riep tot hem zynen knegt, en zynen geest Mephostophiles, om met de zelve eene samenspraeke te houden, en zeyde tot den geest: Lieven dienaer, zegt my toch eens, wat gy voor eenen geest zyt? waer op den geest antwoorde: Mynen lieven heer Fauste, ik ben eenen vliegenden geest die onder den Hemel regeert. D. Faustus zeyde: Hoe is toch uwen heer Lucifer tot eenen val gekomen? waer op den geest antwoorde, heer Fausto, even gelyk mynen heer Lucifer eenen schoonen Engel van Godt geschaepen was, en een Schepsel der zaligheyd geweest is, zoo weet ik van hem dat men zulken Engel Hirarchia noemd. En daer waeren’er dry, Seraphin, Cherubin, en den Troon Engel, die al d’ander Engelen regeert: d’ander bewaeren en regeren de menschen, den derden weirt en stoort onzer duyvelen magt, waer over datze Prins Engelen en kragt-Engelen genoemd worden. Men noemd ze ook Engelen van alle groote wonder werken, bodschappers van alle groote dingen en Engelen [30] van alle zorgvuldigheyd. Alzoo was Lucifer ook eenen onder hun van de schoonste Engelen, en was Raphaël genaemd, de andere twee Gabriël en Michaël.

Een ander disputatie van de Helle en haere Spelonken.

Doctor Faustus droomde van de helle, waer op hy zynen boozen geest vroeg nae den inhoud diër plaetse, na het schepsel der voorzeyde helle en wat’er voor een maniere van plaetse wezen mogte? Den geest verklaerde hem daer op: Dat zoo haest als zynen heer Lucifer tot den val gekomen was, hem de helle bereyd was, welke daer is eene duysterheyd, waer in den duyvel Lucifer met eene ketinge gebonden ligt en verstooten, de welke hy tot het oordeel behouden zal, waer in dat niet anders gevonden word dan eene groote duysterheyd, vuer, solfer, pek en meer anderen stank. Voords konnen wy duyvels niet anders weten, zeyde hy, hoe of op wat maniere de helle geschaepen is, nog hoe datze van Godt gebouwd is, want zy heeft nog eynde nog grond.

Een ander vraege van D. Faustus van het Regiment der duyvelen, en van hunne over-heeren.

Dezen kwaeden geest moest D. Faustus ook onderrichten van de wooning der duyvelen, van hun Regiment, en van hunne magt.

Den geest antwoorde en sprak: Lieven heer Fauste, de helle en haere rivieren, is onzer alle wooninge en huyzinge, de zelve heeft alleen zoo groot begryp, als de gansche weireld over de helle, en de weireld tot onder den Hemel; er zyn 10 Regimenten en 10 koningen, welke de overste onder ons duyvelen zyn, en de geweldigste onder de 6 Regimenten zyn deze naervolgende:

In de zelve regeren de duyvelen Plegeton genoemd. De zelve 4 Regimenten zyn koninglyke regeringen, gelyk Lucifer regeert in ’t Oosten, Belzebub in ’t Noorden, Balial in ’t Zuyden, Astaroth in ’t Westen. Deze regeringe zal blyven tot het Oordeel des Heere.

Een vraege in wat gedaente den verstooten Engel geweest is.

Doctor Faustus begonst wederom met den geest te spreken. Hy vraegde hem: Op wat wyze zynen heer Lucifer in den Hemel verciert was? en hoe hy aldus gewoont heeft? zynen geest bad hem dat hy hem dry dagen daer op mogt bedenken: en hy gaf hem den derden dag deze antwoorde: Mynheer Lucifer, die nu eertyds zoo genoemd wierd, is van wegen zyne verstooringe, [32] uyt het klaer ligt des Hemelryks, die te vooren eenen Engel Gods en eenen Cherubin was, die ook alle de schepselen Gods in den Hemel gezien heeft, die was in zulk grootagtinge en weirdigheyd, en in zulke wooninge, dat hy boven alle Schepselen Gods, boven goud en edel gesteenten, en van Godt alzoo verligt was, dat hy de zonne en sterren-glans te boven ging: want zoo haest als hem Godt geschaepen had, zette hy hem op den Berg Gods en in de regeringe van een vorstendom, zoo dat hy in alle manieren volmaekt was; maer zoo haest als hy hem begon te verhooveirdigen en boven het oosten wilde verheffen, wierd hy van Godt uyt de wooningen des hemels verstooten, en van zynen stoel afgezet in eenen viersteen, die inder eeuwigheyd niet uytgebluscht zal worden, maer eeuwig branden zal. En vermids hy wetens en onwetens tegen Godt geweest is, zoo heeft hem Godt uyt zynen rechterstoel gezet, en hem tot de helle veroordeelt en verdoemt, waer uyt dat hy inder eeuwigheyd niet wyken mag.

Als nu D. Faustus den geest van deze dingen alzoo aengehoort had, zoo ging hy daer op speculeren. Hy ging ook alzoo stilzwygens van den geest weg in zyne kamer, leyde hem te bed, en begonst bitterlyk te weenen en te zugten, en op deze vertellinge des geests te denken, hoe dat [33] den duyvel den verstooten Engel van God, zoo eerlyk vercierd was. En zoo verre hy niet zoo hooveirdig tegen Godt geweest had, een eeuwige wooninge in den hemel, en een hemels wezen zoude behouden hebben, en nu van Godt eeuwig verstooten is. Hy sprak: ô wee! wee my inder eeuwigheyd! alzoo zal ’t met my ook gaen, want ik ben ook een schepsel Gods en myn onderdaenig vleesch en bloed heeft my aen lyf en ziele inder eeuwigheyd de verdoemenis toegebragt, my door myn eygen vernuft en zinnen gedreven dat ik als een schepsel Gods van hem afgeweken ben, en my van den duyvel zoo heb laeten verleyden, dat ik my aen hem met lyf en ziele overgegeven en verkogt hebbe, waerom ik geen genade meer te verhopen hebbe; maer moet worden gelyk Lucifer, en in de eeuwige verdoemenis verstooten worden. Och wee! wee! in wat ellende heb ik my zelven gebragt: Och waer ik noyt geboren geweest.

Alzoo dede D. Faustus deze beklaeging en hy konde geen hope nog geloove meer krygen, op dat hy door boete tot de genade Gods mogt gebragt worden. Want zoo verre als hy gedagt hadde, den duyvel heeft my bedrogen, ik wil wederom tot Godt mynen genadigen Heere keeren, en den zelven om genade bidden en aenroepen en [34] my wederom tot Christus en zyne Christelyke Kerke bekeeren, zoo had het met hem nog goed mogen worden, en den kwaeden geest in deze maniere mogen wederstaen: Niet tegenstaende dat hy hem met lyf en ziele had overgegeven. Maer hy was in al zyne meyninge twyffelagtig en ongeloovig.

Doctor Faustus disputeerde voorder met zynen geest Mephostophiles van het geweld des duyvels.

Naer dat D. Faustus wederom wat beter gemoed was, zoo vraegde hy zynen geest Mephostophiles naer de regeringe, raed, geweld, tenteringe en na de tyranien des duyvels, en hoe dat hy zulks in ’t eerste gedreven hadde? waer op den geest antwoorde: Deze disputatie en vraege die ik u verklaeren zoude, zal u (mynheer Faustus) tot al te groote mismoedigheyd en achterdenken brengen, daerom zult gy zulks van my niet begeiren, want het gaet onze secreten aen. En midsdien ik u zulks niet ontzeggen kan, zoo zult gy weten dat zoo haest als den verstooten Lucifer tot den val kwam, zoo is hy Godt en alle menschen tot vyand geworden. Heeft ondernomen gelyk hy nog doet, alderleye tyranien aen de menschen te bewyzen gelyk men nog dagelyks zien kan, dat zommige haer uyt vensters dood werpen, hun zelven verhangen, verdrinken en doorsteken. Gelyk men ook zien kan, toen den mensch [35] van Godt volkomendlyk geschaepen was, zoo misgunde hem zulks den duyvel, en hy bragt alzoo Adam en Eva met hunne nakomelingen in zonden, en in ongenade des Heere. Dit zyn, lieven Fauste, de aengrypinge en tyranien des duyvels. Alzoo dede hy ook met Caïn, en maekte ook dat ’t Israëls volk vremde goden aenbaden, de zelve offerden en met de heydensche wyven onkuysheyd bedreven. Alzoo hebben wy ook eenen geest die Saül gedreven en tot onzinnigheyd, gebragt heeft, dat hy hem zelfs kwam te vermoorden. Nog is’er eenen geest Asmodus genaemd, die zeven mans in onkuysheyd gedood heeft. Desgelyks is’er nog eenen geest Chagoe, die dertig duyzend menschen in ongeluk bragt, dat zy alle verslagen wierden, en dat de Arke Gods genomen wierd. Gelyk’er ook is geweest eenen Belzabé, die David zyn hert ontstak, dat hy zyn volk begonst te tellen, waer op dat zeventig duyzend menschen kwamen te sterven. Alzoo handelde ook eene van onze geesten met den koning Salomon, dat hy kwam de afgoden te aenbidden. En van deze geesten zyn’er by ons ontallyk veel, die de menschen hier toe zouden zoeken te brengen. En alzoo verdeylen wy ons nog over de geheele weireld uyt, zoeken alderleye list en loosheyd, trekken de menschen af van het Christelyk Geloof, brengen de zelve tot zonden, en [36] strekken ons ten besten dat wy konnen of mogen tegen Jesus: wy kwellen de zyne tot de dood, wy bezitten de herten der Princen en Koningen dezer weireld, tegen de leeringe Jesus Christus, en haere toebehoorders. En dit kond gy, Faustus, wel by u zelven denken. D. Faustus sprak wederom tot hem: Zoo hebt gy my ook bezeten? Maer zegt my doch de waerheyd? Den geest antwoorde: ja, waerom niet; want zoo haest als wy uw hert bezagen, met wat gedagten dat gy omgingd, en hoe dat gy niemand anders tot uw voornemen konde gebruyken als den duyvel, ziet, dan maeken wy uwe gedagten nog veel begeirlyker, zoo dat gy nagt nog dag slaepen konde, maer dat alle uwe gedagten en zinnen u daer toe dreeven, hoe gy zoud mogen tot de tooverye geraeken. Ook toen gy ons bezwoerd, zoo maekten wy u zoo verbolgen, dat gy u eer van den duyvel zoud hebben laeten wegvoeren, dan gy van uw voornemen zoud geweken hebben. Daer naer behertigden wy u nog meer, tot dat wy in uw hert geplant hadden, dat gy van uw voornemen niet mogt afstaen ten eynde gy eenen geest tot uwen dienst mogt krygen. Ten lesten bragten wy u daer toe, dat gy u met lyf en ziele overgaeft, gelyk gy, Fauste, wel bevroeden kond. ’t Is waer, zeyde D. Faustus, het kan ook nimmermeer anders wezen; ook heb ik myn zelven [37] gevangen, had ik Godzalige gedagten gehad, en my met de gebeden tot Godt gehouden, nog ook den duyvel in my zoo zeer niet laeten inwortelen zoo waer my zulke ellende aen lyf en ziele niet naekende. ô Wat heb ik gedaen. Den geest antwoorde: daer laet ik u voor zorgen, alzoo ging D. Faustus droevig van hem.

Eene disputatie van de helle Gehenna genoemt, hoe die geschaepen is, en de pyne die daer in is.

Doctor Faustus had wel altyd een berouw in zyn herte, en een groot agterdenken in ’t geen hy gedaen had, dat hy zyne ziele zaligheyd zoo licht had geagt, en den duyvel voor het tydelyk zoo hard verbonden had; maer zyn berouw was Caïns en Judas boete, in de welke wel een berouw in ’t herte was, maer zy twyffelden aen de genade Gods, en het dogte hun een onmogelyke zaeke, wederom tot de genade Gods te mogen komen. Gelyk Caïn en Judas die in alzulke wanhope kwamen, dat zy niet gelooven konden, dat hunne zonden hun konden vergeven worden. Alzoo was ’t ook met D. Faustus, hy zag wel den Hemel, maer hy konde daer niet in zyn. Hy droomde van den duyvel en van de helle; gelyk men pleegt te zeggen, dat hy bedagt wat hy gedaen had. En meynde altyd door veel te disputeren, te vraegen en te antwoorden met zynen geest zoo verre [38] te komen, dat hy eens tot boete en berouw van zonden geraeken zoude. Maer het was al te vergeefs, want den duyvel had hem al te vast gevangen, hier op nam D. Faustus hem wederom voor, om met hem te spreken en te zeggen, dat hy wederom van de helle gedroomt had. Daerom vraegde hy den geest, wat dat de helle was. Ten derden, wat dat’er voor een gekerm en geklag in de helle was onder de verdoemde. Ten vierden, of ook de verdoemde nog tot de genade Gods konde komen, en uyt de helle verlost worden. Den geest gaf op alle deze vraegen geene antwoord. Maer sprak: Heer Fauste, uwe vraege en disputatie van de helle en haere gelegendheyd, mogt gy wel achter laeten, wat wilt gy toch van u zelven maeken? en al waer ’t zaeken, dat gy tot in den Hemel opklimmen moest, zoo zoude ik u doch wederom tot in de helle nedersmyten, want gy zyt mynen, en gy behoord ook in onze koy. Daerom, lieven Faustus, laet toch daer zoo veel naer de helle te vraegen, ô vraegen… Maer vraegt in plaetse van dit wat anders? want gelooft my vryelyk zoo verre als ik u alle gelegendheyd zoude verhaelen, zoo zoude gy in zulke wanhope, berouw en bekommernisse komen, dat gy daer naer zoude willen, dat gy alle deze vraegen agtergelaeten had; daerom bidde ik u ten andermael, laet toch al deze vraegen [39] daer blyven! D. Faustus antwoorde; Ik moet het nogtans weten, of ik zal niet leven, daerom zult gy het my zeggen. Nu welaen sprak den geest, ik zal ’t u zeggen, waer my zulks niet schaeden kan, gy vraegt wat de helle is: de helle heeft menigerley naemen en bediedsels, want zomtyds word de helle hellig en dorstig genoemd, mids dat de menschen die daer in zyn tot geene laevinge nog verkwikkinge konnen komen. Men zeyde ook met regt, dat de helle een dal genoemt word, ’t welk niet verre van Jeruzalem gelegen is. De helle heeft zulke wyde en diepte, als het dal by Jeruzalem, dat is den Troon des Hemels waer in dat de inwoonders van het hemelsch Jeruzalem zyn, en woonen wyd en verre tegen malkanderen overliggende, zoo dat de verdoemde in de woeste des dals altyd moeten blyven woonen en in de hoogde der stad Jeruzalem nimmer geraeken konnen. Alzoo wierd de helle ook een plaetse genoemt, die zoo wyd is, dat de verdoemde die daer in woonen, noyt geen eynde daer in konnen zien: desgelyks word de helle ook genoemd de brandende helle waer in alle dingen branden moeten, wat daer in komt, gelyk eenen baksteen in eenen vuerigen hoven, ofschoon den steen gloeyend wierd, zoo komt hy doch nimmermeer te verbranden, of te verteiren, en word’er maer harder van. Alzoo dat de [40] zielen der verdoemde menschen inder eeuwigheyd branden, zonder te verbranden of te verteiren, maer meer en meer pyne gevoelen. Desgelyks word ook de helle een eeuwige pyne genoemd, de welke nog beginsel, nog hope, nog eynde heeft; zy word ook de duysterheyd van eenen toren genoemd, alwaer men de heerlykheyd Gods, gelyk het licht de zonne of de maene niet zien kan.

De helle heeft ook eenen afgrond Chasma genoemd, waer dat men zommige inwerpt en daer heeft hy zulke diepte dat’er geenen grond is, aldaer scheurd hem het Aerdryk van elkander, en ’t schynt dat in zulke diepte der afgronden winden gehoort worden. De helle word Petra genoemd, dat is een steen-klippe, en die is ook gelyk eenen steen; want de helle is zoo bevestigd, datze aerde nogte steenen rondom haer heeft, gelyk een steen klippe. Maer gelyk Godt den Hemel bevestigd heeft, alzoo heeft hy ook den grond der helle bevestigd, dit is vast, (al hoewel dat’er zommige luttel geloof aen geven) dat’er is een Opperwezen, eenen Hemel voor de gelukzalige, en eene helle tot straffe der zondige zielen, maer het vagevuer is de weireld, alwaer men lyd en stryd. De helle is vol vuer en rook, gelyk eene hooge steen-klippe, zy is afgrouwelyk en uyt’er maete pynelyk. Zy word ook genoemd [41] Carcer, waer in de verdoemde eeuwig gevangen moeten liggen. Den mensch die tot een vertwyffelinge gekomen is, gaet daer niet henen, om dat hy dezelve zoude bezien mogen: maer hoe hooger hy opklimt, en hem daer afwerpt, hoe dieper dat hy vallen moet. Alzoo is ’t ook met de verdoemde zielen, die de hellen hebben of gevoelen zullen. Daer van zult gy D. Faustus het schrift lezen, want ’t is my teenemael verborgen. Maer even gelyk de helle jammerlyk aen te zien is, alzoo is ook daer naer advenant onverdraegelyke pynen en martelisatie, waer van ik u daer van ’t berigt doen wil, dat het met die verdoemde gaet gelyk als ik u hier te vooren verklaert hebbe: want het is waer, gelyk als ik u zegge, dat de helle en het aerdryk nimmermeer verzaed worden, zoo dat’er nog eynde nog ophouden in de helle wezen zal, en der verdoemde klaegen of jammeren nimmermeer eynde nemen zal over hunne zonden en boosheyd. Eyndelyk daer is een roepen, klaegen, kermen, jammeren, schryen en huylen tot Godt, om dat alle schepselen Gods haere vyanden zyn: daer ter contrarie de Heyligen Gods alle eere en blydschap inder eeuwigheyd genieten. De pyne van den eenen is grooter en geweldiger, dan de pyne en tormenten van de andere; want gelyk de zonden van den eenen grooter zyn, alzoo zyn ook [42] de straffen van den eenen grooter als van den anderen. De verdoemde klaegen noyt over de onlydelyke koude, maer over het onuytblusschelyk vuer, over de onverdraegelyke duysterheyd, over den stank, over de eeuwige ongerustheyd en over de schrikkelyke gezigten der duyvelen, en in de hope van eenige verlossinge. Ook klaegen zy met weenende oogen, met knersinge der tanden, met stank der neuzen, met jammeren der stemmen, met beven der handen en voeten. Zy eten hun eygen tong op door de groote smert, mids dat zy wenschen te sterven en nogtans niet konnen sterven, want de dood vlied van hun weg. En alle hun ellende en pyne word van dag tot dag grooter en zwaerder.

Eyndelyk, de helle is alzoo geschaepen gelyk Godt zynen troon geleyd en op al zulke plaetse als hy gewilt heeft, dat zy zouden geplaegt worden, zoo dat de helle veel naemen heeft, gelyk een schand-wooning, een verzinding, een vraeke, een diepte der helle, want de zielen der verdoemde moeten niet alleen in een geklag en geween des eeuwig vuers zitten; maer zy moeten ook schande, bespotting en schimp van Godt verdraegen. En merkt dat de helle des doods een hitte des vuers en duysterheyd der aerde is, waer van Godt noyt geen eynde bedagt heeft. Aldus heb ik u voldaen, heer Fauste op uwe derde [43] vraege; de welke met de eerste en tweede over-een-komt.

Ten vierden en ten lesten zoo wilt gy van my ook een vraege hebben, die Godt aengaet, te weten: of Godt de verdoemde weder in genade zal aennemen of niet? maer het zy hoe dat het wilt, ik zal u altyd op uw vraegen een onderrigtinge geven. Ten eersten van de helle, van haeren inhoud aenzien en hoe datze van Godt geschaepen is, of wy zommige van hunne fondamenten doorgronden konnen. En niet tegenstaende, Fauste, dat zulks uwe belofte contrariërende is, zoo is u daer op deze verklaeringe gedaen. Gy vraegde ten lesten, of de verdoemde wederom tot de genade Gods komen konnen? Daer op antwoorde ik: Neen, want al die in de helle, zyn van Godt verstooten, die moeten daer zonder genade Gods inder eeuwigheyd branden, zonder eenige hope. Ja wanneer zy tot de genade Gods konnen komen, zoo zouden zy en wy geesten naer zulken tyd haeken en verblyden. Maer zoo weynig als de duyvelen in de helle tot genade komen, zoo weynig komen de verdoemde daer te geraeken: want daer is geen hope, nog al hun bidden, en aenroepen, of al hun kermen mag nergens toe helpen, hunne conscientie knaegt eenpaeriglyk. Eenen keyzer, eenen koning, eenen hertog, eenen graef, of eenigen ander regeerder, zullen [44] klaegen en denken: och! had ik slegts niet getiraniseerd, en in myn leven niet allen moed-wil bedreven? Een ryk man: och! had ik niet zoo gierig geweest. Eenen hooveirdigen: och! had ik niet zoo hooveirdig geweest. Eenen liefhebber der ligte danten: och! had ik niet zoo ontugt geweest. Een wynzuyper, eenen verkwister, eenen Godslasteraer, eenen meyneedigen, eenen dief, eenen moordenaer, en diergelyks, och! had ik niet al deze Godloosheyd bedreven en ’s weirelds wellust gevolgt, zoo mogt ik nog eenige genade verhopen; maer myne zonden zyn zoo groot, datze niet konnen vergeven worden, daerom moet ik deze helsche pyne en straffe lyden eeuwiglyk, zonder te verhopen, daerom zoo zult gy weten, Fauste, dat de verdoemde op geenen tyd of eynde te hopen hebben, maer zy zullen in de helle liggen gelyk de doods-beenders in de graeven. De dood en haer conscientie zalze eenpaerig knaegen, en al hun roepen en kermen zal niet verhoort worden. Ja wanneer gy u in de helle konde verbergen, tot dat al de bergen te saemen op eenen hoop kwamen te vallen, en van d’een plaetse op de ander verzet worden, ja dat alle steenen in de zee droog wierden, zoo is ’t al niet, zoo weynig als een oliphant of kemel door de ooge van een naelde kan gaen, of alle druppelen des regens konnen getelt [45] worden, zoo weynig hope is’er voor handen. Aldus hebbe, lieven Fauste de verklaering over den vierden Artikel. En ik zegge u vryelyk, zoo verre als gy my op een ander tyd meer naer al zulke dingen vraegen zult, van my geen gehoor zult hebben: want ik ben u niet schuldig zulks te zeggen, dus laet my van al zulke vraegen met vrede. D. Faustus ging wederom geheel bedroefd van den geest weg, hy weder teenemael mismoedig en twyffelagtig. Nu dagte hy op dit, nu op dat, en hy konde nagt nog dag deze dingen uyt zynen zin stellen, maer ’t en had geenen duer by hem, want den duyvel had hem te zeer bezeten, verstokt, verblind en gevangen. Ook of hy alleen was, en op Gods Woord wilde denken, zoo vertoonde hem den duyvel in de gedaente van een uytnemende schoone vrouwe die hem kwam omhelzen, en alle onkuysheyd toeliet, waer door dat hy het Godelyk Woord straks vergeten had en veragte, zoo dat hy in zyne kwaede opinie voorvoer.

Een andere vraege die Doctor Faustus met den geest hadde.

Doctor Faustus riep zynen geest wederom, en begeirde van hem antwoorde op eene vraege, die hy hem niet begeirde geweygerd te hebben, den geest wilde daer naer niet hooren, doch zoo liet hy hem nog daer toe bewilligen voor de laeste reyze, [46] niet tegenstaende dat hy hem teenemael afgescheyd hadde. Nu wat begeirde dan, zeyde hy tot Fausto; ik wil (sprak Fausto) van u nog eene antwoorde hooren op eene zekere vraege, te weten: of gy in myne plaets van Godt tot eenen mensch geschaepen waert, wat dat gy doen zoud, om Godt en de menschen te behaegen? daer over lagte den geest, en zeyde: Mynheer Fauste, zoo verre als ik eenen mensch geschaepen waer gelyk gy, zoo zoude ik my onder Godt buygen zoo lang als ik adem hadde, en my beneirstigen Godt nimmermeer te vertoornen, zyne geboden, zyne leere en zynen Wil te doen, den zelven bidden, aenroepen, danken, loven, pryzen en eeren, op dat ik mogte Godt behaegen en aengenaem wezen, en verzekerd zyn, dat ik naer myne dood de eeuwige zaligheyd verwerven mogte. D. Faustus antwoorde hier op: Nu hebbe ik zulks niet gedaen? Neen gy vryelyk, zeyde den geest, maer uwen Schepper, die u geschaepen heeft, de spraeke, ’t gezigt en gehoor gegeven heeft, om dat gy zynen wil verstaet, en nae de eeuwige zaligheyd tragten moet, hebt gy verloochend, de heerlyke gaven van u verstand die u Godt gegeven had, misbruykt, Godt en alle menschen verzworen; daerom dat gy niemand daer mede te beschuldigen hebt, dan alleen uwen stouten en verbolgen moedwil, [47] waer door gy alzoo uw beste cieraed van den toevlugt tot Godt verloren hebt. Ja dat is, Godt betert, waer, sprak D. Fauste, maer wilde gy wel, mynen lieven Mephostophiles, dat gy eenen mensch in myne plaetse waert? ja, zeyde den geest al zugtende: hier zoude niet veel te disputeren wezen; want of ik alzoo tegen Godt gezondigt had, zoo zoude ik my nog zien in zyn genade te begeven. Hier op antwoorde Faustus: Ergo, zoo zoude het ook met my nog vroeg genoeg wezen, zoo verre als ik my nog kwam te beteren? Ja zeyde den geest, zoo verre als gy voor uwe grove zonden nog tot de genade Gods komen konde; maer ’t is nu al te laet, want den toorn en gramschap Gods is over u te zeer ontsteken. Laet my met vrede, sprak Faustus tot den geest, die antwoorde: Zoo laet my dan nu voortaen ook in vrede met uwe vraegen.

HET TWEEDE DEEL.

Van de Astrologie van Doctor Faustus.

Als nu D. Faustus van Godzalige vraegen geene antwoorde meer van den geest krygen konde, zoo moest hy ’t daer by laeten blyven. En hy begon daer naer almanaken te maeken; want hy toen een goeden Astrologus, gezeyd almanak-maeker, was wel ervaeren, in de Sterrekonst [48] en in ’t schryven van Prognosticatien, gelyk al de weireld wel kennelyk is, dat al ’t gene hy geschreven heeft (en al ’t gene dat van ander mathematicus geschreven is) te boven gaet. Van gelyken zoo stemde alle pratyken, die hy heeren en vorsten toeschreef, over een, want hy reguleerde hem na zyns geest voorzeggingen van alle toekomende dingen en geschiedenissen, de welke ook alzoo geschieden. Zyn Almanaken wierden ook zeer boven alle andere geprezen: want hy en zette niet in zyne Almanaken, als van wind, van sneeuw, van regen, van hitte, van donder, van hagel, of het gebeurde alzoo, by tyd; zyne Almanaken waeren niet gelyk andere, die in de Astrologie niet wel ervaeren zyn, en in den winter van koude, vorst, sneeuw, die in den zomer van hitte, donder en onweder schryven. Hy zette ook in zyne Prognosticatie den tyd en wat’er toekomende geschieden zoude. Hy waerschouwde elke heerschappye in ’t bezonder, gelyk als d’eene met dieren tyd, d’ander met oorlog of peste zoude aengegrepen worden, gelyk zulks de duyvels uyt ervaerentheyd der natuer, en uyt het zondig leven der menschen, veele toekomende gramschappen des Heere te vooren zien konde.

Een vraege of disputatie van de konste van Astronomie en Astrologie.

Als nu D. Faustus zyn Almanaken twee jaeren lang gemaekt had, zoo vraegde [49] hy aen zynen geest, wat dat’er voor eene gelegendheyd had met de Astronomien en Astrologien, gelyk de Mathematicus plegen te stellen? daer op antwoorde den geest, en sprak: daer geve ik u al zulken oordeel af, dat alle Sterre-konstenaers niet zonderlings of zeker konnen practiseren; want het zyn al te samen heymelyke en secrete werken Gods, die de menschen niet konnen bevroeden, gelyk als wy geesten doen konnen, die in de locht, en onder den Hemel zwieren, die de toelaetinge Gods zien en begrypen konnen: want wy zyn oude en ervaeren geesten in des Hemels loop. Ik konde u ook, mynheer Faustus, eenige Prognosticatie en Almanaken toeschryven, en alzoo het een jaer tot het ander, zoo als gy gezien hebt, daer af schryven dingen die waeragtig zyn. Het is wel waer, dat die van den ouden tyd die vyf of zes honderd jaeren leefden, al zulke konsten grootelyks leerden en begrepen hebben: want door zoo veel verloopen jaeren, word dat groot jaer vervult, dat zy zulks verklaeren en Cometen mede deylen konnen, maer alle onervaeren Astrologie maeken haer Prognosticatie na een goede waen en goeddunken.

Van den Winter en den Zomer.

Het dogt Faustus geheel wonderlyk te wezen, dat Godt in deze weireld den [50] Winter en Zomer geschaepen had; daerom hy nam zig voor zynen geest Mephostophiles te vraegen, van waer den Zomer en Winter hunnen oorsprong krygen? waer op hem den geest antwoorde: Mynheer Faustus, kond gy zulke dingen, als een Phisicus, niet zelve zien, en uyt den loop der zonne merken? gy zult weten dat van de maene af, tot aen de sterren anders niet en is als vuer. Daer ter contrarie het aerdryk koud vervrozen is. Want hoe de zonne hooger staet en schynt, hoe warmer dat het is, en dat is de oorzaeke des zomers. Maer als de zonne leeg naer het aerdryk staet, zoo is ’t koud en daer uyt volgt den winter.

Van den Hemels-loop, van zyne vercieringe en oorsprong.

Doctor Faustus durfde zynen geest, gelyk wy hier vooren gezeyd hebben, van geene godelyke of hemelsche dingen meer vraegen, waerom dat hy hem zeer kwelde, en hy dagt daer op nagt en dag, op dat hy van de godelyke nature en van de scheppinge beter gelegendheyd hadde zynen geest daer naer te vraegen, tot dien eynde vraegde hy niet meer gelyk als te vooren, te weten: van de blydschap der zielen, van de Engelen en van de pyne der helle; want hy wist wel dat hy van den geest geen gehoor meer krygen zoude, tot welken eynde hy veynzen moest om tot zyn oogwit te geraeken. Waerom hy voor hem [51] nam den geest te vraegen, en dat proforma , als of die astronomia en astrologia, al’er natuer-kenners van noode waeren? waerom hy den geest hier op ondervraegde: Namendlyk van den loop des hemels, zyn cieraed, en van des hemels oorsprong. Mynheer Fauste, zeyde den geest, den Godt die u geschaepen heeft, die heeft ook de weireld, en al wat onder den Hemel is geschaepen, want Godt maekte vooral den Hemel uyt het midden des waters, en deylde de aerde van de wateren: hy noemde het firmament den hemel, daerom is den Hemel beweeglyk, die van het water geschaepen is, en te samen gevoegd, en alzoo is hy bevestigt als een cristael, daer in zyn de sterren gestigt en door alzulke rondigheyd des Hemels, word de weireld in vier hoeken, gedeyld. Als in den opgang, in den nedergang, in den zuyden en in den noorden, en den Hemel loopt zoo snel om, dat de weireld zoude moeten bersten, zoo verre die Planeten zulks niet verhinderen. Den Hemel is ook met vuer geschaepen; zoo dat niet en waer, dat de wolken met de koude des waters omringeld waeren, zoo zouden de onderste elementen door de hitte des vuers moeten verbranden. In het midden des firmaments, daer alle de sterren des Hemels zyn, daer hebben de 7 planeten hunne plaets, gelyk als daer is Saturnus , Jupiter , Mars , Sol , Venus , Mercurius [52] en Luna . En alle hemelen worden beweegd: uytgenomen den vuerigen, die staet stil. Alzoo word de weireld in vier deelen gedeyld, gelyk in locht, in vuer, in aerde en in water. Aldus is deze creatuer geformeerd, en elken Hemel neemt zyne maniere en eygenschap daer uyt; want den oppersten Hemel is vuerig, den middensten en oppersten zyn locht, waer af dat den eenen schynlyk is. In den oppersten is de warmte en het licht, van wegen de zonne, maer den ondersten krygt zyne klaerheyd van wegen het wederschynen der zonne, tegens het aerdryk aen, en alwaer den schyn der zonne niet toereyken kan, daer is den Hemel koud en duyster. In deze duystere locht woonen wy geesten en duyvelen: want wy zyn in deze donkere locht verstooten. In deze locht daer wy woonen zyn de donderslagen, hagel, sneeuw en diergelyke: waer uyt wy de tyden des jaers en wat voor weder wezen zal, weten konnen. Den Hemel heeft alzoo twaelf omringelen, die daer ’t aerdryk en ’t water omringelen, de welke al te samen hemelen mogen genoemd worden. Den geest verhaelde ook, hoe dat de eene planete naer de ander regeerde, en hoe veel graden dat d’een boven d’ander stond.

Eene vraege van Doctor Faustus, hoe dat Godt de weireld geschaepen had, en van de eerste geborte der menschen, waer op den geest eene valsche antwoorde gaf.

Doctor Faustus was droevig en treurig in zyn hert, en gaf daer op geen antwoord. Waerom dat den geest sterk aenhiel, en zeyde dat hy hem zyn antwoord grondelyk zoude verklaeren, en hem dan in alles behulpig wezen, zoo veel als ’t mogelyk was? D. Faustus antwoorde: ik heb u voor eenen dienaer aengenomen, en al is ’t dat uwen dienst my aenstaet, nogtans kan ik den zelven van u niet zoo hebben, dat gy te wille zyt, gelyk eenen trouwen dienaer toestaet? daer op antwoorde den geest: Mynheer Faustus, gy weet zeer wel, dat ik u nergens in onwillig geweest ben; en al is ’t dat ik u op uwe vraegen te antwoorden, dikwils niet schuldig was, nogtans heb ik u altyd gehoorzaem geweest. Daerom zegt nu, D. Faustus, wat u belieften is? den geest hadde Faustus het herte afgewonnen. D. Faustus zeyde hem: dat hy hem zoude onderrigten, hoe dat Godt de weireld geschaepen had, en van d’eerste geborte des menschs? den geest van D. Faustus geeft hier op eene valsche en godelooze onderrigtinge, en zeyde; de weireld, lieven Faustus, is noyt geschaepen geweest, nog is ook niet vergankelyk, van gelyken is ook het menschelyk [54] geslagt tot inder eeuwigheyd geweest en haeren oorsprong heeft geen beginsel gehad, alzoo heeft hem het aerdryk zelver moeten genereren.

De zee heeft haer van het aerdryk verdeylt en zyn alzoo vriendelyk met malkanderen vergeleken, gelyk of zy hadden konnen spreken.

Het aerdryk begeirde van de zee zyne heerschappye, gelyk als weyen, wouden, boomen, gras en loof. De zee, de visschen en alles wat daer in is, zy hebben Godt alleen den hemel en de menschen te scheppen gegeven, zoo datze ten lesten Godt onderdanig moeten zyn. Uyt deze heerschappye zyn vier andere heerschappyen gesproten: als de locht, ’t vuer, ’t water en ’t aerdryk. Voorders nog korter hier af kan ik u geene verklaeringe doen. D. Faustus ging hier op speculeren, en hy konde zulks niet gelooven: want hadde Gen. 1. gelezen, dat Moyses deze dingen anders verhaelde, waer uyt hy gewaer is geworden, dat den duyvel eenen leugenaer was, gelyk hy geleerd had, maer hy durfde het hem niet laeten merken of veel tegenzeggen.

Doctor Faustus word alle helsche geesten in hunne gedaenten voorgesteld, waer onder dat zeven van de principaelste waeren, met hunnen naem genoemd.

Doctor Faustus zynen Prince en regten meester kwam hem bezoeken, waerom [55] dat hy niet weynig verschrikte, door zyn grouwelyke gedaente: want bovendien dat het in den zomer was, zoo kwam’er eene koude locht van den duyvel dat hy meynde te vervriezen. Den duyvel die hem Belial noemde, die sprak tot D. Faustus. Alzoo gy te middernagt ontwaekte, zoo hebbe ik u gedagten gezien en zyn deze, te weten: dat gy geirn zommige van de principaelste helsche geesten zien mogt, waerom dat ik hier, met myn voornaemste raeden verschenen ben, op dat gy de zelve zoud konnen aenzien? D. Faustus antwoorde: Wel aen waer zynze dan? daer buyten zeyde Belial . Belial verscheen aen D. Faustus in de gedaente van eenen zwarten beir zyn ooren over eynde staende, zyne oogen waeren brandende rood, en had sneeuw witte hooge tanden, en eenen langen steirt, die ontrent dry ellen lang was, aen zynen hals had hy dry vliegende vleugels. Aldus kwam by Faustus den eenen geest naer den anderen in de kamer, zoo dat zy’er niet al zitten konden. Belial verklaerde aen D. Faustus den eenen naer den anderen wie dat zy waeren, hoe zy waeren, en hoe zy genoemd wierden. Voor eerst kwamen’er in 7 van de voornaemste geesten, als Lucifer den meester en rechter-heer van D. Faustus, tegen den welken hy hem verschreven had, en dezen was ontrent een mans lengde, en was hairig van [56] couleur gelyk de echarenkens. Daer naer volgde Belsebub , die had een lyfverwig hair, eenen ossenkop met twee zeer groote hoorens, en ook t’eenemael rouw en hairig, met twee groote vleugels, die zoo scherp waeren als de distelen des velds, half groen en half geel, alleen boven onder de vleugelen vloogen’er vuerstraelen uyt, en had eenen koey-steirt: Daer naer kwam Asteroth in de kamer, in de gedaente van eenen worm, die op zynen steirt overeynde ging; hy had geene voeten, maer eenen grouwen steirt, eenen dikken buyk, witagtig en glad en twee korte pooten, die t’eenemael geel waeren, een kastanien gebruyden rug, scherpe pinnen van eenen vinger lengde, gelyk eenen egel. Daer naer kwam Sathanas , die geheel wit-grys was, rauw over zyn lyf met eenen ezels-kop, maer zynen steirt was gelyk eenen katten-steirt, met klauwen die een elle lang waeren. Voords trad Annubias in, die had een honds-hoofd; hy was over zyn lyf half zwart en half wit, voords had hy voeten en hangende ooren, gelyk eenen hond, en was vier ellen hoog. Naer dezen kwam Ditichanus intreden, die was ontrent een elle lang, anders was hy als eenen vogel gelyk aen een patrys, maer den hals was groen en gespikkeld. Den lesten was Drachus met vier korte voeten, hy was geel en groen, maer het lyf was boven blauwagtig, [57] en zynen steirt roodagtig. Die zeven met Belial , en den Ketelere den achtsten, die waeren aldus met de voorzeyde verven gekleed. De andere verschenen ook in gelyker gedaente, gelyk de onvernuftige dieren, zoo als verkens, herten, beiren, wolven, simmen, buffels, bokken, geyten, ezels, hinden en diergelyke. In zulke gedaente verschenen zy hem. D. Faustus was hier over zeer verwondert en vraegde die 7 voornaemste: waerom dat zy niet in andere gedaenten verschenen waeren. Zy antwoorden hem en zeyden dat zy hun in de helle niet anders veranderen konden, daerom datze ook helsche dieren en wormen zyn, en alhoewel zoo grouwelyk en onzienelyk, doch altyd eene menschen gedaente konnen aennemen als zy wilde; daer op zeyde D. Faustus: Het is genoeg als gy alle 7 daer zyt, en bad dat men de andere zoude laeten gaen, het welke ook alzoo geschiede. Daer op begeirde Faustus dat zy hun eens de preuve zoude laeten zien, ’t welk zy deden, zoo dat den eenen nae den anderen hem veranderde, gelyk zy te vooren gedaen hadden, in de gedaente van alderlye gedierten. Dit behaegde D. Faustus zeer wel, en vraegde of hy ’t ook konde? Zy zeyden: Ja. En zy wierpen hem een tooverboek toe, om dat hy ook een preuve doen zoude, en hy dede het. [58] Nu konde D. Faustus niet laeten, al eer zy daer afscheyd namen, hun te vraegen, wie dat alle vlekagtige dieren geschaepen had? Waer op dat zy hem antwoordden, dat naer den val des mensch alle fenynige gedierten heeft bestaen te wassen, om dat de menschen daer door zouden beschaedigt en geplaegt worden. Van gelyke konnen wy ons ook in alle vliegagtige gedierten veranderen, zoo wel als in alle andere. D. Faustus wierd lachende, en zeyde, dat hy zulks wel zoude begeiren te zien. En het geschiede ook alzoo; want zoo haest als zy al-te-saemen verdweenen waeren, zoo verscheen’er straks in de kamer van D. Faustus alderleye vliegagtige gedierten, als biën, horsels, wespen, koey-vliegen, krekels, mieren, sprinkhanen, enz. Zoo dat zyn geheel huys van al zulke gedierten vol was, zoo wierd hy over de tafel verdrietig gekweld, van wegen dit kwellende gedierten, de mieren bepisten hem, de biën staken hem, de muggen vlogen hem in ’t aenzigt, en de vloyen beten hem, zoo dat hy zig genoeg te verweiren had. De luyzen kwelden hem op het hoofd, en in zyn hemde; de rupsen kroopen op hem, de wespen die staken hem en wierd van alle kanten van deze gedierten zoodanig geplaegt, dat hy zeyde: Ik geloove dat het alle jonge duyvels wezen moesten waerom hy de kamer verliet. En zoo haest als hy [59] nyt de zelve was, zoo was hy van deze plaege ontslagen, en zy verdwenen straks al-te saemen.

Hoe dat D. Faustus in d’helle gevaeren is.

Doctor Faustus was tot het achtste jaer zyns verbonds met den duyvel gekomen, waer op dat hy alle dagen naeder en op het eynde des zelve kwam, en den meesten tyd der voorleden jaeren hadde hy met vraegen en disputeren omgebragt: daer en tusschen grouwelde hem, en droomde hy wederom van de helle. Tot welken eynde hy zynen dienaer Mephostophiles tot hem vroeg, die hy bad, dat hy hem zynen heer Belial , of Lucifer by hem zoude laeten komen, maer zy schikten hem eenen duyvel die Belzebub onder den Hemel genoemd was; dezen vraegde D. Faustus wat zyn begeiren was: hy vraegde hem of ’t niet mogte geschieden, dat hem eenigen geest nederwaerds in de helle voerde, en wederom daer uyt, dat hy de gesteltenisse, hoedanigheyd en eygenschappen der helle bezien mogte? Ja antwoorde hem Belzebub , ik zal in den middernagt komen en u haelen. Als ’t nu nagt was, zoo verscheen hem Belzebub , die op zynen rug had een beenen zael, die rontom besloten was, daer op zat D. Faustus, en wierd alzoo weg gevoert. Nu hoort toch hoe hem den duyvel verblinde, en hy anders niet meynde, of hy wierd in de helle [60] gevoert. Hy voerde hem in de locht, waer op dat D. Faustus in slaep viel, gelyk of hy in een bad gezeten had. Straks daer naer kwam hy op eenen hoogen berg, die zoo groot was als een eyland, waer uyt dat solfer, pek en vuerstraelen sloegen, en dat met zulk gedruys en getier dat’er D. Faustus van wakker wierd, den duyvel vloog in eene spelonke des bergs met D. Faustus, en hy anders niet wist of hy was binnen in de helle, maer hoe kragtig dat het aldaer brande, zoo gevoelde hy nogtans geen hitte of brand dan alleen een lauwte, gelyk als of het in de maend van Mey geweest hadde. Ook hoorde hy aldaer alderleye instrumenten, die zeer lieffelyk klonken, en niet tegenstaende de groote klaerheyd des vuers, konde hy geen instrumenten zien, of hoe dat het aldaer gesteld was. Hy durfde ook niet vraegen, om dat het hem te vooren wel scherpelyk verboden was, dat hy nog vraegen nog spreken mogt; ondertusschen kwamen tot hem, en tot Belzebub nog dry andere duyvels, die ook van al zulke gedaente waeren. Als nu D. Faustus nog meer in de locht nederwaerds kwam, zoo kwam hem eenen vliegenden hert te gemoet met groote hoorens, die zelve wilde hem in de spelonke van boven nederwaerds smyten, waer door dat hy zeer verschrikte, maer de dry vliegende duyvels verdreeven den hert. Als nu D. [61] Faustus beter in de spelonke nederwaerds kwam, zoo zag hy niets rond hem, als slangen en diergelyke rondom hem zwieren, daer op kwamen hem vliegende beiren ter hulpe, die streeden en kampten met die slangen, en zy kreegen die overhand, zoo dat hy des te zekerder daer door kwam. Als hy nu voorder nederwaerds gekomen was, zoo zag hy eenen ouden gevleugelden stier uyt een hol komen, die geheel dul en al brullende op D. Faustus kwam geloopen, en hy stiet zoo hart tegen zynen stoel, dat Faustus en Belzebub omviel.

D. Faustus viel van den stoel in ’t alderdiepste der spelonke, en dat met groot geschrey, zoo dat hy anders niet dagte, of het was t’eenemael met hem gedaen, midsdien hy ook zynen geest niet meer zien konde. Doch zoo greep hem ten lesten in ’t nedervallen een oude verrompelde simme, die hem ophield en bevryde. Met dit kwam in de helle eenen duysteren dikken nevel, dat hy in langen tyd niet zien konde.

Maer straks ontsloot haer eene wolke, waer uyt twee groote draeken kwaemen die eenen wagen voord trokken, waer op dat de oude simme D. Faustus op zettede, en een wyl daer naer volgde eene groote duysterheyd dat D. Faustus de draeken, nog den wagen zien konde, en voer daer-entusschen al naer onder toe, en zoo haest als deze stinkende duysterheyd verdwenen [62] was, zoo zag hy zynen wagen wederom; maer daer schooten zoo veel straelen en bliksems dat D. Faustus daer door bevende wierd; naer dit kwam Faustus op een tempeestig water, en de draeken verzonken daer in, maer hy wierd geen water gewaer, maer wel groote hitte, en de baeren en stroomen sloegen zoo op Faustus, dat hy wagen en peirden te verliezen kwam, en hy zonk voords dieper naer den grond des waters toe, tot dat hy ten lesten in ’t vallen in een hooge en spitse spelonke geraekte, aen de welke hy hem vast hield, en daer bleef hy by zitten als of hy half dood geweest had, hy zag vast rondom hem, maer hy konde niemand zien nogte hooren, hy zag vast tot de spelonke inwaerds, waer op hem een licht vertoonde, en hy zag anders niet rondom hem als water. D. Faustus dagt wat raed, nu ik van de helsche geesten verlaeten ben, of ik my in de spelonke, of in ’t water werpen moet, of alhier verdrinken. Met dit zoo vertoont hy hem daer op, en sprong alzoo in een opzinnige vreeze, in de vuerige spelonke, en sprak: Nu neemt gy, geesten, myn welverdienden offer aen, die myne ziele veroorzaekt heeft. Met dat hy hem alzoo over dweirs daer in gesmeten had, wierd’er zoo een schrikkelyk geklop en gerugt gehoort, dat den berg en de steenrotse kwam te scheuren en dat hy anders [63] niet wist of daer wierd met grof geschut geschoten. Als hy nu op den grond kwam zoo zag hy in ’t vuer veel staetelyke luyden, als keyzers, koningen, vorsten en heeren, ook veel geharnaste krygs-luyden. By het vuer vloeyde een koel water, waer van zommige dronken, hun laefden en baden: Zommige liepen door de groote koude in ’t vuer, om hun aldaer te verwarmen. D. Faustus trad in ’t vuer en hy wilde eene ziele der verdoemde met de hand grypen, en als hy meynde dat hy eene met de hand had, zoo verdween zy hem. Maer hy konde door de hitte daer niet langer blyven, en alzoo hy omzag, kwam zyn Belzebub met de zael wederom: en hy zat daer op, en voer alzoo wederom naer de hoogte, want Faustus konde in den donder, onweder, nevel, solfer, rook, vuer, hitte en koude niet langer gedueren, bezonderlyk toen hy had gezien het bevende geschrey, het gehuyl, jammeren en de pyne der verdoemde, enz. Alzoo D. Faustus eenen langen tyd van huys geweest had, en zynen knegt die wel wist dat hy uyt was om de helle te zien, vreezende dat hy wat meer gezien zoude hebben, als hem lief zoude zyn en eeuwig uytblyven mogt, zoo kwam Faustus in den middernagt wederom t’huys; en mids hy een wyltyds in de zael geslaepen had, zoo smyt hy hem slaepende in zyn bedde, en als het nagt begon te worden; [64] Faustus ontwaekte, zoo was hy in meyninge, dan of hy in eenen duysteren toren gezeten had, want hem dagt dat hy al dien tyd anders niet van de helle gezien had, als ’t gene dat vuer van hem gegeven had; en alzoo Faustus in ’t bedde lag; zoo wierd hy op de helle denkende, als nu dogt hem gewis, dat hy daer in geweest was, en dat hy de helle gezien had. Als nu twyffelde hy wederom daer aen, en liet hem voorstaen, dat hem den duyvel maer een guychelspel voor zyn oogen gemaekt had gelyk zulks waer was. Want hy had de helle nog niet regt gezien, anders zoud hy daer in niet begeird hebben te wezen, ofte daer naer getragt hebben, hoe dat hy al zulke jammer, ellende en pyne ontgaen mogt.

PS. Deze Historie of geschiedenisse, heeft D. Faustus zelf geschreven, de zelve maer in eene verblindinge gezien te hebben: want men heeft deze Historie naer zyne dood met zyn eygen hand beschreven gevonden in eenen Boek, waer in hy meer van zyne konsten beschreven had.

Hoe dat D. Faustus in de sterren des Hemels opwaerds gevaeren is .

NB. Deze Historie heeft men ook met zyn eygen hand beschreven gevonden, die hy een van zyne goede vrienden, Joanni Victorie Medico, tot Leypsig toegeschreven heeft, waer van den inhoud is, als volgt:

Bezonderen lieven Heer en Broeder, ’t is my nog zeer wel indagtig en ook U-L. alzoo ik niet en twyffele, hoe dat wy te samen in onze jongheyd met malkanderen te Wurtenberg gestudeert hebben, en dat gy eerst groote neirstigheyd gedaen hebt, de voorzeyde konsten wel te leeren, gelyk ik ook bekenne, dat gy eenen goeden Physicus zyt, waer in dat ik u geheel ongelyk was, en gelyk gy wel weet dat ik in de theologie studeerde, dan daer naer ben ik u in de voorzeyde konst gelyk geworden, zoo gy my ook deze zaeken half om een onderrigting en om goeden raed gevraegd hebt. En midsdien ik U-L. zulks hebbe gepresenteert en niet hebbe geweygert, gelyk gy zelf in uw schryven met eene dankzegginge getuygd, zoo ben ik ook daer nog toebereyd, gelyk gy altyd met’er daed ook zulks bevinden zult. Zoo veel den rom en den lof aengaet, die gy my toeschryft daer voor ik u hoogelyk bedanke, als namentlyk dat mynen Almanach zoo vermaerd is, dat niet alleen gemeyne persoonen, maer ook vorsten, graeven, en heeren sterk naer myne Prognosticatien vraegen midsdien al ’t gene ik geschreven heb, waeragtig over een stemde. Gy vermaend ook biddens gewys in uw geschrift van myn opvaer, en van het gesternte gelyk gy schryft daer van gehoort te hebben, dat ik u daer af een onderrigtinge zoude [66] doen, te weten: of zulks alzoo zy of niet, mids u zulks geheel onmogelyk dunkt, en of het alzoo nogtans geschied is. En gy schryft ook daer by dat zulks door tooverye, of door den duyvel moet toegaen. Maer het zy hoe het wilt, nogtans zoo is ’t geschied, dat ik op eenen tyd niet konde slaepen, en daer by op mynen Almanach dogt, hoe dat het firmament des Hemels mogt gesteld en geschaepen wezen, en dat zulks de menschen konden begrypen hoe wel dat zy daer noyt zichtbaerlyk geweest zyn, maer zulks alleen uyt de boeken en opinien doorgrond hadden. Ziet zoo hoorde ik eenen ongehoorden stormwind, en eene groote ruyssinge van winden op myn huys aenkomen, dat daer door alle myne deuren waer door ik niet weynig verschrikt was, zoo hoorde ik eene brullende stemme, de welke zeyde: Staet op, gy zult uwen hert-lust hebben, en alles wat gy voord begeird. Daer op zeyde ik: zoo verre als ik zien mogt ’t gene daer ik op hebbe liggen denken zoo zoude ik mede trekken, want zulks myn hoogste begeirte is? daer op antwoorde hy wederom: ziet dan te vensteren uyt, zoo zult gy den wagen zien, ’t welke ik dede, en ik zag eenen wagen met twee draeken komen, nederwaerds gevlogen die met helsche vlammen te aenzien waeren: en gelyk toen ter tyd een klaer maeneschyn was, zoo aenzag [67] ik ook myn peirden en wagen. Deze draeken hadden zwarte en roodagtige vleugels met witte sprinkelingen, den rugge was ook alzoo, den buyk, hals en het hoofd waeren groenagtig, wit en geel gespikkeld: wy moeten voords. Ik zeyde: ik zal u volgen, mids conditie dat ik naer alle omstandigheyd vraegen mag. Ja, antwoorde de stem, zulks word u toegelaeten; daer op ging ik in myne venster staen en sprong in myne carosse, en voer alzoo van daer.

De vliegende draeken voerde my ras voord; de carosse had ook vier raders, zy rolde al of wy op ’t land reeden, en hoe hooger dat ik kwam hoe duysterder de weireld was, zoo dat my anders niet dogte dan dat ik uyt een klaere zonneschyn in eene duystere locht voer, en ik zag alzoo van den Hemel af in de weireld. In al zulk reyzen, ruste mynen geest en dienaer daer nevens, en zat met my op den wagen. Ik zeyde tot hem: Lieven Mephostophiles waer trek ik nu henen? Bekommerd u daer niet in (zeyde hy) en wy voerden alzoo hooger op. Nu wil ik gaen verhaelen wat ik gezien hebbe; want ik voerde ’s dynsdags uyt, en ik kwam den anderen dynsdag weder t’huys, al welken tyd ik ook niet sliep nog geenen vaek had, en ik voer geheel onzigbaer. Als ’t nu ’s morgens klaer dag was, sprak ik tot mynen geest Mephostophiles: Vriend, hoe verre zyn wy gevaeren? [68] gy weet doch zulks wel; want ik wel begrypen kan, dat ik dezen nagt tamelyk verre gevaeren ben. En zoo lange als ik uyt was zoo had ik nog dorst, nog honger, Mephostophiles zeyde Fauste, gelooft my dat gy tot nu maer 47 mylen in de hoogte gevaeren zyt. Daer naer zag ik nederwaerds als het dag was, en zag vele koningryken, vorstendommen en wateren, zoo dat ik de gansche weireld genoegzaem zien kon, in deze hoogde zeyde ik tot mynen dienaer: Wyst en bedied my nu, hoe dit en dat land mag genoemt worden? het welk hy dede, en sprak: Ziet op de slinker zyde, daer ziet gy Hongariën, dat is Pruyssen, daer ziet gy Polen, Denemerken, Duydsland, Italiën en morgen zult gy Asia en Africa zien. Waer in Persiën, Tartaren, Indiën en Arabiën, en mids den wind ons nu van agter komt, zoo zien wy Pomeren, Rusland, Hongariën en Oostenryk. Den derden dag zag ik groot en kleyn Turkyen, Persiën en Africa, ik zag Constantinopelen voor my, en in de Persische en Constantinopelentsche zee zag ik veele schepen en veelderleye krygs-rustingen herwaerds en derwaerds zwieren, maer Constantinopelen dogt my zoo kleyn te wezen in ’t aenzien al of’er maer dry huyzen geweest hadden, en de menschen schenen my maer gelyk eenen kop groot. Ik reysde in Julius uyt, [69] zoo dat het zeer warm weder was, ik smeet myn gezigt nu herwaerds en derwaerds, dan naer den oosten, dan naer den westen, en dan naer den zuyden en noorden. Als het nu in eenige plaetse regende was, in eene andere donderde, zoo hagelde het op een ander, en nog op eene andere was het schoon weder. Dus ik zag alle dingen die in de weireld te zien waeren. Als ik nu acht dagen in de hoogte geweest had, zoo zag ik opwaerds van verre dat den Hemel zoo snel omdraeyde, al of zy in duyzend stukken springen zoude, en geborsten hebben. Daer toe was den Hemel zoo klaer, dat ik niet omhoog zien konde, en het was ook zoo heet, dat wanneer mynen dienaer my geenen wind gemaekt hadde, ik hadde moeten verbranden; de wolken die wy van op de weireld zien, die zyn zoo digt en dik als eene steen-rotse, en klaer als een kristael, en den regen die daer uyt komt, is zoo klaer, tot dat dien op de aerde valt, dat men zig zelven daer in kan zien. Voords zoo bewegen hun de wolken des Hemels met zulk geweld datze altyd dryven van den oosten tot in den westen, neemt het gesternte, de zonne en maene met hem, gelyk wy zien dat zy van den opgang loopen, en my dogt dat de zonne by ons niet grooter was als den bom van eene tonne, maer zy was grooter dan de geheele weireld, [70] want ik konde van geen eynde zien, en de maene moet by nagt, als de zonne onder is, haer licht van haer ontfangen, daerom schynt zy ook by nagt zoo klaer, gelyk ’t dan aen den Hemel klaer is, en ook van gelyke by nagt den dag aen den Hemel en op de aerde duysteren nagt is. En ik zag aldus meer als ik begeirde; een van de sterren was grooter als de geheele weireld. Een Planeet zoo groot als de weireld, en waer de locht was, daer waeren ook de geesten onder den Hemel. In ’t nederdaelen zag ik nederwaerds in de weireld, de zelve was gelyk den doyer van een ey, en my dogt dat zy geen spaen lang was, en het water was twee-mael breeder aen te zien. Ik kwam den achtsten dag, des nagts, wederom t’huys, ik sliep dry dagen en dry nagten lang, en ik stelde alle myne Almanaken en Prognosticatien daer naer. Dit hebbe ik op uwe begeirte niet willen verzwygen, en beziet alzoo uwe boeken, of ’t gene dat ik gezien heb, daer mede niet over-een-komt.

De derde reyze van D. Faustus, in zommige koningryken, vorstendommen en ook in de voornaemste landen en steden.

Doctor Faustus nam in zyn 16ᵈᵉ jaer eene pelgrimagie voor, tot welken eynde hy zynen geest Mephostophiles tot eenen leydsman begeirde. Waerom Mephostophiles hem in een peird veranderde, [71] doch hy had vleugelen gelyk een dromedarius, en voer alzoo waer ’t Faustus beliefde. D. Faustus doorreysde en doorwandelde menige vorstendommen als door Duydsland, Oostenryk, Bohemen, Silesien, Frankenland, Zwaben, Beyeren, Lyfland, Pruyssen, Moscovien, Vriesland, Holland, Zeeland, Braband, Vlaenderen, Vrankryk, Spagnien, Portugael, Italiën, Polen, Hongariën en van daer wederom in ’t land van Dueringen. Hy was 25 dagen uyt, in de welke hy niet veel zag waer toe hy lust hadde; waerom hy wederom keerde; en kwam te Trier, om dat hy zin kreeg de stad te bezien, om datze zoo oud gebouwd is, alwaer hy nogtans niets bezonders zag, als een paleys, dat wonderlyk gebouwen en welke van baksteen gemetst was, en zoo sterk dat’er voor geen vyand te vreezen is.

Daer naer zag hy de kerke, waer in dat S. Simon en den Bisschop Popo begraven lagen, de welke van ongeloovelyke groote steenen met yzer t’samen gevoegt en gemaekt was; daer naer keerde hy nae Parys, alwaer hem de studie en hooge scholen zeer wel behaegden. Alle die steden en landen, die Faustus in zyn zin kreeg, die doorwandelde hy, als ook Mentz, alwaer de riviere de Meyn in den Rhyn loopt, maer hy bleef daer niet lang, en hy kwam in de stad Napels, in de welke hy veele [72] kloosters en kerken vond, die zeer hoog waeren en zeer schoone huyzen daer in, dat hem zeer verwonderde; daer was ook een schoon kasteel, dat nieuw getimmert was, ’t welk boven alle de andere van Italiën het schoonste was, het was zoo groot, zoo dik van muer, met zoo veel torens en kamers verciert dat te verwonderen was; daer by ligt ook eenen berg Vestinus genoemd, die vol wyngaerden, olyf-boomen en andere fruyt-boomen beplant was. Daer naer kwam hem Venetien in den zin: hy was zeer verwondert, dat die stad alzoo rondom in de zee lag, en zoo overvloedig met alderleye koopmanschappen en met menschelyken nooddruft voorzien was; hy was inzonderheyd zeer verwonderd, dat in zulke stad daer niet waste, al zulken overvloed van alle dingen te koop was. Ook zag hy op de hooge huyzen een schoon godshuys, met haere hooge torens, die al te samen zoo vast in zulken wateragtigen grond gestigt waeren. Ook kwam hy in Italiën, in de stad Padua, om aldaer de hooge schole te bezigtigen; de stad heeft dry dobbel vesten en gragten met omloopende wateren, daer is ook een kasteel in, en daer zyn vele timmeragien. Onder andere ook een domkerke, en een allerschoonste stadhuys. Daer is ook een kerke, die S. Antonius genoemd word, welk zoo schoon is, als’er in geheel Italiën wezen kan. Voords [73] zoo kwam hy te Roomen, daer ligt ook de riviere den Tyber, die dweirs door de stad loopt, en op d’eene zyde der zelve begrypt de stad Zeven-Bergen in zig: zy heeft elf poorten, den berg Vaticanum, waer S. Pieters kerk is, daer by ligt het paleys van den Paus, die zeer cierlyk met een speelhof rondom bezet is, waer by is de kerke Latranen waer in alderlye heyligdom te zien is, en deze word de apostolische kerk genoemd, ’t welk ook voorwaer een van de alderberoemste kerken des gandsche wereld is. Nog zag hy vele heydensche verworpen tempels, enz., ’t welk al te samen te lang waer om te verhaelen, zoo dat D. Faustus zynen vollen lust zag: Hy kwam onzigtbaer voor het paleys des Paus, daer zag hy veel dienaers en hovelingen, ’t was hem wonder aen te zien, hoe den Paus met zoo groote eerbaerheyd geviert wierd, waer over hy tot zynen geest zeyde: Och, waerom heeft my den duyvel ook tot geenen Paus gemaekt? D. Faustus zag ook aldaer zyns gelyke. En mids hy veel van Roomen gehoord had, zoo is hy door zyne tooverye dry dagen en dry nagten in ’s Paus paleys onzigtbaer gebleven. En geduerende al dezen tyd niet geeten nog gedronken. Hy stond alzoo voor den Paus onzigtbaer. Het gebeurde op eenen tyd als den Paus eten wilde, dat hy een [74] Kruys voor hem maekte, en zoo dikwils als dat geschiede zoo bezag hem D. Faustus in ’t aenzigt; hy kwam eens te lachen, dat men hem in de geheele kamer konde hooren, zomtyds weende hy, en niemand wist wat dat het wezen mogte. Den Paus maekte zyn volk wys, dat het eene verdoemde ziele was, die om eenen Aflaet bad, waer over dat hun ook den Paus eene boete opleyde. D. Faustus lachte daerom, en deze verblindinge behaegde hem zeer wel. Maer als nu de leste geregten op de tafel kwamen, en D. Faustus grooten honger had, zoo stak hy zyn handen uyt, terstond vloogen hem de geregten en de schotelen in zyn hand: en hy verdween alzoo daer mede met zynen geest op eenen berg, die Capitolium genoemd was, daer hy die spyze met lust at. Hy zond ook zynen geest terug, om dat hy hem den besten wyn van des Paus tafel zoude haelen, daer by ook de zilvere bekers en schaelen. Toen nu den Paus alles gezien had wat hem gerooft was zoo heeft hy al de klokken den geheelen nagt laeten luyden, ook missen en gebeden voor de verstorvene zielen laeten doen. Maer D. Faustus was wel gezegend met den Paus spyze en drank. Men heeft ook het zilverwerk naer zyne dood by hem gevonden. Als het nu middernagt was en Faustus hem wel zat gedronken had, zoo is hy wederom met zynen geest door de [75] logt gevlogen, en tot Milanen in Italiën gekomen, ’t welk hem een gezonde wooning dogt te wezen: Want daer is geene groote hitte. Ook is daer schoon versch water, en 7 staende vyvers. Daer zyn ook veele schoone tempels, en veele schoone gebouwde koninglyke huyzen. Hy had ook groot behaegen in het geweldig kasteel, en in het gasthuys van O. L. Vrouwe. Hy bezag ook Florencien, en hy verwonderde hem over alle die schoone gebouwen, over den schoonen boomgaerd van S. Maria : Ook over de kerke die in ’t kasteel lag, die met schoone omgangen bekleed was en over eenen marmer-steenen toren, over de poorte waer door men ingaet, waer in dat de historien des Ouds en Nieuw Testament in ’t koper gegraveert staen. En al het land daer rondom draegt goeden wyn, daer woonen ook konstige luyden, en daer geschied veel koophandel. Van daer voer hy nae Lions in Vrankryk dat tusschen twee bergen ligt, en met twee rivieren begaefd is, waer in ook eenen tempel is van groote weirde. Van Lions kwam hy op Keulen, daer in is een kanoniksdye, ’t welk men de hooge kononiksdye noemt alwaer de dry Koningen (die de Sterre Christi gezien hebben) begraven liggen. Als D. Faustus zulks zag, zeyde hy: O gy goede mannen, hoe zyt gy hier gekomen, daer gy behoorde in Palestinen nae Bethlehem gereyst te [76] hebben? of zyt gy naer U-L. dood in de zee geworpen geweest, en tot Keulen aen den Rhyn aengekomen, opgehaeld en begraven geweest? Aldaer is ook S. Ursula met 11,000 maegden. In zonderheyd beviel hem de schoonheyd der vrouwen. Niet verre van daer ligt de stad Aken, de welke eenen stoel des keyzers is, daer is eenen geheelen marmer-steenen tempel, die Carolus Magnus daer heeft laeten bouwen, op dat alle zyne naerkomers de kroone aldaer zouden ontfangen. Van daer kwam hy in Savoyen tot Geneven, om die stad te bezien, zy ligt naby Zwitzerland, daer wast ook goeden wyn en daer is eenen Bisschop. Hy kwam ook tot Strasbourg, D. Faustus kwam te weten, waerom datze zoo genoemd word, namendlyk door de menigte van wegen en straeten waer door zy den naem heeft: aldaer is ook een Bisdom.

Van daer kwam hy tot Bazel in Zwitzerland, daer den Rhyn dweirs door de stad loopt. Alzoo hy van zynen geest gehoort had zoo zoude de stad haeren naem van een Basiliscus gekregen hebben, die daer gewoont heeft. De mueren zyn van tichel-steenen gebouwd, en met diepe vesten vercierd. Daer is ook veel vrugtbaer land, alwaer vele oude rivieren gezien worden; daer is een Universiteyt, hy vond daer niet eene schoone kerke, dan alleen het Carthuyzers-klooster. Van daer kwam [77] hy tot Constance, daer is eene schoone brugge over den Rhyn: deze zee (zeyde den geest) is twee duyzend schreden lang en vyftien honderd schreden breed, deze stad heeft van Constantino den naem gekregen, zeyde den geest.

Van Constance kwam hy tot Ulm, door deze stad gaet eene riviere, de welke Blauw genoemd is, zy heeft eene schoone prochie-kerke, S. Maria genoemd, die in ’t jaer 1377 is begonnen gebouwd te worden, waer in dat 52 Autaeren zyn, waer ook is een uytnemende schoon Sacrament huys. Als nu D. Faustus van Ulm weder keeren zoude en voorder wilde, zoo zeyde zynen geest: Mynheer, ziet toch die stad eens aen, zy heeft dry graefschappen met redelyk geld gekogt en al haere privilegien daer by. Als hy nu in de hoogte kwam, zag hy van verre vele landschappen en steden, onder andere een sterk kasteel, daer belangde hy, ’t was Wurtsborg, die bisschoppelyke stad in ’t land van Franken, daer de riviere de Meyn loopt, daer wast goeden wyn en alderlye koorn in overvloed. In deze stad zyn vele orders, als Minnebroeders, Benedictinen, Stephanisten, Carthuyzers en duydsche orders, daer zyn 3 Carthuyzer-kerken, zonder de bisschoppelyke kanoniksdye, 4 biddende orders, het Lieve Vrouwen-klooster, het Gasthuys welk aen de poorte eene wonderlyke [78] timmeragie heeft. Als D. Faustus de stad overal bezien had, zoo is hy tot Neurenburg gekomen. Toen zeyde hem den geest onderwege: Faustus, gy zult weten dat Neurenburg haeren naem heeft gekregen van Claudius Tyberius Neron, het keyzers teeken hangt in S. Laurents-kerke, Schaldie ligt daer begraeven in de zelve kerke; tot S. Laurents hangt den mantel, het zweird, den scepter, den appel en de kroone van Carolus Magnus. Daer is ook eene schoone vergulde fonteyne die op de merkt staet, in de welke men zegt bewaert te worden de lancie die Longinus Christus in de zyde stak, en ook een stuk van ’t H. Kruys. Deze stad heeft 528 straeten, 4 groote uer-wyzers, 8 poorten, 11 steene bruggen, 12 bergen, 10 merkten, 13 bad-stoven, 10 kerken waer in men predikt. In de stad zyn 68 water-molens, 2 groote ring-mueren en diepe gragten, 180 torens, 4 blokhuyzen, 10 apothekers, 68 wagters, 10 doctoren in de regten en 14 in de medecynen. En alzoo hy des morgens vroeg van Neurenburg na Augsburg kwam, zoo vraegde hy zynen geest, waer van Augsburg zynen naem gekregen had? hier op zeyde den geest Augsburg heeft verscheyde naemen gehad: want toen zy eerstmael gefondeert was, wierd zy Vindelica genoemt, en daer naer Zizoria, dan Yzenberg, en ten laesten van Augusto Octavio is zy Augusta genoemt, en [79] mids Faustus die te vooren had gezien, zoo is hy die voorby gevaeren, en is alzoo tot Regensburg gekomen, mids dat Faustus die ook voorby wilde vaeren, zoo zeyde zynen geest: mynheer Faustus, men heeft deze stad 7 naemen gegeven, als namentlyk Regensburg, zoo zy nog genoemt word, anders wordze Tyberia, Quadrata, Hosolis, Reginopolis en Ratisbona genoemt. Deze stad is zeer sterk bebouwd: de riviere Donauw loopt daer digt by, in de welke wel 60 rivieren vallen, die zeer schipryk zyn. In ’t jaer 1115 is’er eene konstige brugge gemaekt, desgelyks ook eene kerke, daer men van roemen kan. Maer D. Faustus is straks voordgevaeren, dan heeft hy aldaer een diefstuk bedreven, en eenen weird zynen kelder bezogt, en daer naer is hy terug gekeerd en in Munich in Beyerland gekomen. Deze stad is schoon om te zien, met breede straeten en groote huyzen. Van daer is hy gekomen te Saltsburg, ’t welk eene bisschoppelyke stad is: zy heeft eene schoon omliggende landauwe, als beemden, bosschen en vyvers.

Van Saltsburg is hy tot Weenen in Oostenryk gekomen: want hy zag de stad van verre, en gelyk hem zynen geest berigte, zoo en zoud’er geen ander stad gevonden konnen worden; zy had haeren naem van eenen landvoogd Flavio Josepho gekregen: deze stad heeft groote wyde gragten, [80] de huyzen zyn meest al geschilderd, en boven de keyzerlyke wooninge, is’er eene hooge schole. Daer worden in ’t afsnyden des wyns 1200 peirden gebruykt, voords heeft ook deze stad wyde en diepe kelders, en de straeten met harde steenen gekassyd. Van Weenen reysde hy voords in de hoogde, en hy zag eene stad dat was Prag, de hoofdstad van Bohemen zy is groot en in dry deelen gedeyld; namentlyk oud Prag, nieuw Prag en kleyn Prag: maer zy begrypen in haer de slinker zyde, en den berg, alwaer het koninglyk hof is, ook S. Vyt, de kanoniksdye. Oud Prag ligt op eenen effen grond, met groote en diepe vesten verciert, uyt deze komt men in de kleyne stad Prag. De nieuwe stad is van de oude met eenen diepen gragt afgescheyden en met sterke mueren gemaekt, alwaer het collegie van de hooge schole is. D. Faustus trok in den middernagt op, ziende een ander stad, en als hy ’t nauw bezag, zoo was het Craconie de hoofdstad van Polen, daer eene schoone hooge schole is, en zy heeft van eenen hertog van Polen genoemt Craco haeren naem gekregen. Deze stad heeft groote hooge vesten, zy heeft poorten, en vele schoone gods huyzen: het land rondom heeft hooge steen-klippen en bergen op de welke D. Faustus hem heeft laeten nederzinken van waer hy nederwaerds is gekomen om in de stad te [81] zien, zoo dat hy daer niet in is geweest, maer heeft-ze onzigtbaer rondom gevaeren. En als hy boven op dezen berg eenige dagen gerust had, zoo begaf hy hem wederom op de reyze nae den oosten, en zeyde nog in vele koningryken, steden en landschappen te gaen: en wandelde over zee, duerde zommige dagen, en kwam alzoo in Thraciën in Griekenland tot Constantinopelen ’t welk den turk nu Tenkros noemt daer den turkschen keyzer zyn hof houd. En hem weder voeren veel avontueren, waer van hier zommige volgen zullen. Constantinopelen heeft zynen naem van den grooten keyzer Constantino: Deze stad heeft vele torens en is met vele heerlyke timmeragien verciert, zoo dat men de zelve wel nieuw Roomen mag noemen, nevens welke stad de zee gelegen is. Zy heeft 2 poorten en 3 koninglyke huyzen. D. Faustus bezag eenige dagen den turkschen keyzers magt, zyn geweld, zyne pragt en zyne hofhoudinge. Op eenen avond als den turkschen keyzer bezig was met eten, maekte hem D. Faustus een guychelspel, want in de groote zaele zag men groote vuerstroomen, zoo dat een igelyk toeliep, om het vuer te blusschen en terstond daer naer begon het te donderen en te bliksemen. Hy betooverde ook den turkschen keyzer zoo zeer, dat hy niet opstaen, nog weg-gedraegen [82] konde worden. Met dit zoo wierd het in de zaele zoo klaer als of de zonne daer in geschenen had. En D. Faustus trad voor den keyzer in een pauzelyk habyt, en sprak: zyt gegroet, heer keyzer, gy die zoo weirdig zyt, dat ik uwen Mahomet, voor u alhier verschyne? Dit gezeyd hebbende, zoo verdween hy. Den keyzer viel naer dezen neder op zyn kniën, en riep zynen Mahomet aen, lofde en prysde hem, dat hy hem zoo had vernederd voor hem te verschynen. Des anderdags ’s morgens, voer D. Faustus in ’t kasteel des keyzers, alwaer zyne wyven waeren, waer in niemand dorst komen, dan gelubde dienaers die op deze vrouwen agt namen. Dit kasteel betooverde hy met zulken dikken nevel, dat men daer niet zien konde. D. Faustus en zynen geest veranderde hun ook in de gedaente van den propheet Mahomet, en hy bleef zes dagen in dit kasteel, en den nevel duerde ook zes dagen, en den turk belaste zyn volk datze dezen tyd alderlye kerkelyke ceremonien gebruyken zoude. D. Faustus at, dronk en had goeden moed en alderleyen wellust. En naer dat hy dit alles had volbragt, vloog hy in zyn pauzelyk habyt in de hoogte, dat het al de weireld zien konde. Als nu D. Faustus wederom weg was, en den nevel gedaen was, heeft hem den turk in ’t hof laeten vinden, en zyne vrouwen tot hem [83] geroepen, en vraegde wat dat ’t geweest had? dat het kasteel zoo lang met eenen nevel bedekt was? zy verklaerden hem, dat het den god Mahomet was, en hoe dat hy by nagt die en die tot hem geroepen had, de zelve beslaepen en gezeyd had, dat uyt zyn zaed groote volkeren, en vele strydbaere helden spruyten zoude.

D. Faustus keerde hem nae den noorden, in de hoofdstad Alkayr, die voortyds Memphis of Chayrum plagt genoemt te worden, in de welke den Egyptischen soudaen zyn hof houd, daer verdeyld hem den grooten stroom van de geheele weireld, als de zonne in den Krift gaet, besproeyt ende overloopt het gansch land van Egypten, daer naer keert hy weder naer den oosten en den westen, alwaer het niet regent, in de stad Offen, welke is geweest de koninglyke stad van Hongariën, dat is een vrugtbaere stad; daer is een water, als men daer yzer in werpt word het koper, en daer zyn zommige plaetsen daer goud, zilver en alderlye metaelen gevonden worden: deze stad noemen de Hongersche Staxis, ’t welk in ’t duytsch Offen te zeggen is, ’t is een groote sterkte, met een geweldig kasteel vercierd. Van daer kwam hy op Meydenburg, en op Lubeck in Saxen. Meydenburg is eenen bisschoppelyken stoel, aldaer zynde een van die zes kruyken, daer Christus van water [84] wyn maekte. Lubeck is ook een bisdom in Saxen. Van daer kwam hy tot Erfurt, daer eene Universiteyt is, van Erfurt wederom tot Wurtenberg, een jaer en half uyt geweest hebbende.

Van het Paradys.

Als nu D. Faustus in Egypten was, daer hy de stad Alkayr bezag, en in de hoogte over vele landen en koningryken reysde, als Engeland, Spagnien, Vrankryk, Denemerken, Polen, Zweden, Indiën, Africa, Persiën, enz. Is hy ook in Moorenland gekomen alwaer hy altyd op hooge bergen, steen-klippen en eylanden geland en gerust heeft, hy was ook van zin Britagnien te bezien daer vele stroomen en warme fonteynen zyn, ook de Orchades eylanden der groote zee, die agter Britagnien liggen, die 23 in ’t getal zyn, waer van 10 woest liggen en 13 bewoont worden. Cankasis tusschen Indiën en Seythim, is het hoogste eyland met klippen en tuynen waer van dat D. Faustus vele landen en verre over de zee gezien heeft, aldaer zyn zoo vele peperboomen als by ons genever-boomen. Candiën een eyland, ligt in ’t midden der Candische zee, onder Griekenland; van daer komt de Malvezyn, dit eyland is vol geyten, en daer genereren geene schaedelyke dieren, nogte slangen, wolven, vossen: dan alleen groote en fenynige spinnen. Deze en andere eylanden [85] meer, welke hem zynen geest Mephostophiles verhaelde en gewezen heeft, heeft hy al te samen bezien. En dat ik op myn propost kome, is dit de oorzaeke geweest dat D. Faustus hem op zulke hoogte begeven heeft, niet om dat hy daer eenig deel der zee en landschappen overzien heeft. Maer hy meynde mids dat’er zommige hooge eylanden met haere duynen zoo hoog zyn, dat hy eyndelyk het Paradys zoude te zien komen, want hy had zynen geest daerom niet aengesproken nog niet durven aenspreken, bezonderlyk in ’t eyland van Canasis, ’t welk met zyne hoogte en met zyne duynen al de andere te boven gaet, hy meynde dat hem niet zoude ontbreken, of hy zoude van daer het Paradys gezien hebben. Op deze duynen, kan men klaerlyk Indiën en Scyriën zien, en naer het oosten toe, zag hy van de hoogte in de zuyd-linie eene klaerte, gelyk als een klaere zonne, en eenen vuer-stroom als eenen rook opgaen van de aerde tot in den Hemel: Hy zag ook in ’t dal en op ’t land vier groote wateren uyt de aerde springen, het een naer Indiën toe, het ander naer Egypten, het derde naer Armeniën en het vierde loopt ook derwaerds. En van ’t gene dat hy gezien had, zoude hy geirn den oorsprong geweten hebben, waerom hy voornam zynen geest daer naer te vraegen, gelyk hy dede, doch met groote verschriktheyd, [86] en vraegde alzoo zynen geest wat zulks was geweest? den geest gaf hem goede antwoorde, en zeyde: het was ’t Paradys, dat naer het oosten toe lag, ’t welk eenen hof is die God daer geplant heeft met alle lustige dingen. Deze vuerige stroomen waeren de mueren, waer mede den lusthof omringeld is en bewaerd word, maer daer, zeyde hy: ziet gy een klaer licht, dat is het vuerig zweird, waer mede den Engel dit hof bewaerd, en ’t is nog zoo verre van hier, als gy alreede met my gereysd hebt; gy hebt zulks in de hoogte beter konnen zien, maer gy hebt’er niet opgelet. Het water dat hun in vieren deylde, dat zyn de wateren van de fonteyne die te midden in ’t Paradys staen, en daer uyt springen de Ganges of Fyson, Githon, Nilus, Typris en Euphrates, en nu ziet gy dat hy onder Libra en Aries ligt en tot aen den Hemel reykt. En op deze vuerige mueren is den engel Cherubin met den vlammenden zweirde, om alle deze dingen te bewaeren. Maer gy nog ik, nog geen mensch kan daer komen.

Van de Sterren.

Daer was eenen hoog-beroemden Doctor N. V. W. tot Halverstad, die D. Faustus te gast bad, en aleer de maeltyd gereed was, zag hy een wyl te venster uyt nae den Hemel, den welken toen ter tyd (gelyk het in den herfst was) vol sterren stond. Dezen voorzeyden Doctor was [87] eenen Medicus en Astrologus. En mids hy D. Faustus inzonderheyd daerom te gast gebeden had om dat hy van den loop der sterren ied bezonders zoude mogen leeren, zoo zeyde hy hem, ziende nae den Hemel toe, en zommige sterren ziende nederwaerds vallen, vraegde hy aen D. Faustus, hoe zulks geschiede? Waer op hy antwoorde: Mynheer en lieven broeder, gy weet zonder twyffel, dat de kleynste sterre des Hemels, die ons hier zoo groot als een keirs-licht schynt te wezen, zoo groot is als een geheel hertogdom. Alzoo is ’t ook zeker gelyk ik ook wel gezien heb, dat de wyde en breede des hemels grooter is dan 12 ardsbisdommen. En gelyk aen den Hemel geen eynde te zien is, zoo moet men bekennen dat dit geheel land ruym zoo groot als eene stad is, en ook wel zoo groot als den cirkel des Roomsch Ryks, ja ook zoo groot als geheel Turkyen. En onder de planeten zyn zommige zoo groot als de geheele weireld.

Eene vraege van de gelegendheyd der geesten.

Nu bekenne ik, mynen lieven Faustus, dat zulks waer is als gy zegt, maer hoe is ’t toch met de gelegendheyd der geesten? vermids men zeyde, dat zy niet alleen by nagt maer ook in den dag de menschen plaegen? hier op antwoorde D. Faustus, mids dat de geesten aen de zonne niet onderworpen [88] zyn, zoo woonen en wandelen zy onder de wolken, en hoe klaerder de zonne schynt, hoe hooger de geesten hun wooning hebben en zoeken, want het ligt en den schyn der zonne is hun van God verboden en misgunt. Maer des te beter wanneer ’t geheel duyster is, zoo woonen zy onder ons menschen: want of schoon de zonne niet schynt, zoo maekt zy nogtans door haeren glans den eersten hemel zoo klaer al of ’t dag waer, waer door wy in den middernagt, of schoon de zonne niet schynt, den Hemel konnen kennen waer uyt volgt, dat de geesten, mids zy het schynsel der zonne die in de hoogte klimt, niet verdraegen nog lyden konnen, waerom dat zy hun naerder tot ons op de aerde begeven, by ons menschen woonen, de zelve met zwaere droomen, schreyen en verscheynen in schrikkelyke gedaente, ons behangsten en vervaeren. Want als wy ’s nagts in ’t duyster wandelen zoo komen ons veel grouwelen aen, en krygen by nagt vele fantasien, de welke wy by dat niet krygen. Ook zoo komen wy in onzen slaep te verschrikken, meynende dat wy eenen geest zien, die nae ons grypt. Dit geschied ons al te samen daerom, mids ons de geesten nae by zyn, en ons met alderleye spookerye en verblindinge plaegen.

Eene andere vraege van de Sterren die op de Aerde vallen.

Zoo veel nu de werkinge der sterren aengaet, en hoe dat zy verligt zyn en nederwaerds op de aerde vallen, dat is niet nieuws, want zulks gebeurd alle nagten. Als’er nu vonken en vlammen gezien worden, die uyt de sterren vallen, dat zyn geene sterren die vallen, maer het dunkt ons alzoo, ja men ziet dikwils eenen grooten vuer-stroom ter aerde nederdaelen, maer dat zyn geene vallende sterren, zoo wy meynen, want of ’t een vliegende vuer grooter is dan het ander, zulks komt alleen voord, om dat de eene sterre zonder Gods eygen wil van den Hemel valt, dan om land en luyden te straffen. Alsdan brengen zulke sterren de wolken met zig, waer uyt groote hitte volgt, en verdervinge van land en luyden.

Van den Donder.

Tot Wurtenberg verhief hem eens in augustus een groot onweder, dat het zeer donderde en bliksemde. En alzoo D. Faustus met meer andere Medecyns op de merkt stond zoo vraegde men hem de oorzaeke daer van? tot welke hy antwoorde: Geschied zulks niet ten allen tyde als’er eenig onweder voor handen is, dat het altyd te vooren windig is. Maer als ’t nu lang getempeest en geonwedert heeft, slag-regens volgen, ’t welk veroorzaekt dat de [90] vier winden des Hemels te samen stooten, waer door alle de wolken te samen gedreven worden, of daer de wolken henen komen, zy grooten regen maeken.

En als hem het onweder begint te verheffen, zoo mengelen haer de geesten daer onder, en vegten met de vier hoeken des hemels, waer uyt den Hemel zulken slag verwekt, die wy den donder noemen. Als nu den wind zoo groot is, zoo kan den donder nergens voords, en word opgehouden, of hy word geweldig voordgedreven, alsdan zal men neirstig agt nemen, op welk eynde hem den wind verheft, want van daer komt het onweder, zoo dat het onweder altyd meer uyt het zuyden komt als uyt ’t westen, noord of oost.

HET DERDE DEEL.

Van D. Faustus avanturen; wat hy met zyne Nigromantie in groote potentaten hoven gedaen heeft, als ook van zyn jammerlyk, schrikkelyk eynde en afscheyd.

Historie van D. Faustus en keyzer Karel den vyfden.

Keyzer Karel den V. was met zyn geheel hofgezin tot Ynsbroek gekomen, waer hem D. Faustus ook liet vinden, alwaer hy van verscheyde vry heeren en edelluyden, die hem wel kende en die door zynen [91] raed van verscheyde ziektens en passien genezen waeren, in ’t hof te gast genood was, het welk keyzer Karel hoorende, vraegde wie hy was. Waer op hem geantwoord wierd dat D. Faustus was, waer op den keyzer zweeg tot naer den eten. Daer naer voorderde den keyzer D. Faustus tot hem in zyn kabinet, en hield hem voor dat hy had gehoord, dat hy in de zwarte konste zeer wel ervaeren was, en een familieren geest hadde, waerom zyne begeirte was, dat hy hem eene proeve daer van zoude doen zien, en niet zou aengegrepen worden, hem dit belovende op zyne kroon. Waer op D. Faustus zyne keyzerlyke Majesteyt in alderonderdanigheyd aenbood. Nu hoort eens wat ik in myn leger hebbe staen denken; dat voor my myne voor-ouders tot zoo groote genade en hoog gezag gekomen zyn, in zonderheyd hoe Alexander den Grooten een cieraed en ligt aller keyzers geweest is, gelyk in de historien te lezen is, zoo grooten rykdom, koningryken en landschappen onder hem gebragt heeft, ’t welk my en myne nakomelingen zeer zwaer vallen zoude, daerom is myn begeire dat gy my toch eens den voorzeyden Alexander en zyns huysvrouwens gedaente en wezen gelyk zy in hun leven geweest zyn, voor my laeten komen, op dat ik daer uyt mag verstaen, dat gy eenen wel ervaeren meester [92] in uwe konsten zyt? Aldergenadigsten heer, zeyde Faustus, ik ben bereyd en goedwillig uwe keyzerlyke Majesteyt genadige begeirten, van Alexander Magni en zyns huysvrouwens gedaente en wezen na myn vermogen voor te stellen en te presenteren zoo veel ik van mynen geest vermag. En al is ’t zaeken, dat de zelve alhier zigtbaerlyk verschynen, zoo zal nogtans uwe keyzerlyke Majesteyt weten, dat hun stervelyk lichaem niet van de dood zyn opgestaen, of alhier tegenwoordig zyn konnen, want zulks waer t’eenemael onmogelyk. Naer de zeer oude geesten, die Alexandrum en zyne huysvrouwe gezien hebben, die konnen zulke gedaente aennemen en hun daer in veranderen, de welke ik uwe Majesteyt Alexander wil laeten zien.

Waer op D. Faustus uyt den keyzers kamer gegaen is, om hem met zynen geest te bespreken. Dit gedaen hebbende ging hy wederom in de kamer des keyzers en hy gaf zyne Majesteyt te kennen, hoe dat hy hem daer in zoude gelieven, maer met zulke conditie, dat uwe Majesteyt hem niet zal vraegen nog spreken, ’t welk den keyzer hem alzoo belofde. D. Faustus dede de deure open, en straks kwam Alexander de kamer in, en dat in zulke gedaente en wezen als hy in zyn leven geweest is: namendlyk een wel gezet en dik man, met een rooden baerd, roode kaeken en met een stuer aenzigt, al of hy Basiliscu [93] s oogen gehad hadde. Hy trad binnen in een gansch volkomen harnas nae keyzer Karel V. toe; en hy neygde voor hem met een groote reverentie, den keyzer wilde ook opstaen en hem ontfangen, maer D. Faustus wilde zulks niet toelaeten. Straks daer naer alzoo Alexander hem omkeerde en nae de deure ging, zoo kwam zyne huysvrouwe de kamer in, die dede den keyzer ook reverentie, zy was gekleed in blauw fluweel, met vele schoone baggen en met peirlen vercierd, zy was ook uytnemende schoon, met roode kaeken, als melk en bloed: zy was langagtig, en had een rood aenzigt. Dit aldus geschiedende, dagt den keyzer, nu heb ik twee persoonen gezien daer ik overlang de begeirte toe had, en ’t is anders niet mogelyk of den geest moet hem in zulke gedaente verandert hebben, zonder my daer in te bedriegen, gelyk eene vrouwe den propheet Samuël verwekte.

En op dat den keyzer zulks te zekerder zoude zyn, dogt hy by zig zelven: ik heb dikwils gehoort, dat zy agter in den nek een wratte gehad heeft, daerom hy naer haer toe trad om’er naer te zien, en hy vond’er ook een wrad, want hy bleef stok stil staen, en daer naer verdween zy, dus wierd den keyzer zyne begeirte volbragt.

D. Faustus toovert eenen Ridder hert-hoorens op zyn hoofd.

Als nu D. Faustus (gelyk ’t gezeyd is) den keyzer zyne begeirten volbragt had, zoo heeft hy ’s avonds, alzoo het volk nae het hof ter tafel ging, op eene lene gelegen om het volk te zien in en uytgaen. Hy zag tegen hem over, in ’t huys des ridders, dat’er eenen lag en sliep onder eene venster (want het was den zelven dag zeer heet) maer ik wil den persoon niet noemen, al is ’t zaeke dat hy nu dood is, mids dat het een geboren vry-heer was, en al gebeurde hem zulke avonture tot eenen spot, zoo hielp nogtans zynen heer zeer neirstelyk daer in en betooverde hem alzoo hert-hoorens op zyn hoofd, toen hy nu wakker wierd, en zyn hoofd onder de venster bukkende, wierd hy de boeverye gewaer, en niemand was meer verschrikt dan hy, want de vensters waeren gesloten, zoo dat hy met zyne hoorens, agter overwaerts konde, ’t welk den keyzer vernemende, daerom lachte, en had daer in groote genugten. Deze genugten hebben veel hovelingen gezien, die aldaer te samen sliepen, waer van zommige met hem spotteden, en andere groot medelyden hadden tot dat ten lesten D. Faustus hem die tooverye afnam en weg ging.

Hoe dat den voorzeyden Ridder over D. Faustus meynde te wreken.

Doctor Faustus nam wederom zyn afscheyd uyt het Hof, naer dat hem alle eere van alle man bewezen was. Als hy ontrent eene myle en half gereyst had, zoo zag hy van verre 7 peirden staen in eenen bosch, en het was den ridder, die hy de hert-hoorens op zyn hoofd getooverd had, welke zoo haest als zy Faustus kenden, zetten zy te samen den hane op, en reeden op Faustus toe, hy dit ziende, reed in een kleyn boschken, en hy kwam daer straks weder uyt op hunlieden toe gereden, en zy zagen geheel ’t boschken vol gewapende ruyters staen, die gereed stonden op hunlieden aen te vallen, maer zy de zelve niet verwagtende, gaven hunne peirden de spooren en lieten hunnen rug zien, hoewel dat hun het loopen niet konde baeten, want zy wierden al-te-samen straks omringeld, en baden D. Faustus om genade.

D. Faustus liet hun gaen, en hy betooverde de zelve, dat zy al-te-samen geyten-hoorens op hun hoofd eene geheele maend lang draegen moesten, en de peirden koey-hoorens, de welke zy alzoo tot voor eene straffe lyden moesten en hy wierd alzoo den ridder magtig, met betooverde ruyters.

Hoe D. Faustus eenen boer, zynen geheelen wagen met hoy en met peirden in zyn lyf slokt.

Hy kwam eens in de stad Gotha, alwaer hy wat te doen had. Alzoo het in Juny was, en men overal hoy invoerde, zoo is hy met eenige zyn’er bekende gaen wandelen regt tegen den avond als hy wel beschonken was. En als hy nu met zyn gezelschap voor de poorte kwam, langs de stads-vesten wandelende, zoo kwam hem in ’t gemoed eenen wagen met hoy, en D. Faustus ging in den voet-weg, waer door hem den boer moest aenspreken en zeggen: Dat hy aen d’eene zyde gaen zoude? D. Faustus, die van deég beschonken was, gaf hem voor antwoorde? Nu zal ik zien, of gy my, of ik u zal moeten wyken. Hebt gy boer wel oyt gezien dat eenen dronken man eenen hoy-wagen heeft moeten wyken? den boer zey ba, en gaepte als den snoek, als hy deze woorden hoorde, wierd hy geheel toornig en gaf Faustus veel spytige woorden; op de welke Faustus wederom antwoorde: Hoe zoo gy boer? wilde nog tegen my trotseéren; en maekt geene woorden, of ik ete uwen wagen met hoy en peirden in myn lyf. Daer op antwoorde den boer, hoe dat, en eét mynen drek ook daer by? waer op D. Faustus hem alzoo verblinde, dat hem anders niet dogte dan hy eenen mond zoo groot als eene poorte had, waer mede hy ten eer [97] sten de peirden, en daer naer den hoy-wagen inslokte en verslinde, waer door den boer zeer verschrikte en liep terstond nae den Burgemeester toe, den welken hy voor de waerheyd klaegde, al het gene dat hem gebeurd was. Den Burgemeester liep met hem en verlangde zulks te zien. Als zy nu voor de poorte kwamen, vonden zy den boers wagen en peirden daer staen, gelyk het behoorde en Faustus had hem waerlyk verblind.

Van dry treffelyke Graeven, die D. Faustus op hun begeiren door de logt voerde tot Munchen in Beyerland, op de bruyloft van den zoon des Hertogs om die te bezien.

Daer waeren 3 treffelyke graeven, die ik niet noemen wil, en die toen ter tyd tot Wurtenberg studeerden. Deze kwamen by malkanderen, en sprekende van de groote pragt die op de bruyloft van den zoon des vorst van Beyeren wezen zoude. Zy wenschten om slegts een half uer daer te mogen wezen, om te bezien, hoe dat alles aldaer in gevangenisse gesloten was, en met wagters bewaerd, de welke gevraegt wierden, wat dat’er voor een gezigt geweest was? en wie dat de andere dry waeren, die alzoo in eenen oogenblik verdween? den Graef dogt, zoo verre als ik hun verraede, zoo zal ’t een kwaed eynde nemen, daerom gaf hy niemand antwoord, [98] zoo dat’er dien dag niet anders uytgeregt was. Maer daer wierd besloten dat men hem ’s anderdags pynelyk ondervraegen, en tot klappen brengen zoude. Den Graef twyffelende of hy van D. Faustus den zelven dag zoude mogen verlost wezen, vreesde zeer, dat hy door de pyne zoude tot het spreken gedwongen worden: maer zyne neven rusten niet, voor dat hem D. Faustus verlost had, want Faustus was by hem eer dat het dag was, die de wagters betooverde, zoo datze in eenen diepen slaep vielen, en hy dede voords door zyne konste alle de sloten en deuren open, zoo dat hy den voorzeyden Graef ter goeder tyd tot Wurtenberg bragt, alwaer D. Faustus wel beloont wierd.

Hoe dat D. Faustus geld van eenen jode ontleende, en hem zynen voet te pande gaf, den welken hy zelve in des jods by-wezen afzaegde.

Men plagt te zeggen: dat eenen tooveraer op een jaer niet eenen halven stuyver ryker word gelyk D. Faustus ook wedervaeren is: want de belofte van zynen geest was wel in ’t eerste contracteeren zeer groot, maer het waeren meest al logenen, gelyk ook den duyvel een geest der logenen is. Hy hield D. Faustus voor, hoe dat hy door hem begaeft was, waer door hy moeste toezien aen rykdommen te geraeken, want het geld zoude of kan hem [99] zelfs niet naerloopen, daer toe zoo waeren zyne jaeren ook niet uyt, want hy had nog maer vier jaeren aen hem verbonden geweest, in de welke dat hy geld nogte goed van doen had. Ook dat hy eten en drinken door zyne konst bekomen konde uyt alle potentaten hoven, gelyk hier vooren verhaeld is, en D. Faustus zelf bekende en den geest daer in gelyk geven moest, want hy dogt zelfs, dat hy veel van hem geleerd had. Als hy nu alzoo met den geest gedisputeerd had, zoo is hy met goede gezellen gaen bankettéren. En gelyk hy nu geen geld had, zoo is hy verpligt geweest om van eenen jode geld te bekomen, waer toe hy practiseerde, en kreeg van eenen jode 60 daelders voor den tyd van eene maend. En als nu den tyd om was, en den jode zyn geld met intrest wilde wederom hebben, en D. Faustus niet minder dogte hem te betaelen, zoo komt den jode tot zynen huyze, en begeirde zyn geld. D. Faustus zeyde tot hem: jode, ik heb geen geld, nog ik wete daer toe geenen raed, maer om dat gy uwe betaelinge zoud verzekerd wezen, zoo zal ik my eenen arm of been afsnyden en het zelve tot eenen onderpand laeten, doch altyd op die conditie, dat wanneer ik te gelde komen kan, dat gy my alsdan myn been zult wederom geven, den jode die anderzins eenen christenen vyand is, peysde by [100] zig zelve, dit moet eenen wonderlyken geest wezen, dat hy zyne leden voor geld te pand zetten wilt, en was’er mede te vrede. D. Faustus nam eene zaege en zaegde daer mede zynen voet af, die hy aen den jode gaf (maer ’t was eene verblindinge want hy wist raed, om hem zelf den voet wederom aen te zetten.) Den jode was met dit contract zeer wel te vrede en droeg het met hem. Als nu den jode het been aenveirde, zoo dogt hy by zig zelven, wat mag my dit schelms been helpen, draege ik het met my zoo zal ’t stinkende worden, en het zal dan niet mogelyk wezen wederom daer aen te heelen, nogtans zoo is ’t een hoogen pand, wat konde hy my meer geven. Met zulke en diergelyke gedagten, gelyk den jode zelf daer naer bekend heeft, gaet hy met het been over eene brugge, en smyt het in ’t water. En gelyk D. Faustus zulks wel wist zoo schikte hy dry dagen daer naer tot den jode, hem aenzeggende, dat hy hem wilde betaelen? den jode kwam by hem. D. Faustus vraegde hem, waer dat den pand was? Waer op hy antwoorde: waer zoude den pand zyn, ik hebbe het in ’t water gesmeten, mids dat het nergens toe nut was? D. Faustus dit hoorende, wilde promptelyk zyn been terug hebben ofte den jode zoude zien wat hy daerom doen zoude. Den jode wist hem niet te contenteeren, maer moest hem de [101] 60 daelders laeten en Faustus had zyn been nog.

D. Faustus bedriegt eenen peirde-tuysscher.

Van gelyken dede hy eenen peirde-tuysscher op eene jaer merkt, want hy maekte voor hem zelve een schoon peird, met het welk hy op eene jaer merkt reysde, die men Hersseringen noemt, tot het welk hy aldaer vele kooplieden kreeg, en ten laesten liet hy ’t voor 40 guldens. Hy zeyde den peirde-tuysscher van te vooren dat hy daer mede zoo haest niet te water ryden zoude. Den peirde-tuysscher willende zien wat hy daer door meynde, zoo reysde hy daer mede te water, en daer komende, verdween het peird en hy zat op eenen stroyen zadel, waer door hy meynde te zullen verdrinken. Den peirde-tuysscher nog wel wetende waer dat zynen koopman ter herberge lag, liep wel toornig derwaerds, en hy vond D. Faustus nog in zyn bedde al slaepende, en styf ronkende, den peirde-tuysscher nam hem by zynen voet en wilde hem uyt het bedde trekken; dus hy trok hem het been uyt zynen aers, waer in den peirde-tuysscher zeer verschrikte, dat hy zwymende ter aerde viel: waer op D. Faustus moord riep. Den peirde-tuysscher behangst, zet hem op den loop en liep ter kamer uyt, en hy wist anders niet, of hy had hem het been uyt zyn lyf getrokken. Alzoo kwam [102] Faustus wederom aen geld.

Hoe D. Faustus wederom een voer hoy in zyn lyf at.

Doctor Faustus kwam in eene stad genaemd Zwicken, alwaer hem vele Magistraeten vergezelschapten. Als hy nu naer den eten ging wandelen, zoo kwam hem eenen boer tegen met eenen hoy wagen, die hy aensprak en vraegde, wat hy hem zoude moeten geven, om zoo veel hoy te mogen eten als hy konde, en zy bespraeken, dat hy voor eenen halven stuyver zoo veel hoy eten zoude als hy wilde, want den boer die meynde dat hy hier mede maer en spotte. D. Faustus begon zoo gulzig te eten, dat alle de toezienders hertelyk lagchen moesten. Hy verblinde alzoo den boer, waer over hy wel benouwd wierd, want hy had alreede het voer hoy half in zyn lyf geeten, waer over den boer rouw-koop begonst te krygen, en vraegde hem wat hy zoude willen hebben, dat hy hem d’ander helft liet. Hy gaf D. Faustus nog een stuk geld en reed met de reste van ’t hoy weg. En als hy nu t’huys kwam, zoo vond hy nog al zyn hoy.

Van eenen twist die tusschen twaelf Studenten was.

Tot Wurtenberg voor zyn huys kwam eenen twist met zeven Studenten tegen vyf, ’t welk D. Faustus dogte ongelyk te wezen waer over hy hun al-te-samen het [103] gezigt kwam te verblinden, zoo datze malkanderen niet meer konde zien, waer over datze malkanderen toornig, en verblind wezende, onder elkanderen sloegen, waerom alle toezienders wel moesten lagchen. En men moest-ze al-te-samen elk naer hun huys leyden, en zoo haest elk in zyn huys kwam zoo wierden zy wederom ziende.

Een avantuere met eenen dronken Boer.

Doctor Faustus drinkende in een huys daer zeer veel boeren zaeten en dronken, en zoo veel wyn in ’t lyf hadden, dat zy anders niet deden dan zingen en springen en malkanderen niet verstaen konden, D. Faustus zeyde tot den genen die hem gebeden had, slaet gaede, ik zal hem wel haest den mond gestopt hebben, en al dit getier verkeeren. En alzoo nu de boeren hoe langer hoe meer al grooter geschreeuw maekten, zoo betooverde hy de zelve, dat alle de boeren op het alderwydste met den mond bleeven open staen, zonder den zelven te konnen toedoen, zoo dat het geheel stille wierd, en den eenen boer op den anderen bleef zien, zonder te weten wat hun-lieden geschied was. En zy begonden d’eene voor en d’andere naer te scheyden. Maer zoo haest als zy buyten huyze waeren, zoo had elk zyne spraeke wederom, waer over datze ook wel blyde waeren en elk naer zyn huys toeliep.

Hoe D. Faustus verkoopt vyf Verkens voor zes guldens ider.

Doctor Faustus maekt hem te hebben vyf gemeste verkens, de welke hy verkogt voor zes guldens ider. Doch op besprek, dat den genen die de zelve kogt, door geen water zoude dryven. D. Faustus trok wederom nae huys, en alzoo nu die voorzeyde verkens hun in ’t slyk gewenteld hadden, zoo dreefze den verkens-dryver in een water alwaer zy straks verdweenen, en in vyf stroy banden veranderden, waer over den kooper de schaede lyden moest, want hy konde niet bedenken, hoe dat al zulks mogte geschied zyn, of wie dat hem die verkens verkogt had.

Wat D. Faustus voor een avantuere aen de vorsten van Anhalts-Hof bedreven heeft.

Doctor Faustus kwam eens in ’t hof van den vorst van Anhalt in january, den welken hem alle gunste bewees. Hy merkte, aen de tafel zittende, dat de vorstinne bevrugt was. En als men nu de tafel opnam en het banket opdiende, zoo zeyde D. Faustus tot de hertoginne: Genadige vrouwe, ik heb altyd gehoort dat de bevrugte vrouwen vremde lusten krygen? ik bidde U-L. en wilt my niet verzwygen, waer toe dat gy zoude mogen lust hebben? waer op zy hem antwoorde: heer Doctor, ik zal u voorwaer niet verzwygen, te weten: zoo het in den voorwinter waere, zoo zoude ik wenschen dat ik mynen buyk [105] vol druyven en ander fruyt eten mogt? waer op Faustus zeyde: ik wil U-L. wel ligtelyk daer in voldoen, en ik wil maeken dat U-L. in een half ure daer van zoo veel zal hebben, als gy zoud konnen wenschen.

Met dit zoo nam hy twee zilvere schotels, de welke hy uyt de venster zette. En als ’t nu tyd was, zoo greep hy die in de hand, en nam de schotelen wederom tot hem, de eene was eene schotel met witte en blauwe druyven, de andere was eene vremde soorte van appelen en peiren, die hy de vorstinne voorzette, en zeyde: U-L. zal haer niet schroomen daer van te eten, want zy komen uyt vremde landen, alwaer nu den zomer te eyndigen komt. En de vorstinne at van die fruyten met grooten lust en met grooter verwonderinge. Den vorst konde niet laeten te vraegen, hoe dat zulks zyn kon? waer op Faustus antwoorde: Genadigen heer, U-L. zal weten, dat het jaer in twee cirkels der weireld verdeyld is, want als ’t hier winter is, zoo is het op een ander plaetse zomer, mids den Hemel rond is en de zonne nu ten alderhoogsten geklomen is, waer over wy nu korte dagen en den winter alhier hebben: maer in ’t oosten en in ’t westen, gelyk in Zaba, alwaer zy nu den zomer hebben, en tweemael vrugten op een jaer. Ook zoo is ’t by ons nagt, als ’t aldaer dag [106] is, want de zonne is alsdan onder de aerde gegaen gelyk by voorbeeld: de zee loopt hooger als de weireld staet, en wanneer de zelve den alderhoogsten niet gehoorzaem waere, zoo zoude de zee de weireld in eenen oogenblik verderven. Op dusdanigen voet, genadige heeren, heb ik mynen geest daer henen gezonden, den welken eenen snellen vliegenden geest is, en hem in eenen oogenblik in al zulke gedaente veranderen kan gelyk hy wilt, die heeft ons alhier de druyven en het fruyt gebragt. Den hertog hoorde deze dingen met verwondering aen.

Van een ander avantuere, die D. Faustus dezen Hertog te gevalle gedaen heeft, toen hy een heerlyk kasteel op eene hoogte getimmert heeft.

Aleer D. Faustus zyn afscheyd nam, zoo bad hy den hertog, dat hy toch eens zoude willen met hem voor de poorte gaen, alwaer hy hem een kasteel zoude laeten zien, ’t welk hy dezen nagt op zyn gebied gebouwt had, waer over hem den vorst zeer verwonderde, en ging met D. Faustus en de hertoginne daer naer toe, en meer andere vrouw-luyden en jonkers. Als zy buyten de poorte kwamen, zoo zagen zy op eenen berg die men noemt den Rom-budel een zeer schoon gebouwd kasteel, dat D. Faustus aldaer getoovert had. Waerom hy den vorst en de vorstinne bad, dat zy hun straks daer henen zouden laete [107] n voeren, om met hem aldaer te ontbyten, ’t welk hem den vorst niet weygerde. Dit kasteel was door tooverye alzoo geformeerd, dat het met eenen diepen water-gragt omringeld was, waer in alderleye visschen te zien waeren, en menigerleye water-vogels, als zwaenen, rygers en diergelyke, het welk al te samen zeer lustig om aen te zien was.

In deze voorzeyde water-gragten stonden vyf wel-gebouwde torens en twee poorten, ook eenen grooten hof, waer in alderleye gedierte getoovert was, ’t welk in Duydsland niet al te wel bekend was, gelyk als simmen, beiren, buffels en andere vremde gedierten. Maer daer waeren ook eenige dieren by, die by ons zeer wel bekend zyn, gelyk als: verkens, herten en alderleye gevogelte. Als zy nu al te samen deze dingen gezien hadden, zoo zette hy zyne gasten aen de tafel, alwaer hy die op eene koninglyker wyze tracteerde, met alderleye eten en drinken, en hy zette elke reyze negen geregten op, ’t welk zynen dienaer Wagenaer dede, die deze geregten van zynen geest ontfing. En deze voorzeyde geregten waeren van alderleye gedierten, van tamme en van wilde gedierten gekokt en gebakken, ook alderleye spyze van visschen, gelyk paling, barbeels, snoeken, schelvis, cabeliau, salm, mosselen enz. Van alderleye gevoge [108] lte en was’er ook geen gebrek, zoo gezoden als gebraeden en op ’t alderheerlykste bereyd.

Voords was’er ook aen geenen wyn gebrek, als rhynschen, franschen, spaenschen, kanari, malvesce, en meer andere vremde wynen, zoo dat’er wel 100 kannen in de kamer stonden. Deze heerlyke maeltyd nam den hertog alzoo in grooten dank aen, en hy vertrok naer de zelve wederom nae huys, en zy-lieden dogten niet dat zy ied geeten of gedronken hadden. En als zy nu wederom op ’t hof waeren, ging op het voorzeyde kasteel ’t geschut af en het stont straks in vuer en vlamme, waer door het voor hunne oogen kwam te verdwynen. Daer naer kwam D. Faustus wederom by den vorst, die hem toen met eenige honderd daelders beschonk, en hem liet vertrekken.

Hoe D. Faustus met eenige van zyne goede Gezellen in den kelder geraekte van den Bisschop van Saltzburg.

Als D. Faustus zyn afscheyd genomen had, en tot Wurtenberg gekomen was en den Vasten-avond aenkwam, zoo was hy den Bacchus geworden. Hy nam tot hem zommige studenten. En naer dat D. Faustus wel eten gegeven had, en zy geirn den Bacchus volkomendlyk gespeeld zoude hebben, zoo verbeelde hun D. Faustus, dat zy met hem in eenen kelder zouden gaen, om aldaer den eerlyken drank te [109] haelen, die hy U-L. zoude schinken, waer toe zy hun ligtelyk lieten raeden, waer op Faustus in zynen hof eene leeder nam, en op elke spurte eenen van de voorzeyde studenten zette, met de welke hy aldus voordvoer, en zy nog den zelven nagt in den kelder van den Bisschop van Saltzburg kwamen, alwaer zy alderleyen wyn proefden, gelyk dezen Bisschop een schoon wyn-land heeft. En als zy nu al-te-samen vroyëlyk in den kelder waeren, en D. Faustus een key en een vuer-stael met hem genomen had, op datze alle die vatten wel bezien zouden, zoo kwam’er in, den Bisschops keldermeester, die hun voor dieven, als in den kelder gebroken wezende, beriep, dit verdroot D. Faustus, en hy vermaende zyne gezellen tot een vertrek, en hy nam den keldermeester by het hair, en voerde hem alzoo met hem. En als zy nu ontrent eenen hoogen dunnen boom kwamen, zoo zette hy hem, die zeer verschrikt was, daer op, en D. Faustus kwam alzoo met zyne gezellen wederom t’huys, alwaer zy voor eerst het Valete met den wyn hielden, die D. Faustus met flesschen mé gebragt had, uyt den Bisschops kelder. Maer als den keldermeester, die hem den gandschen nagt op den boom had moeten houden, en schier bevrozen was, zag dat het dag was, en den dunnen boom zoo hoog, dat het niet mogelyk was, dae [110] r af te komen, mids dat’er geene takken waeren om hem aen vast te houden, zoo riep hy eenige boeren tot hem (die daer voorby gingen) die hy verhaelde wat hem gebeurd was, en daer by ook bad dat zy hem daer af helpen zouden. De boeren zeer verwonderd wezende, gaven zy zulks tot Saltzburg in ’t hof te kennen, verstaen wezende, is daer een groot geloop geweest, en men heeft den keldermeester met hooge latten en met koorden moeten afhelpen. En den keldermeester konde noyt weten, wie zy geweest waeren, die hy in den kelder gevonden had, nog ook den genen die hem op den boom gevoerd had.

Van den tweeden Vasten-Avond, welken daer was des Dynsdag.

Deze zeven studenten, waer onder vier Magistri waeren, hielden hunnen vasten-avond ten huyze van D. Faustus, want Faustus hield groote vriendschap met hun. Als zy nu des avonds met hoenderen, met visch en met gebraed soberlyk genoeg onthaeld waeren, zoo vertrooste Faustus deze gasten, op deze maniere, en sprak: Lieve Heeren, gy hebt alhier gezien myn sober tractement, het zelve zulde alzoo voor goed nemen, wy zullen met den slaepdrank verbeteren, en het is U-L. bekend, hoe dat nu ter tyd den vasten-avond in alle heeren-hoven, met alle kostelyke spyze en drank vroyëlyk onderhouden word, [111] waer van ik U-L. ook wil deelagtig maeken, en dit is de eenige oorzaeke waerom ik U-L. zoo soberlyk met spyze en drank getracteert hebbe, en gy-lieden kwaelyk den halven buyk vol gekregen hebt, als namentlyk, dat ik dry flesschen, waer van de eene vyf, en de andere acht, d’ander vier en vyf stoopen houdende, in mynen hof gezet hebbe van over twee uren, en mynen geest bevolen hebbe eenen hongerschen, eenen italiaenschen en eenen spaenschen wyn daer in te haelen, voords zoo heb ik nog 15 schotelen in mynen hof gezet, de welke alreede met alderlye spyze voorzien zyn en ik wederom warm maeken moet. En ik zegge u met waerheyd dat het geene verblindinge is, of niet en durft denken, dat gy meynt dat dit geen naturelyk eten is. En als hy nu uytgesproken had, zoo beval hy zynen dienaer Wagenaer, dat hy een ander tafel gereed maeken zoude, ’t welk hy dede, en droeg daer naer vyf mael spyze daer op, elke reyze dry schotels t’eenemael; waer in alderlye venisoen, gezoden en gebraeden was. Voords bragt hy aldaer alderlyen wyn: italiaenschen, spaenschen, rhynschen, franschen, enz. En als zy nu al-te-samen vol en dol waeren en dat’er veel spyze overschoot zoo begonden zy ten lesten te zingen en te springen, en gingen nae huys als ’t dag was, maer zy wierden no [112] g des morgens wederom op den regten vasten avond genood.

Op den Asschen-Woensdag den regten Vasten-Avond.

Op den Asschen-Woensdag, welke aldaer was den regten vasten-avond, zoo kwamen de voorzeyde studenten wederom ten huyze van D. Faustus, van wie zy genood waeren, en die U-L. aldaer eene schoone maeltyd gaf, alwaer zy van gelyken ook zongen en sprongen, en alle vroylykheyd bedreven. Als nu die hooge glazen en bekers omgingen, zoo komt D. Faustus met zyn guychel-spel voort, en zy hoorden in de kamer alderlye snaer-spel, zonder te weten van waer het kwam. Want zoo haest als ’t een instrument ophield, zoo hoorde men een ander gelyk als een orgel, een claver-singel, een harpe, eene luyte en in ’t geheel alderlye spel, dat men konde bedenken. Onder deze gingen ook de glazen om. Daer naer nam D. Faustus zekere potten, die hy in ’t midden der kamer zette, welke al te samen begonsten te dansen, en tegen malkanderen zoo te stooten; datze alles in stukken braken, ’t welk een zeer groot gelach over tafel maekte. Daer naer begonst hy wederom wat anders en hy zette een instrument op de tafel, na dit zoo kwam daer een oude simme, welke daer op vele schoone dansen speelde. En alzoo hy nu deze korts-wyle vervolgde t [113] ot in den diepen nagt toe, zoo bad hy die voorzeyde studenten, datze by hem zouden blyven en het avond-mael met hem doen, bestaende in vogelen, en daer naer zouden zy met hem in de momerye gaen, waer toe zy hun ligtelyk lieten bewilligen. Toen nam D. Faustus eenen stok, die hy te vensteren uytstak en terstond kwamen daer alderlye vogelen opzitten, en al die op de strangen zaeten, moesten daer op blyven. En als hy nu een goed deel vogels gevangen had, zoo hielpen hem de studenten die den hals afvringen, en het waeren niet dan leeuwerken, lysters en diergelyke. En als zy nu wederom wel gedronken hadden, zoo zyn zy met malkanderen in de momerye gegaen. D. Faustus belaste U-L., datze elk een wit hemde zouden aentrekken, ’t welk zy alzoo deden. Als de studenten malkanderen bezagen, dogte een igelyk dat zy geen hoofd en hadden, en gingen aldus in zommige huyzen waer door dat de lieden al verschrikt waeren. Als nu de heeren, by de welke zy gekomen waeren, ter tafel gezeten waeren, zoo hadden zy al te samen hunne naturelyke gedaente wederom, waer door zy terstond bekend wierden. Straks daer naer veranderden zy hun wederom, en zy hadden naturelyke ezels-hoofden met hoorens. Dit geraes duerde aldus tot in den middernagt, en daer naer ging een igelyk nae huys toe [114] , en daer mede was het eene voleyndinge van hunnen Vasten-avond.

Van den vierden Vasten-avond des Donderdags.

Den laesten Vasten-avond was op den donderdag, op den welken het zeer gesneeuwd had, en D. Faustus was van de voorzeyde studenten te gast gevraegd, die hem zeer staetelyk tracteerden. Aldaer begon hy wederom zyn spel te speelen, en tooverde 3 simmen in de kamer, die zoo wonderlyke poetsen bedreven, dat het al te wonderlyk was om aen te zien: want zy sprongen op malkanderen, gelyk zy gewoon zyn van doen. Zy namen malkanderen by de pooten en dansten rond de tafel, en daer naer te venster uyt en verdwenen. Zy zetteden Faustus eenen gebraeden kalfs-kop voor, en als eenen van de studenten daer van meynde te snyden, begonst den kalfs-kop menschelyker wyze te schreyen: Moribo helsio : ô wee! wat snyde my veel? Waer over zy zeer verschrikten, en daer naer zeer lagchende, zoo datze alzoo met vroylykheyd den kalfs-kop verteirden. En D. Faustus ging tydelyk nae huys op besprek van terug te komen.

Daer naer bekwaem hy door tooverye een slede die aen eene draek gelykende was. D. Faustus zat op het hoofd en de studenten in ’t midden der slede. Op den steirt zaten vier getooverde simmen, die dae [115] r alderlye poetsen bedreven, die lustig waeren om aen te zien, waer van d’eene op de schalmye blaesde; de slede liep van zelfs voord, waer zy die begeirde te hebben, en dit duerde alzoo tot in den middernagt, en dat met al zulk gerugt, dat den eenen den anderen niet konde hooren, en het dogt die studenten dat zy door de logt gevoert hadden geweest.

Op den Zondag daer naer, van de betooverde Helena.

Die voorzeyde studenten kwamen des Zondags avonds daer naer ten huyze van D. Faustus om met hem te eten; maer zy bragten hunne spyzen en drank mede; en waeren zeer vroylyk. Als nu den wyn begonst in het hoofd te komen, wierd’er over tafel van schoone vrouwen gesproken, waer onder eenen was die geene vrouwe op de weireld liever zoude zien, dan de schoone Helena uyt Griekenland, waer door die schoone stad van Troyen ten gronde gegaen was. Zy moest ook schoon geweest zyn, terwyl zy haeren man ontnomen was, en daer uyt alle deze beroerten veroorzaekten. D. Faustus sprak: Mids gylieden al-te-samen zoo begeirig zyt de gedaente der koninginne Helena, Menelaïs huysvrouw te zien, welke de schoonste in Greciën is geweest, zoo wil ik u de zelve voorstellen, op dat gy dan persoonelyk haeren geest, forme en gedaente, even [116] gelyk zy in haer leven geweest is, zien mogt, gelyk ik ook Karel vyfden zyn begeiren, met vertoog van de gedaente en forme van keyzer Alexander magni en zyne huysvrouw volbragt hebbe. Daer op zoo verbiede Faustus, dat’er niemand spreken zoude, nog van de tafel zoude opstaen, nog ook de zelve tragten te ontfangen, daer mede ging hy ter kamer uyt. Als hy nu wederom kwam, zoo volgde hem de koninginne Helena straks naer, die zoo wonderlyk schoon was, dat de studenten niet wisten, of zy by hun zelven waeren of niet. Deze voorzeyde Helena verscheen in een zwart purper kleed, zy was met den hangenden haire, ’t welk gelyk een blinkende goud was, zy had bruyne oogen, een zeer lieffelyk aenzigt, een rond hoofd en haere lippen waeren zoo rood als bloed, met een kleyn mondeken, eenen hals gelyk eene witte zwaene, roode bloozende kaeken en zy was lang en frisch van persoone. Immers daer was niet dat haer ontbrak; zy zag rondom over de geheele kamer met een zeer lodelyk gezigt, waer door deze studenten, tot haer liefde ontstaeken. Maer alzoo zy de zelve voor eenen geest agteden zoo verging al zulke liefde van U-L. zeer ligtelyk, en Helena ging alzoo met Faustus wederom ter kamer uyt.

Als nu de studenten die al t’samen gezien hadden, zoo baden zy D. Faustus, dat hy [117] zoo veel zoude willen doen, en hun de zelve nog eens voorstellen, op dat zy eenen schilder mogten mede brengen om haer te laeten afschilderen; maer D. Faustus heeft hun zulks geweygert, en zeyde, dat hy haeren geest niet t’allen tyde konde verwekken, maer hy wilde hun-lieden daer van een conterfytsel doen maeken, gelyk ook zulks geschiede, en den schilder maekte daer af verscheyde patroonen, de welke hy herwaerds en derwaerds weg schikte, want het was een uytnemende schoon conterfytsel van eene vrouw. Maer wie dat D. Faustus het zelve conterfytsel eerst had laeten schilderen, heeft men noyt geweten. En als de studenten te bed gegaen waeren, zoo konden zy niet slaepen, om dat zy haere gedaente uyt hunnen zin niet stellen konden. Waer uyt men merken kan, dat den duyvel menigmael de menschen tot liefde verwekt, waer door zy tot alle geylheyd geraeken, en daer niet ligtelyk uyt te trekken zyn.

Van eene perte die D. Faustus dede aen eenen Boer, doende de vier Raders uyt zynen Wagen in de locht springen.

Doctor Faustus was tot Bruynswyk ten huyze van eenen Marechal, die toen ter tyd in de teirende ziekte lag, by hem geroepen, om hem te helpen. Nu had Faustus dit gebruyk, dat hy zelden voer, maer ging altyd te voet waer henen hy [118] zoude mogen geroepen zyn. Als hy nu naby de stad was, en die voor hem zag, zoo ontmoete hem eenen boer, met vier peirden en eenen ydelen wagen. Faustus sprak dezen boer vriendelyk aen, op dat hy hem zoude willen laeten opzitten tot voor die stad, ’t welk hy hem weygerde, en zeyde: dat hy zonder dat genoeg in ’t wederkeeren te voeren zoude hebben. Nu was D. Faustus in deze begeirte niet haestig, maer wilde den boer beproeven en zeyde tot hem; Gy plompen ezel, om dat gy my deze onbeleefdheyd bewezen hebt, gelyk ik wel denke dat gy alle andere daer, en zonder twyffel gedaen hebt, zoo moet ik u dat betaelen, en gy zult uwe vier raderen by elke poorte eene gaen haelen. En daer op sprongen de raders in de locht, zoo dat elk rad voor eene bezondere poorte der stad gevonden wierd, zonder dat imand gemerkt had hoe zy daer gekomen waeren. Den boers peirden vielen ook neder ter aerde, al of zy hun niet meer hadden konnen roeren, waer door den boer verschrikte, en hy liet hem anders niet voorstaen dan dat ’t een bezondere straffe was van wegen zyn onbeleefdheyd, zoo dat hy Faustus al weenende, en met gevouwen handen bad, zyne kniën buygende, dat hy hem dit wilde vergeven, en bekende, dat hy al zulke straffe zeer wel verdient had, D. Faustus dan medelyd [119] en met hem hebbende, zeyde: dat hy zoude toezien, dat hy zulks niet meer doen zoude mits’er geen schaedelyker dingen was dan onbeleéfdheyd, en hy zeyde hem nog dat hy aerde opnemen zoude, en die werpen op de peirden, waer door zy zouden opstaen, en gezond worden, het welk alzoo geschiede. Daer naer zeyde hy hem nog: Uwe onbeleefdheyd mag niet t’eenemael ongestraft wezen, maer gy moet met gelyker maete betaeld worden, mids het u dogte eene groote moeyte te wezen, dat gy eenen goeden man op uwen ledigen wagen zoude hebben laeten zitten, daerom zult gy uwe vier raders gaen zoeken by vier poorten der stad, alwaer dat gy die vinden zult. Den boer ging daer henen, en hy vondze aldaer gelyk hem D. Faustus gezeyd had, en brogt die met grooten aerbeyd daer den wagen was. Aldus loonde die onbeleefdheyd haeren meester.

Hoe D. Faustus schenkt de Studenten tot Leipsig een vat wyn.

Zommige studenten uyt Hongariën, Polen en Oostenryk, die met D. Faustus tot Wurtenberg gesproken hadde, badden hem om in de Misse, tot Leipsig met hem te gaen en alles nae te zien, en ook wat kooplieden aldaer te zamen komen, gelyk zy ook aldaer moesten wezen om eenig geld te ontfangen. D. Faustus dede hun gezelschap. Als zy [120] nu tot Leipsig herwaerds en derwaerds gingen wandelen, om de Universiteyt en de stad te bezien, zoo kwamen zy voorby eenen wyn-kelder gegaen, in den welken zommige arbeyders bezig waeren om een vat wyn uyt den kelder te brengen, maer zy konden die niet uytkrygen. D. Faustus dit ziende, sprak hoe staet gy alzoo er suffeld, daer gy-lieden nogtans zoo vele zyt? eenen man alleen behoorde zulks te doen, wanneer hy hem daer naer wist te schikken? de arbeyders dit hoorende wierden gram, en gaven hem veel spytige woorden, mids zy hem niet kende. Maed alzoo den koopman vernam, wat de oore zaeke hunner twist was, zoo zeyde hy tot Faustus en tot zyne gezellen: Wel aen indien’er imand onder U-L. is, die dit vat wyn alleen kan uytkrygen, zoo zal hem ’t zelve geschonken wezen; D. Faustus was haest gereed, en hy trad straks in den kelder, zettende hem boven op het vat, gelyk Bacchus op de ton, en reed daer mede den kelder uyt, waer over hem elk verwonderde. Den koopman verschrikt daer in, want hy dogte niet dat zulk doendelyk was, nogtans moeste hy zyn belofte houden, en Faustus het vat wyn laeten volgen, die het zelve aen zyne gezellen ten besten gaf: en zy noodigden nog meer andere goede vrienden daer toe zoo dat zy zommige dagen genoeg te slam [121] pampen hadden.

Hoe D. Faustus tot Erfurt den Homerus gelezen en de Grieksche Helden zyne toehoorders gewezen en voorgesteld heeft.

Doctor Faustus heeft hem ook zommige jaeren tot Erfurt opgehouden, in de hooge Schole gelezen, en veel avanturen aldaer aengeregt, gelyk’er nog vele persoonen geweest zyn, die hem aldaer gekend en veel avanturen van hem gezien hebben, en die ook met hem geëten en gedronken hebben. Als hy nu zyne toehoorders eens den Griekschen Princelyken Poëet Homerus voorgelezen had, die onder andere historien ook den thienjaerigen kryg van Troyen (die van wegen de schoone Helena, onder de Grieksche Princen veroorzaekt was) is beschryvende, in welke historien alle deze krygs-helden als: Menelaïs, Achilles, Hictoris, Pryamis, Alexander, Ulysses, Ajacis, Agamemnonis en meer andere geagt word.

Alle welke persoonen hy haerder gedaente en haer wezen alzoo heeft beschreven, dat zy zeer hebben verlangt, en dikwils gewenscht, dat zoo verre als ’t hunnen leeraer mogelyk waere hem de zelve te laeten zien. D. Faustus zulks vernemende, heeft U-L. het zelve toegestaen en in de naeste lesse aengezeyd, dat alle die de zelve zouden begeiren te zien, dat hy die [122] hun zoude voor oogen stellen; waer over ’er eenen grooten hoop studenten zyn te samen geloopen, gelyk gemeynelyk de jonge jeugd tot al zulke simme spel meer lust heeft, als tot ieds goeds te zien en te leeren. En als nu de ure gekomen was, en D. Faustus in zyne lesse voordgevaeren hadde en gewaer wierd, dat het van wegen zyne belofte’er meer toehoorders waeren als ’t plagt, zoo heeft hy in het midden zyn’er lesse beginnen te zeggen: wel lieve studenten mids gy lust hebt te zien alle de beroemde krygs-vorsten, die onzen Poëet in zyne historie gewagt heeft, als: hoe dat zy alsdan hebben geleeft, gegaen en gestaen, zoo zal U-L. zulks gebeuren, waer op straks alle de helden, in hunne gewoonelyke krygs-rusting in ’t Dectorium getreden, den eenen naer den anderen, ziende herwaerds en derwaerds aen alle kanten, gelyk of zy half toornig geweest hadden, waer naer straks volgde, den grouwelyken reuse Polyphemus, die maer een ooge in ’t midden zyns hoofds had, en eenen langen vuerigen baerd, die eenen man, die hy opgeëten had, nog met de beenen uyt zynen mond hangende had, en zag’er zoo grouwelyk uyt, dat alle menschen de hairen des hoofds over eynde stonden, en nauwelyks wisten waer zy door angst en benouwtheyd zouden vlugten. Waer over D. Faustus wel hertelyk [123] lachte, en noemde-ze met hunne naemen den eenen naer den anderen. En alzoo hy die, den eenen voor en den anderen naer tot hem geroepen had. Alzoo heeft hy ook die, den eenen voor en den anderen naer, doen weg gaen, gelyk zy deden, uytgenomen den een oogigen reuse, die maekte, als of hy blyven wilde, om nog eenen of twee op te eten, waer door de studenten des te meer beangst en verschrikt waeren, en hy met zyne groote yzere spisse, die zoo dik was als eenen wevers boom, zoo tegen de aerde stietede, dat het geheel Colegium daer van daverde. Maer D. Faustus wenkte hem met den vinger, en hy ging ook te deuren uyt, en daer mede sloot D. Faustus zyne lesse, waer mede de studenten al te samen zeer wel te vrede waeren, en zy hadden daer van genoeg, van den angst en benouwtheyd waer in zy geweest waeren.

D. Faustus wilt de verlorene Comedien van Terentius en Plautus wederom aen den dag brengen.

Korts naer dat’er eene promotie in de Universiteyt gehouden was, en zommige tot Magisters genoemd waeren, zoo is’er eene samensprekinge onder de Philosophen geschied van de nutbaerheyd der comedien Terenti, hoe dat men de zelve niet alleen wegens de latynsche spraeke en wegens veele schoone leeringen en sententi [124] en, behoorde in de schole te behouden en de jonge jeugd voor te lezen: maer ook dat in de zelve alderleyen staet der weireld, en alle goede en kwaede persoonen der zelve, zoo eygendlyk en zoo aerdig met alle hunne eygenschap beschreven word, en dat niet anders, als of hy in U-L. hert gewoont had en aller menschens zinnen en gedagten als eenen God gekend had, zoo een igelyk wel wist, die den voorzeyden Poëet gelezen had. En dat nog meer is, zoo ziet men daer uyt dat in den zelven tyd, die menschen even gelyk alzoo gezind, en op al zulke maniere geleeft hebben zoo zy nog op den tegenwoordigen dag in de weireld doen, al is ’t dat zulks eenige honderd jaeren voor Christus geborte is geschreven geweest. Dan dat is alleen te beklaegen, dat die comedien des zelven in ’t getal van 108 door schipbreuke zyn verloren gegaen, waerom dat hem ook Terentius tot’er dood toe zoude gekweld hebben, gelyk Ansonius verhaelt. Het zelve ongeluk hebben zy ook van Plato geschreven welkers schriften zoo dierbaer als van Terentius in die scholen behoorden geleert of gelezen te worden; want daer is’er nog wel 41 in ’t getal waer af de reste ook door ’t water of vuer vergaen is. D. Faustus deze samensprekinge lang aenhoort hebbende, en hy meer van deze voorzeyde Poëeten, dan zy al te samen te zeggen [125] wist, ook eenige sententien uyt die verloren comedien wist te verhaelen, waerom hem een igelyk verwonderde, zoo hebben zy hem gevraegt hoe dat hy konde weten, wat in verlorene comedien beschreven stond? waer op hy hun antwoorde, dat zy niet t’eenemael vergaen of verloren waeren, gelyk zy meynden, maer dat het hem ligt wezen zoude, alle deze voorzeyde schriften der Poëeten, ’t zy datze verloren waeren of niet, in ’t ligt en aen den dag te brengen, maer als men die langer behouden wilde, zoo mogt men veele studenten en schryvers te werk stellen, om de zelve altyd te konnen lezen. Het welk men de heeren Theologen en de bezonderste des Raeds die’er tegenwoordig waeren, heeft te kennen gegeven, maer men heeft hem laeten weten, dat zoo verre, als hy niet wilde, nog konde die voorzeyde boeken overleveren, zoo begeirden zy zulks niet, mids men zonder dat genoegzaeme auteuren en boeken hadden, waer uyt de jeugd regt goed latyn leeren konde; want het zoude te vreezen zyn dat den boozen geest in ’t openbaeren dezer boeken, alderleye fyne en ergerlyke exempelen daer onder mengelen mogte, waer door men meer schaede veroorzaeken zoude, als voordeel. Zoo dat de comedien Terenti en Plauti agter gebleven zyn. Waer door dat D. Faustus hier in geen meester-stuk hee [126] ft konnen bewyzen.

Een ander Historie, hoe dat D. Faustus overzins in een gasterie komt.

Tot Erfurt in een huys genaemd den Anker, in ’t welk dat toen ter tyd een staet jonker gewoond heeft, waer van wy hier om zeker oorzaeke den naem niet zeggen wil, by den welken D. Faustus den ganschen tyd dat hy tot Erfurt woonde geconverseert heeft en vele wonderlyke daeden bedreven had. Zoo is ’t gebeurd dat den jonker eenige gasten had, niet t’zynen huyze, maer tot Prag, daer den keyzer was, met den welken den voorzeyden jonker vroyëlyk was. Alwaer hy D. Faustus dikmaels by hem wenschte. Maer alzoo hem zynen weird vermaende, dat al zulke wenschen om niet waeren, mids den voorzeyden Faustus nu zoo verre van hem gezeten was, zoo heeft hy eenen tyd lang daer van stil gezwegen, maer straks daer naer wederom om hem wenschende, zoo is’er eenen onder het gezelschap geweest, die hem geroepen heeft met zynen naem, en heeft hem gebeden by U-L. te komen, deze woorden gesproken wezende, zoo klopt’er eenen straf aen de deur. Den huysknegt loopende naer de venster, vroeg: wie klopt daer? Maer ziende te vensteren uyt, zoo zag hy dat het Faustus was en zyn peird by den toom had, zeggende tot den huysknegt: kent gy my niet? ik ben [127] den genen die men geroepen heeft. Den knegt dit hoorende liep terstond nae zynen meester, al-eer hy de deur open dede, en zeyde hem hoe dat Faustus daer voor de deure was, en geklopt had. Waer op den jonker sprak, dat hy dan moest droomen, want hy wist wel waer dat D. Faustus nu was. Met dies zoo klopt D. Faustus nog eens: en zoo dien Heer nevens zynen knegt ook uytziet, zoo bekend hy, dat men de deure opende, en hem vriendelyk ontfing. Des jonkers zoon bad hem, dat hy straks zoude willen by de gasten komen, en hy nam hem ’t peird uyt de handen, en gebood dat men ’t wel voederen zoude; maer den zoon konde het peird niet houden, hoe vast dat hy het ook hield, gelyk gy alhier zult hooren. Als nu Faustus binnen by de gasten kwam wierd hy eerlyk ontfangen, en aen de tafel gezet, nu zoo vraegden hem de heeren van den huyze, hoe dat hy zoo haest gekomen was, waer op hy antwoorde: daer moet ik myn peird voor danken, en mids my des heeren gasten zoo zeer begeirden, en my zoo sterk geroepen hadden, zoo konde ik niet laeten te komen, en U-L. hier in te gelieven, hoewel ik van zin ben niet lang te blyven, en morgen vroeg wederom te Erfurt zyn moet.

Daer op dienden zy hem wat eten voor, en dronken hem sterk toe, dat hy wel beschonken was, en begonst zyn guychelrye [128] te dryven, vraegende U-L., of zy geenen lust hadden om eenige vremde wynen te drinken? daer op antwoorden zy, ja. Hy vraegde wat zy voor eenen wyn begeirde, ’t zy franschen, spaenschen, rhynschen, malvesie of eenigen anderen wyn? waer op eenen antwoorde dat het al te samen goede wynen waeren, en hy begeirde dat men hem een brood zoude doen brengen, met de welke hy begint vier gaten in de tafel te booren, in welke gaten hy tapkens stak, zoo als men in de wynstukken doet, en wilde dat men hem twee versche glazen zal geven, de zelve gekregen hebbende, zoo trekt hy het een tapken naer het ander uyt, en tapt uyt elk gat dat hy in de tafel geboord had, al zulken wyn als elk begeirde: waer door die gasten zeer lachten, en vroyëlyk waeren. Naer dit zoo komt des jonkers zoon, en zeyde: Heer Doctor uw peird eet al of het dul waer, ik hadde liever 10 of 20 peirden te voederen, dan het uwe alleen, want het heeft my alreede zommige picoteyns haver opgeslokt, en nog ziet het om, of’er niet meer voor den dag komt. Waer over dat niet alleen D. Faustus lagchende wierd, maer ook alle de andere gasten. Maer toen hy zeyde, nogtans zal ik hem genoeg geven, ingevolge myne beloften, al zoude het my kosten alle de haver die hier in huys is, waer op Faustus hem antwoorde, dat hy [129] het laeten blyven zoude, mids hy wel wist, dat ’t genoeg had, want het zoude anders wel al de haver die hy op zynen zolder had, opgeëten hebben, want het was zynen geest Mephostophiles, die, gelyk voorzeyd is, hem zomtyds in een peird met vleugelen veranderde, als D. Faustus ergens met’er haeste reyzen wilde: met dusdanige en diergelyke perten bragten zy den avond door tot in den middernagt toe, dan brieste Faustus peird zeer luyde, dat men het door ’t geheel huys hooren konde. Toen zeyde D. Faustus, nu moet ik den goeden nagt zeggen, maer zy hielden en badden hem, dat hy nog wat tyds by U-L. blyven zoude: met dit zoo knoopte hy eenen knop aen zynen riem, en hy belofde nog een ure te blyven. Maer toen deze ure voorby was, zoo brieste het peird wederom zeer luyde, en hy wilde wederom op, maer hy liet hem nog eens bewegen een ure te blyven, en maekte wederom eenen knoop, maer als deze ure wederom verloopen was, en zyn peird de derde reyze brieste, zoo wilde hy niet langer blyven, nog hem langer laeten ophouden, hy nam vervolgens zyn afscheyd, en sprak: Nu moet ik voord, zy leyden hem tot aen de poorte, en lieten hem zyn peird, zette hem op het zelve en reed alzoo weg.

Maer toen hy ontrent vier of vyf huyzen verre gereden had, vloog het peird met hem in de logt, en dat met zulke snelheyd dat hy U-L. straks uyt de oogen was, en kwam alzoo wederom eer het dag was tot Erfurt, alwaer hy zyne zaeken voltrok, en bragt nae eenige weken vele schriften en nieuwe tydingen mede uyt ’s keyzers hof.

Hoe dat D. Faustus zelve een Gasterye had.

Als nu D. Faustus van Prag wederom t’huys gekomen was, en uyt het hof van Oostenryk, en van vele vorsten, graeven en heeren, die in ’s keyzers hof waeren, veel geschenken met hem gebragt had, zoo gedenkte hy aen dat goede gezelschap die hem tot Prag in den Anker zoo getracteerd had, welkers gezelschap hy wederom hoogelyk begeirende was, tot welken eynde, op dat hy met de zelve die hem eensdeels onbekend waeren, breeder kennisse maeken mogte, en tegen U-L. dankbaer wezen, zoo bad hy de zelve al te samen in zyn logement te gast, gelyk hy niet verre van het groot Collegie gelogeert was. Zy kwamen al t’samen zeer geirn, en dat niet alleen om eten en drinken, maer om dat zy hopten wederom eenige vremde perten van hem te zien, gelyk ’t ook geschiede. Want als zy kwamen, en d’een na d’ander inging, zoo zagen zy nog vuer nog rook, nog eten nog drinken, of ied anders voor de hand, maer zy lieten het niet mer [131] ken, en waeren lustig, en zy dogten dat zynen weird wel wist, hoe dat hy zyne gasten behoorde te tracteeren.

Als zy nu alle t’samen gekomen waeren, bad hy U-L., dat zy ’t hun niet zouden laeten verdrieten, zy zouden straks gaen eten: Daer naer klopte hy met een mes op de tafel, en daer kwam eenen in de kamer getreden gelyk of ’t zynen dienaer geweest had, en zeyde: wat belieft u Mynheer? D. Faustus vraegde den zelven: zyt gy gauw in ’t loopen? Hy antwoorde ja. Zoo loopt gauw als eenen pyl uyt den bogen is vliegende. En Faustus liet eene scheet, dat de stad daverde, en Faustus zeyd: ô neen, gy zoud my niet dienen, gaet wederom van daer gy gekomen zyt. Daer naer sloeg hy nog eens op de tafel, en daer kwam eenen anderen dienaer in de kamer, die ook vraegde wat zyne begeirte was? tot wien hy zeyde: zegt my, hoe snel dat gy in ’t reyzen zyt? Hy antwoorde: gelyk den wind. Dat is nog wat, zeyde D. Faustus, nogtans gy kond my niet dienen, ergo vertrekt van daer gy gekomen zyt: Korts daer naer zoo klopt hy wederom de derde reyze, en daer kwam nog eenen anderen ingetreden, die geheel zuer zag, en zeyde: wat wilt gy van my? D. Faustus vraegde: hoe ras zyt gy? dezen antwoorde; ik ben zoo ras en zoo snel als de gedagten der menschen. Dit is den regten man, zeyde [132] Faustus, hy stond op en ging met hem buyten de kamer, zond hem uyt en beveelde hem wat hy voor eten en drinken haelen zoude, waer mede hy zyne lieve gasten alderbest mogte tracteeren. En als nu de tafel gedekt was, ging hy tot zyne gasten, vraegde of zy hun beliefden te wasschen, en daer naer aen de tafel te zitten? Dit geschied wezende, zoo kwam straks zynen dienaer in de kamer, met twee andere gezellen, en zetten 9 schotels op de tafel, d’een naer d’ander ten dry reyzen, en die schotels waeren boven toegedekt, gelyk men ten hove doet: in welke schotels dat alderleye goede spyze was, gelyk als gestofde spyze, pasteyen en alderleye gezode en gebraede gedierten, die al te samen ten alderkostelykste toegerigt waeren, zoo dat’er 37 soorten van spyze waeren, zonder de banketten die men op ’t leste opdient. Alle schalen, bekers en kannen wierden ledig op de tafel gezet. En als’er imand drinken wilde, zoo vraegde D. Faustus, wat zy voor wyn of bier begeirende was, al zulken drank die wierd straks in de kamer, buyten de venster staende, gebrogt, die zoo versch was als of hy straks in den kelder getapt had geweest. Boven al deze dingen, was’er ook alderleye snaerspel; waer op een van zyne dienaeren zoo perfect was, dat men zyns gelykte niet vond. Ja hy konde ook alderleye snaere [133] n spel onder malkanderen doen gaen, zoo dat de luyte, den krom-hoorn, de dwers-pype, de violen, de harpen, enz. al onder malkanderen gingen, en nogtans zag men niemand dan hem alleen. Aldus bragten zy den geheelen nagt over tot dat het klaer dag was, en dat een igelyk wederom naer zyn huys ging.

Hoe eenen Monik wilde D. Faustus bekeeren.

Deze wonderlyke avanturen en guychel spelen van D. Faustus wierden niet alleen tot Erfurt rugtbaer, maer ook door ’t gansche land; waerom vele edelluyden en heeren der omliggende landen naer Erfurt by hem kwamen, om met hem kennisse te maeken en wat wonderlyks te zien en te hooren. En mids deze samenkomste zoo groot was, dat het te bedenken was, dat hun de jonge jeugd daer in zoude mogen verergert hebben, en daer door zouden hebben vervoerd geweest, gelyk die ligtelyk tot al zulke zwarte konsten lust krygen, om datze al zulke dingen maer voor eene genoegte en voor een guychel-spel agten, en niet weten dat hunne zaligheyd daer aen gelegen is, zoo waeren’er zommige verstandige mannen, die eenen Minne-Broeder, doctor Klinge genoemd, toespraeken, mids dat hy zeer geschikt was, en met D. Luther en D. Lange wel bekend was, die D. Faustus oo [134] k wel kende, op dat hy dezen D. Faustus wel ernstelyk vermaenen, en van al zulke ligtveirdigheyd zoude straffen, om te zien of hy hem nog uyt des duyvels hand had konnen trekken. Dezen Monik nam den last aen, en ging by D. Faustus, hy sprak hem in ’t eerste vriendelyk aen, daer naer hard en zeer straf, hy verklaerde hem den toorn Gods, en de eeuwige verdoemenisse over hem, zoo lang als hy in al zulk duyvels wezen bleef aenhouden, en zeyde: dat hy een fyn geleerd man was, die hem wel anderzins met God, en met eere konde leven, daerom dat hy al zulke ligtveirdigheyd zoude verlaeten, waer toe hy hem mogelyk in zyne jongheyd door den duyvel, die eenen leugenaer en moorder is, had laeten verleyden. Dat hy ook zyne zonden voor God zoude belyden, en om genade bidden, mids dat de genade Gods altyd open stond, en bermhertig is. D. Faustus hoorde neirstelyk nae ’t gene den Monik hem zeyde, tot dat hy t’eenemael uytgesproken had, en toen zeyde Faustus: Mynen goeden heer! ik geloove wel dat gy het geirn goed met my zaegt, ik wete ook zulks al zeer wel, wat gy my voorzeyd hebt, dan ik heb my al te zeer verloopen, en met mynen bloede my aen den helschen duyvel verschreven, dat ik met lyf en ziele hem inder eeuwigheyd toebehooren zoude, hoe kan ik dan van hem vry wezen? of hoe kan [135] ik geholpen worden? Den Monik antwoorde: Zoo verre als gy God om zyn genade, van herte aenroept en bid, waeragtig berouw krygt en boete doet, God bid om vergiffenisse van uwe zonden en de zelve afstapt, als ook van al zulke tooverye en duyvelsche gemeynschap onthoud, en niemand verergert nog verleyd, dit doende zullen wy Missen voor u in onze kloosters doen, waer door gy zeer wel van den duyvel zult ontslagen worden. Misse hier, Misse daer, zeyde Faustus, myne belofte heeft my al te hard verbonden, daer toe zoo heb ik God moedwillig veragt, en meyneedig en trouwloos aen hem geworden, den duyvel meer toevertrouwt als hem, daerom dat ik niet meer tot hem durve komen, of zyne genade, die ik veragt heb, geraeken kan. Daerom zoo waer ’t niet eerlyk en roemlyk, dat men my naer zoude zeggen, dat ik myne obligatie en mynen zegel die ik met mynen bloede onderteekent en geschreven heb, wederroepen zoude, ook heeft my den duyvel eerlyk gehouden, ’t gene dat hy my toegezeyd heeft, daerom dat ik hem ook wil houden ’t gene ik hem toegezeyd en verschreven heb. Toen dit den Monik hoorde, wierd hy gram, en sprak vaerd dan alzoo voort, gy vervloekt duyvels kind, dewyl gy u hier niet wilt laeten helpen, en niet beter wilt laeten aenstellen; hy scheyde alzoo van hem en gaf zulks [136] den Rector van de Universiteyt en het Magistraet te kennen, waer door hem geboden wierd uyt de stad te vertrekken. En aldus kwam hy van Erfurt weg.

Van vier Tooveraers, die malkanderen het hoofd af hielden en wederom opzetteden, waer van D. Faustus ook het zyne dede.

Doctor Faustus kwam in den vasten tot Francfurt in de Misse, den welken zynen geest Mephostophiles onderrigte, hoe dat in eene zekere herberge, by de Jodestraet, vier tooveraers waeren, die malkanderen het hoofd af hielden, en die tot den barbier schikten, om die zelve hoofden te komen barbieren, het welke vele lieden aenzagen. Dit verdroot Faustus, want hy meynde dat hy alleen des duyvels haen in den korf was. Hy ging derwaerds om zulks te zien, alwaer die tooveraers te samen waeren om hun spel te spelen en die hoofden af-te-houden. Zy hadden op de tafel eenen verlooden pot met gedistileerd water, de gene die onder hun-lieden den bezondersten tooveraer was, was den genen de eerst af te-houden den zelven toonde voor eerst eene lelie in den pot, die groen stond, en hy noemde de zelve den Wortel des Levens. Daer op hield hy den eersten het hoofd af en liet het hoofd barbieren, en hy zette dan het zelve hem wederom op, straks verdween de lelie, en [137] hy had zyn hoofd wederom gezond.

Alzoo wierd ook den tweeden en den derden gedaen, die ook hunne leliën in ’t water hadden, en daer naer wierden hunne hoofden insgelyks gebarbierd en wederom opgezet. Als nu den lesten en den principaelsten het hoofd zoude worden afgehouden en zyne lelie, die daer verscheen, ook ’t hoofd afgehouwen wierd, en als men zyn hoofd in D. Faustus tegenwoordigheyd barbierde, den welken in al zulke boeverye spyt had, en de hooveirdigheyd des oppersten tooveraer hem verdroot, om dat hy hem zoo trotsig met lachenden monde, het hoofd liet afhouwen, zoo trad D. Faustus nae de tafel toe, alwaer den pot met de lelie stond, nam een mes, en sneed de bloem en den steel in stukken, zonder dat imand zulks gewaer wierd. Als de tooveraers dit zagen, zoo was al hun konst te niet, en konden hunnen gezel niet meer het hoofd opzetten, waer over deze booze menschen alzoo in zonden moesten sterven en verderven, gelyk ook den duyvel zyne dienaers loont, want zy wisten niet, hoe dat het met die afgehouwen lelie was toegegaen, en dat D. Faustus zulks gedaen had.

Van eenen ouden man die D. Faustus van zyn godeloos leven heeft willen bekeeren, en wat ondank hy daer voor had.

Daer was eenen zeer Godvreezenden Medecyn, die eenen liefhebber van Gods Woord was, en eenen gebuer van D. Faustus. Dien zelven, alzoo hy zag dat’er vele studenten by D. Faustus uyt en in liepen, gelyk als in een slyp-winkel, waer in den duyvel met zynen aenhang, en niet Godt met zyne lieve Engelen in woonde, zoo nam hy voor hem D. Faustus van zyne godelooze en duyvelsche gedagten en voornemen af-te-trekken. Tot welken eynde hy hem uyt eenen Christelyken iver tot hem in zyn huys ter maeltyd ontbood. Faustus komt, en den goeden man spreekt hem toe onder de maeltyd, op deze maniere: Mynen lieven heer en goeden gebuer, ik heb aen U-L. een vriendelyk en christelyk verzoek, te weten: Dat gy myne iverige vermaeninge niet kwalyk nemen zult, daer toe zult gy ook deze myne kleyne maeltyd niet veragten, maer de zelve zoo goed als den lieven Godt die gegund heeft, voor goed aennemen? D. Faustus bad wederom, dat hy hem zyne goede meyninge zoude willen verklaeren, en zoude aenhooren, toen zeyde den goeden man: Mynen lieven heer en goeden nabuer, gy weet wat uw eygen voornemen is, namentlyk dat gy Godt en alle Heyligen afgezworen hebt, en u zelven den duyvel [139] met lyf en ziele hebt overgegeven, waer door gy in den hoogsten toorn en ongenade Gods gevallen, en van eenen Christenen eenen ketter en eenen duyvel geworden zyt? Och in wat nood brengt gy uwe arme ziele? Het is niet alleen om uw lichaem, maer ook om uwe ziele, die in de eeuwige pyne en ongenade Gods zal versteken worden. Doch zoo is ’t nog niet al verloren, mynen lieven heer, zoo verre als gy u toch maer wilde bekeeren den lieven bermhertigen Godt om genade en vergiffenisse biddende, gelyk gy kond zien in ’t VIII. Kapittel, van de handelinge der Apostelen, van Simon in Samaria, die ook veel volk verleyd had: want men heeft hem inzonderheyd voor eenen Godt gehouden, en hem de kragt Gods, en Simon Deus Sanctus genoemd. Dezen is ook daer naer nog bekeert, naer dat hy eene Predikatie van Philippus gehoord had, en liet hem doopen, hy geloofde aen onzen Heere Jesus Christus , en hy hield hem daer naer vele by Philippus, welke bekeeringe in ’t werk der Apostelen uytnemende zeer geroemd word? daerom mynen goeden heer, laet u toch myne vermaeninge ook behaegen, en eene heerlyke en Christelyke Predikatie wezen? Nu en is die boete die gy doen zult, anders niet, als dat gy den lieven bermhertigen God zult om genade en vergiffenisse bidden. Waer af dat w [140] y schoone voorbeelden hebben, gelyk van den moordenaer aen ’t kruys, aen S. Petrus, aen Mattheus en aen Magdalena. Ja Christus spreekende tot de zondaeren: Komt alle tot my, die bedroeft en belaeden zyt, en ik zal u helpen en vertroosten? En in den Propheét Ezechiël: Ik begeire niet de dood des zondaers ; maer dat hy hem bekeere en leve: want zyne hand is niet verkort, dat hy u niet helpen kan. En ik bid u, mynen goeden heer, dat gy u myne vermaeninge wilt laeten ter hert gaen, en bid God om genade en Christus Jesus wil: staet af van uw kwaed voornemen, want die tooverye is tegen ’t gebod Gods, mids dat die zoo wel in ’t nieuw, als in ’t oud Testament zwaerlyk verboden is, daer hy zeyde dat men geen tooveraers laeten leven, dat men mede niet zal handelen, nog eenige gemeynschap houden, want ’t is eenen grouwel voor God, zoo noemt S. Paulus den Bar Jehu, of Elimas, den tooveraer een kind des duyvels, en eenen vyand der geregtigheyd, en dat zy ook geen deel in ’t Ryk Gods hebben zullen? D. Faustus hoorde naer hem zeer neirstelyk, zeggende: dat hem die vermaeninge wel geviel, en hy bedankte den ouden man van zyne goede meyninge, die hy ook belofde naer te komen, zoo ’t hem mogelyk waere. En nam daer mede oorlof.

Als hy nu in zyn huys kwam zoo dogt hy neirstig op deze vermaeninge, overdenkende in wat nood hy hem en zyne ziele gebrogt had, om dat hy hem aen den helschen duyvel had overgegeven, hy nam voor goede boete te doen, en den duyvel te verzaeken. In deze gepeyzen verscheen hem zynen geest, die naer hem greep al of hy hem den hals af nypen wilde: en hield hem voor, wat dat hem anders mogte beweegd hebben, hem den duyvel over te geven, dan alleen zynen eygenen moedwil en verholendheyd: daer toe zoo heb gy u versproken. God en alle menschen vyand te wezen, welke belofte gy niet meer denkt naer te komen, maer die vermaeninge van dien ouden loer te volgen, en God tot eenen behoeder aen te nemen: dan dat is al te laet, want gy den mynen nu zyt, ik mag u haelen als ik wil, ’t welk hem ook bevolen is, en dat hy daerom gekomen was, om van hem een eynde te maeken, ’t en waer hy hem neder zette en straks met zyn bloed op nieuws verschreve, en belofde dat hy hem van geenen mensch meer zoude laeten vermaenen, of verleyden, ’t welk hy van stonden aen doen moeste, of zoo niet, zoo zoude hy hem in stukken verscheuren? D. Faustus heel verschrikt wezende, dede hem wederom nieuwe belofte en schreef met zyn bloed, als hier naer volgt: welke beschryvinge nog naer zyne dood by hem gevonden [142] is.

De tweede verschryvinge van D. Faustus die hy zynen geest overgegeven heeft.

“Ik Doctor Faustus, bekenne met myn eygen hand en bloed, dat ik dit myn eerste verschryvinge tot in het zeventhiende jaer sterk en vast gehouden heb, God en alle menschen vyand geweest ben, waer mede ik nu voortaen myn lyf en ziele den magtigen god Lucifer overgeve, om met my naer deze volgende zeven jaeren te mogen zynen wil doen. Daer tegen zoo beloft hy my wederom dat hy myn leven nog verkorten nog verlengen zal, ’t zy ook in de dood of in de helle my met geene pyne zal deelagtig maeken. Hier op verspreke ik my wederom, dat ik geene menschen meer, ’t zy met vermaenen, met eeren, met leeren, met onderwyzinge of met dreygementen, door Gods Woord, of door eenige weireldlyke of geestelyke leeraers zal laeten verleyden, of hunne leere naevolgen. En tot meerder kragt en getuygenisse dezer myne verschryvenisse en belofte, zoo heb ik dit met myn eygen bloed geschreven, tot Wurtenberg.”

Naer dusdanige verdoemelyke en godelooze verschryvinge, is hy den ouden man zoo vyand geworden, dat hy hem naer zyn lyf en leven stond. Maer zyn christelyk [143] gebed, en zynen wandel heeft den boozen vyand al zulken stoot gedaen, dat hy onrent hem niet heeft konnen komen. Dan alleen twee dagen daer naer, als eens den ouden man te bed gaen zoude, zoo hoorde hy in zyn huys een groot gerugt, dat hy noyt te vooren gehoort had, het kwam tot in de kamer, en ’t knorde gelyk een verken, en zeer lang duerende: daer naer begonst den goeden ouden man met den geest te spotten, en zeyde: ô wat een boeren-muziek is dat, ’t is of het van eenen engel waer, die geen twee dagen in’t paradys konde zyn, hy verstout hem in andere lieden huyzen te komen, en heeft in zyne eygen wooninge niet mogen blyven. Met spotterye heeft hy den geest verdreven. D. Faustus vraegde hem hoe dat het met den ouden man was omgegaen? waer op den geest antwoorde: dat hy aen hem niet had konnen komen, want hy was gewapend, willende zeggen met het gebed, daer door zoo heeft hy my bespot, ’t welk my zeer verdroten heeft inzonderheyd om dat hy my mynen val verweet. Aldus helpt God alle christene, die hun tegen den boozen geest, aen Godt overgeven.

Van twee Persoonen die D. Faustus te samen koppelde, in ’t 17ᵈᵉ jaer zyn’er belofte.

Tot Wurtenberg was eenen student, die een goed edelman was genaemd A. van Hulle. Dezen edelman was verliefd o [144] p eene zeer schoone edele vrouw, de welke vele vryers had.

Onder andere ook zommige vry heeren, maer zy begeirde geen van allen. En inzonderheyd was zy tot niemand min gezind dan tot dezen, de welke aen D. Faustus goede kennis had, gelyk hy ook dikwils met hem had geëten en gedronken, en hy wierd zoo met die liefde gekweld, dat hy geheel maeger wierd, en daer door in groote ziekte viel. Als nu D. Faustus vernam, dat dezen edelman zeer ziek lag, zoo vraegde hy zynen geest Mephostophiles, wat hem gebrak, die hem alle gelegendheyd, en de oorzaeke verklaerde; waer over D. Faustus dezen edelman ging bezien, en hem aller gelegendheyd zyn’er ziekte ging verklaeren, die hem daer af zeer verwonderde. D. Faustus troost hem en zeyde: dat hy hem zoo zeer niet zoude kwellen, want hy zoude hem behulpelyk wezen, dat deze vrouws-persoone niemand anders dan hem alleen ten deele zyn zoude, gelyk ’t ook geschiede, want D. Faustus beroerde zoo zeer het hert dezer jongvrouwe door zyne tooverye, dat zy geene andere mans meer en agtede, hoewel zy nogtans edelder en ryker krygen konde; straks daer naer beveelt hy dezen edelman, dat hy hem zeer heerlyk kleeden zoude, en met hem tot de jongvrouw gaen, die in eenen hof by andere j [145] ongvrouwen gezeten was, alwaer men zoude dansen, en hy gaf hem eenen ring, die hy aen zynen vinger steken moest, als hy met haer zoude dansen, en zoo haest als zy met haere hand dezen ring zoude aenroeren, zoo zoude zy op hem verlieven, en op niemand anders; maer hy mogt van geen trouwen spreken, want zy zoude hem zelve daer toe trekken en bewegen. Hy neemt daer op een gedistileerd waterken, waer mede hy den edelman besproeyd, die straks daer naer een uytnemende schoon aenzigt kreeg en zyn alzoo te samen naer den hof gegaen. Den edelman dede gelyk hem D. Faustus bevolen had, hy danste met de joffrouw, en roerde haer aen, waer door zy straks op hem uyt liefde ontstak, en zy wierd met Cupidos pylen doorschoten, want zy had den ganschen nagt geen ruste in ’t bed. ’s Morgens vroeg zy liet hem haelen, zy opende aen hem de groote liefde, die zy tot hem had, en begeirde hem tot haeren man, hy ook uyt brandende liefde sloeg den koop toe, zoo datze korts daer naer met malkanderen de bruyloft hielden, en hy dede D. Faustus daer voor eene zeer goede vereeringe.

Van veelderleye Gewassen, die D. Faustus in den winter, ontrent kers-misse, in zynen hof had, in ’t 19ᵈᵉ jaer zyn’er belofte.

Daer waeren veel jongvrouwen ontrent Kers-misse tot Wurtenberg gekomen. Als eenige edelvrouwen die hunne kinders, broeders en neven die aldaer studeerden kwamen bezoeken, de welke alle goede kennisse aen D. Faustus hadden, tot de welke hy van zommige ontboden en te gaste aenzogt wierd. En om zulks te vergelden, zoo noode hy wederom zommige edelluyden en eenige joffrouwen, om met hem t’zynen huyze goede ciere te maeken.

Als zy tot hem gekomen waeren, en het zeer gesneeuwd had, was’er in Faustus hof wat wonders te zien, want men zag’er geenen sneeuw maer eenen schoonen zomer met alderleye gewas, zoo dat ook ’t gras met alderhande bloemekens zeer lieffelyk stond en groeyde. Daer was ook eenen schoonen wyngaerd met groote druyven behangen, ook waeren’er zeer schoone witte en roode provence-roozen met veel andere welriekende bloemen, welke alle t’samen eenen lieffelyken reuk gaven, zoo dat zy U-L. daer van niet genoeg konden verwonderen, maer niemand durfde nog bloemen, nog druyven afsnyden; want als’er imand meynde zulks te doen, en met de vingeren aentaste, zoo had hy een van zyne mede-gezellen by den neus, waer over [147] een groot gelach was onder de genoode.

Van een verzaemeld krygs-heyr, tegen den vry heer, den welken D. Faustus aen des keyzers hof een herts-hoorn op zyn hoofd getooverd had, in ’t 19ᵈᵉ jaer zynder belofte.

Doctor Faustus reyzende naer Ysleven, en als hy nu ten halven wege was, zoo zag hy zeven peirden op hem toe ryden, hy kende straks den heer, en wist dat’er den graef was die hy wel eertyds dien herts-hoorn in ’s keyzers hof op ’t hoofd getoovert had. Dezen heer kende ook D. Faustus zeer wel, en deed zyne knegten stil staen, ’t welk Faustus merkende hem op een hoogde begaf. En als zulks den vry-heer zag, liet hy op hem toereyden, met bevel van hem stoutelyk te doorschieten, waerom zy ook des te stouter op hem los-drukten. Maer zy verloren straks uyt U-L. gezigt, mids hy hem onzigtbaer maeken konde. Den voorzeyden vry heer liet hun op die hoogde stil houden, om te zien of hy hem ergens in ’t gezigt krygen konde; maer zy hoorden diep in een bosch een groot geraes van bazuynen, trompetten en trommels: ook zagen zy dat’er zommige honderde peirden op hun toe kwamen. Dit ziende, zette zy zig op den loop, en als den vry-heer nevens den berg meynde henen te reyden, stond aldaer eenen grooten hoop gewapende ruyters, waerom hy [148] nog eenen anderen weg kiezen moest, op den welken hy ook gelyk te vooren een slag-order vond, ’t welk hem alzoo tot vier of vyf plaetsen ontmoete, en dat zoo menigmael als hy meynde eenen vremden weg te kiezen. En als hy nu zag, dat hy nergens weg konde, en dat men ’t op hem gelaeden had, zoo reyde hy tot het krygs-volk in, ’t zy wat perykel hem daer uyt zoude mogen ontstaen, en vraegde waerom men hem alzoo van alle kanten bezet had, en op hem was wagtende? maer niemand gaf hem antwoorde, tot dat eyndelyk D. Faustus tot hem uytgereden kwam, waer naer hem den vry-heer rondom besloten vond. Hy hield hem voor, dat hy hem zoude gevangen geven, zoo niet, zoude hy zien, hoe men met hem handelen zoude. Dezen vry-heer meynde niet anders dan dat het een waeragtig slag-leger was, hoewel’er niet dan tooverye was; daer naer beveelde Faustus, dat zy alle hun geweir zoude overgeven, en daer naer de peirden, en in plaetse van die, bragten zy hunne gevangene andere getooverde peirden en geweir. En Faustus sprak tot den vry-heer, den welken hem niet meer kende; mynheer, den oversten dezes leger heeft my bevolen te zeggen, dat gy voor deze reyze alzoo voordtrekken zult, om dat gy op eenen toegereden hebt, die by den voorzeyden oversten om hulpe gebeden had. Als nu [149] den vry-heer in de herberge kwam, en zyne knegten met hunne peirden in ’t water reden, verdweenen alle de zelve, zoo dat die knegten schier verdronken waeren, en moesten alzoo te voet wederom nae huys keeren. Den voorzeyden vry-heer ziende zyne knegten te voet gaen die alle te samen nat en beslykt waeren, en van het verdwynen der peirden, wierd hy straks gewaer, dat’er anders niet was geweest dan tooverye van D. Faustus, die hy nog eens te vooren aen hem bewezen had, en dat alles hem tot zynen schimp en spot was gebeurd.

Van de boelschappen van D. Faustus, in ’t 19ᵈᵉ en 20ˢᵗᵉ jaer zyn’er belofte.

Als nu D. Faustus merkte, dat de jaeren zyn’er verschryvinge en overgevinge van dag tot dag haest eyndigen zouden, zoo begonst hy alle dagen hoe langer hoe meer een beestagtig leven te voeren. Hy ontbood tot hem zeven duyvelsche Succubas, de welke hy al-te-samen besliep; die alle zeer schoon waeren, en daer niet op te zeggen was, want hy voer in vele koningryken met zynen geest, op dat hy alderleye schoone vrouwen zoude zien, en om andere by te krygen. Als eene hongersche, eene engelsche, twee zwabische en eene fransche, die de schoonste des lands waeren, met welke duyvelsche danten hy boeleerde, tot dat hy van de weireld [150] scheyde.

Van eenen schat die D. Faustus gevonden had in ’t 21ˢᵗᵉ jaer zyn’er belofte.

Op dat den duyvel zyne erfgenaemen niet zoude laeten ontbreken, zoo wysde den geest Mephostophiles, Faustus in eene oude kapelle die ingevallen was, (eene halve myle van Wurtenberg gelegen) in welke in den kelder eenen verborgen schat was, waer naer dat Faustus ging graven, en den schat blinkte gelyk een brandende keirsse; D. Faustus bezwoer hem, dat hy in een gat vertrok, en als hy nu aen den schat kwam, zoo vond hy niet dan verbrande kolen daer in, waer dat hy veel spookerye zag. D. Faustus bragt de kolen in zyn huys, die straks in goud en zilver veranderden, welke gelyk zynen dienaer Wagenaer bekende tot veel duyzend guldens beliepen.

Van Helena uyt Griekenland, die Faustus tot een byslaepster gedaen was, in ’t laetste jaer zyn’er belofte.

Op dat D. Faustus zynen vleeschelyken wellust, in zyn’er ellende zoude mogen hebben, zoo komt hem ’s nagts ontwaekende in zynen zin die schoone Helena uyt Griekenland, die hy eertyds de studenten getoond had. Hy begeirde van zynen geest dat hy hem die Helena beschikken zoude om zyne concubine te zyn, e’t welk alzoo geschiede. Deze [151] Helena was even van de zelve gedaente, zoo als hy die de studenten eertyds getoond had. Als nu D. Faustus die zag, zoo heeft zy hem het hert bewogen, dat hy met haer begonst te boeleeren en voor zyne concubine behield, die hy ook zoo lief had, dat hy schier niet eenen oogenblik van haer gedueren konde, zy wierd alzoo van hem bevrugt, in ’t laetste jaer zyn’er beschryvinge, en zy baerde hem eenen zoon, waer over Faustus zeer verblyd was, en hy noemde hem Justum Faustus. Dit kind wierd opgevoed naer zyn behaegen en wil, en alsdan verhaelde D. Faustus vele aerdige toekomende dingen die in verscheyde landen zouden gebeuren. Maer als hy daer naer om den hals kwam zoo verdween de moeder met haer kind.

HET VIERDE DEEL.

Wat D. Faustus in ’t laetste jaer zyn’er beschryvinge met zynen geest en met meer andere gehandeld heeft, het welk was in ’t 24ˢᵗᵉ jaer zyn’er belofte.

Van D. Faustus Testament , in ’t welk hy zynen Dienaer Wagenar tot zynen erfgenaem maekt.

Doctor Faustus had binnen de 24 jaeren zyn’er beschryvinge eenen jongen knegt opgevoed die tot Wurtenberg gestudeerd had. Dezen zag die avanturen zyns [152] meesters, die hy overal bedreven had, hy was eenen slimmen guyt, die tot Wurtenberg ging bedelen, welken niemand (om zyne boosheyd) begeirde aen te nemen.

Dezen knegt met naem Wagenaer, was D. Faustus dienaer, hy schikte zig zeer wel by hem, zoo dat hy hem daer naer zynen zoon noemde, hy slempte en dempte met hem. Als nu den tyd van D. Faustus verloopen was en te eyndigen kwam ontbood hy tot hem eenen notaris, daer toe ook zommige Magisters, die veel met hem hadden omgegaen, en hy maekte zynen dienaer het huys, welk gestaen en gelegen was by de yzere poorte, in de Schergasse, aen de ring-mueren, item nog 1600 guldens, welke hy van imand goedvond, aen landgoed de weirde van 800 guldens, 600 guldens aen gereed geld, een goude keting die 300 kroonen weird was; al zyn zilver werk dat hem van groote heeren en edelluyden geschonken was, en inzonderheyd ’t geen dat hy uyt het hof des paus en der turken gebragt had, ’t welk ontrent de 1000 guldens weirdig was, maer anders was’er niet veel van huys-raeds goederen, mids hy niet te veel t’huys gewoond had maer dag en nagt in vremde herbergen en by de studenten gezeten en gezopen had. Ja dit was den inhoud van Faustus testament.

D. Faustus bespreekt hem met zynen dienaer wegens het Testament.

Als nu het Testament van D. Faustus volbragt was, zoo riep hy zynen dienaer tot hem, en hield hem voor hoe hy hem in zyn testament bedagt had, om dat hy hem altyd zeer wel gedraegen en zyne secreten niemand geopenbaerd had, daerom zoo verre, als hy nog ied van hem begeirde zulks zoude hem niet geweygerd worden. Toen begeirde den dienaer zyne boeken en eenige andere konsten? waer op hem D. Faustus antwoorde: Zoo veel myne boeken belangd die zyn alreede toegeschikt, doch met al zulke conditien, dat gy die niet zult laeten aen den dag komen, maer uw profyt daer mede zult doen, en daer in neirstelyk zult studeeren. Ten anderen begeird gy myne konsten, die gy toch hebben zult, zoo verre als gy myne boeken lief hebt en u aen niemand kenbaer maekt, maer alleen daer by blyft. Nog zeyde D. Faustus: Mids mynen geest Mephostophiles my niet langer te dienen schuldig is, waerom ik u den zelven niet overlaeten mag, zoo zal ik u eenen anderen geest toeschikken, zoo als gy eenen begeird, en dat hy zoude zeggen in wat gedaente hy dien begeirde, dat hy zoude verschynen.

Waer op hy antwoorde: Mynheer en vader, ik begeire hem in de gedaente van eene simme. Daer op verscheen hem eenen [154] geest in de gedaente en forme van eene simme die in de kamer sprong, en D. Faustus sprak: Ziet daer is zy, maer zy zal u niet ten diensten wezen, dan naer myne dood, en als mynen geest Mephostophiles van my genomen is, en hem niet meer zult zien, en gy u komt te verschryven en over te geven, zoo zult gy hem noemen den Averhaen, mids dat hy aldus genoemd word. Daer by zoo bid ik dat gy myn konsten, myne daeden, en al wat ik gedaen heb, niet zult openbaeren, voor en aleer ik dood ben, alsdan mogt gy die opteekenen, te samen schryven en in een historie te samen brengen, waer toe dat u uwen geest Averhaen helpen zal. En of gy ergens ied in vergeten had, dat zal hy u helpen gedenken. Den voorzeyden dienaer belofde zulks alles alzoo te doen, en gaf hem daer op de hand, en hy bedankte hem voor alle de ontfangene weldaeden, maer inzonderheyd voor het gene daer hy hem mede in zyn testament verzogt heeft. En voords belofde hy hem den geest Averhaen trouwelyk te volgen.

Hoe dat hem D. Faustus in den tyd dat hy niet meer als eene maend te leven had gekweld heeft, over zyn duyvels wezen gejammer en daer over gezugt.

Den tyd van den voorzeyden D. Faustus was nu schier ten eynde geloopen, zoo dat hy tot in de laetste maen [155] d van zyne toegezeyde 24 jaeren gekomen was, in de welke hy hem den duyvel t’eenemael overgegeven had met lyf en ziele, gelyk wy hier te vooren verhaelt hebben. In dezen tyd was hy geheel tam geworden, en dat niet anders dan als eenen gevangenen moordenaer die zyne sententie des doods in de gevangenisse zoude mogen ontfangen hebben; want hy wierd geheel beangst, hy deed anders niet dan weenen, en tegen hem zelve lamenterende met de handen, zoo dat hy geheel scheen te verdwynen, en uyt te teiren, hy liet hem ook alsdan zeer zelden zien nog hy mogt zynen geest ook niet meer zien, nog ontrent hem leyden, hoe wel dat hy hem te vooren als zynen getrouwen dienaer zoo dikwils tot hem geroepen had.

Het wee geklag en jammeren van D. Jan Faustus, om dat hy nog in den fleur zyns levens, en in al zulke jongheyd sterven moest.

Deze groote droefheyd beweegde Faustus zoo zeer, dat hy zyn wee geklag en zyn jammeren opteekende, om dat men ’t nimmermeer zoude vergeten, zoo dat dit een van zyne eygene geschreven klagten is.

Och Faustus! gy verbolgenen en onweirdigen heer, gy die uw gezelschap hebt mede verleyd in ’t oordeel des eeuwig vuer, daer gy nogtans wel had konnen de eeuwige zaligheyd bekomen, die gy nu verliezen [156] moet? Och gy vernuft en vryen wil, in wat miserien brengt gy myne leden, en gy, nog gezond lichaem, het vernuft en de ziele die beklaegen my, want ik koste ’t u geven of nemen? Och liefde en nyd, waerom zyt gy beyde tot my ingetrokken terwyl ik door uw gezelschap al zulke pyne lyden moet? Och vraeke en bermhertigheyd, uyt wat oorzaeke hebt gy my zulken loon en versmaedenis vergund? ô bitterheyd en medelyden, ben ik daerom eenen mensch geschaepen, om die straf die ik voor my bereyd zien te lyden: Och ik armen dwaelenden, is’er ook ied in de wyde weireld, dat my niet wederstaet? och wat helpt toch myn klaegen! eylaes! wat heb ik gedaen! wee my!…

Nog een andere klagt van D. Faustus.

Och! och! ik ongelukkigen mensch, ô gy bedroefden en onzaligen Faustus! gy moet wel wezen in den hoop der onzalige, mids ik die onmagtige smerte des doods die geen creaturen nog op de weireld geleden heeft? Och vernuft, och moedwil, vermetendheyd en vryen wil? Och gy blinden en onagtzaemen die uwe leden, uw lyf en uwe ziele zoo blind maekt, als gy zelve zyt! ô gy tydelyke wellusten in wat ellende hebt gy my gevoert, dat gy myne oogen zoo verduystert en verblind hebt! och myn zwak gemoed, och myn bedroefde ziele, waer is uwe beken [157] tenisse! ô onbermhertig ongeluk, ô vertwyffelde hope! waer op ik niet meer denken mag: Och leed boven alle leed, jammer boven alle jammer! och wie zal my nu toch verlossen? waer zal ik my verbergen? waer zal ik henen kruypen of gaen? ja dat ik trekke waer ik wille, zoo ben ik toch gevangen? waer op dat hem den armen Fausto zoo bekomerde en kwelde, dat hy niet meer spreken konde.

Hoe dat den boozen geest den bedroefden D. Faustus met wonderlyke spotagtige spreek-woorden aentast.

Op al dusdanige wee-klagten, verscheen Faustus zynen geest Mephostophiles, trad tot hem, en sprak aldus: Terwyl dat gy uyt de H. Schrifture wel geweten hebt, dat gy Godt alleen behoorde aengebeden en hem alleen gedient te hebben, zonder eenige andere goden, nog ter regter, nog ter slinker hand te zoeken, of nevens hem te hebben, en zulks niet gedaen hebt; maer uwen Godt vertoorend en vergramd, van hem afgevallen, hem verloochend, en u aen my hebt overgegeven met lyf en ziele, zoo moet gy nu uwe belofte en uwe overgevinge nakomen.

Daerom lieven Fausto, ’t is niet goed met groote heeren en met den duyvel krieken te eten, want zy schieten met de steenen in ’t aenzigt, gelyk gy nu ziet, daerom had het beter geweest, dat gy verre van daer gebleven waert, zulks zoude goed voor die scheuten geweest hebben, maer uwen hoogmoed en hooveirdig hert heeft u geslagen. Gy hebt die konst, die u van Godt gegeven is, veragt, nog u daer mede niet laeten genoegen, maer hebt den duyvel te gaste gebeden, en gy deze 24 jaeren die voorleden zyn, gemeend dat het al goud was dat’er blinkte, nu al gelooft, wat u den geest wys maekte, waer door u den duyvel, gelyk men de katten plagt te doen, een belle aengehangen heeft. Ziet, gy waert eene zeer schoone geschaepene creature, maer de roozen die men lang in de hand draegt, en waer aen men lang riekt, die verslenzen: wiens brood gy geeten hebt, wiens liedekens gy moet zingen: Toef tot op den goeden Vrydag, alsdan zal het haest Paesschen zyn in ’t geen gy behoeft hebt, en ’t is niet zonder oorzaeke geschied, een gebraeden worst heeft twee eynden.

Op des duyvels belofte is niet te staen, gy hebt eene kwaede natuere gehad, daerom verlaet die natuere niet. Van gelyken laeten de katten het muyzen niet. Terwyl den lepel nieuw is, zoo gebruykt hem den kok, als hy dan daer naer oud geworden is, zoo schyt hy daer in, alsdan eet men daer uyt: is ’t niet alzoo met u? gy die eenen nieuwen lepel des duyvels waert, den zelven gebruykt hy al’er tyd, want de merkt heeft u laeten koopen: daer toe zoo hebt gy u met een weynig voorraed niet laeten genoegen, die u Godt verleent had. Dat nog meer is (mynen lieven Faustus) wat hebt gy veel hoogmoed bedreven, want in alle uwen handel en wandel hebt gy u des duyvels vriend genoemd, daerom stelt u te vrede, want God is den Heer: den duyvel is maer eenen boozen geest; hooveirdigheyd dede noyt goed, gy moest doch den hans in alle straeten zyn, daerom moeten zotten in’t hair luyden, die te veel wilt hebben, die moet men weynig geven, waer naer hem imand regeert, daer naer moet het hem gaen, dus laet u nu myne leer en vermaening ter herte gaen, die nu schier verloren is, gy zoud u den duyvel zoo veel niet betrouwd hebben, en mids hy een simme Gods, eenen logenaer en moordenaer is, zoo dat gy wel behoorde kloeker te wezen. De schimp brengt ons schaede by, want het is haest met den mensch gedaen, nogtans zoo kosten zy [160] zoo veel om op te brengen. Die den duyvel herbergt, die heeft eenen zekeren gast, maer daer behoort meer tot den dans, als maer een rood paer schoenen: had gy Godt voor oogen gehouden: en nimmer uwe gaven die hy u verleent had, genoegen laeten, zoo had gy deze reyze niet hoeven te dansen en den duyvel te willen zyn en zoo haest te gelooven: want wie ligtelyk gelooft, die word haest bedrogen. Nu vaegd den duyvel zynen muyl, en gaet alzoo daer van, gy hebt u zelven te voorgesteld met uw eygen bloed, daerom zal men die borge borgen, gy hebt’er ter eener oore laeten ingaen en ter andere wederom uyt. Als nu den geest aen D. Faustus den armen Judas genoegzaem gezongen had, zoo is hy wederom verdwenen, en heeft alzoo Faustus geheel getroubeleerd gelaeten.

De wee-klagten van D. Faustus van de helle en van haere onuytsprekelyke pyne en kwaele.

O ik armen verdoemden! waerom ben ik geene beest? die zonder ziele sterven, zoo had ik my niet voorder te bevreezen. Nu zal my den duyvel met Lyf en Ziele van hier nemen, en my in een onuytsprekelyke duysterheyd brengen, want gelyk de zielen by hun zelven schoonheyd en vreugd hebben, zoo moet ik armen ellendigen, en alle de verdoemde eenen ongeloovelyken grouwel, st [161] ank, smaed, bevinge, vreeze, pyne, druk, huylen, kryten en knerzinge der tanden hebben: Daer toe zyn alle creaturen en alle schepselen Gods tegen ons, en moeten van de Heyligen Gods de eeuwige versmaedheyd draegen; ik ben nog indagtig van den geest, die ik eens naer de verdoemenisse gevraegd heb: den welken my zeyde: dat’er een groot onderscheyd is tusschen die en die verdoemde, mids de zonden ongelyk zyn: Voords zoo zeyde hy nog meer: even gelyk hoy, hout en yzer van het vuer verbrand worden, doch het eene ligter als het ander, alzoo worden ook de verdoemde in den vloed der helle verbrand. Och gy eeuwige verdoemenisse! dat gy van den toorn Gods zoo inflameerd, zoo vol vuer en hitte zyt; ô hoe grooten druk en pyne moet men inder eeuwigheyd aldaer verwagten, met weenen der oogen, met knerzinge der tanden, met stank der neuzen, met jammer der stemmen en met bevinge der handen en voeten: Och ik zoude zoo geirn den Hemel mogen omermen, en mogt ik slegts de eeuwige straffe ontgaen! och wie zal my toch uyt het onuytsprekelyk vuer der verdoemde verlossen? Alwaer geen hulpe zal wezen, alwaer geen beweenen der zonden helpen kan, alwaer nog nagt nog dag ruste is! wie zal my toch uyt al zulke ellende verlossen? [162] waer is mynen toevlugt, waer is myne beschuttinge, myne hope, mynen troost: Waer op zal ik my dan vertroosten? op de zaligheyd Gods niet, want ik schaeme my dat ikze zoude aenspreken, mids my niet zoude geantwoord worden? Maer ik moet myn aenzigt voor haer verbergen! Och wat mag ik doch veel klaegen, daer geene hulpe te verwagten is, nog geene vertroostinge des klaegen en weet? Amen. Want ik heb het alzoo willen hebben, ô misverstand! en dus moet ik den spot tot die schande draegen.

Van het grouwelyk, en verschrikkelyk eynde en afscheyd van D. Faustus, waer aen ider Christen mensch hem zal spiegelen en hem daer van wagten zal.

Die 24 jaeren van D. Faustus waeren nu by verloopen, en den geest kwam even in de laetste weke by hem, die hem alsdan zynen Brief of zyne Verbintenisse gaf, waer by hy hem ook aenzeyde, dat den duyvel de toekomende weke zyn lichaem haelen zoude, waer toe hy hem gereed maeken moest. D. Faustus klaegde en weende den geheelen nagt, waer over den geest nog eens voor hem verscheen: hy sprak tot hem: Lieven Fauste, zyt toch niet zoo kleynmoedig, want of schoon gy uw leven verliest zoo is ’t toch nog eenen langen tyd aleer gy verdoemt word: gy moet toch eens sterven al had gy nog vele honderd jaeren te leven. D [163] e turken, de joden, en andere onchristene keyzers moeten ook eens sterven en in de zelve verdoemenisse komen, gy weet ook nog niet wat u opgeleyd zal worden, daerom zyt kloekmoedig, en geeft den moed alzoo niet verloren: den duyvel heeft u toch toegezeyd, dat hy u een staele lyf en ziele geven zal. Al zulken en diergelyken troost gaf hy hem, maer het was eenen valschen troost, en die ook tegen H. Schriftuere strydende was. En alzoo D. Faustus niet anders wist, dan dat hy zyne verschryvinge of belofte zoude moeten met den hals betaelen, zoo gaet hy even op den zelven dag, toen hem den geest aengezeyd had dat hem den duyvel des nagts haelen zoude, tot zyne medegezellen Magiros en Kantifor, en tot meer andere studenten, die hem te vooren dikwils bezogt hadden, datze met hem zouden willen gaen tracteren in een dorp Rimlich genaemd, eene halve myle van Wurtenberg gelegen, alwaer zy met hem eene maeltyd zouden doen, het welke zy hem toezeyden.

Zy gingen alzoo met malkanderen daer henen, alwaer zy eene kostelyke onbeyd deden. D. Faustus was met hun-lieden wel vroylyk, maer niet van hert. Hy bad hun-lieden dat zy met hem ook des avonds eten zouden, en voords den geheelen nagt by hem blyven, want hy moest hun-lieden [164] eene gewigtige zaeke te kennen geven, ’t welk zy hem toezeyden, en aten daer met hem. En als zy nu den slaep-dronk doen zouden, zoo betaelde D. Faustus den weird, en bad de studenten dat zy met hem in eene andere kamer zouden gaen, hun ieds moetende zeggen, ’t welk zy deden. En Faustus zeyde hun aldus:

Eene bede van D. Faustus aen de Studenten.

Myne lieve betrouwde, en gunstige Heeren! de oorzaeke waerom ik U-L. alhier beroepen hebbe, is deze: Dat U-L. over vele jaeren bekend is, wat ik voor een man ben, te weten: in vele konsten en tooverye expert, welke konsten nergens als van den duyvel gekomen zyn, tot welken duyvelschen lust my anders niemand gevraegt en heeft dan het kwaed gezelschap, die met al zulke stukken omging, daer naer myn onweirdig vleesch en bloed, mynen verbolgen en godeloozen wil, en myne duyvelsche vliegende gedagten die ik voorgenomen en door de welke ik my aen den duyvel hebbe overgegeven, sedert 24 jaeren, met Lyf en Ziele. Nu zyn deze jaeren nae dezen nagt ten eynde geloopen, zoo dat my den zand-looper voor oogen staet, en verwagten moet tegen datze uytgeloopen zal wezen en hy my dezen nagt haelen zal, mids ik my hem tot twee-mael [165] toe, met Lyf en Ziele, met myn eygen bloed verschreven hebbe: (welke eerste is geweest den 23 October 1514, en de tweede den 3 Augusti 1531, ziet pag. 19 en 142 ) waer over ik U-L. vriendelyk, lieve Heeren, hebbe wel willen voor myn laetste en eynde tot my roepen om met U-L. eenen S. Jans-drank tot een afscheyd te doen, hier op bid ik U-L. gunstige en lieve Heeren, dat Gy-L. toch alle myne vrienden wilt groeten, daer toe ook my niet kwalyk afnemen, als ik imand ergens in zoude hebben te kort gedaen, maer my het zelve te willen vergeven. Dan zoo vele die myne wonderlyke daeden zyn belangende, die ik in de 24 jaeren bedreven heb, zulks zal men al-te-samen by my opgeschreven vinden, en laet myn grouwelyk eynde U-L. al-te-samen eenen eeuwigen spiegel wezen, op dat Gy-L. mogt God voor oogen hebben, hem bidden, dat hy U-L. voor des duyvels listen en bedrog wilt bewaeren, en in geene verzoekinge wilt brengen, maer dat Gy-L. hem mogt aenhangen, en laeten van hem af-te-vallen, gelyk ik godeloozen en verdoemden mensch gedaen heb, die den Doop, de Sacramenten Christi, ook God zelve, het geheel Hemelsch Heyr, en alle menschen afgezworen heb, want hy begeird niet de dood des zondaers, nog dat’e [166] r een verloren worde. En laet U-L. ook van geen kwaed gezelschap verleyden, gelyk my gebeurd is, maer ik wierd al ziende blind, eylaes!… Doet niet als ik, maer gaet neirstig ter Kerke, stryd altyd tegen den duyvel, zyt met een vast geloof aen Jesus-Christus en leyd eenen Godzaligen wandel. Eyndelyk en tot besluyt, zoo is dit myn vriendelyk bidden, dat Gy-L. toch wilt te bedde gaen, en liggen slaepen nog U-L. wilt beroeren, nog ontstellen, al is ’t zaeke dat Gy-L. dezen nagt eenig gerugt, of eenige rammeling in ’t huys komt te hooren, zoo wilt U-L. daer in niet verschrikken, want U-L. zal geen leed geschieden, nog en staet ook niet op, maer blyft al-te-samen stil liggen, en zoo verre als gy myn lichaem dood vind, zoo zult gy ’t zelve ter aerde besteden, want ik sterve als eenen boozen toch Christenen . Eenen goeden Christen, mids ik een hertelyk berouw hebbe, en in myn herte stadig om genade ben biddende, op dat immers myne ziele mogte bewaert worden. Een boos Christen, om dat ik wete dat den duyvel myn lyf hebben wilt ’t welk ik hem geirne overzette, zoo verre als hy slegts myne ziele met vrede wilt laeten. Hier op bidde ik U-L. wederom, dat gy toch wilt te bedde gaen en ik wensche U-L. hier mede eenen goeden nagt; maer my eenen boozen [167] en schrikkelyken.

Deze verklaeringe dede D. Faustus alzoo met eer en kloeken moed, op dat hy U-L. niet verzaegd nog kleynmoedig maeken zoude: Maer de studenten verwonderden hun op ’t hoogste dat hy zoo verbolgen had geweest en alleen door schelmerye en van wegens de tooverye, in al zulke perykel van lyf en ziele hem overgegeven had, ’t welk U-L. ook van herte leed was, mids zy hem al-te-samen lief hadden en zeyden: Och! lieven heer Faustus, in wat nood hebt gy uw zelven gebragt, dat gy zoo lang stil gezwegen, en ons zulks niet geopenbaert hebt, want wy zouden u door geleerde theologanten uyt het net des duyvels verlost hebben, maer ’t is nu al te laet, tot groot agterdeel van lyf en ziele? D. Faustus antwoorde, dat hy zulks niet had durven doen, al was hy dikwils van meyninge zulks te verklaeren, en zyne zaeken aen Godzalige luyden te kennen te geven, om raed en hulpe van hun te verkrygen, gelyk my ook myn eygen gebuer daerom heeft aengesproken en gebeden, dat ik toch zyne Leering zoude willen volgen en van alle tooverye afstaen, en my bekeeren zoude. En alzoo ik van meyninge was zulks te doen, kwam den duyvel, en wilde my voort, gelyk hy dezen nagt doen zal, en zeyde: dat zoo verre als ik my kwame tot Godt te [168] keeren, zoo zoude hy met my een eynde maeken. Deze dingen aldus van D. Faustus verstaen hebbende, zoo antwoordden zy hem daer op: mids nu anders geenen raed voor handen is, zoo zoude hy den lieven God aenroepen, en den zelven door zynen lieven Zoon Jesus-Christus om vergiffenisse zyner zonden bidden, en zeggen: och God! zyt my armen zondaer genadig en gaet niet met my in ’t oordeel, want ik kan voor u niet bestaen, al is ’t zaeke dat ik den duyvel myn lyf moet laeten, zoo wilt toch myne ziele bewaeren. Hy belofde dat hy zulks doen zoude, en dat hy niet laeten zoude te bidden, maer het wilde niet uyt, gelyk Caïn geschiede, die ook zeyde: dat zyne zonden grooter waeren dan dat zy hem mogten vergeven worden, daerom dat hy ook dagte, dat hy ’t met zyne verschryvinge te grof gemaekt had. Als nu deze studenten en goede heeren Faustus gezegend hadden, wierden zy doen weenende, en omhelsden malkanderen, maer D. Faustus bleef in de kamer. En als nu de studenten te bed gegaen waeren, zoo was’er niemand die tot het slaepen konde komen, mids zy den uytgang dezer zaeken hooren wilde.

En het gebeurde in den nagt tusschen den 23 en 24 October 1538, tusschen 12 en 1 ure, dat men rondom den huy [169] ze eenen grooten ongewoonelyken wind hoorde, al of het onderste boven zoude gekeert hebben, waer in de studenten hun zeer verschrikten en sprongen uyt het bedde, malkanderen troostende, maer zy wilden buyten de kamer niet gaen, dan den weird die uyt zyn huys in een ander liep. De kamer van de studenten was nevens D. Faustus kamer, zy hoorden in de gene van D. Faustus een grouwelyk schreeuwen, kermen en lamenteeren en dat niet anders, dan of het geheel huys vol slangen, en andere fenynige gedierten geweest hadde; met dies, zoo ging de kamer-deure van D. Faustus open, waer over hy begint om hulpe te roepen, doch met eene verdwelmde stemme, en daer naer hoorde men hem niet meer. Als ’t nu dag geworden was, en de studenten den geheelen nagt niet geslaepen hadden, zoo zyn zy in de kamer gegaen in de welke D. Faustus was, dan zagen zy geenen Faustus meer, maer wel dat de kamer met bloed besprengd was, zyn herssenen kleefden aen den muer, mids den duyvel Faustus van den eenen muer tegen den anderen geslagen had .

Men vond ook in de kamer zyne oogen en zyne tanden uyt den mond geslagen, ’t welk voorwaer een grouwelyk spectakel was, om te aenschouwen. De studenten [170] deze dingen aldus aenziende, begonsten hem zeer te beweenen, zoo datze ook anders niet deden als zugten.

Zy zogten al-om nae zyn lichaem, het welk zy ten langen laesten vonden buyten den huyze op den mest-hoop liggen het welk zeer mismaekt en grouwelyk om aenzien was, mids hem het hoofd, en alle zyne lidmaeten gemorzeld waeren.

Van het begraven van D. Faustus romp.

Deze voorzeyde studenten en Magistros, die by D. Faustus in zyn eynde geweest zyn, hebben zoo veel verworven, dat men zyn romp in ’t zelve dorp heeft begraven en zyn daer naer wederom in de stad van Wurtenberg getrokken en ten huyze van D. Faustus gegaen, alwaer zy zynen dienaer Wagenaer vonden, die hem over de dood zyns meester zeer bedroefde en lang mistroostig gehouden heeft. Zy vonden ook aldaer de stuks dezer Historie van D. Faustus zelver opgeteekent, en met zyn eygen handen geschreven, uytgenomen de Historie van zyn eynde, de welke van de studenten en van de voorzeyde Magistros hier bygevoegd is, en van zynen dienaer was opgeteekend, zoo dat’er ook een nieuw Boek van hem uytgaet. Desgelyks is ook den zelven dag de getooverde Helena met haeren zoon niet meer te voorschyn geweest, maer is t’eenemael verdwenen. [171] En het was daer naer voords altyd in zyn huys zoo ongerust, dat’er geene menschen meer kosten blyven woonen. D. Faustus verscheen ook zynen dienaer lyfagtig by nagt, die hem veel secrete dingen openbaerde: Men heeft hem ook by nagt ter vensteren uyt zien liggen. Aldus eyndigd alhier de gansche Historie van de tooverye van D. Faustus, waer uyt elk Christen mensch leeren mag, inzonderheyd, die van een stout hooveirdig gemoed is, Godt den Heer te vreezen, alle tooverye, bezweiringe en alle andere duyvelsche werken te vlieden, want Godt dit wel en scherpelyk verboden heeft, zoo dat men den duyvel niet heeft te gast te bidden, nog hem eenig gehoor te geven, gelyk als Faustus gedaen had. Wy zien wat een schrikkelyk eynde en voorbeeld ons door hem is voorgesteld, ’t welk hy door zyn eygen verschryvinge over zynen hals getrokken heeft, daerom zal men altyd hoeven Godt voor oogen te hebben, dagelyks aenbidden en te voet vallen, ook hem alleen lief hebben, en uyt ganscher hert en ziele dienen, danken, loven en aenroepen, alsmede uwen Engel Bewaerder welken u bewaert en zal bewaeren tot het eynde uws leven, te weten: als gy leeft volgens de Wet en de Geboden Gods, maer die Godt verlaet, verlaet hy oo [172] k; daerom die den duyvel en zynen ganschen aenhang zal verzaeken en afzweiren, zal door Christus inder eeuwigheyd mogen zalig worden, door zyn bitter Lyden en Sterven, zulks wensche ik een ider christen mensch uyt den grond myns hert.

*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK HISTORIE VAN DOCTOR JAN FAUSTUS, GROOTEN TOOVERAER EN ZWARTEN KONSTENAER ***

Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.

START: FULL LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org . If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that:

• You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.”
• You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works.
• You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
• You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate .

While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org .

This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

The Project Gutenberg eBook of Historie van Doctor Jan Faustus, grooten tooveraer en zwarten konstenaer

DE HISTORIE VAN DOCTOR FAUSTUS. GROOTEN TOOVERAER.

Van zyne Geborte en Studie.

Doctor Faustus in de Medecynen, en hoe hy den Duyvel bezweirt.

Hier volgd de disputatie die Doctor Faustus met den duyvel gehad heeft.

De tweede disputatie van Doctor Faustus met den geest Mephostophiles genaemd.

De derde samenspraeke van D. Faustus met den geest, aengaende zyne belofte.

D. Faustus bloed, en laet het zelve in een kroesken vallen, het welke hy op warme kolen zet en schryft daer mede als volgt:

In de derde samenspraeke verscheen aen Faustus zynen geest en dienaer met groote vroylykheyd, en op dezer maniere.

Van de dienstbaerheyd der Geesten, tegen D. Faustus.

Doctor Faustus wilt hem tot den Houwelyken staet begeven.

Eene vraege van D. Faustus, aen zynen geest Mephostophiles.

Een ander disputatie van de Helle en haere Spelonken.

Een ander vraege van D. Faustus van het Regiment der duyvelen, en van hunne over-heeren.

Een vraege in wat gedaente den verstooten Engel geweest is.

Doctor Faustus disputeerde voorder met zynen geest Mephostophiles van het geweld des duyvels.

Eene disputatie van de helle Gehenna genoemt, hoe die geschaepen is, en de pyne die daer in is.

Een andere vraege die Doctor Faustus met den geest hadde.

HET TWEEDE DEEL.

Van de Astrologie van Doctor Faustus.

Een vraege of disputatie van de konste van Astronomie en Astrologie.

Van den Winter en den Zomer.

Van den Hemels-loop, van zyne vercieringe en oorsprong.

Eene vraege van Doctor Faustus, hoe dat Godt de weireld geschaepen had, en van de eerste geborte der menschen, waer op den geest eene valsche antwoorde gaf.

Doctor Faustus word alle helsche geesten in hunne gedaenten voorgesteld, waer onder dat zeven van de principaelste waeren, met hunnen naem genoemd.

Hoe dat D. Faustus in d’helle gevaeren is.

Hoe dat D. Faustus in de sterren des Hemels opwaerds gevaeren is .

De derde reyze van D. Faustus, in zommige koningryken, vorstendommen en ook in de voornaemste landen en steden.

Van het Paradys.

Van de Sterren.

Eene vraege van de gelegendheyd der geesten.

Eene andere vraege van de Sterren die op de Aerde vallen.

Van den Donder.

HET DERDE DEEL.

Historie van D. Faustus en keyzer Karel den vyfden.

D. Faustus toovert eenen Ridder hert-hoorens op zyn hoofd.

Hoe dat den voorzeyden Ridder over D. Faustus meynde te wreken.

Hoe D. Faustus eenen boer, zynen geheelen wagen met hoy en met peirden in zyn lyf slokt.

Van dry treffelyke Graeven, die D. Faustus op hun begeiren door de logt voerde tot Munchen in Beyerland, op de bruyloft van den zoon des Hertogs om die te bezien.

Hoe dat D. Faustus geld van eenen jode ontleende, en hem zynen voet te pande gaf, den welken hy zelve in des jods by-wezen afzaegde.

D. Faustus bedriegt eenen peirde-tuysscher.

Hoe D. Faustus wederom een voer hoy in zyn lyf at.

Van eenen twist die tusschen twaelf Studenten was.

Een avantuere met eenen dronken Boer.

Hoe D. Faustus verkoopt vyf Verkens voor zes guldens ider.

Wat D. Faustus voor een avantuere aen de vorsten van Anhalts-Hof bedreven heeft.

Van een ander avantuere, die D. Faustus dezen Hertog te gevalle gedaen heeft, toen hy een heerlyk kasteel op eene hoogte getimmert heeft.

Hoe D. Faustus met eenige van zyne goede Gezellen in den kelder geraekte van den Bisschop van Saltzburg.

Van den tweeden Vasten-Avond, welken daer was des Dynsdag.

Op den Asschen-Woensdag den regten Vasten-Avond.

Van den vierden Vasten-avond des Donderdags.

Op den Zondag daer naer, van de betooverde Helena.

Van eene perte die D. Faustus dede aen eenen Boer, doende de vier Raders uyt zynen Wagen in de locht springen.

Hoe D. Faustus schenkt de Studenten tot Leipsig een vat wyn.

Hoe D. Faustus tot Erfurt den Homerus gelezen en de Grieksche Helden zyne toehoorders gewezen en voorgesteld heeft.

D. Faustus wilt de verlorene Comedien van Terentius en Plautus wederom aen den dag brengen.

Een ander Historie, hoe dat D. Faustus overzins in een gasterie komt.

Hoe dat D. Faustus zelve een Gasterye had.

Hoe eenen Monik wilde D. Faustus bekeeren.

Van vier Tooveraers, die malkanderen het hoofd af hielden en wederom opzetteden, waer van D. Faustus ook het zyne dede.

Van eenen ouden man die D. Faustus van zyn godeloos leven heeft willen bekeeren, en wat ondank hy daer voor had.

De tweede verschryvinge van D. Faustus die hy zynen geest overgegeven heeft.

Van twee Persoonen die D. Faustus te samen koppelde, in ’t 17ᵈᵉ jaer zyn’er belofte.

Van veelderleye Gewassen, die D. Faustus in den winter, ontrent kers-misse, in zynen hof had, in ’t 19ᵈᵉ jaer zyn’er belofte.

Van een verzaemeld krygs-heyr, tegen den vry heer, den welken D. Faustus aen des keyzers hof een herts-hoorn op zyn hoofd getooverd had, in ’t 19ᵈᵉ jaer zynder belofte.

Van de boelschappen van D. Faustus, in ’t 19ᵈᵉ en 20ˢᵗᵉ jaer zyn’er belofte.

Van eenen schat die D. Faustus gevonden had in ’t 21ˢᵗᵉ jaer zyn’er belofte.

Van Helena uyt Griekenland, die Faustus tot een byslaepster gedaen was, in ’t laetste jaer zyn’er belofte.

HET VIERDE DEEL.

Van D. Faustus Testament , in ’t welk hy zynen Dienaer Wagenar tot zynen erfgenaem maekt.

D. Faustus bespreekt hem met zynen dienaer wegens het Testament.

Hoe dat hem D. Faustus in den tyd dat hy niet meer als eene maend te leven had gekweld heeft, over zyn duyvels wezen gejammer en daer over gezugt.

Het wee geklag en jammeren van D. Jan Faustus, om dat hy nog in den fleur zyns levens, en in al zulke jongheyd sterven moest.

Nog een andere klagt van D. Faustus.

Hoe dat den boozen geest den bedroefden D. Faustus met wonderlyke spotagtige spreek-woorden aentast.

De wee-klagten van D. Faustus van de helle en van haere onuytsprekelyke pyne en kwaele.

Van het grouwelyk, en verschrikkelyk eynde en afscheyd van D. Faustus, waer aen ider Christen mensch hem zal spiegelen en hem daer van wagten zal.

Eene bede van D. Faustus aen de Studenten.

Van het begraven van D. Faustus romp.

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

DE HISTORIE
VAN
DOCTOR FAUSTUS.
GROOTEN TOOVERAER.